Als een prachtig boek

Als een prachtig boek

12122_Prachtig boek 5.0 20-12-2012 13:07 Pagina 1


Als een prachtig boek

Nederlandse Geloofsbelijdenis artikel 2 in de contextvan de vroegreformatorische theologie

As a Most Beautiful BookArticle 2 of the Belgic Confession in the Context of

16th Century Reformed Theology

Proefschrift

ter verkrijging vande graad van Doctor aan de Universiteit Leiden,

op gezag van Rector Magnificus prof.mr. C.J.J.M. Stolker,volgens besluit van het College voor Promoties

te verdedigen op 13 februari 2013klokke 16.15 uur

door

Abraham Jacob Kunz

geboren te Polsbroekin 1970


Promotiecommissie

Prof.dr. G. van den Brink (PThU Amsterdam, voorheen: Universiteit Leiden)Prof.dr. C. van der Kooi (VU Amsterdam)

Prof.dr. E.G.E. van der Wall (Universiteit Leiden)Dr. J.W. Buisman (Universiteit Leiden)Prof.dr. E.A. de Boer (VU Amsterdam)Prof.dr. G. Marnef (Universiteit Antwerpen)Prof.dr. J. Muis (PThU Amsterdam)

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt door de Gereformeerde Bond in deProtestantse Kerk in Nederland.


My aspiration is not of course to enter into the thought-process of long-dead thinkers;it is simply to use the ordinary techniques of historical inquiry to grasp their concepts,to follow their distinctions, to appreciate their beliefs and, so far as possible, to seethings their way.

Quentin Skinner, Visions of Politics I. Regarding Method, Cambridge 2002



Woord vooraf

Meer dan 450 jaar geleden verscheen de Confession de foy (1561), al spoedig inhet Nederlands vertaald als Belydenisse des gheloofs (1562). In dit document, datvandaag vooral bekend is als Confessio Belgica ofwel Nederlandse Geloofsbelij-denis, hebben calvinisten uit de Nederlanden hun geloof onder woorden gebracht.Daarbij was de confessie van meet af aan bedoeld als een akkoord van gemeen-schappelijk belijden. De Confession de foy, geschreven door Guy de Brès, des-tijds predikant te Doornik, brengt ons dus bij de wortels van het Nederlandsecalvinisme. Hiermee is een belangrijke motivatie voor dit onderzoek gegeven: wezijn geïnteresseerd in de vroegreformatorische geloofsvoorstellingen, zoals die inde zestiende-eeuwse Nederlanden als kerkelijk belijden werden geboekstaafd. Werichten ons hierbij op een facet van de belijdenis, namelijk de wijze waarop men-sen kennis van God krijgen.

Vanaf 1561 hebben mensen zich met de tekst van de confessie beziggehouden.Dit hoeft niet te verbazen, gezien het feit dat de Confession de foy reeds enkelejaren na verschijnen door kerkelijke vergaderingen als officiële belijdenis werdaanvaard. Eerst gebeurde dit in de Zuidelijke Nederlanden, daarna tijdens de sy-node van Emden (1571). Toen vanaf 1572 in de Noordelijke Nederlanden ruim-te kwam voor kerkelijk leven in calvinistische zin, werd de Confession de foy debelijdenis van de Gereformeerde Kerk. Na het ontstaan van de Republiek derZeven Verenigde Nederlanden kreeg de confessie tevens een functie buiten dekerkmuren. Behalve dominees en ouderlingen moesten ook professoren, school-meesters en regenten haar ondertekenen. De Confession de foy brengt ons dus te-vens bij de fundamenten van de Nederlandse Republiek.

Dat de belijdenis niet slechts is beschouwd als een historisch document vanvroegreformatorische Nederlandse calvinisten, mag blijken uit de vele commen-taren die gedurende meer dan vier eeuwen op de Confession zijn geschreven. Zebieden, behalve een uitleg van de confessie, ook een tijdspiegel aangaande theo-logische themata. Dit brengt ons ten aanzien van artikel 2 bij een tweede moti-vatie van ons onderzoek, nu van meer dogmahistorische aard: hoe is er naar aan-leiding van de confessionele tekst de eeuwen door gedacht en geschreven overGod en Zijn openbaring?

In vergelijking met de periode van de Nederlandse Republiek heeft de Con-fession de foy, nu dus NGB genoemd, in onze tijd aan betekenis ingeboet. Wekunnen immers niet meer zeggen dat de belijdenis tot het fundament van onzesamenleving behoort. Toch functioneert de NGB binnen de kerken die uit de ge-reformeerde reformatie zijn voortgekomen officieel nog altijd als akkoord vangemeenschappelijk belijden. Dit brengt ons bij de derde motivatie van ons on-derzoek, dit keer van systematisch-theologische aard: hoe kan de NGB ons hel-pen bij een hedendaagse geloofsverwoording én geloofsverantwoording?


Bij het ontstaan van dit proefschrift zijn verschillende personen nauw be-trokken geweest. We noemen ze hier, om onze erkentelijkheid uit te spreken voorhun hulp. Dit geldt vooral voor prof.dr. G. van den Brink, die dit onderzoek alspromotor heeft begeleid. Onze gedeelde fascinatie voor de tekst van artikel 2 blijktuit het feit dat de thematiek van dit onderzoek tevens het onderwerp van zijn ora-tie was. Hij heeft me echter aangemoedigd om zelfstandig onderzoek te verrich-ten en daarbij op een eigen manier met de tekst om te gaan. Zijn stimulerenderol kwam tot uiting in de wijze waarop hij met aangeleverde teksten omging: zewerden nauwkeurig gecorrigeerd, met een scherp oog voor een zuivere argu-mentatie, waar nodig voorzien van kritische vragen, maar altijd met ruimte vooreen eigen afweging. Daarnaast danken we prof.dr. C. van der Kooi, die bereidwas om als referent op te treden en de tekst door te nemen. Verder noemen weprof.dr. W. Balke, prof.dr. E.A. de Boer, dr. A. Goudriaan, dr. W.H.Th. Moehn,dr. H. Stoevesandt en prof.dr. W. Verboom, die specialistische vragen beant-woordden, originele teksten ter beschikking stelden of, in een enkel geval, delenvan dit boek van commentaar voorzagen. De deelnemers aan het promovendi-beraad van de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland (sec-tie systematische theologie) bedank ik voor de inhoudelijke bespreking naar aan-leiding van een eerdere versie van het slothoofdstuk.

Mw. Petra Pruissers vertaalde de samenvatting in het Engels en Frans. Detekst is nauwkeurig gecorrigeerd door drs. Piet Vergunst. Daarnaast was hij tij-dens het hele proces van onderzoek en schrijven op de achtergrond een constan-te factor, altijd geïnteresseerd in nieuwe vondsten, en daarmee een belangrijkestimulans bij dit onderzoek. In mw. Simone Perreijn bedanken we uitgeverij Boe-kencentrum voor hun hulp bij de uitgave van deze dissertatie. Mijn vrouw Han-neke en onze kinderen hoef ik niet te bedanken. De vreugde van de een is ook deblijdschap van de ander. Toch wil ik jullie bedanken voor alle liefde, steun entoewijding.

Dit proefschrift is geschreven in de pastorie van de hervormde gemeente vanKatwijk aan Zee. Ik bedank mijn kerkenraad voor het in mij gestelde vertrou-wen om naast een intensief predikantschap te kunnen werken aan een promo-tieonderzoek. Wat vijf jaar geleden als een hobby begon, is gaandeweg een on-derdeel geworden van mijn predikantschap. De kerkelijke situatie van 1561 in deZuidelijke Nederlanden is weliswaar moeilijk te vergelijken met die van Neder-land in 2013. Hetzelfde kan gezegd worden van de culturele verschillen tussentoen en nu. Wat ons echter verbindt met de Zuid-Nederlandse predikant Guy deBrès is de opdracht om verantwoord over God te spreken. In die zin hopen wedat de bestudering van artikel 2 in zijn theologiehistorische context eraan zal bij-dragen dat de kerk haar traditie serieus zal (blijven) nemen en, gevoed vanuithaar bronnen, het debat aangaande Gods bestaan en Zijn kenbaarheid ook alseen publieke zaak zal blijven voeren.

8


Inhoudsopgave

Woord vooraf 7Inhoudsopgave 9Lijst van afkortingen 13

1. Als een prachtig boek 151.1 Inleiding 151.2 Interpretatie(s) van artikel 2 191.3 Methodische verantwoording 201.4 Relatie tot eerder onderzoek 231.5 Opzet van het onderzoek 24

2. Historische context van NGB artikel 2 262.1 Inleiding 262.2 Ontstaansgeschiedenis: tijd en plaats 282.3 Auteurschap 322.4 Genre 372.5 Status: un commun accord 422.6 Traditiestromen achter de NGB 452.7 Tekstuitgaven en tekstgeschiedenis van artikel 2 472.8 Artikel 2: tekst in context 53

3. Receptie van artikel 2 voor Barth 563.1 Inleiding 563.2 S. Maresius: Foederatum Belgium Orthodoxum (1652) 573.3 B. Bekker: De Leere der Gereformeerde Kerken (1696) 653.4 A. Rotterdam: Zions Roem en Sterkte (1755) 753.5 W.H. Gispen: Geloofsbelijdenis der Nederlandsche Gereformeerde

Kerk (1869) 783.6 J.I. Doedes: De Nederlandsche Geloofsbelijdenis (1880) 80

4. Receptie van artikel 2 vanaf Barth 844.1 Inleiding 844.2 K. Barth: Kirchliche Dogmatik II/1 (1940) 854.3 Th.L. Haitjema: Het “barthiaansche” bezwaar (1938) 1024.4 A.A. van Ruler: Natuur en genade (1938) 1074.5 J. Koopmans: De Nederlandse Geloofsbelijdenis (1939) 1114.6 A.D.R. Polman: Onze Nederlandse Geloofsbelijdenis (1948) 1134.7 J.N. Sevenster: De Nederlandse Geloofsbelijdenis critisch

beschouwd (1948) 119


4.8 K. Schilder: Christelijke religie (1949) 1224.9 G.C. Berkouwer: De algemene openbaring (1951) 1254.10 C. Vonk: De Voorzeide Leer (1955) 1314.11 G.Th. Rothuizen: Zijn openbaring (1961) 1334.12 H. Berkhof: Die Welterfahrung des Glaubens (1988) 1364.13 W. Verboom: Kostbaar belijden (1999) 1414.14 G. van den Brink: Als een schoon boec (2007) 1474.15 De interpretaties gewogen 153

4.15.1 Interpretatie vanuit het perspectief van de gelovige 1544.15.2 Boek der Natuur universeel toegankelijk 1584.15.3 Universele leesbaarheid met daarbij geloofsmatige

interpretatie 1604.15.4 Een coherente interpretatie 160

4.16 Naar een auteursintentionele uitleg 163

5. Godskennis in de geschriften van De Brès 1665.1 Inleiding 1665.2 Confession de foy (1561) 167

5.2.1 Analyse van artikel 2 1675.2.2 Artikel 2 in de context van de Confession de foy 174

5.3 Le Baston de la foy chrestienne (1559) 1775.3.1 Edities van Le Baston 1785.3.2 Karakter van Le Baston 1815.3.3 Godskennis in Le Baston 183

5.4 Naar een auteursintentionele uitleg: een tussenbalans 189

6. NGB artikel 2 en de gereformeerde confessies voor 1561 1936.1 Inleiding 1936.2 Openbaring en godskennis in de gereformeerde confessies 1946.3 Instruction (1537) 2006.4 Catéchisme de l’Eglise de Genève (1542) 2106.5 Catechismus Ecclesiae Londinensis (1551) 2156.6 Confessio Gallicana (1559) 2176.7 NGB artikel 2 in het spectrum van gereformeerde confessies 224

6.7.1 De NGB en de andere confessies 2256.7.2 Invloed van andere confessies 2266.7.3 De NGB en de CG over godskennis 2276.7.4 Conclusie 229

7. Reformatorische stemmen over godskennis 2307.1 Inleiding 2307.2 Philippus Melanchthon 232

7.2.1 Loci communes (1521/1535) 2327.2.2 Commentarii in Epistolam Pauli ad Romanos (1532/1540) 2397.2.3 Conclusie 245

10


7.3 Heinrich Bullinger 2477.3.1 In Sanctissimam Pauli ad Romanos Epistolam (1533) 2477.3.2 Decades 2507.3.3 Conclusie 253

7.4 Martin Bucer 2547.4.1 Metaphrases et Ennarationes perpetuae Epistolarum

Pauli Apostoli (1536) 2557.4.2 Conclusie 262

7.5 Johannes Calvijn 2637.5.1 Commentarius in Epistolam Pauli ad Romanos (1540) 2657.5.2 Institutie (1539) 2737.5.3 Institutie (1559) 2827.5.4 Conclusie 293

7.6 NGB artikel 2 in de context van de vroegreformatorische theologie 2957.6.1 Scheppingsmatige godskennis 2957.6.2 Boekmetafoor 2977.6.3 Design-argument 2987.6.4 Comparatief 2997.6.5 Structuur van artikel 2 3017.6.6 Conclusie 302

8. De metafoor van de twee boeken 3038.1 Inleiding 3038.2 Geschiedenis van de boekmetafoor 304

8.2.1 Vroegchristelijke tijd 3048.2.2 Middeleeuwen 3128.2.3 Vroege reformatie 3228.2.4 Vroegmoderne tijd: de troop bij natuuronderzoekers 331

8.3 De boekmetafoor in artikel 2 3378.4 Conclusie 341

9. Balans en perspectief 3439.1 Inleiding 3439.2 Auteursintenties als hermeneutisch principe 3439.3 Interpretatie van artikel 2 344

9.3.1 Coherente interpretatie 3459.3.2 Auteursintentionele interpretatie 346

9.4 Artikel 2 in de huidige theologische discussie 3539.4.1 Existentieel bezwaar 3549.4.2 Epistemologisch bezwaar 3569.4.3 Cultureel bezwaar 3609.4.4 Christologisch bezwaar 364

Inhoudsopgave 11


9.5 Actualisering van artikel 2 3719.5.1 Gods eerste boek 3719.5.2 Gods tweede boek 377

Summary 379Résumé 384Geraadpleegde bronnen en literatuur 390Index 402Curriculum vitae 407

12


Lijst van afkortingen

ABB Archives et Bibliothèques de Belgique (1968-)BCHEWB Bulletin de la Commission de l’Histoire des Églises Wallones (1899-)BSHPB Bulletin de la Société d’Histoire du Protestantisme Belge (1904-1986)BLGNP D. Nauta (e.a.), Biografisch lexicon voor de geschiedenis van het Ne-

derlandse protestantisme, Kampen 1978-2006CC Corpus Christianorum, TurnhoutCO J. Calvijn, Joannis Calvini Opera quae supersunt omnia, G. Baum,

E. Cunitz en E. Reuss (ed.), Braunschweig 1863-1900CG Confessio GallicanaCR Corpus Reformatorum, C.G. Bretschneider en H.E. Bindseil (ed.),

Braunschweig 1834-1860HTR The Harvard Theological Review (1908-)HWPh J. Ritter (red.), Historisches Wörterbuch der Philosophie, Darmstadt

1971IJST International Journal of Systematic Theology (1999-)JFSE Journal of Faith and Science Exchange (1997-)KT Kerk en Theologie (1950-)NAKG Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis (1900-2006)NGB Nederlandse GeloofsbelijdenisNNBW P.J. Blok en P.C. Molhuysen (red.), Nieuw Nederlandsch Biogra-

fisch Woordenboek, Leiden 1911-1937NTT Nederlands theologisch tijdschrift (1946-)OEV Onder eigen vaandel: driemaandelijksch theologisch tijdschrift (1926-

1942)OS J. Calvijn, Joannis Calvini Opera selecta, P. Barth en G. Niesel (ed.),

München 1926-1936PL J.-P. Migne (ed.), Patrologia Latina, Paris 1844-1890RHPR Revue d’Histoire et de Philosophie Religieuses (1921-)SJT Scottish Journal of Theology (1948-)TR Theologia reformata (1958-)TRE G. Krause en G. Müller (red.), Theologische Realenzyklopädie, Ber-

lin 1977-2007WJT The Westminster Theological Journal (1938-)ZTK Zeitschrift für Theologie und Kirche (1891-)


Documents

Als een prachtig boek