OSMANLI'DA iLM-i FIKlll

Alimler, Eserler, Meseleler

- Editorler

Miirteza BEDiR

Necmettin KIZll.KAYA

Hiiseyin SAGLAM

isTANBUL 2017

iSAR Yaymlan

Osmanh'da ilimler Serisi- 2

Yaymno: 10

Osman !I 'da ilm-i F1k1b

A/imler, Eserle1; Meseleler

Editorler : Miirteza Bedir

Necmettin K1Z11kaya

HGseyin Saglam

ISBN : 978-605-9276-10-8

1. Basm1 : Araltk 2017

Ne~re Haztrlayan : M. Fatih Min~

Kapak Uygulama : Esat Ytlmaz

--

Dizgi ve Tashih : Orner Said Guier, Hi.iseyin Saglam

iSAR Yaymlan

Selami Ali .Mah. Selanikliler Sok. No: 44/1 OskUdar istanbul Tel: +90.216 310 99 20

Sertiftka No : 32581

Baskt/Cilt : Elma B.astrn

HalkaJ1 Cad. No: 162/7 Sefakoy istanbul

Sertiftka No :12058

Kapak resmi:

EbussuOd Efendi'nin Kanunname-i Cedid adh eserinden bir kesjt.

Suleymaruye Kiiti.iphanesi: Mehmed Zeki Pakalm, nr. 37, vr. lb

FllOH USULUNU ELE~TiRMEK.: iBN KEM.AL'iN KiTAB'IN (KUR'AN) MANA iFADE ETME Bi~iMLERi UZERiNDEN

SADRU~~ERIA ELE~Ti:Risi •

AdemYIGIN••

Ara§tmnarmzda aralannda yakla§tk 20.0 yllltk zaman arahg1 bu­lunan biri Buharah Hanefi-Maturldi alim Sadm§§erla'ya1 (6. 1346/747),

digeri birc;ok eseriyle §erh ve ha§iye gelenegine katklda bulunan bir Osmanll alimi ve §eyhiilislarru olan ibn Kemal'e2 (6. 1534/940) ait iki usGl metni iizerinden, ikincislnin birincisine y6nelik ele§tirilerlnln ortaya konulmas1 hedeflenmektedir. Bu eserlerln ilki olan Tenkf­bu'l-usUl, Sadm§§erla'run, Hanef'i Ebu'l-Usr Fahriilislam el-Pezdev'i'nin

Bu ara§tmna, Osmanh'da ilm-i FOO.h: ALirnler, Eserler, Meseleler (~4-25 Ara!Jk 2016) adlt sempozyumda taraflffilzca ay!ll adla sunulan tebligin geli§tlrilmi~ hali­dir. Dr., Tlirkiye Diyanet Vak£1 islam Ara§tmnalan Merkezi (iSAl\11)

1 Sadru§~erla, birc;ok a.lim yeti§tiren mahbubi ailesine mensuptur. Buhara'da dogmu§, kiic;lik ya§lannda iken ilhanWann Buhara'y1 i§gali nedeniyle, Kirman'a, oradan Herat'a gitmi§, sonra tekrar Buhara'ya donmli§ ve orada vefat etmi§tir. FOO.h usulli, fOOh, kelam, tefsir, hadis gibi ilimler yarunda belagat, felsefe, as­tronomi ve tabiat bilirnlerinde geni§ bir bilgi birikirnine sahip muhakkik bir alim­dir. Gerek eserleri gerekse g6rii§leri itibariyle sonraki dU§linlirleri ve telifatJ bariz bir §ekilde etkilemi§tir. Hayau, gorii§leri, eserleri ve sonraki donemlere etkileri bakkmda daha fazla bilgi ic;in bkz. $likrii Ozen, "Sadrii§§erla", DM., 2008, XXXV, 4-27-431.

2 3 Zilkade 873'te (15 May1s 1469) Tokat, Edirne ya da Amasya'da dlinyaya gel­en ibn Kema!, Ali Bey-Ta§!Jk (Edirne), ishak Pa§a (Oskiip), Halebiye CE.dirne), Uc; $erefeli (Edirne), Sahn-1 Seman (istanbul), Sultan Bayezid (Edirne) medre­selerinde ve Edirne Dariilhadisi'nde mliderrislik, Edirne kadll1~ (921/1515) ve Anadolu kazaskerligi (922/1516) yapu. Tiirkc;e bir Osmanll tarihi haziilama, M1sJI ve Karaman tahririni yapma gorevlerini yerine getirdi. Kanuru donerninde uzunca bir sUre (1526-1534) $eyhlilislamhk makammda bulundu. Bu makamda iken 2 $evval 940 (16 Nisan 1534) tarihinde vefat etti. <;ocuklugundan itibaren Il. Mehmed (1451-1481), II. Bayezid (1481-1512),1. Selim (1512-1520) ve Kanfiru (1520-1566) donemlerini gormli§tUr (~erafettin Turan, "Kemalpa§azade", DiA, 2002, XXV, 238-240).

185

FOOH usOI.ONO ELE.STiRMEK: i:BN KElvlAL'iN KiTAB'IN (KUR'AN) M.ANA iFADE ETME Bi<;iMLERi UZERiNDEN SAD'RUSSERIA ELEST.tRfSi I A. YIGIN

(o. 482/1089) Kenzu '1-vit.st"U adll eserini esas alarak hazuladtgt ve $Mil Fahreddin er-Razi'nin (o. 606/1209) el-MabsatU ile Malikl ibni.i'l-Ha­cib'in (o. 646/1249) el-Muhtasm· adh eserindeki konulan ozetledigi, aynca bir<;ok konuda kendi gori.i§lerini ortaya koydugu muhtasar bir eserdir.3 Eser oncelikle Sadru~§eria'nm kendisi tarafmdan Tavzfb adty­Ia §erh edilmi§tir. Bu eserin, i.izerine sonrak.i donemde ya§amt§ bir~ok ~Him tarafmdan §erh ve ha§iyeler yazllrru.§ ve Osmanh flklh anlayt§mda ve egitiminde merkezi bir konuma sah.ip olmu§ onemli bir usUl eseri ol­dugu gori.ili.ir.4 Bir eserin fik.t.h anlayt§mda ve egitiminde onemsenmesi ve §erh ve ha§iyeye konu edilmesi, o eserin tasnif, tertip ve ifade gi.ici.i­ni.in begenildigini gostermesinin yanmda o eserin sundugu usul anlayt­§10.111 onemsendigi, usul meselelerinin izahmda, tartt§t.l.masmda hareker noktast olarak kabul edildigi, usul di.i§i.incesinin o eseri merkeze alarak konu§Ulup geli§tirildigi anlarruna da gelir.

Zikredilen mahiyetiyle §erh ve ha.§iye gelenegi i<;inde ibn Kenial, Tagyf1il 't-Tenkfb fi 'l-usttl adh §erh ve ha§iyesi ile Sadru§§eria 'nm Tenkfb ve onun §erhi Tavzfh adh eserleri uzerinde onerrili degerlendirmelerde bulunmu§, eserine verdigi addan da anla§.tlacagt gibi ele§tirel bir yak­la§unla hareket etmi§tir. 0, burada, Tenkfhu'l-LJSt'ifi.in hatalt gordi.igu noktalanru <:fi.izeltip yen.iden duzenleyerek bir metin olu§turmu§, daha sonra bu metni §erh ederek SadrO§§eria'yt yer yer ele§tirrni§ ve ondan ayr.tldtgt hususlan gerek §erh gerekse ha§iye ktsmmda zikretmi§tir. Ay­nca onernini gostermesi a<;tsmdan bu §erh ve ha§iyenin KanGru Sultan

3 Muellifin kaynaklanna clair kendi a~l.klamalan i~in bk.z. Ubeydullah b. Mes'Gd b. MahmGd ei-Buhari Sadru~§eria, et-Tavzib ~erbu't-Tenklb, n§r. Muhammed Ad­nan Dervi§, Beyrut 1998/1419 (Birlikte: Sa'deddin Mes'Gd ~- Orner b. Abdullah Taftazaru, et-Telvlb ila Ke§[i HaMikl't-Tenklb), I, 25-26.

4 Eser hakkmda detayh bilgi i~in bkz. Yasin Kurban, "Medreselerde Temel Ftloh Usillu Eseri Olarak Okutulan Tenklbtt '1-usiil ve Tavzibtt 't-Tenkib", Medrese Ge­lenegi ve Modemle§me Surecinde Medreseler Uluslararas• Sempozyum (5-7 Ekim 2012), II, 2013, 644-653; Sukrii Ozen, "Tenk!hu'l-usOJ", DiA, 2011, XL, 454-458. Sadru~~eria Osmanh ilim ~evrelerini eserleriyle oldugu kadar ogrencileriyle de et­kilemi§tir. i lgili a~l.klamalar i~in bkz. $ukrii Ozen, "Sadri.l§§elia", XXXV, 429.

186

OSlvlANLI'DA iuvl-i FIKIH: ALiMLER, ESERLER, MESELELER

Si.ileyman'a ithaf edilmi§ olmasma da i§aret edilmelidir.5 Gerek mi.ielli­fi.Pin birikirni, gerekse eserin iddiah duru§u bu eseri, Tenkfh i.izerinden, usGI ilminin §erh ve ha§iyeler eliyle ortaya konan geli§im seyrinin takip edilebilmesi a<;1smdan onemli omeklerden b iri olarak degerlendirilme­sini mi.imki.in kllmaktad1r.

Yapuan a<;lklamalar <;er<;evesinde· bakllillgmda, bu ara§tlfma­da, ele§tirinin merkezinde yer alan Sadru§§er1a'ya ait Tenkfbu'l-ustdve Tavzfbu 't-Tenkfh adll eserler ile ibn Kemal' in tek isim ta§1sa da Tenkfb ve Tavzfb'e tekabi.il eden la.slflllarmm yarunda ha§iye la.sffiilll da i<;erdi­gi ic;in tic; esere tekabi.il eden Tagyfnt 't-Tenkfb fi.'l-·usttl adh eseri birlik­te dli§i.inl.ildi.igi.inde ger<;ekte ilcisi ele§tirilen i.\<;i.i ele§tiren metin olmak i.izere toplamda be§ metnin soz konusu oldugu gori.iltir.

Bu ara§tlfffiada, zikri gec;en eserlerin gene! tavn konusunda temsil kabiliyeti oldugunu dti§i.indtigi.imi.iz "Kitabm mana ifade et.me bic;imleri" <;erc;evesinde ibn Kemal'in Sadru§§er!a'ya getirdigi ele§tiriler, Osmanh muhitinde ust11 il.mi ozelinde ele§tirel faaliyetlerin §ekli, i§leyi­§i, slllflan, usGl tarihi ve gi.ini.imi.iz ac;tsmdan ta§1d1g1 anlamlar i.izerin­den degerlendirilmeye c;ab§liacakrlf. Boylece usGli.in Osmanh muhitin­deki alguaru§l, degerlendirmeye tabi tutulu§u ve usGl tarihi ac;1smdan canhhgmm devam ettirilmesi baglammda onemli ipuc;lan yakalanmaya c;all§liacak, usGl ile ilgili olarak gi.inlimilzde ortaya konan temel sorula­ra nas1l yakla§abilecegimiz konusunda taril1sel tecri.ibenin imalan gos­terilrheye gayret edilecektir.

Zikredilenler dikkate almd1gmda ara~tlfffiarruzm; 1) ibn Kemal'in Sadru§§er!a'ya se<;ilen omeklem i.izerinden yonelttigi ele§tiriler, 2) Os­manh muhitinde §erh-ha§iye gelenegi ic;inde usGli.in ele§tirilmesi, 3) Gi.ini.imi.izdeki us~l c;alt§malarma ve ele§tirilerine yon~lik dikkate alma-

5 Daha geni§ degerlendimieler ic;in bkz. Kurban, "Medreselerde Temel Fiklh UsGiit Eseri Olarak Okutulan 'Tenklhu'I-UsGI ve Tavzlhu't-Tenklh", II, 647; Ozen, "Ten­kihu'l-usGI", DiA, XL, 457.

187

FIKIH usfrr.DNO ELE~TiruvfEK: iBN KEMAL'iN KiTAB'IN (~'AN) MANA iFADE ETME Bi<;i.MLERi UZERiNDEN SADRUSSERiA ELE$TiRiSi I A. YIGIN

bilecek g6stergeler §eklinde il~ noktay1 gozettigi s6ylenebilir. Dolayt­Slyla gerek ibn Kemal'in ele§tirilerine gerekse sonu~ degerlendirmele­rine bu u~ nokta goz 6ntinde bulundurularak bakllmahdlf.

Ele§tirinin olurnlu ve dlumsuz iki yontinun bulundugu dikkate . almd1gmda olumlu ele§tirileri y6ntiyle ibn Kemal'in giri§te gerek Sad­ru§§eda'yl gerekse eserini 6vmesine ve onlann onemini teslim etmesi­ne6 dikkat ~ekmek ve Tenkfh ve Tavzfh'i merkeze alan bir ~all§mayla onlan 6nemsemi§ olduguna i§aret etmekle yetinecegiz. Ara§tlrmada daha ~ok ibn Kemal'in Sa~I§§eda'da yetersiz ya da sorunlu gordtigu noktalar iizerine yogunla§!l~cakttr.

ibn Kemal'in Tagyfru't-Tenkfb fi'l-usul adh esc::riyle ele§tiriye tabi tuttugu me tin olan Sadru§§eri'ya ait Tenkfbu 'l-usutiin sistematigi §U §ekildedir:

I. Mukaddime

II. $er .. i Deliller

A. Kitab · . . a. Kitab'm manay1 ifade etme bir;imleri ·

\

1. Vaz' baklmmdan laflZlar ('am, has, mti§terek, mu'evvel),

2._ isti'mal baklfnmdan laf1zlar (hakikat-mecaz, sarih-killaye)

3. Ar;Jjillk-kapalillk bakurundan laf12lar (zahir, nas, miifesser, muhkem I hafi, mti§kil, miicmel, miite§abih)

4. Manaya delalet keyfiyeti baklffillldan laf1zlar (ibare, i§aret, iktiza, delalet) b. Kitab'm dini hukmu ifade etme bi<;imleri· ( emir-nehiy /htisun-irubuh)

6 ibn KemaJ. Ahmed ~ernseddln KemaJ.pa~aziide, Tagyfru 't-Tenkfb fi'l-uslil, isranbul 2,1308.

188

OSMANLI'DA iLM-i FIKIH: ALiMLER, ESERLER, MESELELER

B. Stinnet c. icma D. Klyas

m. Hi.ikiim Bahisleri

A. Htiki1m (teldifi-vaz'i htikiim) B. MahkUm bih (Allah hakkl-kul hakkl, Allah ve kul hakkl) C. MahkUm aleyh (mtikellef-ehliyet bahisleri)

Verilen sistematik i<;erisinde §er'1 deliller arasmda ilk su-ada yer alan "Kitab"m alt ba§Wrlanndan biri olan "Kitab'm mana ifade etme bi­<;imleri" bizim omeklem olarak sec;tigimiz k.tsrru olu§turmaktad1f. Bu omeklem uzerinden balaldtgmda ibn Kemal'in getirdigi ele§tiriler, biri Tenkfb metnine dontik olanJar, digeri gerek Tenkfh gerekse onun §erhi Tavzfh ic;inde bahis konusu edilen meselelere yonelik, yani mahiyete yonelik olanlar olmak tizere iki vec;heden hareketle ele almah.iVr. Her ne kadar ele§tiriler, metin ve mahiyet ay1flffiffia tabi tutulacak olsa da bu ikisinin tamamen birbirinden bagtmslZ olmadlklan hattrda tutulmahd1r.

Ara§ttrmada metne dontik ele§tiriler ele aluurken gereksiz uzat­malardan kac;mmak Dzere daha <;ok temsil kabiliyeti olan ornekler be­lirlenip onlar tizerinden metin ele§tirisinin ttirlerine dair tespit ve de­gerlendirmeler yaptlmaya c;alt§tlffil§, mahiyete yonelik ele§tirilerde ise onemli usul meseleleriyle ya da tartt§ma konusu noktalar ile ilgili olma­st ac;tsll}dan one c;lkanlar zikredilmi§ ve onlar tizerinden degerlendir­meler yaptlmaya c;ab§tlffil§tlf.

I. Metne Yonelik El~tirileri

ibn Kemal'in Tenkfh'in metni Dzerine getirdigi ele§tirel faaliyet­lerine balaldtgmda bu faaliyetlerin tek tip olmaytp farkb §ekillerde ya­ptldtgi ve hemen her birisinde metne getirilen yeniligin Tenkfh metninin yetersizligi no~tasmda bir ele§tiriyi barmdudtgt gortiltir. Metne dontik olan belli ba§h ele§tirel faaliyetler saytlacak olursa bunlar; "degi§tirme",

189

FIKIH usfn;ONO E~TiR.I\1EK: iBN KEM.i..L'iN KiTAB'IN (KUR'A.N) .MANA iFADE ETME Bi<;iMLERi UZERiNDEN SADRU~~ERlA ELESTIRiSi I A. YIGIN

"takdim·t~hirde bulunrna ya da Slfalamada yeniden duzenleme", "rna­nay' koruyarak ozetleme", "yeni bir bilgi ekJeme", "var olan bilgiyi §erh etme", "istisna yaparak ya da vastf ekleyerek manay1 Slfllfland!fma", "omekJendirme", "var olan bilgiyi <;!karma", "var olan §erhi c;ikarma" §ekJinde slfalanabilir. ibn Kem~il, baz1 yerlerde bu faaliyetlerin sadece birini yaparken baz1 yerlerde birden fazla faaliyeti birlikte gerc;ekle§ti- · rir. Metne getirdigi yeniliklerin hepsinde bir gerekc;eye yer vermemekJe birlikte birc;ok yerde Sadru§§ena'nm ifadelerine neden yer vermedigini izah eder. Baz1 durumlarda ise metnin akl§mdan ya da kulland1gt ifa­delerden hareketle neden bir yenilige gittigi dolayll olarak anla§ilabilir. ifade edilen ya da karinelerden <;ikarilan gerekc;eler, bazen yukanda zikredilen yenilik faaliyetlei;inin bir<;ogu i<;in soz konusu olabilirken, bazen de bir faaliyete dair bir<;ok gerekc;e glindeme gelebilmektedir. Metne dair getirilen yeniliklerin ve bunlarm gerekc;elerm€. dair una ve izahlann omekler lizerinden gosterilmesi, ifade edilen dummlarm daha iyi arila§ilmasllll saglayacakt!f.

Ornek 1: Kitab'm manaya delalet bic;imlerinin taksime tabi tu­tuldugu §U satlflar Sadru§§eda'nm Tenkih'inden aliruru§tlf:

•. :.A ..... .....z f ·-II Jl L-JI.J ..lW.ll • · ~II 1.-. "b ~ :,T :11 :.1.) Ll. • (:!_J ~ • • • ~ \.S"'"" ~ .I v '/'"' .v

l) { ~~-' ...slb:._, d.:.>- ~I _;~ _;~~ { ,Y .J~I .J~~ { .J ~_, .J~~ . 7_~':J~w- ·

Ayru kistm ibn·Kemal'in Tagyi1Jinde §U §ekilde aktanllnaktadlf:

W~ Jl..l.ll ~~I Js- 'Yb L..h; C-.!..tJ,.~ 0"i_;JI .y r-Q..I JJ~ 015' Ll.

~I _;,# J~~ { J~ 'YI _;~~ { ~ cP_,ll _;~~ ..:..~ t:_) J_,l...Lll Jl s.A..I'Y..I.ll _;l:.:>-~ { ~~-' ....:U>._,

7 Sadru§§eria, et-Tavzih, I, 72-77. 8 ibn Kemal, Tagyim 't-Tenkib, 11.

190

OSMANU'DA iLM-i FIKIH: ALiiviLER, ESERLER, MESELELER

Her iki metin kar§ua§tmldtgmda ibn Kem•il'in 0T_;J1 ifadesinin yerine ~~~ 0T_;J1 .:r r-Q..' J:l.:. ifadesini getirdigi, metne eklemcler­de bulunarak taksimin mutlak olarak laftzlarla ilgili degil de Kur'an la­ftzlanndan hCtkme delalet eden kisimlarla ilgili oldugu ve bu taksimin Kur'an laftzlan kadar Si..innet laftzlanru da ilgilendirdigini ifade etmi§ olmaktadlf. ~I J! W~ ..12.illl ~ ifadelerini J_,J..U.I J! W~ JI..UI ~ ifa­deleri ile degi§tirerek laftz-mana ili§kisi yerine dal-medlul ili§kisini one ~tkarmi§, ele almacak konularm hukme ula§tlfmast yoni.iyle laftz-ma­na ili§kisinden daha geni§ bir alanla ilgilendigini irna etmek istemi§tir. Boylece o hem sadece laftzlarla degil laftzlarm olu§turdugu nazm ile de ilgilenildigi, hem de lafza bagh olmayan delalet ti.irlerinin de dahil oldugu daha gene! bir sisteme (lafz1 ve gayri lafz! deHiletin her birisinin akl1, tabu ve vaz'l klslflllanrun olu§turdugu bir sistem) de gondermede bulunuldugu izlenimi vermektedir. Dolaytstyla konunun sadece laftzlar ~er~evesinde algtlanmast yerine ayru zamanda metin i~i baglama dayall manalanduma ile manttktaki delalet taksimine de en azmdan kar§J.la§­tlfffialara imkan verecek §ekilde attflar soz konusu olmaktadrr.

Ornek 2: Vaz' a~tsmdan laftzlarm ele ahndtgt kls101da mi..i§tere­gin tarummda Sadru§§er!a .!l_r...:....; b~ t..w.J .r-=-<.u cPJ 01 ..12.illl ifadesini kullamrken, ibn Kemal .!l_r...:....; .:...w 01 c:P}' §eklinde bir tarum getirir.9

Burada o ozetl~1nede bulunmu§, metni sadele§tirmi§tir. Hedefinin, met­ni gereksiz uzatmalardan kurtarmak oldugu anla§J.lmaktadlf.

Ornek 3: 'Anurun hi.ikmu ile ilgili olarak gerek Hanefiler gerekse imam sam nezdinde 'amrrun "ktill"e, yani bi.iti.in fertlerine delalet edecegi gori..i§G kar§tsmda zikrettigi go~lerden birisini Sadru§§er!a §U ifadelerle sunmaktad~r: 10o~ cj .. b·9~c-J:-1 cj t.~WI ~J 'c.:p\11.- : 1 ~I.J..:s.J Bu ktsmtibn Kemal l) a.:.W~ ~~ r--l'l l) ...~.>-1_,)1 ~J l).:.\11 ..:..._,.; ~~ .J..:s.J c-J:-1 §eklinde ifade etmektedir. 11 Burada ibn Kemal, 'ammm en alt sayt-

9 Sadru~~erla, et-Tavzlb, I, 77-78; ibn Kemal, Tagylru't-Tenklb, 11. 10 Sadru~~erla, er-Tavzlb, I, 92. 11 ibn Kernill, Ta~/ru 't-Tenklb, 14.

191

FIKIH usOLDNO ELE~TiRMEK: iBN KEtvl.AI.'iN KiTAB'IN (KUR'AN) MANA iFADE ETME Bi(:OOERi UZERiNDEN SADRU~$ERiA ELESTffiiSi I A. YIGIN

'

ya delalet edecegi gori.i§i.inli aktanrken Sadru§§eria'da yer alan "<;ogul­larda li<;, digerlerinde bir sayiSJill.Il sa bit olmas1" §eklindeki ifadeyi k.tsmi bir dep,i§iklikle ve takdim-tehi1· yapam.k "cins isimlerde bir, <;ogullarda li<; say1sJill.Il sa bit olmas1" §ek.linde sunmaktadrr. Boylece o, ifadede "az­dan <;oga dogru" bir srralama ortaya koyarak ifadenin bu §ekilde daha gi.izel olacag1 kanaatiyle Tenkih metninde yeni bir di.izenleme yaprm§, Tenkfb'te o~ l) §eklinde kapah olan ifadeyi ~~ r" \II l) ifadesiyle de­gi§tirerek §erb etmi~ve onun kapaliiiglnl giderrni§ olmaktadrr.

Ornek 4: Sadru§§er1a 'fu:ruru.n hi.ikmi.i ile ilgili kendisinin de katlld1gt "ktill", gori.i§i.ini.i aktarmak i.izere li..l:>-_, ifadesini kullanrr.12 ibn Kemal, buray1 ..l:3_r' 0\...::.... ..l:>-J §eklinde degi§tirrni§ ve bir bakuna Sad-rll§§ena'run ifadesini §erh et1n~ti1:13 ,

Ornek 5: Sadru§§ena 'ammm hi.ikmi.i ile ilgili gori.i§leri srrala­dlktan sonra dogrudan omeklere ge<;erken ibn Kemal araya t.t..;. ...t:;_,

._:.,\..._,.....,J~ ck-....:::.-'il §eklinde bir ifade ekleyerek Tenkf.h' te olmayan '"am lafrzlarla il1ticacm yaygm olarak kullaruldrgr" §eklinde ek bir bilgi ver­mekte, boylece 'am laf1zlan deli! olarak kullanmarun me§ruiyetini te­mellendirmi§·ve omeklere giri§ yapmak ilzere zihni hazrrlaffil§ olmak­tadrr.14

Ornek 6: Sadru§§eria akll, duytilar, adet gibi 'ammm kelam d1§1 ~ . '

muhassislarmdan biri olan aklm 'amrm tahsisine omek olaraJc J5' Jll;c t;;z;, (her §eyi yaratan)15 ayetini zilcreder ve yaratllan her §eyin i<;inde aklen Allah'm kendisi olamayacagr (ki O'nun yaratllrm§ ·olmas1 mi.im­tenidir) i<;in aklen tahsise ugrad1g1DI dile getirir.16 ibn Kemal omekteki %z;, ifadesinin ~~ manasmda Allah'm var olmalar~ diledigi §eyleri yani Allah d1§mdaki mevcudu (mi.imki.in varhklan) kapsad1g1 i<;in ay~-

12 Sadru§§ena, et-Tavzlb, I, 92. 13 ibn KemaJ, Tagylru't-Tenklb, 14. 14 Sadru§§eria, et-Tavzib, I, 92-94; ibn Kemal, Tagyiru.'t-Tenkib, 15. 15 Ra'd, 13/16. 16 Sadru§~erla , et-Tavzib, I, 99.

192

OSMANLI'DA iLM-i FIKIH: ALiMLER, ESERLER, MESELELER

tin alden tahsise gerek kalmakslZm umum uzere kalacagt, dolayJstyla bunun dogru bir omek olmayacagt gerekc;esiyle metni degi§tirerek J.,.,..t_, 17 r#' ~ t.{) J5' ayetini omek olm·akverir. Kendi omeginde Allah'm tis­run de ilim sahibi olamayacagt ic;in zorunlu olarak alden tahs1sin ortaya c;tkacagtru dile getirir. Sadru§§eda'nm omeginin yanlr§ olduguna dair Beyzav1'nin (o. 685/1286) tefsirine gondermede bulunarak delillen­dirmeye gider.18 Beyzav1, ayetteki ~~ ifadesinin -~~ manasr dikkate almdtgmda Allah'm var olmalarrm diledigi §eyleri yani Allah dt§mdaki mevcudu (mtimktin varltklan) kapsadtgt i<;in umumu tizere kalacagt­ru, Mu'tezileye gore ise f;~ ifadesinin mevcudun (vacip, mtimktin) ya­nmda madumu (mtimteni) da ic;erdiginden dolayt bu ifadenin sadece mtimki.in varltldara has ktlmabilmesi i<;in vacip (Allah'm yaratllmanu§ olmast) ve mtimteni' olarun (Allah'm yaratilnu§ olmasr) alden d1§anda btraktlmasr §eldinde iki noktada alden tahsisin giindeme gelecegini dile getirmektedir.19 Beyzavi'nin ac;r.klamalan da dikkate altndtg!,f1da ibn Kemal, Sadru§§eda tarafmdan verilen omegin Mu'tezile i<;in gec;erli olsa da Ehl-i Stinnet c;izgisi ic;in yaol1§ bir omek oldugunu ifade etmi§ ve bu yalda§una gore omegi degi§tirmi§ olmaktadtr.

Ornek 7: Mutlakm mukayyede hamlinin gerekip gerekmeye­cegi meselesinde Sadru§§eria ittifaken hamlin gerekecegi yer olan hem olaym hem de hukmtin bir oldugu durumlara onzek olarak ~~ ~ JI.Q.j)l4 ~ ..:..~b ~~i ..;')~,; r.,l>-' ,~ Jw .11 t.?J :.y--o J.' ;;~~ c: ~~r -..."")~.:" §eklinc;Ieki bir metinle ayru ayetin (Bakara 2/196) mtitevatir ve me§hfir klraatlerini zikreder ve yemin kefaretinde bu iki krraatte mutlakm mu­kayyede harnledilecegin.i dile getirir.20 ibn Kemal, verilen omegin mti­tevatir olmayan ktraatlerle amel etmeyen $aft.iler ic;in gec;ersiz oldugunu

17 Yusuf, 76/12. 18 ibn KemaJ, Tagylru't-Tenklb, 17 (~erh ve hil~iye lusrru). 19 Ebu Said Nasiri.iddin Abdullah b. Orner b. Muhammed Beyzavi, Envtirii 't-tenzfl ve

esrtirii 't-te'vfl, Beyrut 1418, I, 53. · 20 Sadru~~eria, et-Tavzlb, I, 148-149.

193

FIKJH usOLONO ELE~TiRMEK: iBN KE!'vlAL'iN KiTAB'IN (KUR'AN) .MANA iFADE ETME Bi<;iNILERi OZERiNDEN SADRU~~ERIA ELE~TIR.isf I A. YIGIN

i£ade ederek ve metni degi§tire1·ek ~~J l)J 210:!~ r-"" t,?.!.f:-~1 ~..G- J LS JLQj)l4 ~ 22~b 0'~ !'""""' <.>.;>-i §eklindek.i oru<;; keffareti ile ilgili iki rivayeti Taftazaru'nin (o. 792/1390) Telvfb'inden istifade ederek23 getirir ve herkesin iizerinde ittifak edecegi bir ornek olarak bunun daha uy­gun oldugunu ifade eder. 24 Zira ornek herkesin ittifak ettigi bir mesele ile ilgilidir.

Ornek 8: Sadnt§§ena, bir som ya da olaym akabinde varid olan lafzm umum ifade edip etmedigi konusunda Hanefilerin "Benimle kah­valt:l yap" diyen birisine kar§l "Bugiin kahvalu yaparsam §Oyle olsun" §ek.linde verilen cevapta old~1gu gibi soru ya da olaym akabinde varid olan kelamda ziyade ac;lklamalar (verilen ornekte "bugiin" ifadesi ziya­dedir) varsa bu kelamm soru ve olaydan bagm1s1z ibtida~n soylenmi§ olarak kabul edilecegi (dolaylStyla ba§ka birisiyle kahvaltl yaptlgmda kefaret gerekecegi) kanaatinde olduklar1ru, Safll'nin ise boyle pir lafzm cevap olarak degerlendiriiecegi gori.i§iinti benimsedigini (dolaytstyla ba§kas1yla kahvalt1 yapmas1 durumunda kefaret gerekmeyecegini) ifa­de etmekte, Safii'nin gbrii§iinti y~l J.>-~ J~ .&1 .....,._~ ~L:JI ..L:.YJ

lafalanyla aktarmaktad1r.25 ibn Kemal, ha§iye klsrrunda.Safii'nin aykm gorii§e sahip Olmadtgilll, Sadnt§§er1a'nm -$e.rbu '1-Vikaye'de ac;udad1-gt lizere- bunu bildigi halde boyle bir aktanmda bulumnasmm hay-· ret verici oldugunu dile getinnekte ve verilen muhalif gorii§i.in $afii'ye degil baz1 $afiller'e ait oldugunu ~L:JI ~ ..L:.Y3 y~l J.>-~ ifade-

21 EbG isa Muhammed b. isa b. Sevre e.s-SGlenliT.innizl, el-Ciimi'u 's-sahlh: Sfmenii, 't­Tirmizf, n§r. ibrilhim Atve ivaz, Kahire 1395/1975, "Tefstru'l-Kur'an", 59.

22 Ebu Abdullah Muhanuned b. ismail Buhari, Sahibii.'l-Buhcit:l, n§r. Musrafa Dlb el-Buga, Beyrut1990/1410, "Savm", 29, 31; "Nafakat", 13; "Edeb", 68, 95.

23 Taftazanl'nin ac;tklamalan ic;in bkz. Sa'deddln Mes'Gd b. Orner b. AbduUah Taftazanl, et-Telvfh ila Ke~fi Hakii 'iki't-Tenk/f:J, n~r. Muhammed Adnan Dervi§, Beyrut 1419/1998, (birlikte: Sadru~~eria, UbeyduUah b. Mes'Gd b. Mahmud ei­Buhari, et-Tavzlb $erhu 't~Tenkfb), I, 148.

24 ibnKemiil, Tagylru't-Tenklb, 28. 25 Sadnr§§erla, et-Tavzlh, I, 145.

194

OSMANLI'DA iLM-i FIKIH: A.Li.MI.ER, ESERLER, lviESELELER

siyle muhtasar metin klsnunda aktarmaktadrr.26 Boylece o, yanlt~ bilgi i<;erdigini di.i§iindi.igu k.tsrru dogrusuyla degi§tinni§ olmaktadrr.

Ornek 9: Fertlerinin tamanuru kapsamakla birlikte 'am bir laf­zm en az kac; ferde delalet edecegi konusunda i..i<;; ferde delalet edecegi gori.i§i.inu benimseyen Sadru§§eria iki ferde delalet edecegini savtman muhaliflerinin g6ri.i§lerini delillendirrnek uzere getirdikleri ~ S>q~l ~~ 1 ;.p_;:; hadisinin27 ikiye delalet etmedigini gostermek tizere ~~'-'

"" $ ,.. ~ " -' , .,. ~ " , ;J ..

)~"I o~ .liJ ~~11 y~\ 1"<:. 'I \;'JI .:iz ~ I<:. 'I ..:..., 1~~11 \;:_ J-!~ c. t •J 0

- '.J' L. - ~ J e. f c. -- ~ J - !_J'r"" ~ '.r-

§eldinde bir metin kullamr. Burada o hadisin; 1. 'amrrun ikiye delalet ettiginde inifak olunan miras konularma hamledilmesi, 2. cemaatin iki ya da daha fazla ki§i olmas1 halinde imamm one gec;mesinin sOnnet olu§una hamledilmesi, 3. islam'm zayt.f donemlerinde yasaklanan tek ba§ma ya da ilti lti§i yola c;;lkma yasagmm kalkt1g1 donemdelti yolcu arkada§hg1 say1sma hamledilmesi §eklinde ac;;tklamalar getirmektedir.28

ibn Kemal, Taftazaru'nin Telvfh'telti ac;;lklamalarmi da dikkate-alarak29

bi.ittin bu ac;;lklamalan iptal edip onlarm yerine ~ .J~ ~ ~ '1_, t:-" t) t}JI u-) ~~ ~~~t.r. ~__,! w 08')1» r )UI ifadesini kullanarak ve §erhte izah ederek hadiste soz konusu olan §eyin 'ammm (cemaatin) kapsa­rru degil t r c koki.intin "bir §eyi bir ba§ka §eye ekleme" §eklindelti anlanu oldugunu, bu anlamm ise "iki"de de bulundugunu dile getirir.30

Boylece o 'am bir lafzm en· az kac;; ferde delalet edecegi konusunda temelde Sadru§§er'ia'nm gori.i§i.inti payla§makla birlikte kar§l tarafm delilini, <;;tiri.itme konusunda Sadru§§erianm ac;tklamalarffil iptal edip kendisi ba§ka bi1· a~tklanza g~ti.rmi§ olmaktadrr.

26 ibn Kemal, Ta~iru.'t-Tenkih, 27 Cha§iye ktsrru ile birlikte). 27 Ebu Abdullah ibnu'l-Beyyi' Muhammed Hakim NisabOri, el-Miistedrek Ct'!e's-

Sabibayn, IV, n§r. Mustafa Abdtilkadir Ata, Beyrut 1990/1411, 371. 28 Sadru§§eria, et-TCtuzib, I, 117-118. 29 Taftazaru'nin a~tklamalan i~in bkz. Taftazan1, et-Teluib, I, 119. 30 ibn Kemal, Tagyiru't-Tenkib, 21.

195

FllilH usfrr.ONO ELESTiRMEK: iBN KE!vW.'iN KiTAB'IN (K.UR'AN) lviANA iFADE ETME Bi~ilviLERi UZERiNDEN SADRU$$ERIA ELE$TiRiSi i A. YIGIN

Ornek 10: Sadru~~eda isti'mal a<;tsrndan laftzlan taksim eder­ken ~u ifadeleri kullamr:~ ~~ 0~ ~\ l} ..k.41.!\ J~....t:-.1 l} :~jl::ll ~~ 3I.j~....; ~ d.i')W oy):- l} ~~ 01_, ~ ..k.41Jt.; .J t!'J Ayru klsrru ibn

Kemal ~_; .J t;:PJ l...,.J ~~ ~~ ~~ l} ..k.41.!1 J~l J~~ ~jl::ll ~~

jb.....; .J t!'Y- t ~ ~~ 01_, ~eldinde ifade etmektedir.32 Her ik.i metin kar~lia~tm.l.dtgmda ibn Kemal'in mecazt tanunlarken oy):- l} ifadesini de­gi§ti1-erek .J e:?'Y- ( l....J ifadesini kullandtgr gori.ili.ir. Burada o, mecazt "vaz' edildigi mana dt~rnda kul.l.amlan" yerine "vaz• edilmedigi manada kul.l.anlian" ~ek.l.inde tammlamaktadu: Soz konusu ifade degi§ikligin.in gerek<;esini, iki ayn vaz' ile ik.i anlam kazanan mi.i§teregin de an.l.amla­

nndan birine hamledildiginde digeri a<;tsrndan konuldugu mananrn dt­~mda kul.l.amldtgrru, dolaytstyla medizl ifade etmek i<;in Sadru§§eda'nrn tercihl olan "vaz' edildigi mana dt§rnda kul.l.amlan" ifadesinin mi.i~teregi de kapsadtgtru, kendisinin tercih ettigi "vaz' edilmedigi manada kullaru­

lan" ifadesinin bu yanh§ an.l.amayt giderdigini dile getirerek a<;tklamak­tadrr. Aynca i.bn Kemal, Sadru§§eda'nm metnirtde yer a lan ve mecaz i<;in getirilen t Q g :-_-! d.i')W ~ek.l.indeki a<;tklamayt ~erh ·k.tsrruna brrakarak

metin k1S1nzndan <;tkannt§tu:33

Ornek 11: Hanefi usUl eserlerinde hakik:at ve mecaz anlam­

lannt tespit etmek uzere hakikat ve mecaz ba§ltklan <;er<;;~vesinde ele · ahnan harf-i cerl.erden biri olan Js- harfin.in ta~tdtgt an.l.am.l.arla ilgili

olarak is!i'la ve §art arilamlarrna zer verdikten sonra Sadru~~eda ~ ~j 0.~ J)\kll 0 1.ili ~t~Ht G.....IZ. - ~Itt 0~ (~ ~~~ sedt ~::~ ~~ ~t.:;;::,-~1 '' - ~ .. '-iJ.r' ,!) ·- · ~-~,, ' ')

?~ ~~ +;i!J ~4.3 iadesine yer verir.34 Ayru k.tsrm ibn Kemal <,?i Y'J ~ CJ_/,;, ~W ~ '1 t5>- .k_rJ" #I~ '1 ~~ ~~ uW.._,WI l} Jk ..b_rjl

ol......3 JJi ~ ~~ I~ .!J.:... ~ Jt.; '* J~)'l '-;--"'~ o}JI 0~ 1Ls; kLr.-! seW\ .J...o4 ~\..s- ..b _r.U o~._, ~k .y ~~ Jt.. ~ J')\kl\ l} l.tsj ....J4 §ek.l.inde

31 Sadru§§eria, et-Tavzlb, I, 160-162. 32 ibn Kem~il, Tagyiru 't-Tenkib, 31. 33 ibn Kemal, Tagyfm't-Tenkib, 31-32. 34 Sadru~~eria, et-Tavzih, I, 255-256.

196

OSMANLI'DA ILM-i FIIGH: ALiMLER,. ESERLER, MESELELER

detayh a~J.klamalarla ve omeklendirerek aktanr. 35 iki metin kar~J.la~llnl­dtgmda ibn Kemal'in §U noktalarda Sadru~§ena'dan ayrud1gt gori.ilur: 1. Sadru~§eria'ya ait "'ala" harfinin muavaza akitlerinde §art aruarrunda degil birle§tirme (ilsak) anlarm veren "be" harf-i cerri anlammda medi­zen kullanJ.lma gerek~esin.i Tavzfb'ten istifade ederek muhtasar klsun­da daba detayh a~rklamast, 2. Omege yer vermesi, 3. Talak ifadesin.i mal ile yapuan talak ile smu·fandmnast. Boylece o metni daba anla­§tllr krlmaya ~ah§rru§, mubtem,el yanlt§ anlamalan giderm.e gayesiyle hareket etmi§tir.

ibn Kemal'in metne yapttgt mi.idahaleler, mudahale §ekli ve gerek~eleri dikkate ahndtgmda, bunlarm oldukc;a renkli biryap1ya sahip oldugu goriilmektedir. Zikredilen ve omekler i.izerinde gosterileruerin tahdidt ol.riJ..aytp yakla§lk bir ftkir vermek i.izere zikretme kabilinden yani ta'dadt oldugu unutulmamahd1r. Son olarak burada zikredilen omeklere ek olarak a~agtda mahiyete yonelik ele§tiriler ~er~evesinde yapJ.lan izahlarm da metne donuk ele§tiri.ler barmd1rdtg1 hatlflatJ.lmalt­dlf.

II. Mahiyete Yonelik Ele~tirileri

Mahiyete yonelik ele§tiriler denildiginde orneklem olarak se<;i­len alandaki temel usul meselelerine dair ibn Kemal'in Sadru§~eria'dan fark.b yakla§un ve izahlan kastedilmektedir. ibn Kemal, Sadru§~eda'dan ayrJ.ldtgt,noktalan zikrederken genellikle bunu gerek~elendirmektedir. Soz konusu ele§tirel yakla§unlann ve ilgili gerekc;elerin hakktyla goru­lebilmesi i<;in metin, §erh ve ha~iye olmak i.izere Tagyf1'irl tamaffilfiUl dikkate abnmast gerekir. Zira bazt ele§tirilerini metin klsnunda degi­§ildikler yaparak serdederken, bazen §erh klsrrunda detaylandrrmakta, bazen de a~§l bozmarriak amactyla ha§iye klsrmna blfakmaktadrr. ibn Kemal'in ele§tirilerinin gorulebilmesi ve gerekli kar§t.la§llrmalann yapt­labilmesi i<;in Sadru§§eria'ya ait gori.i§ ve izahlaru1 da sunulmas1 gerek-

35 ibn Kem~il, Tagyiru 't-Tenkib, 56.

197

FIKIH usOLONO ELE~TiRMEK: iBN KEMAL'iN KiTAB'IN (KUR'.AN) MA.NA iFADE ETME Bi(:iMLERi UZERiNDEN SADRU~~ERIA ELE~TiRisi I A. YIGIN

mektedir. Bu c;;en;evede genellikle once Sadru§§eria'run yakla§unlanna, daha sonra onunla c;;eli§en ibn Kemal'e ait yakla§un, ele§tiri ve deger­lendinnelere yer verilecektir. Daha iyi anla§Jlabilmesi ac;;tsmdan her iki mtiellifin de Kitab'm mana ifade etme bic;;imleri olarak kabul ettikleri vaz', isti'mal, a<;tkllk -kapahllk ye delalet keyfiyeti taksunleri c;;erc;;evesin­de bir gruplandrrma yap!larak ele§tiriler ele ahnacaktlr.

Vaz' Bakunmdan Laf17lar ('Am, Has, M~terek, Mii'evvel)

Sadru§§ena, vaz ac;;tsmdan laflzlan; 1. mi.i§terek (birden fazla vaz' ile birden c;;ok mana i<;,in konulan laf12, U:Y lafzmm "goz", "altm" manalan ic;;in konulnm§ olmas1 gibi), 2. 'am (bir vaz' ile belirsiz saytdaki btittin fertlerini kapsamak tizere konulan laflZ, u--.Jll gibi), 3. cem'-i mti-

' nekker (bir vaz' ile btittin fertlerini degil de belirsiz saytdaki bir klsrrn fertleri kapsamak tizere konulan laflZ, 'jb:-J ~L ifadesindeki 'jb:-J gibi) ve 4. has (bir vaz' ile say!larda oldugu gibi belirli saytdaki fertleri.ni ya da §alus a<;~smd.an -4j , nevi ac;;tsmdan <J") 'J>.-J laflZlarmdaki gibi bir §eyi ifade etmek i.izere konulan lafiz) §eklinde dort k.tsrrnda takdim et­mektedir.36

ibn Ke~al ise, vaz' ac;;tsmdan laftz!att; 1. mi.i§terek, 2. muhtas, 3. has, 4. 'am, 5. cem'-i mtinekker §eklinde bir ktsun daha ekleyerek ve srralamay1 degi§tirerek ele alrr. Gdrebildigirniz kadartyla diger usUl eserlerihde yer verilmeyen "muhtas"sa sadece bir v~z'm soz konusu oldugu btittin laf1zlan (has, 'am, cem'-i mi.inekker) kapsayan bir List kavram olarak yer veren ibn Kemal, Sadru§§ena'iun bu k.tsma yer vermemesini amaca hizmet etmemesiyle ac;;lklar.37 Boylece o, muhtemelen "muhtas"sm altma giren laflZlar ele al~dtgmda, dolayh olarak "muhtas"sm da ele almm!§ olacagmdan hareketle Sadru§§eria'yt bu k.tsma yer vermeme konusunda k.tsmen mazur gorse de konunun daha iyi anla§Jlmast a<;tsmdan "muhtas"st zikretme il1tiyaCI hissetmi§tir.

36 Sadru§§eria, et-Tavzlb, I, 77-79. 37 ilgili a<;Ik!amalar i<;in bkz. ibn Kemat, Tagylru.'t-Tenklb. 11-12.

198

---

OSMANLrDA iLM-i FIKIH: ALiMLER, ESERLER, lvlESELELER

bee yandan burada bir kavram tiretimi soz konusu oldugu gibi, caksimin sorunlu olduguna clair bir ti.ir imadan da bahsedilebilir. Zira vaz'm say1s1 dikkate almd1gmda "bir vaz'-birden fazla vaz"' §eklinde, vaz'm kapsarru dikkate almdtgmda ise "belirsiz bi.iti.in fertler-belirsiz baz1 fertler-belirli fert ya da fertler" §eklinde bir aymm gtindeme gelmelidir. "Muhras" kavrarruyla bir vaz'-birden fazla vaz' aymmma i§aret ederek ibn Ken'lil, zikredilen taksimin hem vaz'm saytSffil hem de vaz'm kapsaffiffil dikkate alan karma bir taksim oldugunu ima etmi§ olmaktad1r.

Sadru§§ena, vaz' ac;tsmdan laflzlar c;en;evesinde cem'-i mtinek­keri ayn bir kategori olarak zikretmesini i.ki gerekc;eye dayandmr: 1. Cem'-i mtinekkeri istigrak anlarru ta§unadtgt ic;in 'am olmadtgt kana­atinde olanlann gori.i§leri ki, buna gore o 'am ile has arasmda ayn bir kategori olarak ele almmahd~r. 2. Cem'-i mi.inekkerin (cem'i mtinek­kere istigrak anlarru yi.ikledikleri ic;in ya da 'amrrun tarurrunda istigrak §artffil aramadlklan ic;in) 'am oldugunu savunanlarm gorii§tine 'gore de cem'-i mtinekker aynca ele almrnahd1r. Zira burada aynca ele almmast dli§tinlilen cem'-i mi.inekk:er, 'am olmad1gma delalet eden bir karine­nin bulundugu cem'-i mtinekk:erdir. Nitekim '1\.>..J r_,o.:-11 ~L denildiginde btittin erkeklerin goriilmedigi, i§in mahiyetine bakarak karine yoluyla anla§ilir. I§te bu ttir cem'-i mtinekkerler, 'am olamayacagmdan ayn bir kategori olarak ele almmahdlf.38 ibn Kemal, ilk gerekc;eyi dogrularken, btittin 'am laf1Zlarm bir §ekilde tahslse ugramasmm onlan 'am olmak­tan c;tkarmayacagt gibi bazt karinelerin kimi cem'-i mtinekkerlerin 'am olmad1gma delalet etmesinin cem'-i mi.inekkerin 'am olmadtgffil gos­termeyecegini dile getirerek · ikinci gerekc;eye kattlmaz. Dolayistyla cem'-i mi..inekkerin istigrak ya da 'am ifade ettigini kabul edenler a<;t­stndan o ayn .bir kategori olmaytp 'am altmda yer almahdtr.39 Dilcilerin ve usulci..ilerin c;oguna gore cem'-i mi.inekker umum ifade etmezken, Ebu Ali el-Ciibba1 (o. 303/916) ile Pezdev1 Co. 482/1089) ve ibn Sa'at1

38 Sadru§§er1a, et-Tavzlb, I, 79. 39 ibn Kemal, Tag)llru 't-Tenklh, 12 (hii§iye k.Jsmt ile birlikte).

199

FIKIH usOLONU ELE~TiRMEK: IBN KEMAL'l:N KiTAB'IN (KUR'A.N) MANA iFADE ETME Bi<;i.MI..ER.i OZERiNDEN SADRU~~ERIA ELE$liR.iSi I A. YIGIN

(6.694/1295) gibi bazt Hanefi usulculere, $afll ve Hanbell mezhebinde iki gorli~ten birine gore 'am laftZlar arasmda yer almaktadtr.~0 Sadru~­

§erla ve ibn Kemal'in her ikisinin de cem'-i mi.inekkerin umum laftz­lardan olup olmadtgt konusunda kendi gorli§leri net degildir. Bununla birlikte Sadru~§eria zikredilen gerek~elerin ikisine, ibn Kemal ise yal­ruzca ilkine gore onun ayn bir kategori olarak zikredilmesi taraftandtr. Gerek~elerde ayn~salar da her ikisinin de cem'-i mi.inekkeri 'am ve has kategorilerinin dt~mda ayn bir kategori olarak ele almalanndan hare­ketle onlann cem'-i mi.inekkerin 'am ya da has olmadtgt kanaatinde ol­duklan soylenebilir. Bu yorum dikkate ahndtgmda her ikisinin de bu konuda ~ogunlul,< gori.i§i.inti rercih ettikleri ortaya <;tkmt§ olur.

Sadru~~erta, Hanefilerden bazLiannm vaz' ac,;tsiDdan laftzlan 'am, has, mu~terek ve mu'evvel §eklinde taksime tabi tuttuklanru, mi.i'evve­lin vaz'a degil mi.ic;tehid~ re'yine dayandtgtru, dolaytstyla bu taksimde yer almamast gerektigini ifade eder.~• ibn Kema.I, taksimde yer alma­mast konusunda Sadru§§erla'ya kattlmakla birlikr~ bunu farkh bir ~el<il­de gerek~elendirir. Ona gore mi.i'evvel sadece mi.i§terekle degil, hafi, mi.i§kil ve mucmelle de ili§kilidir. Saytlan kapah laful~rm ac;tklanmast babmda onuri kasimi mi.ifesserdir (yani hafi ve mli§kilin kapal.iligmm giderilmesi durumunda mi.i'evvel, mLicmelin kaJ?altltgm giderllmesi du­rumunda mlifesser glindeme gelir). ilgili kavramlar ayn yerlerde degU, birlikte incelenmelidir. Bundan dolayt mli'evvel, vaz' ac;tsmdan laflZ­lar arasmda yer almamaltdtr.42 Gerekc;eler fark.lt olsa da her ikisinin de mi.i'evvele vaz' ac;tsmdan laftz taksimi ic;erisinde yer veriJmesi yonunde­ki Hanefilerin geneline ait uygulamaya muhalefet ettigi g6ri.ilmektedir}3

40 Sadru§§eria, et-Tavz/b, I, 126; Osman Guman, Nabiv-Fik!IJ ·Usiihi ih§kisi/el-imevi Omegi, Yayunlanmanu~ Doktora Tezi, Marmara Oniversitesi, Sosyal Bilimler Enstirusu, istanbul 2006, 79-80.

41 Sadru~~erla, et-Tavzlb, I, 77·80. 42 Ibn KemaJ, Tagylm't-Tenklb, 12. 43 A. Cuneyd Koksal, Hanefi Usntciilerinin Elfaz Taksfmindeki Metodla11, Yayml­

lanmanu~ Ytiksek Lisans Tezi, Mannara Universitesi, Sosyal Bilimler Enstirusu, ismnbul 2001, 49-51.

200

OSMANU'DA iLM-i FIKIH: .A.Lilv1LER, ESERLER, l\IIESELELER

Sadru~~er!a, 'am bir lafzm c:r.' 'JS' gibi JaflZlarla tekid edilmesi durumunda tahslse ugrama ihtimali ortadan kal..kttgt i<;in muhkem hale

gelecegini ifade eder.44 Buna kar~m ibn Kemal, soz konusu ifadelerle tekid yapildtgmda tahsls ihtimalinin ortadan kalkacagmt kabul etrnek­le birlikte te'vil ihtimali devam ettigi i<;in lafzm muhkem olmayacagtru dile getirmektedir.4; ibn Kemal'in gori.i~i..i Hanefllerin muhkem anlayt~t­na daha uygundur. Zira Hanefllerde muhkem tebdile,·n:eshe, tahslse ve

te'vile ihtimali olmayan son derece a<;tk olan laf1Zdtr.46 Sadece tahslse kapalt olmast bir lafZI muhkem kllmaz.

Sadru~~er!a, 'am Jafzm tahslsi ile ilgili olarak kelamm dt§mdaki muhasstslan; 1. akll, 2. duyu, 3. adet, 4. bazt fertlerdeki noksanlil<: (kole lafzmm altma kolelik manasmdaki eksildik dolaytstyla mukatebin gir­memesi gibi) 5. bazt fertlerdeki zaidlik (lezzet verme manast ta~tyan

meyve ~ lafzmm altma -zaid olarak gtdalanduma anlann da ta~tdt­gt i<;in- i..izi..imi..in girmemesi gibi) ~eklinde stralamaktadtrY ib~ 'Kemal

adetin yarunda orfi..i de ayn bir muhass1s olarak zikreder ve anla~Ildtgt kadanyla i.lkirti yam adeti bireysel alt§kanhklar (~inin kendi ifadele­riru sllllflandtrtr), ikincisini yoresel ya da toplurnsal kabuller ve uygu­

Jamalar olarak degerlendirir. Fertlerdeki zaidlik ktsrruru iptal edip onu fertlerdeki noksanltkla birle§tirir (i..izi..imi.in meyveye dahil olmamasmm

ziyadelik dolaytstyla degil mi..ikateb kolede oldugu gibi noksanltk dola­ytstyla oldugunu soylemektedir). Boylece kelamm dt§mdaki muhassts­lan; 1. akll, 2. duyu, 3. adet, 4. orf, 5. baztfertlerdekinoksanltk§eklinde

stralanu§ olur.48 Aynca Sadru§§erta'run zi.krettigi muhasstslarm son ikisi

44 Sadru~eria, et-Tavzlb, I, 95. 45 ibn Kemal, TaP.Jiru't-Tenklb, 16 (h~iye lasnu ile birlikte). 46 Koksal, Himefi usulcqlerinin elfaz taksimindeki metod/an, 67-72. Mutekellimin

metodu usulculerine gore -farkh yakla~1m sahipleri olsa da- muhkem ihtimal ta~l­mayan "nass"lll yanl!lda ihtimale a~Lk olan "zahir"i de i~ine alacak a~Lk laftzlar i~in mubeyyen anlanunda kullarulmaktadtr (Davut ilta§, F1k1b Usu!Unde Miitekellimin Yonteminin Deliilet Anla;n§1, istanbul2011, 209.

47 Sadru§~erTa, et-Tavzlb, 1, 99-101. 48 ibn Kemal, Tagylru 't-Tenklb, 17.

201

FIKIH usOLONO ELE~TiR.MEK: iBN KEM.~.L'iN KiTAB'IN (KlJ'R'.;\N) .MANA iFADE £TME Bi<;iMLERi UZERiNDEN SADRU~~ERiA ELE~Si I A. YlGIN

ona has muhassts ihdas• gibi gozbkmektedir.49 ibn Kem~il, bu ikisini, birle§tirerek de olsa onaylailll§ olmaktadrr.

Umum laftzlanru ele ahrken Sadru§§erla, '-' lafzlillD aklih olma­yan varhklar ic;in vaz' edildigini, istiare yoluyla .:.r anlammda kullaru- . Iabilecegini ifade etmektedir.50 ibn Kemai, Sadru§§ena'run gorti§i.ini.i cumhurun gorti§i.ine ayktr1 bularak cumhura gore L-lafzuun hem aklih hem de aktlstzlar ic;in kullarulabilecegini, azmhkta kalan bir gruba gore akilll olmayan varhklara has olup istiare yoluyla .:.r anJammda kulla­rulabilecegini dile getirir ve Sadru§§ena'run "'-' ifadesinin aktls1Zlar ic;in olup ak.tl sahipleri ic;in istHi,re yoluyla kullan.tldtgtnt" ifade ettigi boli.imO metin ktslTIUldan c;lkanr. ;1 Boylece o, cumhurun gori.i§i.ini.i tercih etmi§ ve Sadru§§eria'yt cumhura muhalefetten dolayt ele§tirmi§ olmaktadtr.

isti'mal Bakun.tndan Lanzlar (Hakikat-Mecaz, Sarih­Kinaye)

isti'mal--bakurundan laftzlann, vaz' edildigi manada kullan.tltp kullarulmamas1 esasma dayanan ktsnuru Sadru§~eria; 1. hakikat (yu-ttCl

bayvan ti.irti olarak "asian" ismi gibi), 2. meciz (cesur ki§i ic;in kullarulan "asian" ifadesi gibi), 3. mtirtecel (ta§ manasma gelen ·"hacer"in insana isim ktlmmas1 gibi), 4. menlclll (hareket etme manas1 ic;eren ~b ifade­sinin ti.im hareket edenlere degil de sadece at anlarruna has ktlmmas1 gibi) §eklinde stralar. Bunlarm iUtini (hakikar) "vaz' edildigi manada kullarulan", ikincisini (mecaz) "arada alaka bulunacak §ekilde vaz' edil­digi manarun dt§mda kullarulan", ii<;i.lnci.lsi.ini.i (mi.irtecel) "arada alaka olmaks!Zm yeni bir vaz' ile vaz' edildigi manarun dt§mda kullarulan", dordi.inci.istinti (menkGl) "mediz1 anlam galip gelip ilk manarun rerk

49 Ferhat Koca, islam Hukuk Metodolojishzde Tabsfs!DaraftJct Yorum, istanbul 1996, s. 192-193.

50 Sadru§~erla, et-Tavzfb,l, 139. 51 ibn Kemal, Ta/].yfru't-Tenklb, 26 (ha§iye klsnu ile birlikte). UmGm ifade etmesi

a~1su;dan l. Jafzt ile ilgili gori.i~ ve yakJa~unlar i9Jl bkz. Gilman, Nabiu-FtklfJ Usufii ili~kisi, s. 68.

202

OSMANLI'OA iLM-i FIKIH: ALiMLER, ESERLER, MESELELER

edildigi ya da bazt fertleri i<;;in kullarulmas1 galip gelip diger fertlerine donuk anlanu.run terk edildigi" laftz olarak a<;tklar.52

ibn Kemal, bu taksimi; 1. hakikat, 2. mecaz, 3. menkGl ve 4. murtecel srralamastyla ele alrr. ibn Kemal, menkGl ile ilgili olarak Tav­zfh'teki a<;udamalan da dikkate alarak biraz daha detayh bir tanrrn yapmaya <;all§rr. 0, menkGli.i "hakikl ve mediii anlamlan arasmda bir alaka bulunmakla birlikte karlnesiz anla§uacak §ekilde mediz'i anla­mm galip gelmesinden dolay1 haklkl manarun terk edildigi laftz olarak a<;;lklar.53 Boylece o, Sadru§§eria'dan farklt olarak mecazda soz konusu alan alaka ve karinenin menkuldeki durumunu izah etmi§, mediz ile men.k:Ul arasmdaki farka daha a<;;tk bir §ekilde i§aret etmi§ olmaktadrr.

ibn Kemill, mi.irtecelin mahiyeti konusunda bazt noktalarda Sadru§§eria'dan aynhr. Sadru§§eria, mi.irteceli "aralarmda alaka olmakstzm bir lafzm bir manadan bir ba§ka manaya nakledilerek kullarulmast" olarak anlar ve ikinci anlarru alakaya dayanarak degil de yeni bir vaz' ile kazandtgt i<;in mi.irtecelin hakikat oldugunu ifade eder. ibn Kemal ise, mtirteceli "aralarmda bir munasebet olmakstztn ilkinin dJ§mda ba§ka bir mana i<;in ba§ka bir vazllfi vaz' ettigi laftz" olarak a<;lklar ve kullanrrndan sonra hakil(at olacagllli dile getirir. Bu a<;lklamayla o §U Ll<; noktada Sadru§§eria'dan ayrlimJ§ olur: 1. Mtirteceli ba§ka bir vaztm vazetmi§ olmast. ibn Kemal bu kayttla mtirtecelin "bir vaz'm iki vaz' ile vazettigi mii§terek"ten ayrudt~ dile getirmektedir. Boylece o, Sadru§§eria'da sadece "yeni bir vaz'" denilerek kapah brrak.t.lan noktay1 aydtnlatml§ ve mi.i§terekle kan§ma ihtimalini ortadan kaldmru§ olmaktadrr. 2. Mi.irtecelin kullarumdan once degil de sonra hakikat ifade etmesi. Sadru§§eria, kullarum yoluyla yeni bir vaz'm ger<;ekle§tirildigini di.i§iindiigi.i i<;in kullarunu esas almakta ve ba§tan itibaren miirteceli hakikat kabul etmekte i}(en; ibn Kemill, yeni bir vaz'1 esas ahp kullanurun ondan sonra vaz' edildigi manada ger<;elde§mesi

52 Sadru§§erla, et-Tavzlb, I, 160-163. 53 ibn Kemal, TaD,ylru't-Tenklb, 31-32.

203

FIKIH usOLi.iNO ELE~IEK: iBN KEMAI.:'iN KiTAB'IN (KUR'AN) tvlA.NA iFADE ETME Bi<;iMLERi UZERiNDEN SADRU~~ERiA ELE~Si I A. YIGIN

durumunda kullanunla bilinen laf12lardan biri olarak hakikatin ortaya ~tkacag1 kanaatindedir. Dolaytstyla murtecel, Sadru§§er!a'ya gore isti'mal, ibn Kemal'e gore ise vaz' ile ortaya ~lkan bir kavramdlf. 3. Sadrll§§er!a mtirteceldeki isti'q1~il yoluyla yapt.lan yeni vaz' ile ilk vaz'a gore lafzm vaz' olurunadtgt manada kullant.ldtgt kanaatindedir. Buna kaf§m ibn Kemal, ayn bir vazt'm vaz'1 ile ortaya ~lkan bir laflZ soz konusu oldugu i~in lafzm vaz' edildigimanada kullaruldiguu, murtecelin ilk vaz' itibara almarak degerlendirilmesinin dogru olmadtgmt ifade etmektedir.54 Burada ibn Kemal'in vaz' ile ortaya ~lkUgllli dti§i.indi..igi.i mi.irtecele ni~in vaz' a~1smdan laftZlar arasmda deginmedigi dile getiri­lebilir. Kendisi ifade etmese de bunun nedeni ile ilgili olarak; 1. Tenkih metnine tabi olmast, 2. kullarumla hakikat ifade edece~i i~in hakil<at lafzt ile ili§kili olmas1, 3. bir ba§ka vazun vaz't olarak vaz"a~1smdan la­frzlarm alunda zunnen ele allillill§ oldugu i~in (murtecel olan lakap ve ozel isimler has lafiz ~er~evesine girerler) orada aynca ele almaya ihti­ya<; hissedilmemesi §eklinde ac;tklamalar getirilebilir.

Gori.ildi.igti kadanyla Hanefi geleneginde menkUI ve mi.irtece­lin, onlara ait tantrnlarda aktart.lan haysiyyet kayttlanna gore hakikat ve mecazm dt§mda ayn kaslm.ler olarak ele almmalan me§hGr olaru­dlf. Herne kadar menl<Gl ve mi.irtecel, haysiyyet kayttlanJ?.da zikredilen meydana geli§ §ekillerindeki farkWtk dolaytstyla hakikat ve medizdan aynhyor olsalar da gerc;ekte hakikat ya da mediztn d1§mda bir kullarum §ekilleri yoktur.55

isti'mal baklfrundan laftZlar olarak sarlh ve kinaye ele aluurken her il<i muellif de usulctiler a~tsmdan ilkinin "muradm a~tk olmast" ikindsinin "muradtn orttilti olmas1" manasma geldigini dile getirdikten sonra kinayenin beyan atimleri tarafmdan "kendisiyle ba§ka bir

54 Mtielliflerin ac;tklamalan ic;in bkz. Sadru~erla, et-Tavzib, I, 163; ibn Kem1il, Tagyi­rtt '1-Tenkib, 32-33.

55 StiJeymao b. VeJi b. Resul ei-K.tr§ehri izrniri, Hii§iyetu'/-Fazli'l-izmirf 'a/e'I­Mir'iiti'/-usftl, istanbul 1890, I, 420.

204

. OSMANLI'DA iiJvJ-i FIIGH: ALiMLER, ESERLER, MESELELER

manaya intikal edilecek §ekilde vaz' edildigi manada kullarulmas1" olarak a<;lkland1gma dikkat <;ekerler. Her ikisi de beyandaki anJarruna ornek olarak "kill<; kay1§1 uzun" ifadesini zikrederek "kay1§m uzunlugu" ifadesinin konuldugu manada kullaruld1glll1, ancak onu gerektiren ;.boy uzunlugu"nun kastedildigini belhtirler.56 Bu noktada ibn Kemal, konuldugu manada kullarulabilmesi i<;in "kay1§" ve "uzunlugun" ger­<;ekte bulunmast gerektigini, aksi taktirde kinaye degll mecaz-1 mtirsel yaptlnu§ olacag1n1 (zira kay!§ ve uzunluk ger<;ekte yoksa §ahsm uzun­lugunu ifade etmek i<;in "kay1§1 uzun" dendiginde bunun ger<;ek anlaffil kastedilmemi§ olur ki bu durumda kinaye olmaz, laztm-melzum ili§kisi kullarularak mecaz-1 mtirsel yap!lnu§ olur) belirtir ve getirdigi bu de­tay a<;lklamanm Sadru§§eria tarafmdan il1lal edildigine dilckat <;ekerY Boylece o, Sadru§§eda'yt gerekli olan bir izaht getirmeyerek kapah.hk ve kan§lkl1ga a<;tk bulunmakla ele§tirmi§ olmaktadtr.

' . Her iki mtiellif, kinaye ile mecazda lafzm konuldugu mananm

kastedilmesinin ilkinde devam ederken ikincisinde ortadan kalkacagtru a<;lk<;a ifade eder. Ancak kinayenin aksine mecazda lafzm konuldugu mananm kastedilemeyecegi kuraluun gerek<;esi konusunda bir ayn§ma soz konusudur. Nitekim Sadru§§eria, mecazm konuldugu mananm dJ­§mda kullaruhyor olmas1 dolay1styla ilk manarun kastedilemeyecegini ifade ederken; ibn Kemal, mecazda lafzm konuldugu mananm dt§m­daki mana kastedildigi i<;in bunun ilk manayt kastetmeyi engelledigini dile get\rir ve Sadnt§§eria'y1 (ayru zamanda Telvfb sahibirli) hakklyla gerek<;elendirmeye gidememe!de id1am eder.58 Burada ibn Kemal is­ti'mal-kasJt arast <;eli§ki dolaYJ51yla degil kastt-kastt aras1 <;eli§ki dola­ytstyla mecazda lafzm konuldugu manarun kastedilemeyecegini dile getirmi§, <;eli§en §eylerin ayru cinsten olmalan durumunda birbirlerini engelleyebileceklerine dikkat <;ekmi§ olmaktadtr.

56 Sadru~~erla, et-Tavzlb, I, 165-168; ibn Kem1il, Tagyim't-Tenklb, 33. 57 ibn Kemiil, Tagyiru't-Tenklb, 33 (ha~iy.e klsnu ile birlikte). 58 Sadru~~eria, et-Tavzib, I, 168; ibn Kemal, Tagyiru'l-Tenklb, 33 (ha~iye klsmt ile

birlikte). ·

205

FIKJH usDLDNO ELE$Ti:.R.MEK: IBN KEtvL\L'iN KiTAB'IN (KUR'AN) MANA iFADE ETME Bi<;;iMLERi UZERiNDEN SADRU$$ERIA ELE$Ti:RiSi I A. YIGIN

Mecazda bir lafzm konuldugu manarun dt§mda kullarulmas1, arada bir alakarun ve ilk manarun kullarulmaslfil engelleyen bir mani­nin bulunmas1 ile olabilir. ikinci manaya intikali saglayan alaka tiirlerini Sadru§§erta; 1. lafzm, konuldugu zamandan sonraki bi.J: zamanda haki­ki manarun bilfiil ger~ekle§mesi halinde gegni§teki ya da gelecekteki durumunun itibara almarak kullarulmas1 (odun kastedilerek ki.il ya da kill kastedilerek odun ifadesinin kullarulmas1 gibi), 2. lafzm, konuldugu zamandan sonraki bir zamanda hakiki manarun bilkuvve balinin itibara almarak ku!Iarulmas1 (stk.llilll§ uzlim suyu i~ asia bilfiil ortaya ~lkma­sa da musk.ir-sarbo§ edici- ifadesinin kullarulmas1), 3. alakarun mahza zihrll olmas1 (harj<;te kar§ilig1 olmad1gt halde kor i~in goren ifadesinin kullarulmas1 gibi), 4. ala.kanm zihnl ve orfi olmas1 (mah~l olan .kJI$. ifa­desinin hal olan def-i hacet i~in kullarulmasmda oldugu gibi orf geregi haric;;te bir baglantlrun bulunmas1), 5. alakarun zilml ve harid olmas1 (orfen degil yaratill§a dayah bir bag balinde ctiz olan ~.J ifadesinin ki.il olan insan i<;in kullarulmasl gibi) §eklinde mulazemete dikkat c;;ekerek sualar. Bunlann son ikisini olu§turan zilml orfi ya da zilml barici olan alakalann §U hallerden_biri ile ortaya ~~acaglfll ifade eder: a. Birinin, digerinin ci.izli olmas1 (ctizi.in zikredilip ki.il~i.in ya da kii.IIUn zikredilip ci.izun kastedilmesi gibi). b. Birinin digerinin cGzi.i olmasmm d1§mda bir alakarun· bulunmas1. Bu klsnu kendi i~inde mecazm melzClm (as d) zikredilerek laZlffilD_(fer') kastedilmesi ·esasma dayandlg1 ger~eginden harekede; i. 'Iazlfnill melzumun slfatJ. olmamas1, ii. Hizlmm melzClmun slfatJ. olmas1 (istHire) §el:Pinde ba§ta ikiye, sonra bunlan~ illtini. kendi ic;;inde hal-mahal, sebeb-musebbep ("ya~muru otla_ttJ.k" denilerek bit­kilerin kastedilmesi gibi), §alt-me§rUt ( r-(jU:j t-..:=<1 WI 0\S't.;;j ayetinde59

rtU:~ ile r-t~\..::, anlaffilfllfi kastedilmesi gibi), alakalarma taksirn eder. 60

ibn K.emal, bir lafzm haklk1 kullaillilll ile mecazi kullaillilll arasmdaki ili§kide millazemet ili§kisini var sayan ifadelerinden dolay1

59 Bakara, 2/243. 60 Sadru§§eria, et-Tavzlb, I, 169-174.

206

OSMA.I\'Ll'DA llNI-i FIKIH: AI.it\IILER, ESERLER, MESELELER

Sadnt§§eria'ya itiraz eder ve soz konusu ili§ki i<;in "miilazemet" yerine "alaka" ifadesinin k:ullarulmasmm daha uygun olacagllll dile getirir. Zira iki zrddan birinin digeri i<;in mecazen kullarulmasmda ("kor" i<;in medizen "goren" ifadesinin kullarulmasr) oldugu gibi bazr medizlarda muHizemet bulunmasa da alaka her zaman bulunur. Alaka sualamasm­da ilk ti<;Linii genel olarak aynen kabul eder. Dbrt ve be§inci alaka tl.irti olan ziluli brfi ve ziluli haric1 klslflllarmm her i.kisini muhtasar klsrmda "harici" §eklinde isimlendirerek tek maddede birle§tirir ki, bu §ekildeki bir isimlendirme ile ikisinin birle§tirilmesi, Sadnt§§eria'nm da §erh kls­mmda i§aret ettigi bir durumdur. Sonraki klsunlan aynen zikreden ibn Kemal, Sadru§§eria'nm ziluli orfi olarak kabul ettigi lasmm (giderildigi mekaru zikredip def-i hacetin kastedilmesi gibi) ziluli olmaytp sadece brfi oldugunu dile getirir.61

Mtitekellirni hakikl anlarru terk edip mediz anlarru kullanmaya yonelten saikler (da'l), mediza duyulan il1tiyac1 ve onunla saglan3n fay­dayt gbrebilmek a<;tsmdan dikkate degerdir. Sbz konusu saikleri Sad­rl1§§eria, §U lasunlara ayrrarak ele alrr: 1. Lafz1 saikler. a. Hakikat mana­smdaki lafzm kelimelerindeki sbyleyi§ zorlugunun giderilip sbyleyi§e tatlilik getitilmesi (hakikat manasmda lu.zh, sl.iratli anlammdaki J_Ao·..:.

kelimesi yerine -yb dahi gibi- sbyleyi§te daha tath ba§ka kelimeler kullanarak mediza gitmek gibi). b. Mediz ifade eden lafzm §iirde vezne daha uygun olmas1. c. Mecaz ifade eden lafzm seciye daha uygun olmast (~.:J.;j\_5 ' .}5-~\ §eklinde "dal" ile sed yapuan bir metinde cesareti

J ~~

ifade etmek i<;in t_I.>.-...::J\ lafzt yerine mediza giderek ~~I lafzmm kul-larulmasr gibi). d. 'Mecaz ifade·eden lafzm cinaslarda oldugu gibi ede-

• .,; J ... ) ~ ~

bi sanatlara daha uygun olmasr (.;\_;.::.ll !l_r;. ~:YI -bid'at §irk kaparudrr-denilerek i§tikak benzerligi bulunan iki laftzla cinas yapLlabilmesi i<;in !I_;. -kapan- kelimesi ile mecaza gidilmesi gibi). 2. Manevi saikler. a. Ta'zimde bulunma (alim, fakil1 ve takva sahibi bir ki§i i<;in "EbG Hanife" denilmesi gibi). b. KU<;Umseme (cahile "kti.<;i.ik sinek" denilmesi gibi). c.

61 ibn Kemal, Taijyii"U't-Tenklb, 34 (ha~iye kJsrm ile birlikre).

207

FIKIH USULUNU ELESTiRMEK: iBN KEM.AL'iN KiTAB'IN (KUR'AN) .tvlA.J'\IA iFADE EThiE Bi<;;iMLERi UZER.iNDEN SADRUSSERiA ELESTiRiSi" I A. YIGIN

Te§vik ve 6zendirme/terg1b (bazt i<;ecek.leri 6zendinnek amae1yla onlar i<;in "hayat suyu" denilmesi gibi). d. Korkutma/terhlb (insanlan uzak­la§tmnak amactyla baz1 yiyecekler i<;in "zehir" denmesi gibi). e. Ziyade beyanda bulunm:a (ornegin "cesur" yerine "ok atan asian" denrnesmde

daha fazla delalet soz konusudur). 3. Kelarru incelikli bir §ekilde kullan­ma (telattufii'l-kelam). Burada hayali bir tat ve manarun anla§limasmda a§m bir istek olu§turarak luzlt anla§tlmasUll saglama hedeflenmektedir ("i<;inde yanan kozler bulunan komfu" i<;in "dalgalan altmdan olan ba­

hk denizi" ifadesinin kullanlimast gibi). 4. Hakikat manasmdan daha a<;tk ya da daha kapalt olmas1 §eklinde ifade edilmek istenilen manarun tam olarak kar§tlanrnast (tetabuku temarni'l-murad). 5. Diger saikler.62

ibn Kemal, Sadru§§ena'run be§li taksimini; 1. Iat:z1, 2. manev1, 3. diger sailder §eklinde U<;e indirir. Lafz1 olan sfuk.leri, Sadru§§ena'ya benzer §ekilde aktaran ibn Kemal rnanev1 saikleri Sadru§§ena'daki 3 ve 4.

lG.Stmlan d:1. mana ile ilgili olduklanru dti§i.indi.igii ic;;in manev1 sili.k altma yerle§tirerek ve kendine has bazt aymmlan da eldeyerek §U §ekilde srralar: a. Tazim, b. Tahldr, c. Tergib, d. Terhlb ("kill<;" i<;in "6lilm" denrnesi gibi),

e. Tenfrr ("baz1 yiyecek.ler" i<;in "zehir" denrnesi gibi), f. Milbalaga (0~ ~~~~ ~ ~L,.::.i .ayetinde63 "iki parmak" ve '~iki \_rulak" yerine "kulaklar" ve "parmaklar" ifadelerinill.kullarulmastgibi), g. Ziyade beyanda bulunma, h.

A§m ve hayn~t verici bir manay1 ifade etme I istitraf ("ic;;inde yanan kozler bulunan k6mi.ir'' i<;in "dalgalan altmdan oian baltk denizi" ifadesinin kul­lan1lrnast gibi), 1. Kelarru incelikli bir §ekilde kullanma (telattufi.i'l~kelam).

Bu, 6mek olarak iki ztddan birini digeri i<;in incelik yapmak -t~ml1h-, alaya almak -tehekki.im- ya da iyiye yorrnak -tefe'ill- amaayla istiare yoluyla kul­lartma §eklinde ger<;ekle§ir. "Kor" i<;in "goruyor" denmesi incelik, "uyan" i<;in "rni.ijdeleme" denmesi alaya alma, "helak olma" i-c;;in "kurtulu§" denme­

si iyiye yorma amaayla yaptlan meciz omegidir. i. ifade edilmek istenilen manarllfl tam olarak kar§tlanmast (terabuku temami'l-murad).&1

62 Sadru~~eria, et-Tavzlb, I, 216-218. 63 Bakara 2/19. 64 ibn Kemal, Taf!.ylru't-Tenklb, 44-45 (h~iye klsmt ile birlik[e).

208

OSMANU'DA illvi-i FIKIH: ALiMLER, ESERLER, lviESELELER

Gortildugu gibi ibn Kemal, Sadru§§eria'daki baz1 ktsunlan rna­nevi saikler altJnda birle§tirmi§, kendisi yeni ktsunlar eklerni§, baZl omekleri de degi§tirrni§, gerektigi yerlerde de kendisi yeni omekler getirmi§tir. Bunlarm dt§mda Sadru§§eria'yt terh1b ve tenf1ri birbirine kan§tlfiDak.l.a tenldt eden ibn Kemal, ifade edilmek isteni.l.en mananm tam olarak kar§uanmasl (tetabuku temam.i'l-mudid) §eklindeki sai.l.dn izalunda da Sadru§§eria'dan ayruffil§tlf. Nitekim Sadru§§eda'ya gore hakikat, laf!Z-mana arasmda tek bir delalet seviyesine sahipken mecaz hakikate gore daha a~tk veya daha kapah olma a9smdan farkh delalet seviyelerine sahiptir. Mutekellim, lafzm konuldugu manadan daha a~J.k

ya da daha kapab bir manayt ifade etmek istediginde bunu hakikat ile kar§t.layamaz; bunun yerine mecaz lafiZlar kullanarak muradrm tam ola­rak ifade edebilir. ibn Kemal, oncelikle mutekellimin muradrm "muk­teza-yt hale mutablk kelam ile mananm eda edilmesi" §eklinde a<;t.ldar. Bu a<;tklamayla o, mutekellimin rasgele se<;imi Ue de gil mukteza:Y.l hale uyguruuk kriteri ile muradm tam olarak kar§t.lanmas1 gerektigine dikkat c;ekmi§ olur. Mukteza-yt hale uygun olan muradm tam olarak kar§uan­masmda, Sadru§§eda gibi hakikatle kar§t.lanamayacak ve mecaz laflz­larla ifade edUebilecek delalet seviyelerinin bulundugunu kabul etse de ondan farldt olarak bu seviyelerin ac;tkllk ve kapabhk ac;tsmdan degil sadece ac;Udlk ac;tsmdan soz konusu oldugunu belirtir. Diger bir ifadey­le o, mecazm gene! karakteri geregi haldkat lafza gore daha kapab degil farld1 seviyelerle de olsa daha ac;J.k olma kastl ile kullan!lan bir laftz ruru oldugunu dile getirir.65 Zikredilenler birlikte degerlendirildiginde ibn Kemal, Sadru§§ena'yJ taksirndeki alt-ust ayrrunJan, aymm say1s1, bazt saiklerin mahiyetleri, omekler ve izahlar uzerinden ele§tirmi§ ve yerine gore altematifler ve eklemeler getirrni§ olmaktadrr.

Hanefi usul eserlerinde hakikat ve mecaz konulanyla biti§ik bir §ekilde ele alman mana harflerinden (edatlar) biri olan ~ harfi Sadru§­§eda'ya gore ta'k1b i<;indir ye §U §eldllerde klllllarulabUir: 1. ~artJn ce-

65· Sadru~~eria, et-Tavzlb, I, 217-218; ibn Kemal, Tagyiru't-Tenkib, 44-45.

209

FIKIH usOLONO ELE~TiruviEK: iBN KE.MAL'iN KiTAB'IN (KUR'AN) MANA iFADE ET.NIE Bi<;iMI.ERi UZERiNDEN SADRU~~ERiA ELE$TiRiSi I A. YIGIN

zas1 olmaS1 (fa-i cevabiyye I cezaiyye). sJU ).1.11 ~w j1il1 ~:M d;:.:; J! jJ\1. (§u eve, hemen akabinde §U eve girersen bo§sun) gibi. Hanuru arada zaman ge<;meksizin pe§ pe§e ik.i eve girdiginde hemen bo§ama ger~ekle§ir. 2. Ma'IGle biti§mesi (fa-i sebebiyye) . .:?h; ~8.11 s.l.>.- (kt§ gel­di, hazu:lan) gibi. Hazrrlanmak kt§ gelme gerek~esiyle soz konusu edil­digi i<;in ma'lOl konumundadrr. 3. Ma'lGle biti§mekle birlikte ma'lGliin var olma baktrrun<;Ian illetin kendisi, anlarru baknnmdan illetin dt§mda bir §ey olmast. ~ljjU ~~ (su verdi ve suya kandrrdt) ciimlesi He ($fo j ~ ;:!'-" ~p 15')1 ~~ J;.. tl.JIJ .'Uj (bir ~ocuk babasffil kole olarak bulsa , '

onu sattn ailp azad etse yine onun hakkuu odemi§ olmaz) hadisi66 gibi. ilkinde varhk baktrrundan ma'lGl olan suya kanchrma, iller olan suyu ic;irme He ayrn fiile tekabi.il etse de (zira su i~irdiginizde ayrn zamanda suya kandrrmt§ olursunuz) anlam baktrrundan ikisi birbirinden farkh­dtr. ikindsinde ma'lGl olan azad olma illet olan satm alma He ayrn fiile tekabi.il etse de (zira bir ~e babasffil satm aldtgmda o dogmdan azad olmu§ olur) ilcisi anlam baktrrundan birbirinden aynlmaktadrr. 4. illete biti§mesi (fa10'Na'lil) . ..:...yj1 !.!cl lli ~~ (mtijdel~r olsun, sana yardlffi geldi) gibi. Burada miijdelemenin illeti, yardunm gelmesidir. Dolay1Sty-la "fe" illete biti§mi§tir.6; ·

ibn ~emil 0 harfmin attf olsun olnlasm "ta'klb" degil "tert!b" ic;in oldugunu, zira attf oldugunda arfl.ya zaman arahgt girmeksizin "ta'klb" i~in ~Jacagffil, ancak attf olmadtgmda ta'kib ifade etmeyecegi­ni, ciirnlelere has olarak ve ceza §eklinde ortaya c;tkacagrru ifade eder. B ·· ·· ·· ·· d JJ1 <-~ \1 ~~~ ci1 ~ . o)l.:all .).; 1~1 1 ~-T ~ .D1 1 ~~-~ t u gom§unu e, r• L>~ J , • ~Y- eX, , c$,J ~ ,_,.,. cJ.., '-1!-! •

(Ey irnan edenler! Cuma gtinti namaza ~agmldtgx zaman, hemen Allah't anmaya ko§un) ayetindelci68 "fe"nin zaman araltgt olmakslZID ta'klbe

66 Yakl~lk ifadelerle haclisin memi ic;in bkz. Ebu'l-Huseyin el-Ku§eyri en-NisabGri Muslim b. ei-Haccac, Sabfbii J\J!zislim, n§r. Mu~1ammed Fuad AbdUibili, istanbul, r.y. , "'Itk", 21.

67 Sadru§§eria, et-Tavzlb, I, 231-233. UsGlculer 1'\ezdinde "fe"nin kullamldtgt anlam­lar, ilgili gorG§lerve omekler ic;in bkz. Gtiman, Nabiv-Ftktb Usiilii ili~kisi, 224-232.

68 Cum'a, 62/9.

210

OSMANU'BA il.Ni-i FIKlH: ALiMLER, ESERLER, MESELELER

delalet etmecligi konusundaki kesinlige dayandmr. Boylece o "fe"nin baz1 kullarumlannda zaman arallgt bulunabildigini dikkate alarak "fe"­nin "ta'kib" yerine "terub" i<;in olacagt kanaatini benimsemi§tir. Sad­ru§§er!a'run "fe"nin kullarulma yerleriyle ilgili olarak straladtgr li<;Unci.i §tkk.l (ma'lul ile illetin, vi.icGd bakurundan bir, mefhGm bakurundan ayn olmast) kabul etmeyen ibn Kemal, ma'luli.in :rar olma bakurundan illeti ile ayru olamayacaglill, zira su ic;;irme, suya kanQlfffiayt zorunlu olarak ortaya c;tkarmayacagt i<;in "su ic;irme" ve "suya kandtrma"run; c;ocugun babaslill satm almast kencli fiiliyle, babastrun azad olmas1 ise §er'i zo­runlulukla oldugu ic;;in "satm alma" ve "azad olma"run vi.icGd bakurun­dan da ayn §eyler oldugunu dile getirir.69 ibn Kemal "fe"nin kullarum yerlerinden dordi.inci.isi.ini.in (illete biti§mesi) gerekc;;esi konusunda da Sadru§§erla'dan aynhr. Sadru§§eria ta'kib i<;in oldugundan "fe"nin, ger­c;ekte ma'lUle biti§ecegini, zira once illetin sonra ma'lUltin gelecegini dile getir. Ona gore kural boyle olmakla birlikte ma'lullin illet i~~ mak­sut oldugu clurumlarda, illet i<;in gai illet olacagmdan dolayt illet ma'lule doni.i§lir ve "fe" bu §ekildeki illete biti§ir. Nitekfu.n tS~I :?01 ;;.. 0~ ~~jjJj (Ahiret i<;in aztk edinin. Bilirl ki aztgm en haylfltst takvadrr) ayetinde70

"fe"nin biti§tigi klslffi (aztgm en haytrhsl takvadtr) aztk edinmenin illeti olsa da ma'lul olan "aztk edinin" ktsmt bu iller i<;in illet-i gaidir. Dola­ytstyla ma'lfll illet-i gaiye illet de ma'lUle donli§mi.i§ olmaktadrr ki "fe" de buraya biti§mektedir. Sadru§§eria'run ileri stirdi.igu bu gerekc;;eye Allah'm fiillerinin amac;;larla (garazlar) muallel olmadtgt dii§lincesiyle itiraz eden ibn Kemal'e gore musebbebin (az~ eclinin) zikredilmesi se­bebin de (Bilin ki aztgm en haytrhst takvadu-) zikredilmesini gerektirdi-

. gi ic;;in "fe" illete biti§mektedir.71

69 ibn Kemal, Tagyfnt 't-Tenklb; 49-50. 70 Bakara 2/197. 71 Sadru(i~ena, et-Tavzlb, I, 233; ibn Kemal, Tagylru't-Tenklb, 50.

211

FIKIH usOLONO ELE$TiRMEK: iBN KEMAI.'iN KiTAB'lN CKUR'AN) MANA iFADE ETME Bic;iMLERi OZERiNDEN SADRU~~ERIA ELE$TIRiSi I A. YIGIN

A~Jkbk-Kapahhk Ba.kuru.ndan Laftzlar (Zabir, Nas, Miifesser, Muhkem/Hafi, M~kil, Miicmel, Miite~abih)

SadrU§§eda ac;rkhk bakurundan laf1Zlan; 1. zahi.r, 2. nas, 3. mu­fesser, 4. muhkem §eklinde sr.ralar ve zabi1·i, .kend isinden muradm ac;llc oldugu lafrz; nasst, kelarrun kendisi ic;in sevkedilmi§ olmas1 dolayrs1yla a<;1khg1. artrru§ olan lafrz; m.iifesseri te'vil ve tahsis yolu kapanacak kadar ac;1khgr artrru§ olan lafrz; mubkemi, nesih ihtimalin.in kaprs1n1 ka patacak .kadar ac;lliligr artm.L§ lafrz olarak izah eder.72 Sadru§§eda'nm rarumlaflnl degerlendiren ibn Kemat, bu rarumlann murekaddimilna air oldugunu, onlara gore zabi1·in kelam kendisi ic;in sevk edilmi§ olsun ya da olma­sm muradm a<;llc olmasr, nasstn tahsis ve te'vile muht~mel olsun ya da olmasm kelarrun kendisi i<;in sevkedilmi§ olmas1, ntiifesserin neshe muhtemel olsun ya da olmasm tahsis ve te'vile kapah olmasr, mubke­min ise tahsis, te'vil ve neshe ihtimalinin bulunmamas1 §eklinde arlla§rl­ruginl dile getirif. Bu yakla§lffi dik.kate almdrgmda zikredilen .lasrmlann birbirinden mefbum (kavramsal olarak) ve haysiyyetin itibara ahnmas1 (neshe muhtemel olmamas1 gibi) ba~dan aynld1g1n1, ancak vticGd (bir manada bir ya da fazla kategorinin buh,mmas1) baklmmdan teda­hulun ortaya c;llct1gilll (bir mananm birden fazla kategorinin altma gir­mesi §eklinde) ifade eder. Kendisinin de benimsedigi ve muteahhirG­na nispet ettigi 'ya.kla§lffia gore, hepsinde muradm ac;llc oldugu kabul edilerek zalii1; kendisi i<;in kelamm sevk edilmedigi lafiz; nas, kendisi i<;in kelamm sevk edildigi, tahsis ve te'vili kabul eden lafrz; mu'evvel, kendisi i<;in kelamm sevk ediJdigi, tahsis veya te'vil kabul etmeyen ve kendisine zanni bir delille beyanm biti§tigi lafrz; mt7fesse1~ kendi­si i<;in kelamm sevk edildigi, tahsis veya te'vili kabul etmeyen, kendi­sine kat'i bir delille beyarun biti§tigi ve neshe muhtemel olan lafrz73;

72 Sadru~eria, et-Tauzlb, I, 274-275. 73 ibn Kemal'e gore beyarun kat'! delille olq~as1 durumunda §i.iphe meydana

gelmezken, zanni delille olmas1 durumunda §i.iphe s6z konusu olur; i.kinci durumda hafi, m~kil. mti§rerek ve mi.icmeli kapsayan mi.ievvellafiz ortaya ~tkar

212

OStvlAl\TLI'DA iLM-i FIKIH: AI.iMLER, ESERLER, MESELELER

muhkem, kendisi i<;in keH1mm sevk edildigi, tahs'is veya te'vili kabul etmeyen, kendisine kat'! bir delille beyarun biti§tigi ve neshe muhtemel olmayan laf1z §eklinde anla§Uffil§tlr. Goriildi.igu gibi araya mi.i 'evveli de ekleyen ibn Kem~il, bu §ekildeki bir taksimde klslffilar arasmda hem mefhum ve haysiyyetin itibara almmas1 hem de vi.icud baklrmndan bir tedahuli.in olmayacagllll ve her klsnun birbirinden zikredilen yonler­den aynlacagllli ifade etmektedir.74 Mi.itekadd~un -ve mi.iteah.hiruna ait gori.i§ler arasmdaki farkm vi.icGd baklnundan tedahi.ili.in bulunup bulunmamas1 olduguna gore bunun omeklendirilmesi konunun daha iyi anla§!lmasllli saglayacaktlf. Omegin I.J}I f_?-j e:_;Jl llll j>-~ ayetf5 ince­lendiginde mi.itekaddimuna gore "ah§veri§in helal olmas1" da "ah§veri§ ve ribarun birbirinden farkl1 olmas1" da zahir tarummm altma girmekte­dir. Zira her iki anlam da a<;lktlr. Ote yandan kelamm kendisi i<;in sevk edildigi anlam (ah§veri§ ve ribanm birbirinden farkll olmas1), tarum ge­regi ayru zamanda nas olmaktadrr. Dolayisiyla ayetten c;lkan bir mana (riba ve ah§veri§in birbirinden farkh olrnas1) hem zahir hem n;s'·kabul edilmektedir. Mi.iteahh.irunun benimsedigi tarumlar dikkate ahnd1gmda keHl.m kendisi i<;in sevk edilmediginden dolay1 "ah§veri§in helal olmas1" sadece zahi.r, kelam kendisi i<;in sevk edildiginden dolayt "ah§veri§ ve ribanm birbirinden farklt §eyler olmas1" sadece nas olmaktad!f. Gori.il­di.igu gibi mutekaddimunun gori.i§i.i esas almd1gmda vi.icud baklrmn­dan tedahi.il ortaya <;tkmakta, mi.iteah.hirGnun gori.i§i.i esas almd1gmda soz konusu tedahi.il ortadan kalkmaktad!f.

Sadru§§er'ia, gene} Hanef'i uygulamasma uyarak Kitab ve Si.in­. net'e ilhak edilen konular olarak sundugu beyan c;e§itlerini (beyan-1 tef-

(ibn Kemal, Tafj,yfru 't-Tenkfb, 61). Buna gore hafi, mi.i§kil , mG§terek ve mGcmel, re'vil edilmeden once kapah laf1zlar arasmda yer al1rken, te'vil edildikren sonra bu re'vlli esas alan yen:i bir re'vil ve rahslsi kabul etmeyen "mGevvel" ismiyle ac;;Jk bir laflZ haline gelmektedir. Mi.ievvelin degil de onun hareker nokrast olan hafi, mG§kil, mG§terek ve mi.icmelin ba§ka bir zanru delille yeni bir re'vil ve tahslse ihtirniilinin devam ertigi anla§limakradl!.

74 ibn Kemal, Tagyfru 't-Tenkfb, 61 (ha§iye klsrru ile birlikte). 75 Bakara 2/275.

213

FIKIH usOLONO ELE~vlEK: iBN KEMAL'iN KiTAB'IN (KUR'AN) MANA iFADE ETJ\IIE Bi<;i.MLERi UZERiNDEN SADRU~~ERfA ELE~Si i A. YIGIN

sir, beyan-1 zaruret, beyan-1 tebdil, beyan-1 tagy!r, beyan-1 takrir) Kitab ve Stinnet bahislerinin akabinde ele almaktad1r.'6 ibn Kemal, gerek on­cek.i donemlere gerekse kendi zamaruna ait Hanef1 usul eserlerindeki bu uygulamay1 degi§tirerek beyan <;e§itlerini Kitab ile baglantth konular altmda a<;tkhk ve kapahhk balillrundan laf1.zlan ele ald!lnan sonra ma­naya deHUet keyfiyeti baklmmdan laf12lara gec;meden once ele allf. ibn Kemal, Hanef'i gelenegine uymayan bu tercihi ile laf1z bahisleri i<;inde mi..icmel konusu altmda "beyan ile ilgili beyarun ihtiya<;; arundan sonra­ya b1rakillp blfakllamayacagt" ve "beyarun ac;lklanan soz ile ayru gi..i<;;te bir deli! vas1tas1yla yaplimasmm §art olup olmadtgt"run tartl§Ildtgt mti­tekellinlin metodu eserlerinden77 etkilenmi§ olabilir. Ancak gerek her ik.i metodun beyan ba§h~ altmda ele aldtgt konulann onernli olc;i..ide farkh olmas1 (zira mi..itekellimln metodu eserleri HanefileF:de gori..ilen beyan c;e§itlerine yer vermezler), gerekse ibn Kem~il'in kendi tercil1ine dair kendine has bir gerekc;elendirmeye sahip olmas1 bu tercihin basit bir etkilenme §eklinde algilanrnaslill zorla§tmnaktad1f. Konumlandmna a<;;tsmdan yapt1gr tercihe dair ibn Kemal §U iki ger~kc;eye yer verir: 1.

Ac;lk laftzlardan mi..ifesser ile digerleri arasmdaki farkm beyan-1 tefslri kabul edip etrnemesi, muhkem ile digerleri arasmdaki farkm beyan-1 tebdili (nesh) kabul edip etmemesi oldugu ic;i.d: beyan-1 tefs!rve beyan-1 tebdilin burada eJe almmasma il1tiyac; duyulmas1, 2. Manaya delalet keyfiyeti baklfnmdan laf1zlarm ele almacag1 sonraki taksimde incele­necek olan iktizarun -delaleti (§er'den kaynaklanan zarG.retle del~ilet:

"koleni bin liraya benim i<;in azad et" sozi..ini.in §er'an dogru anla§tla­bilmesi i<;irt "koleni bin liraya bana sat sonra benim vekilirri ol ve vekil olarak om.1 azad et" ~eklinde bir takdirin zoiunlu olarak yaptlmast gibi) ile beyan-1 zarG.retin (mantuktaki bilgiyi ac;lklamay1p manas1 ac;lk olan mantG.kun d1§mda yeni bir bilgi sunmas1 yoluyla delalet ya da dil dt§1 unsurlarm delaleti ile beyan: omegin "Be§ ki§ilik gruptan ikisi geldi" denildiginde soylenmese de i..i<;i.ini..in gelmedigi allia§l11f) birbirine kan§-

76 Sadru§§eria, et-Tavzlh, II, 44-94. 77 ibrahim Kafi Donmez, "Beyan", DM, VI, s. 24 istanbul1992.

214

OSMANLI'DA tl .. M-i FIKIH: ALiMLER, ESERLER, MESELELER

tmlmasma mani olurunas1.78 Boylece o, kendine has gerekc;elerle beyan konulanru.n yerlerini degi~tirmi§, mah.iyeti itibariyle baglanttl1 gordi.igu meselelere biti§tirmi~, bunu yapmayan Sadru§~erla'run tercihini de dolayh olarak ele§tirmi§ olmaktadtr.

Manaya De.talet Keyfiyeti Bakunm.dan Lafizlar (ibare, ~aret, iktiza ve De.talet)

Sadru§§ena manaya deHUet keyfiyeti bak.urundan laftzlan §U §e­kilde ac;tk.J.ar: 1. ibarenin deWeti: Lafzm konuldugu manarun ken­disine, cuzune ya da lazun-1 mi.iteahhirine ke!arrun kendileri i<;in seuk edilmi~ olmas1 §arttyla delalet etmesidir. 2. i~aretin deWeti: Lafzm konuldugu mananm kendisine, ci.izi.ine ya da Hizun-1 muteahhirine kelamm kendileri i<;in seuk edilmemi~ olmast §artlyla delalet etmesidir. bmegin ~J,.~ ~ :?)_;.J1 ~J ayetinin79 kelamm kendisi ic;in sevk edildi­gi mana olan "c;ocugun nafakasmm babaya dO§ti.igune delalet etmesi", lafzm konuldugu manaya ibare yoluyla delaletidir. Lafzm, "nafaka'ken­disinden ba§kasma nispet edilmedigi. ic;in nafakarun sadece babanm sorumlulugunda olmasma delalet etmesi", lafztn konuldugu mananm Iazun-t muteahhirine i~aret yoluyla delaletidir. Lafzm, "c;ocugun nese­binin babaya nispet edilecegine deHllet etmesi", lafZln konuldugu ma­nanm ci.izune i§aret yoluyla delaletidir. ilk iki tarum ile verilen omekte gec;en !ajztn konuldugu manantn ciizii ile, tamamma nispetle onun bir parc;ast ya da onun bir unsuruna delalet etmesi (omeKt:e c;ocugun nesebi.ni.p anne ve baba yerine onun bir parc;ast olan babaya nispet edilmesi), !afzm konuldugu n~ananm ldz1-1n.-1 miiteabhi1·i ile "lafzm konuldugu manarun sabit olmastndan sonra bulunmas1 gerekli hale gelen §eyler (omekte c;ocugun nafakasmm babaya aidiyeti anlamt orta­ya c;tkttktan sonra ba~ka bir kimseye nispet edilmedigi i<;in sadece ona has ktlmmast) kastedilmektedir. 3. iktizarun deWeti: Lafzm, kendisi ic;in konulmu§ oldugu manarun ihtiyac; duyulan lazlffilna (yani laztnH

78 ibn Kemal, Tagylru 't-Tenklb, 61. 79 Bakara, 2/233.

215

FIKIH usOL'i:n\TQ ELE~TiRMEK: iBN KElvlAI.'iN KiTAB'IN (KUR'A.N) MANA iFADE ETME Bi(:i.MLERi UZERiNDEN SADRU~~ERIA ELE~TiRiSi I A. YIGIN

mtitekaddimine) delalet ermesidir. Omegin "~~ J9 !l¥ :#I benirn achma koleni bin liraya azad et" dese, bu ifadede azadm sahih olabil-

~ ~ ... mesi, i<;;in satrm gerekli hale gelir ve sanki o "JS ;A ~~ J? !l¥ (j JG)'I J koleni bana bin liraya sat, onu azad etmede benirn vekilim ol .. ~ ... , . ve onu azad et" derni§ gibi olur. Ornekte "koleyi azad etme"nin sahi:h olabilmesi i<;in ondan once "satun ve vekalet"in ger<;ekle§mesi gerekir. i§te bu §ekilde lafzill kendi manaslllill dogru anla§tlmasr i<;;in kendinden once bulunmas1 gereken mana, lazm·t-z miitel~addimi ifade eder. Laf­zm konuldugu manailill bahsedildigi §ekildeki lazlffi-1 mtitekaddimine delalet etmesi ise iktizallill delaleti olmaktadrr. 4. DeJ.aletin deW eti: Lafzill, mantG.ktaki htikmi.in kendisi i<;in konuldugu lugaten anla§tlan· bir manayt ic,;inde bulunduran §ey hakkmda (yani meskutun anh) man­tuktaki hi.ikmi.in ayrusma deHilet etmesidir. Diger bir ifadeyle mantGk­ta dili bilen herkes tarafmdan ictihada gerek kalmakstzm anla§tlan ve mantGktaki hi.ikmi.in gere!<c;esi niteliginde olan bir mananill mesk:Utun anhta da bulunmas1 dolayistyla mantGktaki hi.ikmi.in dil yoluyla meskU­tun anl1a aktanlf:hastdlf. brnegin j'i t.d jh ~~ ayetinde80 anne-babaya

of dahi denilmemesi yasagillill (man~k) konulmasmda gozetilen mana onlara eziyet e~mesidfr. Dili bilen herkes ictihada gerek kalmakstzm bu manayt hisseder ve laftz olarak gec,;mese de eziyet manas1 daha gi.i<;­lti bir §ekilde kendisinde bulundugu i<;;in bu ay~tin anne-babayt dov-· menin yasakltgma (~eskUtun anh) delalet ettigini anlar.81

ibn Kemal ise, lafzm manaya delalet ~ekillerini §U' §ekilde ac,;tklar: 1. ibarenin deWeti: Nazmdan c,;lkanlan htikmi.in nazmm kendisiyle sabit ve nazmm kendisi i<;;in sevk edildigi mana olmastdlf. 2. i~aretin deWeti: Nazmdan <;lkaruan hi.ikmi.i.n nazffiill kendisiyle sabit, ancak nazmm kendisi i<;in sevk edilmedigi mana olmastdrr. 3. DeWetin deWeti: Nazmdan <;lkartlan h,tikmtin naZffiill kendisiyle sabit olmaytp ondan dil yoluyla artla§tlan mana olmastdrr. 4. iktizarun

80 tsra 17/23. 81 Saclru~~eria, et-Tavzfb, I, 286-302.

216

OSMANLI'OA ii.M-i FIKIH: ALiMLER, ESERLER, MESELELER

deWeti: Nazmdan ~tkanlan htikmi.in, nazrrun kendisiyle sabit olmay1p ondan ser'an anla§J..Ian ve nazmm bizatihi kendisiyle sabit hi.ikme muvaftk olan mana olmas1dtr. Burada mukteza, mantOk (mansGs) olan nazrrun (muktezl) §er'an dogru anla§J..Iabilmesi i<;in sabit olan ziyade bir §artttr.5. Beyan-1 zaruret: Nazmdan c;tkarJ..Ian hi..1kmi.in nazrrun bizatihi kendisiyle sabit olrnadrg1 gibi nazmm bizatihi kendisiyle sabit hi.ikme de muvaflk olrnayan mana olrnasrdrr.82 ibn Kemal, beyan-1 zarurete ornek olarak ci.intip halde sabahlayan birisinin orucunun ge<;erli olacagma ifJ_r.~ 0'Yu ifadesinin sonrasmda ~ ly,?~ 1_,1) ~ \11 .k;:ll r-<J ~ §eklinde devam eden ayetin83 delaletini zikreder. Buna gore imsak vakti girinceye kadar yeme, i<;me gibi omcu bozan durumlar orucu bozmadrgr gibi ci.intipli.ik de orucu bozmamahdlf. Bu durum tam irnsak girene kadar devam edip cOni.ipli.ik ile imsak arasmda temizlenme arallgt konulmadtgl i9n cuntip olarak sabahlama zorunlu olarak oruca engel olrnamahdir.84 Burada nazmda orucl;l ?ozan durumlarm son ana kadar devam ettirilebilecegi ifade ediliih!n ve anla§tlma problemi yokken, nazmdaki bu bilgiden hareketle, dintipli.ik halinin imsak soruasma sarkabilecegi sonucuna ula§Limaktadtr. Bu sonu<;, iktizadan farkll olarak nazrrun bilgisini (imsaka kadar yeme iqmeye devam edilebilecegi) tekrar etmemesi ya da bu bilgiyi izah edip gi..i~lendiren bir a<;tklama yerine ondan ayn bir bilgi getirmesi ac;tsmdan nazma muvaf1k degildir.

ibn Kemal'in taksime be§inci klsrm olarak beyan-1 zarureti eklemesi, bunu lafzm manaya delalet §ekillerinden biri olarak gordi.igti §eklinde yorumlanabilecegi gibi iktizarun delaletinin smrrlaflOl <;izmek ve anlaffiffil netle§tirmek i<;in getirdigi ek bilgi olarak da degerlendiril~bilir. ibn Kemal, kendi kanaatini a<;lk<;a ifade etmek ye­rine beyan-1 zamreti dogrudan stralamaya koymakta, iktizarun deHUeti ile kar§Lia§ttrarak tarumlay1p ac;tklamakta, muhalif g6ri.i§leri aktartr gibi

82 ibn Kemil, TaRJ!Irtt 't-Tenklb, 86. 83 Bakara, 2/187. 84 ibn Kemal, Tal1J!Int 't-Tenklb, 93.

217

FIKIH USO!.'ONO E~TiRMEK: iBN KE.MAL'iN KiTAB'rN (KUR'.AN) li1A.NA iFADE ET.ME Bi<;iMI.ER.i UZERiNDEN SADRU$$ERIA ELE$TiRiSi I A. YIGrN

beyan-1 zarfueti Serahsi'nin (o. 483/1090) i§aretin delaleti, Minhacm­

dan naklen Beyzavi'nin delaletin dela.leti olarak algliadtklanru ifade et­mektedir.85 Bu tutumu dikkate ahnd1gmda onun beyan-1 zarureti lafzm manaya delalet §ekillerinden biri olarak gordi.igii sonucuna vanlabilir. Beyan-1 zarfuetin diger beyan ti.irlerinden farkh olarak burada konum­landtnlabilmesi, beyin-1 zarurerte bir laflZdan/nazmdan mana/huki.im <;tkanlabilirken diger beyan ti.irlerinde (beyan-t tefsir, beyan-1 tebdil, beyan-1 tagyir, beyan-1 takrir) birden fazla lafzm/nazrrun birbiriyle ili§­kisinden hareketle mana/hiiki.im <;Ikariliyor olmasma dayarur. Ancak burada zikredilen beyan-1 zarfuet, beyan-1 zaruretin biiti.in nevilerini kapsamamaktadtr.86 Bu durum, beyan-1 zaruretin lafzm manaya delalet §ekillerinden bi.ti olarak degerlendirilmesini tart1§1ltr hale getirmektedir.

. ' Ibn Kemal'in, yukanda verilen taksim ile ilgili tarumlamalan Taftazaru'ye ait §erh olan Telv'ib'ten istifade ederek ortaya koydugu an­la§llmaktad1f.87 Buna gore o, oncelikle ibarenin ve i§aretin delaleti ile ilgili olarak Saciru§§eria'run getirdigi "lafzm konuldugu mana run kendi­sine, cuzi.ine ya da lazlffi-I mi.iteahhirine delaleti". iktizarun delaleti ile ilgili olarak "kendisine ihtiya<; duyulan laznn-1 mi.itekaddimine deHl.let etmesi" kayttlarmi kald1f1f ve mesele boyunca bu kay1tlan gormezden gelir. Bu kay1tlarm <;Ikanlmas1, mah~yet itibariyle ibn Kemal'in yalda§t­mtru keskin bir §ekilde degi§tirmese de izah kolayhgt saglama noktasm­da etkili o~u§tur. -

85 ibn Kemal, Tagylru 't-Tenklh, 93. 86 ib"n KemaJ yukanda verilen lasnun dt~mda tic; beyan-1 zarurer· rurOne daha yer

vermekredir: 1. Bakire k1Zln susmasuun nzaya delaler ~klinde kabul edilmesinde oldugu gibi ihtiyac; arunda susan k.i~inin halinin beyan olarak kabul edilmesi. 2. Efendinin a1t~-veri~ yapan kolesini gordi.igu halde S!Jsmasuun izin olarak de~erlendirilmesinde oldugu gibi muhataplann aldarunas1IlU1 engellenebilmesi zarureti dolaytstyla beyanm var kabul edilmesi. 3. "Benden 100 ve bir dirhem alacagt var" ifadesinde lOO'On de dirhem cinsinden oldugu sonucuna ula§llmasmda oldugu gibi kelfundan kaynaklanao zaruret dolay1styla beyanm var kabul edilmesi. Beyan-1 zaruretin nevileri, ilgili omekler ve izahlar ic;in bkz. ibn KemaJ, Tal]ylru't-Tenklh, 84-86.

87 Taftazaru'nin ac;lld:unalan ic;in bkz. Taft:lzini, et-Telvlh, I, 286.

218

OSlviANLI'DA illvi-i FOOH: AI.iNILER, ESERLER, MESELELER

YaptJ.gt taksimden de anla§tlacagt uzere ibn Kemal, manaya deHllet §ekillerinden ilk ikisinin (ibarenin ve i§aretin delaleti) nazrrun kendisiyle sabit oldugunu, yani metinde ifade edildigini, diger ikisinin (iktizanm ve delaletin deHileti) ise nazmm kendisiyle degil ondan ha­reketle anla§tlchgllli ifade ederek kendi i<;;inde iki§erli bir gmplandmna yapar.88 Sadm§~eria'nm ac;tklamalan, mahiyet itibariyle bu aymrna uysa da ibn Kemal'in yapt1g1 gibi a<;tk bir taksirn i<;;ermez. ibn Kemal, boyle­ce taksirnin unsurlan arasmda farkh bir ili§kiye i§aret etmi§, anla§tlmast a<;;Ismdan daha incelikli bir izaha yer verrni~ olmaktachr.

Telvfb'ten yararlanara){89 ibn Kemal, Sadru§§eria'nm her iltisinin de dU yoluyla anla§tldtgt izlenimini verdigi iktd1nm delaleti ve delale­tin delaletinden sadece ikincisinin dil yoluyla anla§Ildtgllli, ilkinin yani iktizanm deHUetinin ise lu.gaten degil §er'an soz konusu oldugunu dile getirir.90 Burada ibn Kemal, iktizanm delaletinde lugavi ve akli gerek<;;e­lerle metne eklenen anlamlann iktizanm delaleti kabilinden cf.Lfnadtgllli a<;tk<;a dile getirmi§, Sadru§§eda'dan farklt olarak muktezinin anlarnh olabilrnesi ic;in §er'an rnuktezayt gerektirmesini iktizanm deHileti kabul etmi~ olrnaktadrr. Tanunda yer vermese de Sadm~§eda'nm baz1 izahlan onun da §er'iligi gozettigini hissettirse de91 bu ac;tk degildir.

Taftazaru gibi92 ibn Kemal de, ktyast:an aynldtgt noktaya i§aret etmek lizere delaletin delaletinde Sadru§§eria'run getirdigi "dili bilen herkesin anhyor olu§u" a<;;tklamasma itiraz eder. 0, mantilkta bulunan bazt manalarm herkesin degil sadece dilde mahir olan bazt kimselerin anlayabildigini, niteltim oru<;; kefaretinin, cimada oldugu gibi ondalti manayt sakuulmast daha zor olmast dolaytstyla daha gli<;;lli bir §eltilde kendisinde bulunduran kasten bir §eyler yiyip ic;mede de gerekecegi

88 ibn Kemal, Tagy'iru 't-Tenklb, 86. 89 Taftazani'nin ar;tklamalan ir;in bkz. Taftazanl, et-Telvfb, I, 286. 90 ibn Kemal, Tagyfru 't-Tenklb, 86. 91 Bkz. Sadru§§eria, et-Tavzlb, I, 205-207. 92 Taftazani'nin ar;tklamalan i<;in bkz. Taftazanl, et-Telvlb, I, 288.

219

FOOH usOLDNO ELE~TiRMEK: iBN :KENIAL'iN KiTAB'IN (KUR'A.N) MANA iFADE ETivlE Bi<;iMI.ERi DZERiNDEN SADRU~~ERiA ELE;irtRiSf I A. YIGIN

sonucuna sadece baz1 kimselerin ula9abildigini dile getirir. Delaletin delaletinden klyast aymnak i<;in getirilen bu ac;;.t.kl.amaya (herkesin an­hyor olu~u a<;Lldamasl) gerek olmadtguu, i<;tihada dayanmaks1zm dil­den anla~Lltyor olmasmm soz k.onusu aymm i<;in yeterli olacagiill ifade eder.93

Sonu<; ve Degerlendi.rme

Ana hatlanyla aktaruan ibn Kemal'in Sadru~~eda ele~tirileri <;er­c;;evesinde ara§tlrmarun ba§tnda ifade edilen 1. ibn Kemal'in Sadru~­~eda'ya orneklem i.izerinden yonelttigi ele§tiriler, 2. Osmanh muhitinde §erh-h~iye gelenegi i<;inde usuli.in ele§tirilmesi, 3. Gi.ini.imi.izdeki usul c;;ah§malarma ve ele§tirilerine yonelik dikkate almabilecek gostergeler §eklindeki i.i<; nokta dikkate almarak ~u degerlendinneler yapuabilir:

1. Genel olarak bakllrugmda ibn Kemal'in, ele§tirilerini, usul ilmi c;;erc;;evesinde olu~an · ilrrli orf i<;inde ortaya koydugu gori.ili.ir. Bundan dolayt ~le§tirilerini ve teklillerini usill ilm:inin gene! sistemi ic;;erisinde nerede durduguna dair bir dikkat ile stinar ve genellikle de gerekc;;elendirerek ele§tiri ve teldiflerinin usUl ilmine ait orfu bozmaytp onu daha dogru ve gi.ivenilir hale getirdigini ispata c;;ah§lf. Boylece o, gi.indeme. getirdigi ~asavvur (usuli kavram) ve tasdiklerin (usuu . gori.i§-ilke), usfil ozelindek.i ilm1 orf i<;erisinde ~ekillenerek gelen tasavvur ve t~sdiklerle ili§kisini kurma, onlarla bagda§t.ulna ve onlann kar§tsmda kendi tekliflerinin hesabllli verme gayreti i<;ine girmektedir. Gerc;;ekte ilimlerin mebadi, mevzu, mesail ve gayesiyle kendi orflerini bozmadan, ayru zamanda dinamik yapuafllli da koruyarak varl.t.klafllli si.irdi.irebilmeleri bu yalda§nnla mi.imki.indi.ir. Gori.ildi.igu kadanyla bu yalda§lffi, gi.intimtiz usUl ele~tirilerin.in en c;;ok ihmal ettilderi ve kendilerini usUl nezdindeki ilm1 orfun kar§tStnda hesap vermekten mi.istagni gordtikleri bir nokta olarak ortaya <;lkmaktadlf.

93 ibn KemaJ, Tagyin.t 't-Tenkfb, 86 (ha~iye ktsrru ile birlikte).

220

OSlYIANU'DA iLM-i FIKIH: ALiMLER, ESERLER, MESELELER

UsUl ilmine ait orfun zikredildigi §ekilde hesaba katt.lmast, ge­lenegin oldugu gibi kabul edilip aktart.lmas1 ya da glintimtizdeki ba§ta yorum ve anlam bilim olmak tizere farkh faaliyet alanlanndan gelen ele§tiri ve tekliflerin dikkate ahnmamas1 anlamma gelmez. Ancak usu­le ait ilrn1 orfun verileriyle hesapla§t.lmast ve her yeni teklifin sistemin neresinde durdugunun gosterilip gerekc;elerinin izah edilmesi gerekir. Lugav1 orfte oldugu gibi ilm1 orfte de ba~ka sistemlerden gelen ele§ti­ri ve tekliller bir ilmin kendi orfune ya da diline <;;evrilmedikc;e i<;inde yer aldtklan sistemlerde faydah olsalar dahi i<;ine aktanldlklan ilim i<;in tahripkar olabilir. Bu noktada ibn Kemal'in ele§tirileri, kendi c;agmm birikim ve meseleleri ile ihtiyac; derecesine bagh olarak farkh seviye­lerde de olsa ilml orf ile irtibatm nas!.l olabilecegi konusunda imalar ic;ermektedir.

2. ibn Kemal'e ait ele§tirilerin, konu edindigimiz bal1isler c;erc;e­vesinde bak!.ldtgmda Debus! (o. 430/1039) ile ilk sistematik hali ortaya c;lkan, daha son.ra Serahst ve Pezdev1 (o. 482/1089) ile i§lenip geli§tiri­len, oradan Sadru§~eda'ya ula§an taksimlerle ilgili oldugu goriili.ir. Diger bir ifadeyle ibn Kemal'in ele~tiri ve teklifleri zikredildigi §ekilde aktanlan Hanef'i usGI gelenegine yoneliktir. Farkh gorti~ belirttigi noktalar olsa da usGu orfi.in yarunda Hanefi usGI geleneginin kavram, gorti§ ve ilkeleriyle hareket edildigi ya da oruara kar§t hesap vererek yeni aray!§lara gec;ildigi soylenebilir. Burada Hanefi gelenegine doni.ik getirdigi ele§tirilerin bir klsmmm Saclru§§ena'run bu gelenege doni.ik ele§tirilerini onayJayarak ortaya c;lkttg-t da hawlatllmahdlf. Omegin Sadru~eria yaygm Hanefi uy­gulamast alan vaz', ac;lkhk-kapaWlk, isti'mal ve rnanaya delalet keyfiyeti baklrnmdan lafLZlar §eklinde yap!.lan sl.falamayt vaz', isti'mal, ac;!.kllk-ka­pahllk ve manaya delalet keyfiyeti bakurundan laf1Zlar §eklinde degi§tir­mi§, ibn Kemal de buna aynen uyarak ve hic;bir itirazda bulunmayarak genel uygulamadan ayn.lmt~tlr. Her iki mi.iellifm bu tavn, onceki gelene­gin dokunulmaz olarak algu~nmadtgtru, hesabt verildikten son.ra ele§tiri ve geli~tirmeye ac;lk bir si.irec; olarak degerlendirildigini de gosterir.

221

FIKIH usOLONO ELESTiRMEK: iBN KElvlAI.'iN KiTAB'IN (KUR'AN) MANA iFADE ETME Bi<;UvlLERi 0ZERiNDEN SADRUSSERiA ELESrtR.iSi/ A. YIGIN

3. ibn Kemal'in metin, ~erh ve ha~iye k1smuanndaki faaliyet­lerine bakLld1gmda aktanp ac;;t.klayan pasif bir tav.1rdan ziyade somlar saran, baglantllan kurcalayan, kar~ua§tlran, verileri kontrol eden, daha iyisi nasu olur fi.kriyatma sahip aktif bir turunua hareket ettigi goriili.ir. ikna olmad1g1 ve gec;;erliligini · benimsemedigi hi<;bir bilgiyi aktarma yoluna gitmez; eger genel kabul geregi aktanna durumunda kald1 ise §erh ya da ha~iye lasmmda kendi du~iincesini ifade eder. Bu konudak.i yaygm tavn, okuyucuya Tenkzh ve Tavzfb metniyle canh bir diyalog ic;;erisinde oldugu izlenimini verir.

Aktaruan ele§tirilerine baktlarak onun ele§tirel faaliyetlerinin, kendi zaviyesinden onceki usGl birikiminin degerlendirilmesi, ele§ti­rel gozle okunmas1, ac;;lklarm tespit edilip kapatllinas1 yo)uyla sistemin gi.i<;lendirilmesi, teorik c;;J.k.mazlar ve yanh§ kullanun ya cta'·yakla§llDlar kar§1smda ac;;illmlar getirilerek gec;;erliligin korunmas1 gibi amac;;lan ger­c;;ekle§tirmeye doniik oldugu soylenebilir. ibn Kemal'in kendisine gore 200 yu oncesine ait klasikle§mi§ bir metin kar§tsmda talnnd1g1 tavlf, bazen sert bir usiup kullanmas1 gibi kim.i yonleriyle ele§tirilebil.irse de klasik metinlere bakl§ta glini.imi.iz ilim.eh4nffi goz ard1 edemeyecegi bir yoni.i de i<;;erir. .

4. ibn·KemiU, ele§tiri ve tekliflerini, kendi birikirni yarunda baz1 · omelderde de gorilldi.igi.i gibi kendi donemine ula§rm~ onemli alan i<;;i ve alan d1~1 eserlere ·dayandlflf. Konulan ele alt§mdan ZlffiDen anla­§ilinasillill yanmda eserinin ba§mda mi.itekaddimun ve mtiteahhirun­dan olari birc;;ok alirnin eserinden istifade ettigini, onlarl dikkate alarak Tagy?t'i olu~turdugunu ifade etmesi de bunu destekler. 94 Bir ilirnle me~­gul olan bir kimsehin, o ilimle ilgili olabilecek bir.ikimi dikkate almast, gi.ini.imi.iz USUl tartl§malan a<;;lSlOdan da dikkate degerdii-.

5. Ele~tiriler aktart.l.1rken hissedildigi i.izere ibn Kemal'in ele§ti­rilerinin usGli.in meseleleri i<;erisinde genellik ta§1yan noktalarda degil,

94 ibn Kemal, Tagylru 't-Tenklb, 3.

222

.OSMA!'n.I'OA iLM-i FIKIH: ALiMLER, ESERLER, MESELELER

daha <;ok detaylarda ortaya <;J.k:tJ.gt g6rUli.ir. S6z konusu ele§tiriler, tabiri caiz ise ince i§<;iligin yaptldtgt bir alanda kendini g6sterir. Bu, usGl ilmi­nin o d6nemde belli bir olgunluga ula§rru§ olmasuun g6stergesi oldugu gibi usGli.in genellik arz eden meselelerine d6ni.ik tartJ.§malann olmadt­

gt §eklinde de artl~tlabilir.

6. Tenkfh ve Tavzfb metinlerinin uzun yillar egitim metirtleri ol­

mast dikkate almdtgtnda ibn Kemal'in ele§tirilerinin dolaylt olarak .ftkth

usGli..i egitim prograrruna da y6nelik oldugu s6ylenebilir. Zira yukanda l(lsmen g6sterildigi i.izere kavram, taksim, g6ri.i§, yakla§un, izah, gerek­

<;e, delil, 6mek gibi egitim metnini olu§turan unsurlardaki degi§iklikler, nihayetinde egitime ve 6grenciye yanstyacak degi§ikliklerdir. Eserinin giri§inde Tenkfb metn.i.ni kullanarak 6grencileriyle yaptJ.gt dersler esna­

smdaki §erh faaliyetlerinin Tagyf1>in olu§mastna katktda bulundugunu ifade etmesi,95 ibn Kemal'in getirdigi ele§tirilerin egitim ortamtyla da

baglanttlt oldugu izlen.i.mini gi.ic;lendirmektedir.

7. ibn Kem~H'in Tagyf1>indeki dinamizm bir yandan §erh-ha§iye gelenegine diger yandan Osmartlt d6nemine ait ilrnl faaliyetlerin 6nce­

kini tekrardan ibaret oldugu §eklindeki onyargtyla <;eli§mektedir. Bu ac;rdan baktldtgmda, ilmi faaliyetlerin ince i§<;ilige d6ni.i§ti.igi.i ya da ti.ir, §ekil ve mahiyet degi§tirdigi s6ylenebilirse de tekrarla a<;tklanmasuun

hakstzltk olacagt a<;tkttr. Ftkth taril1i algtst ac;tsmdan bu d6nemin takl!d d6nemi olarak tarumlarunast, aktartlan durumlar dikkate almdtgmda sorurtlu bir d6nemlendirme olarak kar§lffilZa <;Lkmaktadli. Bu ac;tdan

benzeri c;alt§malar da dikkate ahnarak .flkth taril1ine dair yeni bir do­nemlendirme <;alt§mast yerirtde olacaktu·.

8 . ibn Kemal'in Tagyf1>ine y6nelik olarak Sac;akltzade (6.

1145/1732), bu eserle miiellifm, Tenklh'irt tslahtnda yererince ba§an­h olamadtgllli;96 Katip <;;elebi (6. 1067 /1657) ise bu <;ah§maya sonraki

95 ibn Kemal, Tagylru 'I-Tenklh, 2-3. 96 Sa~kllzade Mehmed b. Ebubekir Mar'a~i Mehmed Efendi, TeJtlbLi '/'uft?m, n§r.

Muhammed b, ismail es-seyyid Ahmed, Beyrut 1988, 158. ·

223

stire~te itibar edilmedigi.ni97 ifade etmektedir. Bu metne itibar edilme­mesinin, ibn Kemal'in usul ilmine clair gbrti§ ve ele§tirilerine dayandi­nlmasi yerine metnin dilindek.i zorluga, klsmen polemik tarz1 tislGbuna ve psikolojik faktorlere dayandmlmast daha dogru olur. Nitekim ibn Kemal, her ne kadar Tagyf1'in giri§inde soyledigi gibi Tenkfb'in onemli bir metin oldugunu teslim ettikten sonra ondaki kusurlan giderecegine dair bir hedefle yola c;lksa da birc;ok noktadak.i ba§ansma ragmen ken­dine has kusurlar olu§turmaktan kurtulamaml§tlr. Gbrebildigimiz ka­danyla; 1. kendi donemine kadar olgunla§an meselelerin son halleri.ni metne aktam1ak istemesi, 2. metnin sadece §erh metni olmay1p ele§tiri metni olmas1 dolay1s1yla Sadhl§§ena'ya ybnelik ele§tirileri.ni aynca izah etme geregi hissetmesi, 3. Taftazaru'ye ait Telvfb'e de cevap vermeye c;ah§mas1, 4. ozetleme amactyla yer yer gereginden fazla ki'slDl ~1kardig1 i<;in baz1 yerlerin bilmeceye donli§mesi gibi nedenler metnin zorla§ma­sma sebep olmu§, ele§tirme ve cevap verme psikolojisiyle hareket edil­digi i~in de eser birle§tirici ve ilgilendigi ilmin olc;illerini net bir §ekilde ortaya koyan bi.f. egitim metni olmak yerine polemik metnine dogru

kaylDl§tlf. Bunlara ek olarak birc;ok §~r~ ile birlikte okunmu§, okutul­mu§ ve ragbet gbrmti§ bir metin olarak Tenkfb ve Tavzfb'e olan gtiven ve al1§kanhgm baskin gelmesi ve kullandtg1 sert uslG.p dolayis1yla mu­hataplan nezainde psikolojik mesafe olu§turmu§ olma ihtim~.li sbz ko­nusudur. Bi.itlin bunl~ra ragmen usfil alanmda 6nemli izal1 ve ac;Wmlar getiren ve ta§baskts1 bulunan Tagyf1·in tahk.ik echlerek kullaru§h hale getirilm~si, gtinUmi.izle bag1 zaylf olan Osmanh donemi us~l c;ah§mala­rl..Olil daha iyi anla§uabilrnesi a~1smdan yerinde olacaktrr.

97 Hac1 Halife Musmfa b. Abdullah Katip <;elebi, Keffii'z-zuntm 'an esami'/-kiitLib ve'!-:fiintm, n~r. M. ~erefettin Yaltkaya, Ankara 1941, I, 499 ..

224

\