1

Als men vergeet… dat men vergeet… 28 november 2013

Verwelkoming en inleidingClustermanager Sabine Buntinx

Pathologie: Wat is Korsakov?

Psychiater dr. Petra De Schutter

Het syndroom van Korsakov (1)

Beschreven door Sergei Korsakov (Russisch psychiater) in 1887

Persisterende amnestische stoornis door alcohol (DSM)

Chronisch restbeeld na hersenbeschadiging door thiamine-tekort

Geheugenstoornissen en centraal executieve stoornissen

Verschillen in ernst, geen progressieve ziekte

Het syndroom van Korsakov (2)

Epidemiologie (voorkomen in de samenleving)

± 3% van de zware alcoholdrinkers

Mannen: >50 consumpties/week

Vrouwen: >35 consumpties/week

Naar schatting 7000 patiënten in België

Nederland:

Steeds meer patiënten

Steeds jongere patiënten

Steeds meer vrouwen

Oorzaken Korsakov (1)

Ernstig gebrek aan thiamine (Vitamine B1)

Speelt essentiële rol bij het vrijmaken van energie uit glucose

Per dag 1,5 mg thiamine nodig (uit bv. varkensvlees, bonen, pinda’s, volkorenbrood, aardappelen)

In de lever reservevoorraad voor 4 tot 6 weken

Oorzaken Korsakov (2)

Alcoholisme � combinatie van factoren

Stoppen met eten

Opname van thiamine verstoord (ontsteking slijmvliezen)

Minder opslag in de lever door beschadiging van de lever

Verlies van thiamine door braken/diarree (anorexia, zwangerschap)

Veel thiamine nodig voor verbranding alcohol

Erfelijke factoren: thiamine wordt niet optimaal gebruikt

Wernicke - encefalopathie (1)

Acuut levensbedreigend ziektebeeld (10 % overlijdt)

Drie samen voorkomende symptomen:

Oogbewegingsstoornissen (oogspierverlammingen, nystagmus)

Loopstoornissen (ataxie)

Psychische stoornissen (sufheid, verwardheid...)

Wernicke - encefalopathie (2)

R/thiamine IV / IM, nooit direct suiker of eten geven

Gaat in 50% het syndroom van Korsakov vooraf

Diagnose gemist? Atypisch verloop?

Reeks subacute of milde Wernicke-encefalopathieën ?

De normale geheugenfuncties (1)

Indeling naar tijd:

Zintuiglijk geheugen: enkele seconden

Functie: interpretatie van de waarneming

Korte termijngeheugen: enkele minuten

Functie: informatie vasthouden die op dat moment bewerkt wordt

Lange termijngeheugen: minuten, uren tot levenslang

Functie: enorme opslagcapaciteit

De normale geheugenfuncties (2)

Verwarring: in dagelijks taalgebruik wordt met “het korte termijngeheugen” het geheugen voor gebeurtenissen uit de afgelopen dagen/weken bedoeld.

De normale geheugenfuncties (3)

Indeling naar inhoud:

Expliciete geheugen (declaratieve/directe)

Informatie die bewust toegankelijk is

episodisch of autobiografisch geheugen:

herinneringen aan wat we zelf hebben meegemaakt

semantisch geheugen: theoretische kennis of talenkennis (=

minder kwetsbaar)

De normale geheugenfuncties (4)

Impliciete geheugen (procedurele/indirecte)

Informatie die niet bewust toegankelijk is (= minder kwetsbaar)

We kunnen alleen indirect achterhalen dat ze is opgeslagen

motorprogramma’s

vaardigheden en geautomatiseerde handelingen (bv.

fietsen)

De normale geheugenfuncties (5)

Indeling naar anatomische locatie:

Expliciete geheugen

hippocampale circuit van het limbisch systeem

Impliciete geheugen

basale ganglia en het cerebellum (= veel minder kwetsbaar)

Geheugenstoornissen bij Korsakov (1)

1. Anatomische basis: beschadiging van de voorste thalamuskern (centrale schakel binnen het hippocampale circuit)

2.

Vooral van het expliciete geheugen (Autobiografisch > semantisch)

Anterograde amnesie (vooral voor nieuwe informatie)

inprentingsstoornissen (opslaan, vasthouden)

ophaalstoornissen (terugvinden)

gestoorde zoekstrategieën

Geheugenstoornissen bij Korsakov (2)

Retrograde amnesie (voor oude informatie)

gevolg van een al lang bestaande anterograde amnesie

oudste herinneringen het best bewaard

hypothese: overgang van kwetsbare autobiografische geheugenopslag naar robuustere semantische geheugenopslag)

Geheugenstoornissen bij Korsakov (3)

3. Problemen met het reconstueren van de context van de informatie en gestoorde zoekstrategieën

Achronogenesis (voor volgordes)

moeite om gebeurtenissen op het juiste punt in de tijd te

zetten

Confabulaties

opvullen/compenseren van leemtes in het geheugen

onbewust, “eerlijk liegen”

fantasieverhalen/waargebeurde feiten die op een

vreemde of onjuiste wijze in een nieuw verband worden

geplaatst

Geheugenstoornissen bij Korsakov (4)

spontaan of uitgelokt

vooral tijdens herstelproces, neemt daarna af

Gestoord metageheugen

inzicht in het falende geheugen zeer beperkt of afwezig

(anosognosie)

zelfoverschatting

Geheugenstoornissen bij Korsakov (5)

4. Oriëntatieproblemen

gevolg van anterograde amnesie

desoriëntatie in tijd

niet weten in welk jaar we leven

niet weten welke dag/maand/seizoen

volgorde van gebeurtenissen door elkaar halen

desoriëntatie in plaats

niet weten waar men is

verloren lopen

Intacte geheugen bij Korsakov

niet alle geheugenfuncties even erg aangedaan � veel nog leer- en trainbaar

werkgeheugen (bv. rekensom…)

impliciete geheugen

nieuwe vaardigheid kan worden aangeleerd zonder

herinnering aan de leerfase

behandeling = gebruik maken van het impliciete geheugen:

oefenen en trainen

Centraal executieve stoornissen bij Korsakov (1)

1. Anatomische basis: beschadiging van de mediodorsale thalamufkernen

2.

Problemen bij het initiëren van gedrag

passiviteit

apathie

Problemen bij het plannen/organiseren/reguleren

gebrek aan organisatievermogen

gebrek aan flexibiliteit

gebrek aan inzicht

Centraal executieve stoornissen bij Korsakov (2)

Problemen met het stoppen/afremmen van gedrag

ontremming

persevereren

impulsiviteit

Bijkomende moeilijkheden (1)

Lichamelijk:

polyneuropathie

beschadiging cerebellum

(loopstoornissen)

maligniteit mond, keel, slokdarm

leverschade

pancreasschade

…

Bijkomende moeilijkheden (2)

Psychiatrisch:

verslaving

stemmingsstoornissen

angststoornissen

persoonlijkheidsstoornissen

psychotische stoornissen

impulscontrole stoornissen

ADHD

decorumverlies

…

Voorstelling Zorgpad Korsakov

Clustermanager Sabine Buntinx

Omgaan met het syndroom van Korsakov

Verpleegkundige Kristel De Brucker

Omgaan met personen met het syndroom van Korsakov

Situatie proberen te begrijpen

Moeilijk om mee samen te leven

Beangstigend voor patiënt

Je hebt zelf geen besef van je eigen mogelijkheden, laat staan je beperkingen

Plannen en organiseren

Moeite met plannen en organiseren

Er is een gebrek aan inzicht en overzicht

Even belangrijk als de geheugenstoornissen op zich

Lijkt het wel of ze nergens geen zin meer in hebben, (apathisch zijn)

De activiteiten die we dagelijks organiseren zijn voor ons vanzelfsprekend, voor hen is dat niet zó

Plannen niet in overeenstemming met mogelijkheden

Ontkennen en bagatelliseren de ernst van de stoornissen waarmee ze te kampen hebben

Het is ‘onvermogen’ om dit te kunnen zien, ook al beseffen ze wel dat ze niet meer functioneren zoals vroeger

Vergeten dat ze vergeten, de geheugenstoornissen verhinderen het inzicht juist in die cognitieve stoornissen

Wat doen we wel en wat niet

Een vaste dagstructuur

Geduld

Herhalen

Benaderen op een normale gelijkwaardige manier

Geen geheugentraining, wel associaties

Een empathisch directieve methode ( 5-K model)

Het 5K model (Gebaseerd op Lindenhoff 1990)

�Uitgangspunt bij de benadering van personen met het syndroom van Korsakov

Kort

K - Concreet

K - Consequent

K - Continu

K - Creatief

Voorbeelden bij het 5K model

Korte zinnen

K - Concreet � letterlijk

K - Consequent zijn

K - Continu � ‘inslijten’

K - Creatief

Empathisch directieve benadering (EDB)

Aanwijzend, kordaat, (empathisch) respectvol

Sturend, structurerend zonder dwang

EDB met vriendelijkheid, begrip, geduld en respect

Begrip tonen

Ondersteuning bieden

Individuele benadering

Het non-verbale gedrag overtreft het verbale

Lichaamstaal is belangrijk

Bewust zijn van non-verbaal gedrag, je houding, gezichtsuitdrukking…

Luisterend oor te bieden en te ondersteunen

Eventueel gerust te stellen

Zelf kalm en vermijd dan aanhoudend oogcontact bij toegenomen boosheid

Omgaan met de geheugenstoornissen

Individuele aanpak

Positieve bekrachtiging

Plaats een probleem in een ‘positieve’ context

Opbouwen in kleine stapjes

Vorm zelf ‘de harde schijf’ voor het verloren geheugen

Verdere tips en tricks

Bied enkel de informatie die werkelijk nodig is

Geef zelf aanvullend informatie

Vermijd een confronterende benadering

Nagaan of alles goed begrepen is

Inventief omgaan met beperkingen

Automatisme door herhaling

Teveel geheugenverlies � leert niet door fouten

Pas de omgeving aan

Hulpmiddelen: agenda, grote kalender, ...

AgendatrainingPsycholoog Kirsten Heuvelmans

Oriëntatie en training

Agenda

• ‘Vervangt’ het geheugen, waar de patiënt niet meer op kan vertrouwen

• Wordt intensief getraind (inslijting)

• Bevat: persoonlijke gegevens, alcoholcontract, afdelingsregels, therapieschema, foto’s personeelsleden

Oriëntatie en training

• 3-6 maanden de tijd om de agenda te beheersen

• Afdelingsagenda> bij ontslag zakagenda

• Na ontslag het (zorg)netwerk mee met de agenda, continuïteit garanderen!

• Agenda is in principe ‘levenslang’

Oriëntatie en training

Agendatraining

• Regelmatig

• Oefenen met een aantal vragen die men moet opzoeken in de agenda. Herhalen, herhalen, herhalen!

Welke dag van de week is het vandaag?

Welke datum is het vandaag?

In welk seizoen leven we? En in welk jaartal?

Wat is je opnamedatum?

Wat staat er op het programma vandaag?

Waar zijn we nu?

Plaats

Naam ziekenhuis

Afdeling

Oriëntatie en training

Kan je me het adres geven van dit ziekenhuis?

Welke datum is het morgen?

Wat staat er morgen op het programma?

Wat is je geboortedatum?

Wie je is mentor?

Wanneer ben je hier opgenomen? (exacte datum)

Kan je me vertellen waarom je hier bent opgenomen (welke

diagnose er werd gesteld)? Wat houdt deze diagnose in?

Wat houdt IT in?

Wat staat er woensdag op het programma? Zijn er

uitzonderingen?

Oriëntatie en training

Agendatraining: wanneer wel en wanneer niet?

• Bij iedereen die nood heeft aan structuur en moeite heeft met zijn geheugen

• Werkt in principe ook bij andere cognitieve problemen, zoals bij NAH

• Contra-indicaties: een zeer verwarde patiënt of totaal geen realiteitsbesef

Realiteitsoriënterende training

ROT

• Realiteitsoriënterende training: sessies maar ook 24 uurs ROT-klimaat

• Verwarde personen stimuleren en activeren om het verloren contact met de werkelijkheid terug te vinden en oriëntatie te bevorderen

• Oriëntatie in ruimte: wegwijzers, routetraining

• Oriëntatie in tijd: klokken, ROT borden (dag, datum, jaargetijde), lezen van de krant, grote druivelaar, agenda en agendatraining

Routetraining

• Op indicatie kan er routetraining worden gedaan op het domein

• Pt. krijgt een boekje mee met elke stap in de route uitgelegd en gevisualiseerd (foto’s)

• Traint het impliciete (non-verbale) geheugen; mensen lopen op den duur de route maar weten dit zelf niet altijd bewust

Wonen in RekemOrthopedagoog Rob Volders

Vraag �

�

Kortetermijn

geheugen

Planning

organisatie

Ziekte-inzicht Lichamelijke

kwaaltjes

Isolement Antwoord

�

Concreet

Groep

Consequent

ContinuSubgroep

Kort

Creatief Individu

Vraag � Psychisch Lichamelijk Sociaal

Dagopening/ dagafsluiter

VasteDagstructuur

Dagkalender

Vaste dagstructuur

Dagopener

Weekactiviteiten

Agenda

Agenda

Familie en netwerkenHoofdverpleegkundige Ronny Blockken

Voorstelling PVT Rekem

23 bewoners

Chronische problematiek

Huiselijke omgeving

Psycho-sociale rehabilitatie

5 bewoners met Korsakov-syndroom

Uitbreiding in de toekomst

Netwerk PVT Rekem

Ouderenzorg

PVT RADO Lanaken

Rehabilitatie

ZOL

Huisartsenkring Lanaken

WZC

VZW Menos

Mané, Lafelt en Nederheem

Families

Visie PVT Rekem

Chonos-visie: Rehabilitatievisie

Menselijkheid/goed woonklimaat met rust en structuur

Niet gelijkaardig wel gelijkwaardig

Stimuleren van integratie en zelfredzaamheid

Bewoners zijn mensen met mogelijkheden en niet

onmogelijkheden of handicaps

Familie als belangrijke derde in de trialoog

Rol familie

Belangrijke bron van informatie

Hulp bij het rehistoriseren

Continuïteit in de thuissituatie

Partner bij zorgplanbesprekingen

Deel van het multidisciplinaire team

Praktisch

Mei 2013: informatie Korsakov

Groepsgesprek over de familiale situaties, ervaringen uitgewisseld met andere families, samen met andere leden multi-disciplinair team

Herhalen in de toekomst, blijven inspelen op veranderende omstandigheden

Uitnodiging van families afzonderlijk op zorgplanbespreking

Resultaat

Familieleden tevreden over de informatie vanuit het team en omgekeerd

Uitwisseling van ervaringen met lotgenoten geeft goed gevoel

Relatie met team is verstevigd

Basis om op verder te bouwen a.d.h.v. regelmatige bijeenkomsten

Getuigenis van een familielid

Mevrouw Mia Van Otterdijk-Claes (74j.)

WereldcaféBespreking van stellingen