MONUMENTA SREBRENICA

Istraivanja, dokumenti, svjedoanstva KNJIGA2.

SREBRENICA KROZ MINULA ,

STOLJECA

,

SREBRENICA KROZ MINULA STOLJECA

Recenzenti: Prof. dr. se. Enver Halilovi Prof. dr. se. Edin Mutapi

Mr. se. Anita Petrovi

Urednik: Prof. dr. se. Adib ozi

Lektor: Aida Sijamhodi, prof.

Prevod na engleski: Dr. se. Selma Keetovi, doc.

Izdava: JU Zavod za zatitu i koritenje kultumo-historijskog i prirodnog naslijea

Tuzlanskog kantona

tampa: OFF-SET Tuzla

Ti ra: lOOkom

Tuzla-Srebrenica 2013.

ISSN 2233-162X

V

SADRZAJ

Rije urednika .................................................................................................. 5

dr. se. Alija Sulji, vanr. prof dr. se. Alma Kadui, docent dr. se. Sabahudin Smaji, docent dr. se. Devad Meanovi, docent Sead Jahi, profesor geografije

STATISTIKO-DEMOGRAFSKA OBILJEJA KOTARA SREBRENICA U VRIJEME AUSTROUGARSKE OKUPACIJE BOSNE I HERCEGOVINE ... ...................................... ................. 11

Prof dr. se. Adib ozi Mr. se. Rusmir Djedovi MAHALA CRVENA RIJEKA U SREBRENICI KRAJEM 19. STOLJEA ......................................................... ....... .. ... 39

RefikBULI PITANJE EKAVSKO-JEKAVSKE ZAMJENE JATA U GOVORU BONJAKA SREBRENICE ........................................... ..77

PRILOZI

Juraj Kujundi SREDNJOVJEKOVNE CRKVE U SREBRENICl.. ........... ....... ............ 89

Dr. Bazilije Pandi IVOT I DJELA filRJA DRAGIIA (o. 1445-1520) ............................ 97

DOKUMENTA

Dr.sc. Devad Mahmutovi, docent Mahir Mahmutovi, dipl. pravnik PRVA PRESUDA ZA GENOCID U EVROPI POSLIJE DRUGOG SVJETSKOG RATA .................................................................. 129

Rije urednika

Uobiajeno je da, kada se pie jedno nauno djelo, autor za djelo napie predgovor i uvod. Ovoga puta, kod izdavanja Knjige 2, Srebrenica kroz minula stoljea, Edicije Monumenta Srebrenica, umjesto predgovo-ra i uvoda, itaocima nudimo krai tekst pod naslovom Rije urednika. Nekoliko je razloga za takav pristup. Prvi, i prema naem miljenju,

najznaajniji razlogjeste daje Knjiga 2 ustvari, u metodolokom smislu, nastavak Knjige 1 pomenute edicije. Za Knjigu 1 smo napisali i predgo-vor i uvod i sve.to smo u tim tekstovima napisali ima istu, nepromijen-jenu vanost i znaenje i za ovu knjigu. Drugi razlog je taj to Knjiga 2 u strukturalnom smislu nije doivjela bitne izmjene. U prvom dijelu knjige nalaze se izvorni autorski tekstovi, u drugom dijelu su Prilozi, odnosno tekstovi autora koji su ranije objavljeni i u treem dijelu su dokumenti koji govore o genocidu koji je izvren nad Bonjacima u Bosni i Hercegovini u toku rata protiv bosanskohercegovakog drutva i njegove drave u periodu od 1992. do 1995. godine. Trei razlog odno-si se na pristup predmetu istraivanja koji autor primjenjuje. Poto se ovoga puta radi o pristupu vie autora iz perspektive vie naunih disci-plina, metodoloki je primjemije da urednik istakne osnovne napomene o djelu umjesto da pie predgovor i uvod u djelo. etvrti razlog je taj to je dolo do jedne izmjene u odnosu na Knjigu 1, a radi se o tome da tekst knjige nije dvojezian (bosanski i engleski) kao to je bio sluaj sa knjigom 1. Osnovni razlog je nedostatak sredstava. Ostaje nam nada da

emo svaku narednu, pa i ovu knjigu naknadno, tampati dvojezino na bosanskom i engleskom jeziku.

5

Nadam se da emo se sloiti sa stavom da je, naalost, jo uvi-jek kod Bonjaka nedovoljno institucionalno i vrijednosno razvijen

simboliki iskaz i predstavljanje ukupne drutveno-historijske stvar-nosti. U okviru ukupnog simbolikog iskaza Bonjaka, genocid uinjen nad njima, koji je dokazan nauno i sudski kao, ne samo drutvena, ve i pravna injenica, predstavlja posebno mjesto. Svjesni ove injenice m Zavod za zatitu i koritenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijea Tuzlanskog kantona i grupa istraivaa pokrenuli su 2012. godine edici-ju Monumenta Srebrenica" s osnovnim ciljem da se na nauno-struan

nain bave istraivanjem, evidentiranjem, kategorizacijom, zatitom i prezentacijom istine o Srebrenici, odnosno istine o njezinoj daljoj i novijoj prolosti. Nekoliko je bitnih razloga zato je ovaj projekat potre-ban, nuan, drutveno i nauno opravdan. Ovom prilikom, u najkraem,

istai emo po naem miljenu najznaajnije. Prvi, istina o Srebrenici, ma koliko do sada kazivana, jo uvijek nije potpuno i cjelovito kazana. Drugi, genocid nad Bonjacima Zatiene zone UN Srebrenica", jula mjeseca 1995. godine i genocid nad Bonjacima u Doboju 1992. go-dine i okolini, sudski pravosnano su dokazane injenice. Civilizacijska je i ljudska vrijednost institucionalno promovirati tu istinu, odnosno

sprijeiti njezino negiranje, ideologizaciju i zloupotrebu. Spreavanje zaborava i negiranje genocida nad Bonjacima mogue je samo kroz

naunu i strunu odgovornost institucija. Trei razlog zbog kojeg je ovaj nauni poduhvat m Zavod za zatitu i koritenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijea Tuzlanskog kantona opravdan i potreban jeste maksimalistiki razvijeno stvarno i simboliko negiranje genocida u politikim, kulturnim, ideolokim, naunim i umjetnikim institucijama bosanskih Srba i bosanskih Hrvata. Najupeatljiviji, ne jedini, primjer in-stitucionalnog negiranja genocida nad Bonjacima Zatiene zone UN Srebrenica", jula mjeseca 1995. godine jeste Fond Istorijski projekat Srebrenica", Holandija kojeg finansira Vlada bosanskohercegovakog entiteta Republika Srpska. Fond Istorijski projekat Srebrenica", 2010. godine izdao je knjigu pod naslovom Srebrenica: Dekonstrukcija jed-6

nog virtualnog genocida, u kojoj se neskriveno i krajnje bezobzirno negira genocid nad Bonjacima Zatiene zone UN Srebrenica, jula mjeseca 1995. godine". Da bismo bili svjesni do kojih se nivoa be-zobzirnosti, drskosti i nenaunosti ide, kada je u pitanju negiranje genocida nad Bonjacima Srebrenice, navest emo samo jedan stav iz naprijed navedene knjige. Na stranici 16 dobro plaeni autori Stefan

Karganovi i Ljubia Simi piu: sve to je vezano za Srebrenicu samo je jedna velika la i da se tamo u julu 1995. godine nije dogodilo nita

znaajno." Da bi se ova bezobzirna i izvanrazumska la obezvrijedila ne-ophodo je suprotstaviti joj se naunom argumentacijom, institucionalno,

izbjegavajui provincijalizam, mitomaniju, iskljuivost, ideologizaciju i nestrunost kao osnove na kojima je upravo zasnovana knjiga Sre-brenica: Dekonstrukcija jednog virtualnog genocida. Srebrenica kroz minula stoljea, Knjiga 2, edicije Monumenta Srebrenica", sluei se

naunom metodologijom u analizi historijskih injenica pokazuje i doka-zuje hiljadugodinju multietniku stvarnost Srebrenice koja je zloinom genocida nad Bonjacima jula mjeseca 1995. godine bila prekinuta. Zato je bitno pokazati dugostoljetni multietniki, multikulturni i mul-tireligijski karakter Srebrenice? Upravo zbog najnovijih pokuaja srbi-ziranja" historije Srebrenice, negiranja genocida, kriptoiziranja historije Bonjaka i njihove viestoljetne situiranosti u Srebrenici. Iako ih danas u Srebrenici nema, treba istai injenicu da Srebrenica svojim histori-jskim biem podjednako, kao i Bonjacima i Srbima, pripada i bosan-skim franjevcima. Iz tih razloga u ovoj knjizi donosimo u Prilozima dva vrlo znaajna nauna rada. To su: Juraj Kujundi, Srednjovjekovne crkve u Srebrenici, Dobri pastir, god. XVII - XVIII, Sarajevo 1968. i Dr. Bazilije Pandi, ivot i djela Juraja Dragiia, Dobri pastir, god. XXVI, svezak 1-11, Sarajevo, 1976. Historijske injenice neumoljivo

svjedoe da u srebrenikom multietnikom mozaiku Bonjaci predstav-ljaju kvintesencijalnu sadrajnost. Upeatljivo o tome govore histori-jske injenice interpretirane u radovima: Alija Sulji i drugi, Statisticko - demografska obiljeja kotara Srebrenica u vrijeme austrougarske

7

okupacije, i Mahala Crvena rijeka na kraju 19. stoljea, autora Adiba ozia i Rusmira Djedovia.

Da je genocid drutvena i pravna injenica bonjake historije ne-koliko posljednjih stoljee pokazuje i dokumentarni prilog u treem dije-lu knjige. Radi se o radu Devada Mahmutovia i Mahira Mahmutovia o Nikoli Jorgiu - prvom osueniku za genocid u Evropi nakon Dru-gog svjetskog rata. Rad predstavlja nauni komentar prevoda Presude Evropskog suda za ljudska prava iz jula mjeseca 2007. godine kojom se pravomono potvruje osuivanje Nikole Jorgia, zvanog Jorga, od strane Dravnog suda njemake pokrajine Sjeverna Rajna - Westfalija u Dizeldorfu, na etiri doivotne kazne zatvora i osam kazni u trajan-ju od sedam do devet godina zatvora. Jorgi je osuen za genocid nad Bonjacima, koji su on i njegova grupa poinili u dobojskoj regiji 1992. godine. Jorgi je prva osoba u Evropi koja je nakon Drugog svetskog rata osuena za zloin genocida. Pravomono presueni genocidi nad Bonjacima u Srebrenici i Doboju i drugi genocidi za koje postoji osno-vana sumnja, a jo uvijek se vode pred Meunarodnim sudom pravde u Hagu i Sudom Bosne i Hercegovine, potvruju injenicu da su Vojska i policija Republike Srpske inile zloin genocida nad Bonjacima na ci-jelom prostoru Bosne i Hercegovine, poevi od 1992. do 1995. godine. Objektivno interpretiranje injenica o drutveno-historijskom biu Sre-brenice, prije svega o Bonjacima - njezinoj dugovjekovnoj kvintesen-cijalnoj sadrajnosti i genocidu koji je nad njima izvren prvorazredni je, ne samo nauni, ve prije svega opecivilizacijski zadatak, da se ne bi Bonjacima dogodio zloin memoricida kao preduslov za novi geno-cid. Opasno bi bilo i nehumana skrivati injenicu, a ona je bjelodana, na oba oka vidljiva, da jo uvijek nisu otklonjeni ni nacionalno-politiki (srpski), ni nacionalno-religijski (pravoslavni), ni nacionalno-kulturni (srpski) uzroci genocida nad Bonjacima. Nadamo se da e i ova knjiga biti jedan od segmenata/elemenata u openaunoj i opecivilizacijskoj brani spreavanja novog genocida nad Bonjacima na nain simbolikog 8

uvanja kolektivnog bonjakog sjeanja na genocid, naalost, kao dio svoje historije, na prostoru izmeu dva velikodravna aspiranta na dravu Bosnu i Hercegovinu.

Dr. se. Adib ozi, redovni profesor

9

dr. se. Alija Sulji, vanr. prof. dr. se. A/ma Kadui, docent dr. se. Sabahudin Smaji, docent dr. se. Devad M eanovi, docent Sead Jahi, profesor geografije

V V

STATISTICKO-DEMOGRAFSKA OBILJEZJA KOTARA SREBRENICA U VRIJEME

AUSTROUGARSKE OKUPACIJE BOSNE I HERCEGOVINE

STATISTICAL-DEMOGRAPHIC CHARACTERISTICS OF COUNTY SREBRENICA IN

THE PERIOD OF AUSTRO-HUNGARIAN OCCUPATION OF BOSNIAAND HERZEGOVINA

Apstrakt

U radu su prezentirani vaniji rezultati statistiko-demografskih istraivanja podruja kotara Srebrenica za vrijeme austrougarske okupacije, 1878-1918. godine. Istraivanja su obuhvatila podruja da-nanjih opina Bratunac i Srebrenica koja su bila jedinstveni teritorij za vrijeme austrougarske okupacije. Rezultati istraivanja se uglavnom odnose na statistiko-demografske podatke dobivene slubenim popisi-

11

ma stanovnitva Bosne i Hercegovine za vrijeme okupacije, i to: 1879, 1885, 1895. i 1910. godine. Znaaj ovih popisa je u tome to su obuh-vatili cjelokupno bosanskohercegovaka stanovnitvo prema naseljen-im mjestima i prema, za taj period, najvanijim statistikim obiljejima stanovnitva. Popisima su obuhvaena sljedea demografska obiljeja: spol, dob, vjerska pripadnost, ekonomska struktura i dr.

Kljune rijei: Kotar Srebrenica, Austro-Ugarska monarhija, demo-grafija, statistika, popis, naselja, struktura stanovnitva.

Abstract

In this paper significant results of statistical-demographic re-searches of county Srebrenica in the period of Austro-Hungarian oc-cupation from 1878 to 1918 are presented. Researches included areas of municipalities Bratunac and Srebrenica which were united territory in the period of Austro-Hungarian occupation. Results of researches are mostly referring to statistical-demographic facts which are obtained from population censuses in Bosnia and Herzegovina from Austro-Hun-garian period in 1879, 1885, 1895 and 1910. Significance of these cen-suses lays in the fact that they included entire Bosnia and Herzegovina's population in populated settlements and the most important statistical features in that period. Demographic features included in censuses are gender, age, religious affiliation, economic structure etc.

Key words: County Srebrenica, Austro-Hungarian Monarchy, demogra-phy, statistics, census, settlements, population structure.

12

1. Uvod

Ekonomsko i vojno slabljenje Osmanskog carstva, koje je zapoelo krajem 17. stoljea, a nastavilo se tokom 19. stoljea, te njegov nestanak s politike i historijske scene poetkom 20. stoljea, ostavit

e velike posljedice na tadanji Bosanski paaluk, ali i kasnije na samu dravu Basnu i Hercegovinu. Pobunom srpskih kmetova u istonoj Her-cegovini i Bosanskoj krajini, u ljeto 1875. godine, uz svesrdnu pomo pobunjenicima od strane kneevine Srbije i Crne Gore, a kasnije i Rusije,

zapoela je tzv. velika istona kriza" koja je imala za cilj protjerivan-je muslimanskog ivlja iz Evrope, odnosno s Balkanskog poluostrva. Objava rata Osmanskom carstvu od strane Srbije i Crne Gore 1876. go-dine, a kasnije i Rusije, 1877. godine, imat e za posljedicu Sanstefanski mirovni ugovor, zakljuen izmeu Rusije i Turske u San-Stefanu ( okoli-na Istambula), 3. marta 1878. godine. lanom 14. Sanstefanskog ugov-ora, pored nezavisnosti Crne Gore, Srbije, Rumunije i polunezavisne velike Bugarske, predviena je i autonomija za Bosnu i Hercegovinu. Neki dijelovi ovog mirovnog ugovora bili su u suprotnosti s ranijim tajnim dogovorom izmeu Austro-U garskog i Ruskog carstva, tako da su velike sile (Austro-Ugarska, Njemaka i Engleska) zahtijevale re-viziju Sanstefanskog mirovnog sporazuma. Ta revizija sprovedena je na Kongresu velikih sila u Berlinu od 13. juna do 13. jula 1878. godine

(Imamovi, 1998: 347). Kongres velikih sila raspravljao je o lanu 14. Sanstefanskog mirovnog ugovora na osmoj sjednici dana 28.06.1878. godine. Taj lan se, izmeu ostalog, odnosio i na status Bosne i Her-cegovine u okvirima Osmanskog carstva (Imamovi, 1998: 347). Pri-jedlog britanskih delegata da se Austro-Ugarskoj povjeri uprava nad Bosnom i Hercegovinom prihvaen je od strane predstavnika ostalih sila, ali ne i turskih delegata koji su taj prijedlog naknadno prihvatili 4. jula 1878. godine uz odreene uslove (Imamovi, 1998: 347). lanom 25. Berlinskog mirovnog ugovora dato je pravo Austro-Ugarskoj da privremeno okupira i upravlja Bosnom i Hercegovinom, uz potovanje suverenih prava osmanskog sultana (lmamovi, 1998: 348).

13

Okupacija teritorije Bosne i Hercegovine od strane austrougar-skih vojnih snaga zapoela je 29. jula, a zavrena je 20. oktobra 1878. godine. Otpor okupaciji pruili su samo Bonjaci, a katolici i pravo-slavci, kao i mnogo puta u povijesti Bosne, bili su na strani agresora.

Podruje kadiluka Srebrenica su austrougarske snage okupirale 29. septembra 1878. godine, tj. dva dana nakon okupacije grada Zvomi-ka (Mandi, 1910: 80).

2. Pripreme austrougarske okupacione vlasti za provoenje popisa stanovnitva Bosne i Hercegovine 1879. godine

Austro-Ugarska monarhija, kao ureena i organizovana drava, odmah nakon okupacije Bosne i Hercegovine poela je da uvodi sistem javne uprave slian ostalim dijelovima carstva. Okupaciona vlast nije u

znaajnoj mjeri mijenjala administrativno-teritorijalne jedinice iz vre-mena Osmanskog carstva, posebno nove administrativno-teritorijalne jedinice koje je uspostavio Omer-paa Latas 1850-1852. godine. U no-voj teritorijalnoj reorganizaciji Bosne i Hercegovine, Latas je ukinuo sandake i kadiluke, a umjesto njih, uz promjenu i teritorijalnog obuh-vata istih, uveo teritorijalne jedinice koje su imale nazive: kajmakam-

v

luk" (okruje) i mudirluk" (srez), (Sabanovi, 1959: 232-233).

Austrougarska vlast podijelila je podruje Bosne i Hercegovine na est okruga - najvie administrativno-teritorijalne jedinice koje e ostati do kraja okupacije, a okruge je dijelila na kotare (srezove). Kotari su mogli biti podijeljeni na nie teritorijalne jedinice: seoske i gradske kotare, ekspoziture (ispostave) i dr.

14

Medu prvim aktivnostima koje je poduzela okupaciona vlast bila je potreba da se utvrdi ukupan broj, kao i odreene strukture, bosans-

kohercegovakog stanovnitva. Prije samog popisa stanovnitva neo-phodno je bilo izvriti odgovarajue statistike pripreme kako bi popis uspjeno bio zavren. Jedna od najvanijih aktivnosti bila je evidencija naselja (stalno ili privremeno nastanjenih) kao i numeracija stambenih objekata po naseljenim mjestima. Poetkom aprila 1879. godine Zemal-jska vlada je izdala naredbu, broj 454 7 /pol., da se evidentiraju sva nasel-ja, bilo da su stalno ili privremeno nastanjena, kao i stambeni objekti u tim naseljima. Evidencija je obuhvatila i usamljene zgrade, kolibe po umama (stanove) i kue koje su privremeno bile prazne. Pored toga, na ulaz u svako naselje bile su postavljene table s nazivom naselja, zatim kojoj opini pripada i politiki status. 1 Pod naseljem se podrazumijevala svaka ,,skupina kua koja je pod zasebnim imenom kao mjesto (selo) odista postojala".2 Sav navedeni posao, koji se trebao zavriti do 15. juna 1879. godine, povjerenje kotarskim vlastima i mjesnim vojnim zborovima uz pomo opinskih naelnika i starjeina.

Glavni cilj popisa stanovnitva Bosne i Hercegovine 1879. go-dine bio je da se prikupe najvanije injenice o demografskim i eko-nomskim, kulturno-historijskim, politikim i drugim obiljejima

bosanskohercegovakog teritorija. Pored stanovnitva popisana je i sto-ka.

Metodologijom popisa predviena su dva obrasca (formulara);je-dan za domae, bosanskohercegovako stanovnitvo, a drugi za strance, tj. useljenike na podruju BiH. Popisni obrazac za domae, rezidentno, stanovnitvo zvao se i kuni spisak", a u njegaje upisivana svaka oso-ba poimenino uz oznaavanje spola, vjeroispovijesti, civilnog statusa i mjesta prebivalita. Podaci o starosti i zanimanju mukog stanovnitva upisivani su po veim dobnim grupama za osobe starije od 16 godina. 1 O ovome vidi detaljnije: Glavni rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. aprila 1895, Sarajevo, 1896, Uvodni dio: str. III-VI. 2 Ibidem.

15

Popisom nisu obuhvaene sve djelatnosti aktivnog stanovnitva, ve samo one za koje se smatralo da su najvanije, kao, naprimjer: vjer-ska, prosvjetna, zdravstvena, poljoprivredna (vlasnik, slobodan seljak i kmet), trgovci, zanatlije, nadniari, sluinad, tvorniari (radnici~. fab-rikama), posjednici kue i rente i dr. Za osobe mukog spola, stanje od 16 godina, kao i za ene i djecu, uvedena je rubrika: ostale muke osobe preko 16. godine, ene i djeca".3

Pored obrazaca za rezidencijalno (bosanskohercegovako stanovnitvo) i nerezidencijalno ( doseljeniko) stanovnitvo koje su

inili uglavnom podanici Austro-U garske monarhije i Srbij anci, postoj ali su i obrasci za popis stoke, opise mjesta i dr. Posebno je zanimljiv obrazac za opise mjesta" jer sadri pitanja o privrednim, kultumo-prosvjetnim, vjerskim, privrednim i prirodnim karakteristikama svakog naselja. Ovakva metodoloka pitanja nisu sadravali ni popisi Kraljev~~e Jugoslavije, a dijelom ni prva dva popisa socijalistike Jugoslavije. Zbog vanosti navedenih pitanja za sticanje opeg uvida u privredne, kulturne, prirodne i druge osobenosti neke zemlje, ista emo u cijelosti navesti4:

3 4 16

a) obrtnih odnoaja (ima li pilana, tvornica, pivara, pecara, vodenica i kreana);

b) ruda u zemlji (podaci o kamenolomima, kakve se rude nalaze, naroito rudae, uglja i soli, o toplim vrelima, o ljekovitim vrelima i kiseljacima);

c) gospodarstvenih odnoaja (saenje duhana i vinove loze);

d) kolstva;

Ibidem. Ibidem.

e) zgrada za bogotovne svrhe kao: crkava, samostana (manasti-ra), damija, sinagoga;

f) drugih zgrada (dravnih i opinskih zgrada, kasama uz do-datak, koliko su otprilike prostrane, gradina, razvalina (ruevina) i spomenika); najposlije

g) drugih znamenitosti.

Za provoenje i kontrolu popisa formirana su popisna povje-renstva, najvie po pet u svakom kotaru, koja su sainjavale osobe iz civilnog, vojnog i vjerskog miljea, kao, npr., kotarski upravitelji, vojni zapovjednici i njihovi zamjenici (kao predsjednici povjerenstava), zatim naelnik popisivane opine, jedan pisar i dva predstavnika (pouzdanika) iz naselja u kojem se obavljao popis. Pored navedenog, prilikom popisa stanovnitva obavezno su bile prisutne i duhovne voe svih vjera i kon-fesija, kao i oruniki zbor. Za kritini moment popisa uzet je 15. juni 1879. godine, a popis je trajao 30 dana.

Prilikom popisa stanovnitva bilo je i manjih opstrukcija, poseb-no kod pravoslavnog i muslimanskog stanovnitva. Kod pravoslavaca se skrivao broj mlaih mukaraca, a kod muslimana, uglavnom, broj enskog stanovnitva. Okupacione vlasti su ovo pokuale sprijeiti tako to su izdavale minimalan broj pasoa i propusnica prilikom naputanja teritorija Bosne i Hercegovine. Same vlasti su priznale da popisom nisu

obuhvaene sve osobe .

Poslije zavretka operativnog dijela popisa stanovnitva(terensk-og rada), u Sarajevu je formiran zasebni popisni ured koji je trebao da obradi rezultate popisa. Ovaj ured zapoeo je s radom krajem mjeseca augusta 1879. godine, a na njegovom elu bio je vii inovnik Zemal-jske vlade kojem su dodijeljeni pomonici i jedan inovnik raunarske struke. Rezultati prvog popisa bosanskohercegovakog stanovnitva,

17

koji su metodoloki obuhvatili cjelokupno stanovnitvo, objavljeni su u knjizi popisa pod naslovom: Statistika mjesta i puanstva Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1880". U ovoj knjizi objavljeni su rezultati o broju kua, stanova, ukupnog stanovnitva te o spolnoj i vjerskoj struk-turi stanovnitva, sve prema naseljenim mjestima i pripadajuim kotari-ma i okruzima.

Na kraju knjige popisa, pored zbirnih tabela po kotarima i okrujima, dat je alfabetski popis naselja koja su obuhvaena popisom kao i njihova teritorijalna pripadnost odreenom kotaru odnosno ok-rugu.

Pored velikih problema i manjkavosti, to objektivne, to sub-jektivne prirode, koji su pratili ovaj popis bosanskohercegovakog stanovnitva, najveu mrlju na ovaj popis ostavlja svjesna i hotimina manipulacija ukupnim brojem pripadnika glavnih vjerskih skupina u Bosni i Hercegovini, prije svega po kotarima.

1.1. Najvaniji statistiki podaci kotara Srebrenica koji su obuhvaeni popisom 1879. godine

Iz prethodno izloenog teksta vidjeli smo da je prvi austrougarski popis stanovnitva statistiki vrlo siromaan i da je njime obuhvaeno svega nekoliko obiljeja bosanskohercegovakog stanovnitva. On je, i pored toga, vrlo vaan jer je prvi put popisom obuhvaeno cjelok-upno stanovnitvo Bosne i Hercegovine. Za geografe je ovaj popis stanovnitva vaan jer obuhvata sva stalno ili privremeno naseljena mjesta,

to omoguava antropogeografska istraivanja vezana za nastanak, raz-voj i nestanak naselja, prije svega seoskih. 18

Prema popisu stanovnitva 1879. godine kotar Srebrenica obuh-vatao je u potpunosti teritorije dananjih opina Bratunac i Srebrenica, te dijelove teritorija opina Vlasenica (danas opina Milii) i opine Zvornik. Naime, kotaru Srebrenica pripadalo je ukupno 150 seoskih i jedno naselje u statusu trgovita, dananje gradsko naselje Srebrenica, koja su bila rasporeena u 11 seoskih i jednu trgovinu opinu (tabela br. 1).

Tabela 1. Spisak naselja kotara Srebrenica prema popisu 1879. godine; pre-ma tipu i pripadnosti opini

Naziv Red. Naziv Tip Naziv Red. Naziv Tip opine broj naselja naselja opine broj naselja naselja

1 Bljeeva pra- s 77 s voslavna Beirevi

2 Bljeeva tur- s 78 s ska Breani

3 ubra vica s 79 Gladovi s 4 Glogova s

u 80 Karai s

~ 5 Krasanovi s 81 Karina s 6 Mihaljevi s 82 Klotjevac s ~ 7 Repovac s < 83 Ljeskovik s i:o 8 Slapanica s u 84 Nogaevi s -9 Suha pravo- s ~ 85 s r:n

slavna o O smae 10 Suha turska s 86 Osatica s 11 Vitkovi s 87 Pei s 12 Za goni s 88 Prohi s 13 Cerska s 89 Radjenovi s

~ 14 Mae s 90 Radoevi s r:n 15 Pobudje s 91 Sulica s ~

~ 16 Raevo s 92 u Toplica s 17 Rovai s 93 Urii s

19

18 Skugri pra- s 94 s 45 Kamenica pra- s 121 s vosl. Vuica vosl. Viogor

19 s 95 Konjevi s 46 Kamenica s 122 s Skugri turski pravosl. turska Bostahovine

20 Delegota s 96 Konjevi s mala turski

47 Kostierevo s 123 s < pravosl. Brakovci u

21 Delegota ve- s -u 97 s -> lika ~ Paljevi .......

22 Do brak s ~ 98 Polom s a:: ~ 23 Kalimani s 99 Ruii s ~ 24 Liee s 100 Sopotnik s ~ 25 Pribidol pra- s 101 s o o voslavni Zelinje

26 Pribidol turski s 102 Babuljice s 27 abokvica s 103 s

- 48 Kostierevo z s 124 s ~ tursko Bue ::E ~ 49 Kusonje pra- s 125 s

vosl. Buinovi 50 Kusonje tur- s 126 s

ske Kruevdo 51 Ljeanj s ~ 127 Kute zero s 52 Novoselo s 00 128 Lipovac s ~

U 53 Blaijevi s ::; 129 Luka s 00 hri. Bajramovi 54 Boi s 130 Opeci s

28 abokvica s 104 s 55 Bujakovi s 131 Pale s turska ievc 56 Crvica s 132 Podgaj s

29 Avduli s 105 Dimni s 57 Godjevi s 133 Podosoje s 30 Boljevi s 106 Fojhar s 31 Jagodinja s 107 Gostilj s 32 Jaketi s 108 Lik ari s

58 Radoevi s 134 Podravno s -u -

59 Kostolomci s 135 Slatina s ~ 60 Krni s 136 Staroglavica s 33 Jo eva s 109 Milaevi s 61 Moi s 137 Sueska s 34 Mleva s < 110 Orahovica u s 62 Petria s 138 edansko s 35 Moevi s

-111 Osredak s ~ -u 36 Poznanovi s 112 Pale s

-> ~ Peita pra- s o 37 s ga 113 ~ Ratkovi vosl. ~ 00 38 s 114 Peita tur- s

63 Postolje s 139 Biljaa s 64 Pribojevi s 140 Jelah s 65 Tokoljak s 141 s

(Veebilje) Loznica 66 Bakin s 142 Obadi s Stanatovi ska

39 s 115 Potoari pra- s Tegare vosl.

40 s 116 Potoari tur- s Vraneevi ski

41 Zapolje s 117 Pusmuli s 42 liebac s 118 Srebrenica T 43 evanji s 119 Skenderovii s 44 Glodi s 120 ubin s

67 Banjevi s < 143 Pirii s u -68 Brana bai s ~ 144 Pobre s

-u 69 s ....... 145 Podau pra- s -

~ o Jeestica ~ vosl. ~ 70 s 146 Podau tur- s ~ Lipjenovi ski o 71 Magai s 147 Rakovac s 72 Mratinci s 148 Sikiri s 73 Opravdi s 149 Sase s

~

20 21

74 Rana turska s 150 Voljavica s 75 iljkovi s 151 Zaluje s 76 Urkovi s

Izvor: tatistika mjesta i puanstva Bosne i Hercegovine. - Glavni pregled politikog razdielenja Bosne i Hercegovine od 16. juna 1879., Sarajevo, 1880., str. 93-96.

Naselja koja pripadaju seoskim opinama Cerska i Kamenica odvojena su 1880. godine od kotara Srebrenica i pripojena kotarevima Vlasenica (opina Cerska sa pripadajuim naseljima) i Zvornik (opina Kamenica sa pripadajuim naseljima).5

Glavna statistika obiljeja bosanskohercegovakog stanovnitva koja su obuhvaena popisom 1879. godine prikazana su u tabeli broj 2.

Meutim, zvanino objavljeni sumarni podaci prema kotarima, okruzi-ma i za cijelu Bosnu i Hercegovinu ne slau se sa zbirom pojedinih

statistikih obiljeja prema naseljenim mjestima. Tako, naprimjer, broj muslimanskog stanovnitva kotara Srebrenica umanjenje za 84 osobe, a broj pravoslavnog povean je za 82 osobe. Ukupno stanovnitvo kotara Srebrenica poveano je za 2 osobe, a broj enskog stanovnitva za 3 os-obe, dok je broj mukog stanovnitva umanjen za 1 osobu. Iz navedenih pogreaka moe se uoiti svjesno i zlonamjerno namjetanje rezultata popisa stanovnitva, koje je posebno uoljivo kod drugih kotara, to e biti analizirano u nekom posebnom radu.

, Slinu manipulaciju brojnou pripadnika pojedinih vjerskih grupa na nivou cijele Bosne i Hercegovine moemo vidjeti iz sljedeih podataka. Naime, broj ukupnog stanovnitva umanjen je za 2.361 oso-bu, broj enskog za 1.782 osobe, a broj mukog za 537 osoba. Istovre-meno je broj muslimana umanjen je za 1.818 osoba, broj rimokatolika 5 Naredbom Zemaljske vlade br. 24833 od 07 .01.1880. dodijeljena kotaru Zvomikom i Vlasenikom. Preuzeta napomena iz: tatistika mjesta i puanstva Bosne i Hercegovine. -Glavni pregled politikog razdielenja Bosne i Hercegovine 1879, Sarajevo, 1880. (16. juni 1879.), str. 93-94. 22

za 3.833 osobe, a broj pravoslavaca povean je za 2.935 osoba. Broj Izraeliana (Jevreja) umanjen je za 33 osobe, a broj pripadnika ostalih vjeroispovijesti povean je za 3 osobe. U Tuzlanskom okrugu je broj muslimana umanjen za 820 osoba, a broj Izraeliana za 13 osoba, dok je broj pravoslavaca povean za 1.328 osoba, a broj rimokatolika za 170 osoba.

Tabela 2. Statistiko-demografska obiljeja bosanskohercegovakog stanovnitva obuhvaena popisom 1879. godine.

Broj Bosna i Herce- Okrug Zvornik (Dol- Kotar Sre-go vina nja Tuzla) brenica

kua 189662 45706 4000

stanova 200747 48747 4631

mukog 607789 140295 14335

enskog 550651 128098 13810

ukupnog 1158440 268383 28145

muslimana 448613 122490 15036

pravoslavaca 496761 114926 13025

rimokatolika 209391 30427 -

Jevreja 3426 365 -

pripadnika os-talih vjeroispo- 249 175 84

vijesti Izvor: Statistika mjesta i puanstva Bosne i Hercegovine. - Glavni pregled

politikog razdielenja Bosne i Hercegovine 1879, Sarajevo, 1880, str. 4.

23

2. Vaniji statistiko-demografski pokazatelji popisa stanovnitva kotara Srebrenica 1885. godine

U metodolokom smislu, drugi popis bosanskohercegovakog stanovnitva, koji je odran od 1. maja do 31. jula 1885. godine, nije se znaajnije razlikovao od prvog popisa stanovnitva iz 1879. godine. Vanija statistiko-demografska obiljeja koja su dodatno, u odnosu na popis 1879. godine, popisana u drugom popisu stanovnitva su: brani status, starost mukog stanovnitva, pravno-ekonomski status agramog stanovnitva, status doseljenog stanovnitva (pripadnici austrougarske krune i ostalih drava) i dr.

Prikupljanje podataka na terenu, tj. operativni dio posla, preputen je popisnim organima, prije svega se to odnosi na nain popisivanja, od kue do kue ili da se cjelokupno stanovnitvo jednog naselja skupi na jednom mjestu i popie. Obrada popisnih podataka obavljena je u posebnom popisnom uredu pri Zemaljskoj vladi. Popisnim uredom ru-kovodio je vii inovnik Zemaljske vlade, a njemu je bilo dodijeljeno 12 revizora i 76 pisara, kao i dodatan broj pomonog osoblja (dnevniara i podvornika) koje se mijenjalo u sluaju potrebe. Popisni ured zavrio je obradu podataka za jedanaest (11) nedjelja.6 Rezultati ovog popisa ob-javljeni su u knjizi: Statistika mjesta i iteljstva Bosne i Hercegov-ine po popisu naroda od 1. maja 1885., Slubeno izdanje", Sarajevo 1886.

Prema ovom popisu stanovnitva kotar Srebrenica imao je 133 naseljena mjesta; 132 seoska i jedno naselje u statusu trgovita. Povri-na kotara Srebrenica iznosila je 842,88 km2 , a na ovoj povrini bilo je 128 katastarskih opina koje su bile podijeljene na 68.323 katastarske estice.7 Najvanija statistiko-demografska obiljeja kotara Srebrenica prikazana su u tabeli broj 3.

6 7 24

Ibidem. Popis 1885, str 365.

Tabela 3. Statistiko-demografska obiljeja bosanskohercegovakog stanovnitva obuhvaena popisom 1885. godine.

Broj BiH Okrug Donja Kotar Sre- Srebrenica, Tuzla brenica trgovite naselja 5261 1018 132 1

kua 215429 53629 4027 313 stanova 226699 55264 4558 326 mukih 705025 164551 13514 747 enskih 631066 149195 13011 708

ukupnog 1336091 313746 26525 1455 stanovnitva muslimana 492710 141218 13448 883

pravoslavaca 571250 132730 12983 532 rimokatolika 265788 38590 84 31

Jevreja 5805 1051 10 9 pripadnika ostalih 538 157 o -VJera

neoenjenih 740848 172196 14405 797 oenjenih 522100 124340 10373 568

obudovjelih 72272 16901 1731 90 razvjenanih 871 309 16 -

sveenika 2271 479 36 8 dravnih inovnika 1239 210 24 14

opinskih i drugi 347 67 3 1 inovnika uitelja 498 121 3 1

zdravstvenih rad- 88 14 1 1 nika

vlastelina 8162 1113 157 23 teaka 117466 31933 2038 72

kmetova 197833 42733 4621 -posjednika kua i 7610 1433 11 1

rente

25

tvorniara, trgovca i 15454 3293 132 71 obrtnika pomonih radnika, 34238 7285 429 225 nadniara i sluga ostalih mukarci

kojimje vie od 16 14172 1839 274 45 godina

ostalih ena i djece 936713 223226 18796 993 austrougarskih 25273 2610 95 56 dravljana

pripadnika stranih 2165 507 9 7 drava Izvor: Statistika mjesta i iteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda od 1. maja 1885, Slubeno izdanje, Sarajevo 1886.

Pored navedenih podataka, koji su obraeni po naseljenim mjes-tima u popisu stanovnitva 1885. godine, postoje i drugi podaci koji su

obraeni samo po kotarevima, kao to su: struktura mukog odraslog stanovnitva prema ekonomsko-pravnom statusu (age, slobodni seljaci, kmetovi i ostalo odraslo muko stanovnitvo), broj mukog stanovnitva prema starosti (1-9 godina, 10-20 godina po jedno goditima, 21-31 go-dina starosti, 32-49 godina starosti, 50-60 godina starosti i preko 60 go-dina starosti), zatim po migracijskom obiljeju (prisutni i odsutni, strani dravljani) i dr.

Popisom su evidentirani i objekti od drutvenog, privrednog, prosvjetnog, vjerskog i drugog znaaja na podruju kotara Srebrenica, a to su: 9 kasarni, 3 opinske zgrade, 1 tekija, 15 damija, 1 O pravoslavnih crkava, 8 muslimanskih i 2 pravoslavne kole, 1 gradina, 8 ruina (raz-valina) i 1 piljana, 189 kazana za rakiju, 274 mlina za ito, 3 kreane, 1 ciglana, 1 kamenolom i 2 rudnika metalne rude. 8

8 26

Popis 1885. Tabela: zamaljski pregled mjestopisa.

3. Vaniji statistiko-demografski pokazatelji popisa stanovnitva kotara Srebrenica 1895. godine

Znaaj ovog popisa za antropogeografska istraivanja je u tome to su prvi put popisani i dijelovi naseljenih mjesta, gradskih i seoskih naselja. Iako nije bilo velike metodoloke razlike u popisu statistikodemografskih obiljeja bosanskohercegovakog stanovnitva izmeu popisa 1885. i 1895. godine, znaaj ovog drugog je u tome to se mogu prouavati naselja kao posebne antropogeografske teritorijalne jedinice, pri emu se mogu uoiti pojedini dijelovi naselja, a iz nji-hovih patronimskih naziva, i pojedine familije koje su u njima ivjele. Pored osnovnih biolokih, vjerskih, ekonomskih i stambenih obiljeja bosanskohercegovakog stanovnitva, popisane su i neke tjelesne i duhovne mahane, kao naprimjer: sljepoa, gluhonijemost, umobolnost ili slaboumnost. Glavni rezultati popisa stanovnitva 1895. godine pri-kazani su u tabeli broj 4.

Na podruju kotara Srebrenica bilo je ukupno 127 seoskih i 1 naselje gradskog tipa, grad Srebrenica, koja su ukupno imala 576 dijelo-va naselja (zaseoka).

Tabela 4. Statistiko-demografska obiljeja bosanskohercegovakog stanovnitva obuhvaena popisom 1895. godine.

Statistika obiljeja/ Okrug Kotar Srebreni-BiH Donja Tu- Srebren-broj ca, grad zla, ica nastanjenih kua 238059 59331 4213 320

nenastanjenih kua 26231 5853 402 58 Kua 264290 65184 4615 378

27

Stanara 257493 62595 4637

broj prisutnog iteljstva 1591036 361394 28010

aktivnog vojnitva 22944 2404 179

Mukih 828190 189222 14215

enskih 739902 169768 13616

ukupnog stanovnitva 1568092 358990 27831

Muslimana 548632 155780 14217

istono-pravoslavnih 673246 150814 13418

rimo-katolica 334142 49080 180

Evangelista 3596 1796 -

ostalih krana 251 121 3

Jevreja 8213 1390 13

Ostalih 12 9 -

glavara obitelji zemljo- 5833 781 109 posjednika

srodnika zemljoposjed- 27642 4081 608 nika

glavara obitelji slobodni 86867 24659 1602 zemljodelaca

srodnika slobodnih zem- 437663 117520 7076 ljodelaca

glavara obitelji kmetova 88970 20975 1444

srodnici kmetova 510883 110462 8354

28

351

1824

128

906

790

1696

945

633

109

1

8

17

89

122

485

glavara obitelji slobodnih zemljodelaca koji su i 22655 3991 898 2

kmetovi

srodnika obitelji slobod-nih zemljodelaca koji su 153854 24961 5482 7

i kmetovi

glavara obitelji ostalih osoba koje se bave polje- 17256 4766 277 8

delstvom

srodnika obitelji ostalih osoba koje se bave polje- 33668 9906 312 17

delstvom

ukupan broj osoba koje 1385291 322102 26162 747 se bave poljedelstvom

ostalo civilno iteljstvo 182801 36888 1669 949 pripadnika zemalja

24018 2147 60 43 carevinskog vijea

pripadnika zemlje ugar-42358 7525 157 108 ske krune

pripadnika stranih drava 4472 437 11 11

Izvor: Glavni rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. aprila 1895, Sarajevo, 1896;

Znaaj ovog popisa ogleda se i tome to je okupaciona vlast pop-isala i neke vanije tjelesne i duhovne bolesti bosanskohercegovakog stanovnitva (vidi tabelu broj 5). Podaci pokazuju znaajno odstupanje udjela stanovnitva kotara Srebrenica sa tjelesnim/duhovnim bolestima od odgovarajuih podataka okruga Tuzla i Bosne i Hercegovine. Teko je rei da li su podaci uistinu vjerodostojni, tj. da li odraavaju stanje u vrijeme popisa ili su posljedica lanog prikazivanja, prije svega kod mukog stanovnitva, kako bi se izbjegle vojne i poreske obaveze.

29

Tabela 5. Tjelesne i duhovne mane bosanskohercegovakog stanovnitva obuhvaena popisom 1895. godine.

Tjelesne/ Bosna i Her- Okrug Kotar Sre-duhovne mah- Spol/ukupno cegovma Donja Tu- brenica

ane zla

svega 1096 212 23

Slijepci mukih 796 182 23

enskih 300 30 -

svega 1238 372 101

Gluhonijemi mukih 909 290 76

enskih 329 82 25

svega 1712 451 117

Umobolni ili mukih 1271 336 83

slaboumni

enskih 441 115 34

slijepaca 6,99 5,9 8,26

Na 10000 gluhoni- 7,90 10,36 36,29 jemih prisutnih civil-nih osoba dolazi

umobolnih ili slaboum- 10,92 12,56 42,04

nih

Izvor: kao i kod tabele br. 4. Uvodni dio, str. LXXIII

30

Postoje i drugi statistiko-demografski podaci za kotare i okruge koji su dobiveni kombinacijom ve prikazanih podataka ili su cilja-no prikupljani i obraeni popisom 1895. godine, a koje neemo ovdje navoditi jer nemaju neki znaaj za antropogeografska istraivanja. Ovi podaci objavljeni su u 20 tabela u Uvodnom dijelu knjige rezultata pop-isa stanovnitva 1895. godine.9

Od privrednih, kulturno-prosvjetnih i upravnih objekata u gradu Srebrenica bili su: tvornica okra, kotarska bolnica, uprava dravnih vre-la, ured za otkup duhana i medresa.

4. Vaniji statistiko..;demografski pokazatelji popisa stanovnitva kotara Srebrenica 1910. godine

Ovaj popis bosanskohercegovakog stanovnitva odran je 15 godina poslije prethodnog koji je sproveden 1895. godine. Iako je bilo planirano da se popis stanovnitva sprovede 1905. godine, ipak je dolo do odgaanja istog kako bi se popis bosanskohercegovakog stanovnitva obavio istovremeno s popisom stanovnitva cijele Austro-U garske monarhije, 1910. godine. U statistiko-administrativnom po-gledu izvrene su neophodne pripreme kojima je rukovodio Statistiki odsjek Zemaljske vlade u Sarajevu kako bi popis bio obavljen na vrijeme i po pravilima statistike prakse. Popisom obuhvaena vanija statistika obiljeja bosanskohercegovakog stanovnitva nisu se znaajnije raz-likovala u odnosu na prethodni popis stanovnitva 1895. godine (vidi: tabele broj 6 i broj 7).

9 Glavni rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. aprila 189 5, Saraje-vo, 1896.

31

Tabela 6. Statistiko-demografska obiljeja bosanskohercegovakog stanovnitva obuhvaena popisom 1910. godine.

Obiljeja BiH Kotar Sre- Grad Sre-brenica brenica Kue nastanjene 289690 4881 336

28387 1091 85 nenastanjene

318077 5972 421 ukupno Stanarske stranke 310339 4943 366 Prisutno iteljstvo sa vojnitvom 1931802 31401 1737 Vojnici 33747 166 125

ukupno muko 994852 16055 838 ensko 903192 15180 774 stanovnitvo

ukupno 1898044 31235 1612 muko 431206 7570 272

Pravoslavno ensko 394212 7862 304 ukupno 825418 15432 576 muko 327421 8367 495

o Muslimansko ensko 284716 7229 414 .e ukupno 612137 15596 909 >00 .....

muko 222350 99 56 i:= > o rimo-katoliko ensko 211711 76 43 a ...... ukupno 434061 175 99 00 o muko 4725 5 2

..s grko-katolici (uni-..... ensko 3411 1 1 > ..... jati) o ukupno 8136 6 3 o ~ muko 4060 9 9 00 Jevreji (Sefardi) ensko 4159 6 6 ..... """' ~

ukupno 8219 15 15 muko 1853 3 3

Jevreji, ostali ensko 1796 3 3 ukupno 3649 6 6 muko 3191 2 1 evanelisti ensko 3151 3 3

ukupno 6342 5 4 Ostali 82 - -

Izvor: Rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 1 O. oktobra 191 O, Sarajevo, 1912.

32

~::~::ni seljaci ~~;::r I ] 246 2]~ . svojad 634789 ~- 304 : ----1 Kmetovi glavari

obitel i 79677 l svojad r-------~--+--------1---~----r--------i 444920 7137 r------------.------+-----+--------l-~ --+-------j

preteno glavari

Kmetovi ujedno i slobodni seljaci

slobodni obiteri 14453 seljaci svoad 95296

glavari preteno obitel. i 16963 kmetovi

svoad 110448

431

31

Ino u poljodjelstvu zaposleno glavari 1

:~:j:tv~-------~o=:=i:=~=~1_1 ---+-_2_~:-:-o-+----_5 ___ -+-_ 2 1 Ukupan broj iteljstva koje se bavi poljo- 1668587 ~

rivredom 29791 i 593 I Ostalo itel"stvo 229457 1444 J 1019 j

r-S_v--'e""'--a ______________ L___:'.1:__:::8_:'__9._,._,80:':_'.4'_"_4___1__ _ __::.3__::_:1 ::::__::___5 J ___ l_6_12_~ Izvor: Rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini 1 O. O, I Sarajevo, 1912, str. 451, 452 i 594.

Navedeni podaci u tabelama broj 6 i 7 ma naseljenim mjestima, a ostali podaci prema U tabeli broj 8 prikazana je jezika struktura stanovnitva, posebno, okruga Tuzla i kotara

Tabela 8. Jezika obiljeja bosanskohercegovakog stanovnitva obuhvaena popisom 1910. godine.

Dravna (zemaljska) pripad- Bosna i Her- Okrug Tuzla Kotar Sre-nost cegovma brenica

srpsko-hrvatski 1822564 414260 30990 panjolski 7886 801 15

njemaki 22968 4556 37 maarski 6443 1752 14

eki 7045 764 23 poljski 10975 417 16 rusinski 7431 570 1

slovenski 3108 292 9 ~ slovaki 482 174 -.......

N italijanski 2462 294 CI) -. ...., .......

rumunski 608 31 ~ -00 d bugarski 96 52 --;...., CI)

ruski 28 12 1rj -~ francuski 35 5 -

engleski 12 - -turski 129 50 -

arapski 10 1 -amautski 273 59 1

grki 49 - -ciganski 5419 1406 129

.. 21 llll - -Svega 1898044 425496 31235

Izvor: Rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 1 O. oktobra 1910, Sarajevo, 1912, str. 44-53, tabela br. 5.

Znaaj posljednjeg popisa bosanskohercegovakog stanovnitva u vrijeme austrougarske uprave, pored ostalog, ogleda se i tome to je uvedeno obiljeje pismenosti iz ega se moe vidjeti nivo obrazovnih prilika u Bosni i Hercegovini. Ovo obiljeje obraeno je i objavljeno na nivou kotara i okruga, te veih gradskih naselja. U tabeli broj 9 prikaza-na je struktura pismenosti bosanskohercegovakog stanovnitva prema vjeri i spolu. 34

Tabela 9. Struktura pismenosti po spolu i vjeri bosanskohercegovakog stanovnitva obuhvaena popisom 1910. godine.

Zemlja, okrug, Bosna i Herce- Okrug Tuzla Kotar Srebren-kotar govma 1ca Spol M M M srps-

ko-pravo- 13167 50038 3237 15124 162 1013 ....... slavnih ~ 00

muslima-........ o... 637 24568 104 5166 4 282 ....... na ....... ......

ro rimo-ka-+-' ....... 26375 49468 3249 7484 63 79 >U tolika ro d inih 5619 7296 N 1276 1498 8 17

svega 45798 131370 7866 29272 237 1391 .......

srps-;....,

ko-pravo- 214 1074 60 451 4 CI) 5 ";;'

"- slavnih ....... ..z +-' ....... muslima->U o 62 365 11 106 l 7 o... o

00 fj na o rimo-ka-o... 00

....... ro 434 852 25 35 - -...... d tolika 00 N o d inih 41 40 4 6 - -CI) 8 svega 751 2331 100 598 5 12 00

.......

~ srps-.......

ko-pravo- 290549 284603 64343 58654 6035 4711 ~ slavnih 00 .......

o... muslima-....... 220352 233360 64309 70261 5703 6438 d ...... na

~ rimo-ka-+-' ....... 139299 125604 19232 17038 31 11 >U tolika ...... d ro inih 4161 3894 d 306 643 3 -N CI) z svega 654361 647461 148190 146596 11772 11160

Ukupno 700910 781162 -~-

156156 176466 12014 12563 Izvor: Rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 1 O. oktobra 1910., Sarajevo, 1912., str. 16-25.

35

Prezentirani statistiko-demografski podaci bosanskohercegovakog stanovnitva, a posebno kotara Srebrenica, pokazuju nam nivo drutveno-ekonomskog razvoja Bosne i Hercegovine u vrijeme austrougarske okupa-cije, kao i promjene koje su zahvatile sve pore ivota stanovnitva Bosne i Hercegovine. Znaaj statistikih podataka o stanovnitvu je neprocjenjiv, posebno kada se prouavaju najvanija demografska obiljeja. Neki od

statistiko-metodolokih pristupa prilikom popisa bosanskohercegovakog stanovnitva mogu i danas biti pouni za nove popise, ne samo po broju obuhvaenih obiljeja, ve i po nainu organizacije i sprovoenja popisa stanovnitva.

Povrina kotara Srebrenica prema posljednjem popisu bosanskohercegovakog stanovnitva 1910. godine iznosila je 843 km2 i nije se mijenjala do kraja austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine.

Prosjena gustoa naseljenosti Srebrenikog kotara iznosila je 37 stanovni-ka/k:m2 i bila je na razini bosanskohercegovakog prosjeka. Kotar Srebreni-ca imao je 127 naselja, ukljuujui gradsko naselje Srebrenica, koja su bila sastavljena od 681 dijela naselja, odnosno zaseoka. Veina seoskih naselja pripadala je razbijenom, mahalskom tipu; zaseoke je imalo 115 naselja, a bez zaseoka bilo je 13 naselja kotara Srebrenica.

36

6. Literatura

l. Sulji, Alija. (2006) Stanovnitvo i naselja Tuzli, (Doktorska disertacija).

2. Sulji, Alija. (2011) Stanovnitvo i nase/ja opine grqfska monografija. Geografsko drutvo Tuzlanskog "U"'"V'"" i univerzitetska biblioteka Dervi Sui" Tuzla: Tuzla.

3. Pejanovi, ore. (1955) Stanovnitvo Bosne i Hercegovine,

u

na izdanja, knj. CCXXIX, Odjeljenje drutvenih nauka, Nova serija, knj. XII, Beograd, 1955.

4. Glavni rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od Sarajevo, 1896;

aprila

5. Grupa autora (1998) Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do Drugog svjetskog rata. Bosanski kulturni centar: Sarajevo.

6. abanovi, Hazim (1959) Bosanski Paaluk. Postanak i upravna pocijela. Nauno drutvo NRBiH: Sarajevo.

7. Mandi, Mihovil (1910) Povijest okupacije Bosne i Hercegovine 1878. danje Matice Hrvatske: Zagreb.

8. Imamovi, Mustafa (1998) Historija Bonjaka. BZK Preporod": Sarajevo. 9. Rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 1 O. oktobra 191 O. Sara-

jevo, 1912;

10. tatistika mjesta i puanstva Bosne i Hercegovine. - u Glavni pregled politikog razdielenja Bosne i Hercegovine od 16. juna 1879." Sarajevo, 1880, str. 93-96.

11. tatistika mjesta i iteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda l. maja 1885, Sarajevo 1886.