SUNU~

Yap1tlannda, Ti.irkiye'nin aydmlanmasma bi.iyi.ik onem veren ismet Ze­

ki Eyuboglu, "i.ilkemizde, ges;mi§e doni.ik bi.iti.in gelenekler ges;erlidir.

Bu duragan bir ortam1 yaratmaya elveri§li gelenekler - ah§kanhklar ya­

sal gi.is;lerle de korunmaktad!f. .. Din verilerine dayanan bilgi, bir buy­

ruk niteligi ta§1d1gmdan, ara§tlfmaya - imgelemeye el veri§liligi yoktur.

Bilgiyi bir degi§mez buyruk niteligine doni.i§ti.irerek toplumu aydmlat­

maya kalki§mak yozla§maktlf ... Ki§iyi deger yapan topluma getirdigi

ayd111hkt1r. .. " ci.imleleriyle ayd111lanmac1 bilimsel bir gelenegin olu§ma­

sma katkilar vermeye devam etmektedir.

Anadolu inans;lan, gi.ini.imi.iz Ti.irkiye'sinde insanlanm1zm ti.im davra­

m~lanm derinden etkilemeye devam eden bo§ inans; haline gelmi§

inans;Ian da kapsayan, ay, yilan, y1ld1z, albast1, ugur, si.innet, dovme, ye­

diler ve bilmeceler konulannda temel bir incelerne yap1t1d1r. Oni.inden

kara kedi ges;mesini ugursuzluk sayarak ya§airnrn koreltenlerin de oku­

rnas1 dilegiyle.

Anadolu ilas;Ian. insanm sagaltilmasmda dogayla uyumun gerekliligini

kavrayan ilk insandan, toplum ve ya§am si.izgecinden ges;erek gi.ini.imi.i­

ze dek gelen bitkisel kan§tmlar ve psikolojik etkilere neden olan yerel

kimi tipik inans;lann derlenmesi ve gi.ini.imi.izdeki tarafs1z gozde hemen

hemen ilk yaz1li kay1t1d1r.

Bi.itlin eserlerinde aydmlanmanm da temelini ges;mi§te ve gi.ini.imi.izde in­

san ve insan faaliyetlerinin anla§ilmas1111 koyan yazar. Anadolu Mitoloji­

si 'nde de aym kaygilan gi.idi.irek soylencede gizli gers;egi - insan gen;-egi­

ni bi.itUn 91plakhg1 ile gozler onLine seriyor; "soylencenin bi9imi yap1s1

dogaya sorulan sorunun ortaya konan, dogadan alman kar§1lig1d1r.''

ismet Zeki Eyuboglu'nun Anadolu'nun yerli bakt§ll1111 i.irlini.i olan bu i.is;

kitab1 ayn ayn ama ozi.ine uygun olarak yaymevimizce, '·Anadolu Di;:­lemesi·· temelinde okura sunuluyor.

Toplumsal Donii~iim Yaymlar

ANADOLU •

INAN<_;LARI

Anadolu Uclemesi - 1 .;

Ismet Zeki Eyuboglu

TOPLUMSAL OONOsOM YAYINLARI

Toplumsal DonO~Om Yayinlan Kurucusu: Hayri Bildik/Hati.ce Bahtiyar

Top/11111sa/ Dii11ii~·ii111 Yaymlan : 80

\ra.yt1rma i11cele111e:I 1

E.rnho,~/11. ismet Zeki: "Anadolu i11a11~·lar1, 1987" "A11adol11 inanrlan .Anado/11 O~·lemesi: 1"

l.Baskt.· 1500 adet Toplwnsal Diinii~iim Yay111/art

1'vfans 19Y8. istanlml

ISBN: 975-826'J-N-3

Yay111 Yi>11et111e11i :Hayri Bildik

Yay111 Koordinatiirii: Hatice Bahti_mr

Kapak : Omiir Bahtiyar

Repriidiksiyon: Giiksu Grafik

© ismet Zeki E.vuboglu!Toplumsal Dii11ii~zl111 Yay111/an

Bask1 Gilt: Gokku~g1 Matbaac1hk Tel: 0212. 637 83 63-64

Gene/ Dagwm: KARDAK-Narlt Baltre Sok. No.6 I 3

Cagatog/11 - istanbul

Telef£1ks: 512 45 91-Te!: 512 31 61

Toplumsal Diinii~iim Yaymlan ve 28 I Bilgi Birikim, Kardak Efjitim ve Kiiltiir Hi:m. Ltd. $ti. yan k11rnlu~·/and1r.

ANADOLU iNAN<;LARI - .. anadolu Ut;lemesi I

i<;iNDEKiLER

ina119lar Soylenceler Dstiine. -I- 7 ina119lar Soylenceler Osti.ine -II- 15 ina119lar Soylcnceler Dsti.ine -III- 20 inan9lar Soylenceler Dstiinc -IV- 22 Giri§ 29 Toplumlar - inan9lar 35 ina119 Nedir. 37 inan9 Ti.irleri 40 inan9lann Kaynaklan 42 Anadolu inanc;:lannm Gene! Nitelikleri 46 inan9 Kayna§mas1 51 Ay'la ilgili inan9lann kaynag1 54 Ti.irki.ilerde Ay 54 Ay ile Su 62 Karanhklar, Koti.i Tinier 66 ~eytan Di.igi.ini.i 68 Gi.ine§in igneleri 71 Giinler 74 y~~- 77 Ate§ 82 ~rt ~

Y1ld1z. 92 Demiri Isirmak 96 <;arp1lma Nazar (Goz Degmesi) 99 Hortlak 104 Dili 100 Davara 111 Sacayag1 K1v1lc1mlan 114

i<;iNDEKiLER

Ugursuz Bayku§ ile Ori.irncek Albast1 Karalar Ye§il Nisan Yagrnuru Ebern Ku§ag1 (Gok Ku§ag1) Min are Dornuz Neden Karg1lanrn1§ Akrep Deyip Ge9me Bizden iyiler Aylar U gur Dedikleri Kemikler Kedi Y1kanma Si.innet . And i9mek Hayvan Dogi.i§ti.irmek Dogrneler

09 Yaban Adami il - Koy inan9lan Halk inan9lan Yediler Babillilerde Yedi Bilrneceler

118 121 124 128 129 132 134 138 142 145 150 154 161 164 168 170 172 175 176 176 179 187 197 218 229

Anadolu inarn;Ian

iNAN<;LAR SOYLENCELER USTUNE

- I-

Bu 9ah§manm birinci boli.imii daha once "Anadolu inan~·/an" ad1yla yaymlanmJ§tU. ikinci bohimiinii olu§tu­ran soylenceler de "Anadolu Mitologisi" ba§hg1 altrnda toplanrn1§t1r. inan9larla soylenceler (mitologi varhklan) ara­smda koken birligi vard1r. Ne inan9 olmadan soylcnce, ne de soylenceden kopuk bir inan9 sozkonusu edilebilir. Bu iki oge, ilk bakl§ta ayn nitelikler la§lfl111§ gibi gi:iriiliirse de, ozii olU§lllfan i:igeler birdir, ba§kahk siirenin ge9i§iyle gen;:ekle­§e11 bi9imlenrnededir. Bu olayda 9oktannc1 dinlerden tek­tannc1 dinlere ge9i§in de biiyiik etkisi vard1r. Bugiin soylen­ce tiiriine giren inan9 tiirlerinin hep 9oktannc1 donemlerle il­gili oldugul bilinmektedir art1k. Tektannc1 dinlerin daha ke­sin bir ta111m1 olmas1 yaz1ya ge9en kurallan, ko§ullan bu­lunmas1 nedeniyle soylenceye yonelrne pek seyrek goriiliir. Soylence niteligi ta§iyanlarda 9oktannc1 donemden kahp bi-

7

ismel Zeki Eyuboglu

\:im degi§tirenlerdir.

Tiirkc;;emizde "soylence" cliye amlan iiriinlerin eski Ana­dolu dillerindeki kar§1hg1 "mito.\''ur. Bu sozciik son c;;aga degin Grekc;;e sanilmi§, yaz1ya oyle gec;;irilmi§tir. Oysa, yapt­lan dil ara§tlfmalanncla, bu sozciigiin; koken olarak Grek­c;;eyle ac;;1klanamad1g1, claha c;;ok Dogu kaynakh olclugu anla­§Ilm1§lir. Ozellikle bu "mit"kokii Grek clilinin yap1s111a pek uymamaktadJr. Grekc;;ede "mitos" sozciigii, aynca, "iplik" anlamma cte gelmektedir. 6te yanctan "mydos" sozcugu ··1slakftk", "kiif' "mythos" ''soz ··, "soylev" kar§1hg1d1r, soylence ise "nzythos" ile "fogos" SOZCiiklerinden O!U§tU­rulmu§, yenic;;aglara ozgii bir kavramd1r, "soylence-bilim" kar§1hg1d1r. Bu sozciik, bugiinkli soyleni§iyle, Ti.irkc;;e'ye Fransizca'dan gec;;mi§tir, "g" sesinin Franstz dilinde "j" diye soylenmesi sonucudur; dahast bu "logos" sozciigiinii "lo­ji"' bic;;iminde soylemek dilbilim bak1m111dan yanh§ttr, soz­ciigiin kokiinii degi§tirmektedir. Ote yandan, Arapc;;a'dan Osmanhca ya· gec;;en, soy1ence kar§1hg1 soylenen "usture "c;;ogulu esastir)" sozciigii de Grekc;;e "ara§tzrma ", "oykii" , ··soy/en ti" anlamlanm ic;;eren "historia" sozciigiinden de­gi§tirilerek ahnmI§lir. Bu k1sa ac;;1klama, Arap-iran - Osman­h dillerinde, kokensel olarak, bir "soylence"kavrammm dogmad1gm1, bu kavramm anlamma yakm anlamlar ic;;eren, ancak sozciigiin biitiin gerc;;egini kapsamayan, ba§ka dil var­hklanmn tiiretildigini gostermektedir.

iran-Arap uluslanmn, c;;oktannc1 donemlerinden kalma, bir takim ozgiin soylenceleri vardir, ancak bunlann da eski Hind-Mezopotamya kokenli oldugu (inane; iiriim'i olarak) bilinmektedir. insanlarm tannla§tmlmas1, tannlann ki§ile§ti­rilmesi biitiin dogu dinlerinde vardlf ( r;oktannc1 donemde ), ozellikle MlSlr toplumunda bu olay c;;ok yaygmd1. Babil-M1-sIT-Siimer inanc;;lannda krallann, dogrudan dogruya, tannlar-

8

Anadolu in~lan

la konu§tuklanm, onlardan toplum yonetimiyle ilgili buy­ruklar ald1klanm gosteren kabartmalar, yaz1b belgeler elimi­ze ge<_;:mi§tir. isJam dininde, tannya yiikletilen nitelikler, tan­n adlan incelenince, bunlann insanla, insan eylemleriyle baglanuh oldugu anla§1hr. Bir insan cylemi, insan nitcligi a§m soyutla§tmlarak, anlam s1mrlan geni§letilerek tannsal kihga sokulmaktad1r. Bu olay, bu tektannc1 dinin dogu§un­da, <_;:oktannc1 inan<_;:lann gi.icli.i etkisini sergilenmektcdir. Son ii<; tektannc1 dinin kutsal kitab1, tannmn el<;ilerine, dogrudan dogruya bildirdigi buyruklar biitiinii olarak nitele­nir, sayg1 goriir. Bu buyruklann olu§turdugu biitiin bir yasa niteligindedir. Kesindir, tart1§1lmaz, genel ge<_;:erlik ta§Ir, oliimsiizdiir. Bu tann elqileri de "yiice"ki§ilerdir., saygmhk­lannm smm yoktur. irndi bu olaydan yola <_;:1karak, daha es­ki donemlere gittigirnizde bir benzeriyle kar§Ila§mz. ib.18.yy. da ya§ad1g1 bilinen, iinlii yasa koyucu Hammura­bi'nin tannlardan buyruk ald1gm1 sirngeleyen bir kabartma vard1r. Bu kabartmada Hammurabi, tanns1yla konu§ur, on­dan yasa niteliginde buyruklar ahr, diye gi:isterilmektedir. Bu yasamn ozellikle on bi::ilumi.i <_;:ok ilgin<;tir. Bu on b6liimii Hammurabi'den en az di::irtyiiz y1l sonra gelmi§ tann el<;isi Musa'nm kurdugu dinde de bulmaktay1z, buna,"On Buyruk" denmektedir. Musa da, Hammurabi gibi tannyla konu§ur, ondan buyruk ahr, ald1g1 buyruklar bir kesin yasa niteligi ta­§ird1, oyle inamhr. Ondan sonra gelen tektannc1 dinlerin ku­ruculan da tann ile konu§IBU§, ondan kesin yasa ge~erligi ta§1yan buyruklar almI§lir. Bunun benzeri olaylar, eski iran inan~lannda da Hind inarn;:lannda da somut olarak goriiliir. bte yandan , bu tiir inan<;larla baglantJh olarak yeni bir olay ortaya <;1kar. Tektannc1 dinlerin dogu§tmdan sonra, tannsal i::izellikler ta§tlan birtak1m ki§iler toplumda boy gosterir. Bunlara bilici, ermi§, kutlu bg. nitelikler yiiklenir. Bu ki§iler yerle, stireyle baglant1h saytlmaz, bir sure i<_;:inde degi§ik

9

ismet Zeki Eyuboglu

yerlerde gariilebilir, gelecegi bilebilir, bir olay1 olu§undan y1llarca once a91klayabilir. Bunlan inan9 bi:iyle soyler, bi:iyle yayar. Dzerinde ilgiyle durulursa bu tiir olaylann 9oktannc1 dinlerden kald1g1 kolayca anla§thr. Demek inan9, soylence ortadan kalkm1yor, yalmz giysi degi§tiriyor, ba§ka bir boya­ya biiri.inerek etkinligini siirdiiriiyor. Bu olaylan, daha sonra bu 9ah§mamn iki boli.imiinde, konulann aynhg1 nedeniyle yeniden ele alacag1z. imdi ba§ka bir soruna ge9elim.

Uygarhgm geli§imiyle atba§I yiiriiyen i:inemli bir olay vardir, o da ki§inin uygarhga kar§I 91kmas1 ya111nda onun i.iriinlerinden alabildigine yararlanmas1, uygarhga aykm di.i­§iincelerini-inan9lanm yine uygarhgrn verileriyle besleme­ye, siirdi.irmeye 9ah§mas1d1r. Bir inan9, ki§iye kar§t 91kt1g1 akimm verilerinden yararlan, i§ine gelen ya111111 al, gelmeye­ni yer, koti.ile, ge9ersiz sayarak su9la diye ogiitler verirse, bu i:igi.itleri yerine getirmeye c;ah§anlann say1s1 9ogahrsa, bi:iyle bir toplumda ina119-di.i§iince bunahm1, c;i:ikiintii var demektir. Bir inane; kurumu, etkinligini siirdiirmek i9in, kar§t 91kt1g1 bir geli§irn odagrndan yararlanrnada sakmca gormiiyorsa, onda tutars1zhk, kendi kendine yetersizlik, s1ghk, 9i:iziilme son s1111rlanna varm1§t1r. Kimi kavramlan, kar§lt yorumlarla besleme-geli§tirme-ayakta tutma egilimi ki§ide akti:ire sar­smt1smdan, dengesizlikten kaynaklamr. Aktare denen, biiti.in diriler arasmda yalmz ki§ioglunda bulunan, davrarn§ diizeni kar§1 c;1kt1g111dan yararlanmay1 olumlu gordi.igii yerde i:izi.in­den kopmu§, giiciinii yitirmi§, daha gii9liini.in elinde tutsak olmu§tur, bunun ba§ka ti.irli.i bir yorumu a91kla111§1 yoktur. Zaman biiti.in gii9lerin iistiinde bir erkle donanm1§tlf, bu da dogasmm geregidir. Zamamn ozdege baglt bir kavrarn olma­s1, kaynagmm kesinlikle bilinmeyi§i ya da bilini§i, konuyu degi§tirmez. Bugiin, ne denli yetersiz say!lsa bile, kimi yi:in­leriyle diinden 9ok daha gi.i9ltidiir. Gelecek ise bugiinden da­ha saghkh, daha etkilidir. Bu nedenle zamanm degi§tirmeye-

10

Anadolu inarn;:lan

cegi, eskitmeyecegi bir kurum yoktur. Bu "eskitme" iki an­lamhd1r. Biri, ge<rersiz kilma, degerden dii§i.irme, otesi ise ge<rmi§te ortaya konmu§ bir ba§an i.iriinii olarak uygarhgm geli§iminde etkisini siirdiirme. Birinci anlanda olumsuz, ikincisinde olurnlu, orneklendirici bir oge vard1r. Bizce onem ta§Iyan da ikincisidir. Gelecege l§Ik tutmayan, geli§­meyi onlerken ondan yararlanmadan da geri kalmayan bir di.i§iince obegi olumsuzdur, ge<rersizdir, ki§inin tinsel varh­guu gerileticidir. Dii§iince-inan<r kurumlan, yalrnz tarlalann verimli k1hnmas1 i<rin evlerden uzak tutulmas1 gereken giibre degildir. Kendini ayakta tutabilmek i<rin, kendine aykm ge­lenlerden yararlanma yolunu ge<rerli sayan bir inana<r , bir­dii§i.ince ancak verimsiz ba§lann i<rincleki ac1kh bo§lugu dol­clurmaya, ki§iyi yeterli gosterip yetersizlige si.iri.iklemeye ya­rar.

imdi, ki§iyi, belli degi§mezlikler i<rine iterek, kendi yaran aclrna degi§meye elveri§li kilan, ancak g6riini.i§te degi§mez bir tutumu benirnseyen bir yarat1gm izini si.irmek, bir insan olarak kendi degerini bilmemek, ba§kalannm elinde bir deg­nek olmaktan oteye ge<remez. Ki§i kendine yetersizligi yi.i­ziinden bir degnek olunca onun vurulmayacag1 ba§ yok de­mektir. Bu degnek kmhp kendini tutanln elini kanatmcaya degin i§gori.ir, sonra ya bir k1y1ya at1hp <riiri.imeye birak1hr ya da ocakta yazg1smm yarg1sma boyun egiverir. Uygarh­grn en bi.iyi.ik ba§ans1, felsefenin temel sorunlanndan biri olan insa111 degnek olmaktan kurtarmak , ona evren bi.iti.iniin­de sayg1deger yerini gostermektir. Bu yeri gormekten ka<r1-mp degnek olmay1 yegleyenlerin-yegletenlerin gi.ini.in birin­de daha koti.i birer degnek olacaklanna ku§ku yoktur. insan, bi.itiin eksikleri, gi.i<rsi.izltikleri ile de "insan" d1r, dogada ozel bir yeri, ba§ka variiklarla degi§tirilemeyen degeri var­du. Bilim, bilgi bu degeri kavramay1 saglar. Bu degeri kav­ramak da insanm kendini bilmesidir, ba§ka nesneler arasmda

11

ismel Zeki Eyuboglu

bir nesne olmad1gm1, olamayacagm1 anlamas1dir. Bir di.i§iin­ce c;:1gmna, bir felsefe ogretisine, bir inanc;:-soylence kuru­muna baglanmak yalmz insanm ba§arabilecegi biri§tir. An­cak bu akmun, bu ogretinin, bu inarn;-soylence kurumunun kurucusu elinde, ba§kalanmn ba§111a vurulmak ic;:in degnek olmak '"insan degeri" yle bagda§maz, bagda§tlgm1 soyle­yenlerin once bir insan olarak kendilerini eksiksiz anlamala­n gerekir. Bunu anlayamayan, c;:evresinde toplananlan; gon­li.ini.in uyannca kulla111lmas1 gereken hirer degnek, sayanla­rm "'insanlig1" <;ok mu <;ok tart1§maya gotiiriir. Bilim, insa111 karanhklara itmek, onlan hirer ara<; gibi kullanmak i<;in de­gil, onlan aydmlat1p karanhklardan kurtarmak i<;indir. Ote yandan bilgi debir si.istaklSI degildir, bir yi.ik gibi ge<;mi§ten gelecege ta§mmaz, birtaktm degi§mezlikler i<;inde yi.izdiiri.il­mez. Yine bilgi, ba§kalanm bask1 altma alarak degnekle§tir­me, hirer· ara<; durumuna getirmek i<;in degil, geli§tirmek, ilerletmek, bir "'tarih varlig1" olarak oziini.in bilincine var­dirmak i<;indir. En verimli felsefe ogretisi bile , degi§mezlik kazand1g1 si.irede kendi kendine ge<;ersiz ktlar, bir kty1ya at1lmasma yola<;ar. Dogurucu olmayan, yalmz kendi kendi­siyle ayakta durmaya <;ah§an bir di.i§iince ak1m1, bir inane;: kurumu uygarhgmm geli§im yolunda ayaklara taktlan yarar­s1z ta§lard1r. Kimi kurumlar, insanlan bu ayaklara takilan ta§lar durumuna getirmeyi, bu ta§lann say1s1111 <;ogaltmay1 ba~I sayacak olc;:i.ide bilirn;sizdir. Bu bilin<;sizlik, once ken­di oziinii.n ogelerini bilmemekten, kaynag1m tammamaktan gelir. ·

Soylenceler, tannla§tmlmt§ insanlann, insanla§tmlmt§ tannlann-tann<;alarm egemenlik si.irdii.kleri geni§ bir varhk alamd1r. Bu alanm yaratic1s1 da, ya§at1c1s1 da yine insandu. insan yaratt1gmm ,"ku/u" olunca kendi ozi.inden uzakla§H; varhgm1 bic;:imlendiren ogeler, diizenleyen degerler c;:ozi.iliir. Bu c;:oziilme insanm kendinden kopmas1, kendine yabanc1-

12

Anadolu inani;:lan

la§mas1d1r. Ki§i kendine yabanc1la§usa, ba§kalarmm elinde degnek olmas1 da kolayla§1r. <;ag1m1zda, kimi toplumlar. s:agda§ uygarhk 1§1gmdan uzakla§tik<;:a, bilimsel verilerden yoksun kalma sonucu bir inans: bunahmma siiriiklenmekte­dir. Bu bunahm, s:agm I§1gmdan yararlanmay1 yegleyen bir­tak1m soylence iiriinleri yaratmaktad1r. <;agrn gidi§ine ayak uyduramad1g1, insan degerlerini yetcrince kavrayamad1g1 i<;:in ayaklan yerden kesilen ki§iler, bilinmeyen bir us:uruma dogru si.iri.iklencn insa1111111za, kendini kurtarmanm tek yolu diye ge<;:mi§e s1gmmay1 onermekte, ogi.itlemektedir. Oysa s1-g1111lmak istenen ge<;:mi§, daha once ortaya konmu§, bir soy­lence doneminden kaynaklam§, kendini ayakta tutabilmek i<;:in eskiyi yeni giysilerle ortaya 91karmaktan ote bir i§ ya­pamamI§tlr. Soylence s:ag1 dogay1 anlamada yetersizdir, soylenceler yeni dogumlarla yeni c;:ocuklar ortaya 91kard1, hirer tarih i.iri.inii olarak k1y1ya c;:ekildi. Bu c;:ocuklar biiyiidi.i­ler, geli§tiler, ancak tuttuklan yol atalannmkinden ayn de­gildi. Sonunda onlann da ba§ma atalannmkilere gelenler ge­liverdi. Artik, ge<;:mi§e donerek, s1gmarak, yaslanarak yeni bir soylence 9ag1 yaratmaya kalkI§manm geregi yoktur. Soy­lence 9ag1m bitirmi§, kabuguna c;:ekilmi§tir; 9ag1m1z kendi­ne g0re soylenceler yaratabilir.

Soylence-inan<;: baglant1s1 giincel olaylan etkileyecek bir ic;:erik kazanmakta eski, daha onceki eskiyle beslenerek, et­kinligini siirdiirmeye c;:ah§maktadir. Bu olay ,uygarhgm geli­§im ic;:inde ona uzaktan bakmaya ah§mt§ kimselerin, soylen­cesiz ya§ama olanag1 bulamad1g1 kams1111 uyandumaktad1r. Ki§i, bunu yapmakla, kurtulu§U, kalkmmay1 ge<;:mi§in y1p­ranm1§ ogelerine giincel gec;:erlik kazandirmakta bulacag1111 sanmaktad1r. Bu durum, dii§i.inmeyen ba§lann a§mmas1, an­cak a§111m1§hgm1 da gec;:mi§e s1gmarak gidermeye 9ah§mas1 demektir. Biz buna s;agda§ geli§iminden sapma, soylenceye s1gmma diyoruz. Bu s1g111ma eskiyi ogrenerek, uygarhgm

13

ismet Zeki Eyuboglu

gec;irdigi geli§im a§amalanm sergileme anlamma gelmez, gelecege korkuyla baki§m yaratt1g1 bir kaygrnm dogal sonu­cudur. Eski, yeninin kar§ISma daha giic;lii , giincelle§tirilmesi gereken bir nesne diye c;1kanhrsa y1k1c1d1r. Soylence bile ol­sa, degi§mezlik, dokunulmazhk k1hg111a girince sak111cahd1r.

Peki, bu olumsuz durumlara kar§Ihk, insan inanc;s1z-soy­lencesiz ya§ayabilir mi? Ku§kusuz ya§ayamaz. En gerc;ekc;i, deneye en c;ok bagh kalan kimsenin bile usla bagda§mayan ah§kanhklan, bilimin oziine kar§It egilimleri olabilir. Bu ko­nuda toplumsal yapmm etkinligi ac;1kt1r. Ancak bu etkinlik, bilimsel c;ah§mada saptmc1, engelleyici olmaya ba§lad1g1 giin bilginin , bilgenin i§i giic;le§mi§ demektir, bilimsel anla­y1§tan odiin verme yolu ac;1lm1§tlr. Yeterince geli§ememi§ toplumlarda soylence-inanc; birikimlerini "kurtarzc1 age" olarak anlama, siirdiirme gelenegi yaygrnd1r. Bu tutumun bir ba§an say1ld1gm1 ileri siirenlerin say1s1 da az degildir .Oysa bilimselgerc;ek bamba§kad1r.

Soylenceler, birer yarat1 iiriinii olarak kald1g1 siirece, top­luluklann dii§giiciinii, ya§ama anlay1§1111, evrene hangi goz­le bakt1klan111 gosterme bak1mmdan iizerinde durulmaya de­ger varhklard1r. Ancak bir soylence, bic;im degi§tirerek, inane; kihgma girer de giincel ya§am1 yonlendirmeye kalk1-§lfSa s1111rlan d1§ma ta§IDI§, sakmcah duruma gelmi§ de­mektir. En giic;lii soylence bile, bilimin ba§lad1g1 yerde biter, kendi ortamma c;ekilir. Bunun kar§1t1, toplumsal c;okii§iin ilk belirtilerini gosteren, bir kamt niteligindedir.

14

Anadolu inanc;;lan

- II-

Si:iylence-inarn;: baglant1s111111 dille ilgili oldugunu, bu iki tiir iiriini.in dilden kaynakland1g1111, daha once soylemi§tik. Bir toplumun si:iylence-inan<:; konusundaki yarat1c1hg1111 an­lamak i<:;in, dilinin geli§me olanag1111 kavramak gerekir. Di!, kendi dogal ortammda, si:iylence-inan<:; alanmda yarat1c1 ol­dugu si.irece ilerler, serpilir. Si:iylence-inan<:; yaratamayan, ba§kalanndan aktarmalarla yetinen bir toplumda yarat1c1 di.i§iincenin pek geli§emedigi de gi:iriilmektedir. Bi.iyiik soy­lencelerin, bi.iyiik dii§iince iiri.inleri ortaya kayabilen diller­de dogdugu a<:;1k bir ger<:;ektir. Si:iylenceleri az, yetersiz, do­yurucu olmayan topluluklarda dil yi:iniinden de bir elveri§­sizlik vard1r. Si:iylence-inan<:; denen iiriin, si:izciiklerin geni§­leme olanag1yla baglant1hdir. Anlam baktmmdan geni§le­meye, tiiretime elveri§li bir dille bu tiir i.iri.inlerin <:;ogalmas1 da kolayd1r. Dstelik yeni verilerin ortaya konmasmda da yard1mc1 i:igedir. Dilin yarat1 alam geni§ledik<:;e soylence­inan<:; iiri.inlerinde, sanat baktmmdan etkinlik artarken, yeni bulu§lar ortaya koyma <:;abas1 da gii<:;lenir. Ancak bu <:;aba, inan<:;la ilgili kavrarnlan smirlandmr, onlara ''c/egi§mez­lik"kazandtrma egilimi giiderse dii§i.incede duraklama, ge­rileme ba§lar. Si:iylence iiriinleri belli bir yarattc1 gi.ici.in ge­li§mesi dogrultusunda yard1mc1 oge olarak kullamhr da, ki­rni sorunlann <:;bziirni.inde ba§langi<:; say1ltrsa felsefe alamn­da l§Ik tutucu olabilir. Si:izgeli§i evrenin olu§U, insamn orta-

15

ismet Zeki Eyuboglu

ya 91kl§1, dii§iinmenin ba§lang1c1, amac1, eregi bg. "soru sorma" bi9iminde bir ilerleme gi:iriilebilir. Bu soru sorma felsefenin uyanmasma tutulan ilk I§Ik, ilk uyan niteligindc­dir. Sorulara usa dayali c;ozi.im aramrsa, bulunan yarnt ne dcnli ilkel olursa olsun, gcli§ime ac;1k11r.

Si:iylencede gi:iriilen bu geli§tirici i:izellik inanc;larda da vard1r. Bi.iii.in gi.i91iik, soru sorman1n katila§tinlmasmda kendini gi:isterir. Soru sorma denetim altma almH, buluna­cak yamtlarm yi:inii i:inceden belirlenirsc gcli§me degil gcri­leme ba§lar. Bu da si:iylencenin, inancrn kaynagrna aykrn bir olayd1r. inancm cla, si:iylenceninde clc kaynag1 ilkel bir soru sormacl1r. Bu soru sorma ona yarn! bulma uygarhgrn ilk vcrilcriclir. bte yandan sorulan soruyla vcrilen yan1tm niteligi toplumun 1rasm1 bclirler, o 1ranm olu§tugu lopragm 11ygarl1k bak1rnmdan verim a§arnas1111 gi:isterir. Ki§ini11 ye,~ledi,~i olay, soyleilce. nesne onun 1rasm1 ortayo koyar. bu clli§iince toplurn ic;in de gec;erliclir. Ka11r'111 esinlettigi bu Ji.i~i.ince. felsefcyle si:iylcnce aras1nda bir baglant1 kurrnaya cla yarar. Gerek si:iylence, gerekse inane; insamn mutlulugu­na degi11 i.iri.inlerinin de kaynag1d1r. Yine Kant'111 si:iykyi­§inc gi:irc " us ta§1yan her sonlu varhg111 dilcgi rnutlu ol­makt1r" Bu gi:iri.i§ten yola 91kihrsa si:iylencelerin ic;;crdigi mutluluk ogeleri ki§isel-toplurnsal ya§amm hir yamm ac;;1k­larnak ic;inclir, kan1sma vanhr. inanc;larda, si:iylencelcrdc yalan ile gerc;ek arasmda siirekli bir c;atI§ma gi:iri.ili.ir. Bu iki kaf§ll oge soylencenin de , inanc111 da temel ta§I niteJiginde­dir. Bunu cla yalrnz insan ba§arabilir. Nitekim yalarun bir insan iiriinii oldugunu si:iyleyen Dostoyevski "Su<; ve Ce­za" adh yap1tmda ··ya/an. insanlann biitiin oteki yaratzk­lara kar§T biricik iistiin/iigiidiir: Yalan soylersin ve boylece gerr;ege ula§l/"Sl/1 : Ben yalan soyledigim ir;in insamm." demektedir. i§te inancm, soylencenin temelinde de bu yalan sakhd1r. Yalan, soylence yaratan insanm bir bulU§Uclur. an-

16

Anadolu inarn;lan

cak genel gec;erli degildir, bir ornek-kural durumuna getiri­lemez. Soylencede gec;en yalan, insanm 1ras1111 ortaya ko­yan, c;eli§ik durumlanm gosteren bir olaydtr. Dahas1, bu olay ki§inin dogai.istii olana kar§I duydugn egilimin bclirti­sidir. insan bu olayda yticelmek, dogal smirlarmm otcsine gec;rnek kendini a§mak ister.

Soylence varhklan sanatm, insandaki yarat1c1 giiciin ilk i.i1tinleridir. Bu iiri.inlerde inan<; verileri, dogatislli alana s1c;­rayarnk etkinligini si.irdi.iri.ir. Bu veriler, insanm ne denli s1-nirs1z bir alanda ya§amay1 sevdigini gosteren bir ogedir. Bu ogede yaratlCI gi.ici.in btiti.in olanaklan sergilenir, i:izel­likle di.i§gi.ici.i bi.itiin yetisini ortaya koyar. Bu nedenle soy­lencc varhklan toplumlann; yarn.ti alamnm, kimligi niteli­gindedir.

Anadolu inarn;:lan-Anadolu soylenceleri yukarda anlat1-lan olaylar dizisinde gori.ilmelidir. inanc;la soylenceyi birbi­rinde aymnak,ba§ka ba§ka kaynaklardan geldigini sanmak ya111lt1c1d1r. Burada, daha dogrusu bu ya111lt1c1 durumda, ct­kili olan tektannct inan<;larm daha oncekileri gec;ersiz say-111as1d1r. Tektannc1 inanc;lar; daha oncekileri ge<;crsiz saym­ca, yeni bir ozlc ortaya c;1knu§ diye gori.ili.ir. Oysa, gerc;ektc, yamlt1C1 olan bu clurumdur. Tektannc1 inancm; ba§ka bir i.il­keclen gelmcsi ozgiinli.igtinti gostermeye yetmez, 0 i.ilkcd\.: de c;oktannc1 inarn;:lann varhgt biliniyor. Yeryi.iztinde, c;ok­tannc1 donernlerden esinlenmcyen, beslcnmeycn bir inane; ::llam bulrnak kolay degildir ( bilimsei olanlann d1§111da)

imdi. burada, yeni bir sont gii11Jeme gf!lmektedir: Soy­lencenin inanca donti~mesinde ba§hca etken nedir? Bu so­runun ya111t1, ortaya konu~ bic;imindedir. Once soylence, bzii geregi, kurumla§lllt§, gene! ge<;erlik kazanmI§, nerdey­sc bag1ms1z bir alan olu~turmu:j inanc;lar birikimidir. Onun ba§lang1c1111, geli§im basamaklanm bilecek durumda dcgi­liz. Uygarhg111 elinde yalmz son bic;imini alm1§, ilkel de ol-

17

ismet Zeki Eyuboglu

sa, yaygm bir din niteligi kazanm1§ soylence birikimi var­dir. Bugtin kimse 91k1p, Stimer soylencelerinin ba§lad1g1 donemin s1111rlan111 9izemez. Yine kimse Hind soylenceleri­nin ba§lang19 y1h111 saptad1gm1 ileri si.iremez. Durum M1sir, Fenike, Anadolu, iran i9inde oyledir. Tarihin derinliklerin­den gelen soylencelerin yogunluk kazand1g1, egemenlik saglad1g1 9aglar az 9ok bilinebilir. Bu 9aglar ba§lang19 degil sonu9tur, soylenebilecek tek sozci.ik inan9la soylencenin; e§kokenli olmakla birlikte, degi§ik dogrultuda yi.iri.idtigi.i­dtir. Bu ytirtiyi.i§i.in kilavuzu da, yukarda soylendigi gibi, sonradan ortaya 91kan tektannc1 inan9 kurumland1r. Sozge­li§i, Anadolu soylenceleri arasmda onemli bir yeri olan Olimpos Tann/an 9oktannc1 dinin en i.inli.i kurumunu olu§turur. Oysa bunlann hangi donemde ortaya 91kt1g1, han­gi donemde gi.ini.imi.ize gelen bi9imini ald1g1 soylenemez. Ote yandan bu tannlann, tann9alann hep birlikte ortaya kondugu da ileri siiri.ilemez. ikinci bOliimde a91klanacag1 gibi, Olimpos Tannlan'nm adlan iizerinde yap1lan di! ara§­t1rmalan bunlann degi§ik kaynakla oldugunu, pek de bat1 kokenli olmad1gm1 ortaya koymu§tur. Bugiin kimse Ze­us'un dogum-oliim y1llan §oyle dursun, 9aglan111 bile bile­mez, bilebilecegini ileri stiremez, si.irerse ancak kendi ken­dini kandmr. Bugi.in Kubaba-Kiibebe-Kibele gibi degi§ik adlarla amlan Ana - Tann~a· nm Anadolu kokenli oldugu biliniyorsa da , ortaya 91kt§L donemi bilinemiyor. Buluntu­lar onun en eski doneminin bile epey geli§mi§ kurumla§mI§ bir inan9 birikiminin sonucu oldugunu gosteriyor. Durum Urartu tannlan i9inde oyledir. 0 tannlar da Urartu insan­lanyla bir inan9 kurumu niteligi kazanmI§ gori.ini.iyorsa da, onlarla dogdugunu ka111tlam1yor. Urartu insanlannm ya§a­d1klan bolgede, 9ok onceleri de insanlann bulunduklanm biliyoruz.

18

Anadolu inarn;:lan

Burada tek gen;:ek si:iylencenin varhg1dir, kaynagmm bilindigi, y1hn111 saptand1g1 degil. Bir topluluk ba§kasmdan ald1gma da, kendi i:iziinden yaratt1g111a da kendince bir ad verebilir. Tektannc1 dinlerin ortaya 91k1§111dan sonra bir "degi~mezlik" gelenegi dognrn§tur, ancak bu 9oktannc1 dinlcr ic;:in gec;:erli degildir. Ges;erli olsa si:iylenceler Li.irlii tiirli.i adlar alt111da ya§alllamazd1. Bu ad degi§ikligi bugiin is;in kesinlikle a91klanm1yor, ortaya <;:i:iziimi.i giic;: bir ki:iken sorunu <;:tktyor. Tek <;:i:iziim, elde bulunan vcrilcrin en cski­sine dayanarak a91klama yapmakla kahyor. i§te Anadolu­nun i:izelligi de burada, verimin ya§ma gore kan1y1 bildir­mek.

Si:iylencelerin a91klanmas1 i9in dil s;ah§malannm gerck­liligini vurgulam1§t1k. Dil <;:alt§malan, eldcn geldigince, si:izciiklerin ki:ikenine varmay1 ama9lar. Bulunan kaynak, si:iylence varhg1111n ba§lang1c1 degilse de, geli§im yeri ko­nusunda bilgi verebilir. inan9larla ilgili birinci bi:iliimdc as;1klancl1g1 gibi, bu ti.ir iiriinlerde, siirekli bir degi§me-cli:i­nii§me gi:iriilmektedir. inancm kaynag1 dogal yap1yla, iizc­rinde ya§anan topragm durumuyla ilgili gi:iriiliiyor. Si:izge­li§i timsahm ya§amad1g1 bir yi:irede timsahla ilgili inancm, si:iylencenin dogamayacag1 gibi. Durum bitkiler i<;:in de bi:iyledir. i§te Anadolu inan9lan, Anadolu si:iylenceleri bu doga varhklanyla baglant1h bir <;:ah§ma yi:inetimiylc ele aluursa i:inemli so1m9lara vanhr.

19

ismet Zeki Eyuboglu

-m-

Anadolu inanrlan-Anadolu Soylence/erini ireren bu 9ali§mada ele a/man konular, geli§iglizel bir se~­menin degil, e/de bulunan beige/ere, kamtlara daya­nan bir ara§t1rman111 iiriiniidiir. Kiminin kokeni Anado­lu degilse de Anadoluda y~aml§, ya§ayan insanlann giincel i§lerine kan§ml§, o i§leri yonlendirmi§, etkilemi§ oldugu gozoniinde tutularak buraya ahnm1§t1r. Onemli olan, bizce, bu inaner iiriinlerini, "mitoloji" kavram1 altmda toplanan soylenceleri Anadolu insammn bugiin ya§amas1, gecrmi§te benimsenmesidir. ikinci ooliimii OlU§lUran soylenceJerin ta­§a, kayaya, toprak aras;-gerecrlere i§lenmi§ kahnt1lan elimiz­dedir, miizelerimizde sergilenmektedir. Bu nedenle,bu s;a­h§may1 okuyucuya sunanm ozel bulu§u, dii§ iiriinii degildir. Anadolu uygarhgrn1 yaratanlann, ya§atanlann Anadolulu olduklan gorii§iinii bir daha vurgulayahm. Anadolu d1§m­dan gelen yoktur gibi bir sav sozkonusu edilemez. Ancak, Anadolu'da ne varsa d1§a baglamanm ges;ersizligi de tartl§l­lamayacak nitelikte as;1ktu. Bu nedenle kimi ara§tmcilann "Anadolu Uygarllk/an" kamsma kar§IYIZ, bizce soylen­mesi gereken o degil, yalmz " Anadolu Uygarllg1" dlf. Bu uygarhgm belli donemlerini vurgulamak icrin soylenen "Uygarllklar" sozciigiine bir diyecegimiz yok. Ancak bu "Uygarllklar" sozciigiinden anla§ilmak-anlat1lmak iste­nen, Anadoluda degi§ik topluluklann ya§ad1g1, birbirinden

20

Anadolu inanclan

bag1ms1z-ozgi.in uygarhklar kurdugu sav1ysa buna kalllma olanag1 yoktur. Bunu ileri si.irenlerin, Anadoluya sonradan geldiklerini soyledikleri topluluklann, geldikleri yerlerde de ozde§ ba§anlanm gosterdiklerini somut kamtlarla-belge­lerle ortaya koymalan gerekir. Yoksa bir tarih biili.ini.ini.i bolerek ayn ba§anlar diye gormenin gostermenin anlam1 olmasa gerek.

inan~ degi§iklerine dayamlarak bir lopragm tarihini, uy­garhg1m boli.imlere ayirmak, ba§ka kaynaklara baglamak, iistelik bu konuda birtaktm varsay1mlardan ote kamt goste­rememek bilimsel bir tutum degildir. Bilimsel tutumun te­meli varsay1m degil saglam kamttu, giivenilir belgedir. Anadolu'nun hangi bucag1 hangi kuyusu gezilirse gezilsin, ara§tmc1-inceleyici bir goz i9in umulmad1k anla§damayan bu kalmt1lann a91klam§1 da yoresel tutumla bagda§maz. Ta­rihin derinlerinden gelen, ag1r i§iten kulaklann duyamad1g1, gi.i9li.i sesi dinlemek, onu izleyerek bilinmeyen kaynaga dogru ad1m ad1m yi.iri.imek gerek.

Bu onsozi.i bitirirken sevgili okuyucudan bir dilegim var, o da §Udur: Anadolu uygarhg1 konusunda, benim di.i§i.ince­me katilmayan kimi ara§tmcilar, benim i~in "soyledikle­rine kamt gostermiyor" derler. Bu sozlerillalikarnas BahkrlSI i9in de 9ok mu soylediler. Okuyucu boyle di.i§i.i­ni.iyor, onlann soylediklerine gi.iveniyorsa, gelsin kendisiyle §6yle Van'dan Urfa'ya dogru dogu illerimizi gezerek bir yi.i­ri.i§i.i§ eyleyelim. Nemrut Dag1'nm dorugundan giineye dog­ru bakahm, sonra F1rat'm i.ilkemizden aynld1g1 yere inelim, Akdeniz k1y1lanndan Orta Anadolu'ya Bati Anadolu'ya yo-. nelelim, <;anakkale'ye geldikten sonra yine doguya dogru uzun, yorucu bir geziye 91kahm, Amasra'dan i~erlere gire­lim, Kastamonu i.izerinden i9 Anadolu'ya uzanahm, sozi.in k1sas1 Anadolu'yu yer yer, miize mi.ize tamyahm. istenen kamtlan, belgeleri ona gosteririm. Oyle s1cac1k odalarda,

21

ismet Zeki Eyiiboglu

yumu§ac1k koltuklarda oturarak, ba§kalannm , yine kendi­leri gibi gorkemli gorii§lere dayanarak aktard1klanna degil de topragm sunduklanna bakahm. Miizede gordiigii bir uy­garhk iiriiniiniin iizerindeki siislemeyi, i§lemeyi ba§kasmrn yazd1g111a bakarak yorumlamaya <;ah§an, topragm soyledi­gine kulaklanm t1kayan bir kimseye soziimiiz yok burada. Dinledigi bir Karadeniz tiirkiisiiniin ne oldugunu anlamak i<;in A vru pah uzmanlann a<;1klamalan111 gerekseyen bir bil­ginin sozlerine inanmak i<;in, onun anlay1§111da olmak gere­kir. istanbu'dan aynlmaks1z111 Sivas tarihi yazan, Urartu'yu anlatmaya kalk1§an, Selc;;uklular konusunda uzman kesilen nice aydmlar biliriz. Bir uygarhk ortaya c;;1kt1g1 yerde, iiriin­lerini verdigi alanda ogrenilebilir, kuru yaz1lardan degil. Denilecek ki, bir Hindistan tarihi yazmak i<;in Hindistan'a 1111 gitmeli? Evet gitmeli sevgili okuyucu, gidemezse giden­lerin yazd1klanyla yetinmeli, ozel bir gorii§, ki§isel bir ka111 ortaya atmamah. Hindlilerin iinlii Kri§nct's1111 tammak i<;in o destam evinize getirebiliriz, ancak Hind insa111111 anlamak i<;in oraya gitmeden soyleyecek soziimiiz olamaz ( ozgiin nitelikte) .

-IV-<;alt§mam1zrn ikinci boliimiiniin biiyiik bir kesimde

diizyaz1dan uzaklct§1lm1§, sanat bak1mzndan §iir den­mese bile, ona yakzn bir bir;im yeglenmi~'tir. Bu1111 yapmamlZln nedeni, soylencelerde §iirin dlizyazzdan once gelmesidir. Eski<;ag inan<;lanndan goniimiize kalan yaz1h iiriinlerin <;ogu §iir bic;;imindedir. Tapmaklarda diizen­lenen torenlerde soylenen ovgiiler, yakan§lar, adak sunma­larla ilgili sozler §iir tiiriindedir. Ancak, burada, "§iir" sozciigiinden bir sanat iiriinii degil,bir soyleyi§ bic;;imi anla­§ilmahdir. Bunlan soyleyen din gorevlilerinin bir sanat

22

Anadolu inanl(lan

kayg1s1 yoktu, §iiri de giiniimi.izdeki anlamda dii§iinmi.iyor­lard1. Bunda hangi amacm gi.idiildiigiinii kesinlikle sapta­mak gii\:Se de, §iir dilinin daha etkili oldugu ka111s1 gi.inde­me gelmektir. Nitekim Tevrat'm en etkili, dokunakh duygu­lu boliimleri de diizyaz1dan \:Ok §iire yakmd1r. M1sJr fira­vunlanndan birinin tann Aton'a soyledigi ovgi.i bir §iirdir. Kimi uzmanlar buna "qsiz bir §iir" bile demektedirler. Bu nedenle, bu \:ah§manm ikinci boli.imii, §iir soylemek kayg1s1yla oyle yaz1lmI§ diye di.i§iini.ilmeli, bir "§iir" ola­rak goriilmeli. Yazar, ikinci boliimiin giri§inde "§iir"soz­ci.igiinii kullamrken daha dar bir anlam1 gozoni:inde bulun­durmu§tur.

Peki, bu eski~ag dinleriyle ilgili yaz1h belgelerde, §iir li.i­ri.ine yakm bir soyleyi§ bi~iminin se~ilmesinde ba§ka neden yok mudur? Vardlf ku§kusuz.Diizyaz1 ki§inin i\:inden ta§an, birdenbire dogan duygulan yans1tmaya pek elveri§li degil­dir, az da olsa birtak1m kurallan gerektirir. Oysa §iirde oyle bir kO§Ul yoktur, ol~i.iye uyma geregi duyulmaz. ~iirin bel­lekte daha kolay kahr gibi bir dii§iincenin tutarhgmdan ya­na degiliz. Gii<rlii bir bellek i<rin §iirle diizyaz1 aynm1 yok­tur, aynm olsa olsa ah§kanhktad1r. Kur'an'1 ba§tan sona de­gin bellegine yerle§tirmi§, ancak birka<r dartliikten olu§an bir §iiri e§ ol~iide soyleyebilecek durumda olmayan kimse­ler biliriz <revremizde. Bir de §U vardlf : ~iir i<rin "biiyii" derler, ozanlan da bi.iyiicii olarak nitelerler, Kur'an boyle bir ka111y1 ortaya atm1§tlf. Bu durum §iirin daha etkili olma­smdandlf. <;oktannc1 dinlerin egemen oldugu \:aglarda, ta­pmaklarda bulunan gorevlilerin, hepsinin degilse de onemli bir bOliimiiniin biiyiicii oldugu bilinmektedir. Bu bi.iyiiciili.ik bu gi.inkii anlamda degildi, dinleyenler iizerindeki etki gi.i­ciinden kaynaklamyordu. Garevli, oli.imden sonra tinlerin ya§ad1gma, ba§ka bir govdeye ge<rtigini ya da oliiniin ya­kmlan \:evresinde dola§tlgma inamyordu. Onlara etkili,

23

ismet Zeki Eyiiboglu

duygulu bir dille sesleniyor, kotiiliik etmemelerini, koruyu­cu, iyilikcri olmalanm istiyordu. i§te gorevlinin bu tutumu, tinlere sesleni§ bicrimi, sonradan "biiyiicii" olarak nite­lenmesine yolar;m1§ olsa gerek. Onun birtak1m bitkilerden, koklerden , yapraklardan , kemiklerden yapt1g1 emler (ilarlar) saghk korumada etkiliydi. Bu ctki gorevlinin sozlerinden degil, em yaptmmda kullamlan nesnenin dogal oziinden geliyordu. Gorevlinin sozleri de bu etkinin gizli giir;lerinden kaynakland1g1 izlenimini yarat1yordu. Bi.iyiiye inanmanm kaynag1 bu durum olabilir. Etki altmda kalan, bozulmu§ saghg1 diizelen kimse, bunu kulland1g1 emden r;ok yapanm sozlerinden biliyordu. Bir olaym dogal nedeni bilinmeyince onu biiyiiye, gizli giir;lere baglamak r;ok ko­laydtr, iistelik bilimin geli§emedigi , ki§ilerin yeterince ay­dmlamad1g1 r;aglarda bu egilim daha luzhd1r. ,Simdi, bunlan yazarken, oniimde "El-Kemkibzll-Diirriye Ji Usuli'l­cifriye,1144" adh Arapr;a bir yazma vardir, say1lar kut­salhg1, birtak1m gizemler (esrar) ta§1d1g1111 ileri si.iriiyor, btinlan ar;1klamaya r;ah§tyor, kendine gore bilimsil (!) ka­mtlar ileri siiriiyor, gorii§ler sergiliyor. Bu tiir inanr;lann ye­ni olmad1g1 gibi istam dininin temel ilkelerine aykm dii§tii­gi.i, dahas1 yasakland1g1 da biliniyor. Oysa adt ger;en yap1~ tm yazan, soze , "bismillahirrahmanirrahim" diyerck tannnm ad1yla ba§lad1ktan sonra, "Esrarii hadisat ft kiin{izi' Ii lzuruf' sozlerine ger;iyor. Bunlann anlamt da §Udur: "Harflerin gomiileri ir;inde olaylann gizemleri". Ya­zar, daha sonra saytlan ele ahyor, onlann da gizemlerini, onlaylar1 hangi etkinlikle ortaya r;1kard1gm1, her olaym bel­li bir harf ya da say1ya dayand1g1111 ar;1klamaya koyuluyor. Giiniimiizden en az 262 ytl once yazilan bu yap1t111 ortaya koydugu donemde Avrupa'da doga ara§ttrmalan, o r;aga gore, en parlak donemini ya§tyordu. Gokbilim biiyiik bir geli§me gostererek giine§, ay, ytldtz gibi gokvarhklanmn

24

Anadolu inamrlan

devinim a§amalan, yoriingeleri, yapdan, devinim h1zlan, \:ekim yasalan aydmhga kavu§turulmu§, Dogu insanmm "gizemlszr" diye niteledigi olaylarm hirer dogal olgu ol­dugu ortaya konmu§tur. Oysa giiniimiizde bile, say1larla harflerin birtak1m gizemler ta§1d1gma inananlar az degildir. Bunlar arasmda yi.iksekogrenim gonnii§, deney bilimleri okumu§, uygarhgm en geli§mi§ verilerinden yararlanmada, o verileri ortaya koyanlan bile geride b1rakm1§ ki§iler go­ri.ilmektedir. Bu olay insanm somut gen;eklerden \:Ok, gi­zemli sayd1g1 i§lere inand1gm1 sergiliyor. insan, \:agmm bi­limsel geli§im a§amalanndan uzak.la§may1, bilim-di§I ola­nm ger\:ek say1lmasm1 istiyor, ote yandan da benimsedigine aykm di.i§enden yararlanmay1 seviyor, bOyle bir \:Cli§kiden tedirgin olmuyor, tutars1zhgmm bilincine varam1yor. Da­hast say1larda, yaz1larda birtak1m gizemler bulundugunu ileri si.irerek istam dinine baghhg1m da vurgulamaktan, din geleneklerine uymaktan geri kalmayan bu !iir kimseler, bu sayilann harflerin Hind kokenli oldugunu, Isliim iilkelerine \:Ok sonradan geldigini bile bilemiyorlar. Kur'an'm yay1m­land1g1 bugi.inki.i yaz1 Hind yazISidtr, peygamber \:agmda bu yaz1 bilinmiyordu, 18 harfli "huruftt en bar" ad1 verilen, ibrani kokenli bir yaz1 kullamhyordu. Yabanc1 kokenli bir yaz1da; istam dini ilkelerine uydugunu soyleyerek , gizem­ler aramanm, birtaktm tannsal ger\:eklerin gizlendigini ileri si.irmenin ne anlama geldigini kestinnek kolay degil. Kolay olan, ki§ide bilimle bagda§masa, bile birtak1m usdt§I egi­limlerin bulundugu, bunlann sokiiltip atdamayacag1dtr. Bu egilimlerin etkisi altmda kalan insan ~agmm dt§ma ~1kllgm1 bile anlayamaz, c;agmm i~inde oldugunu, biiti.in yap1p ettik­lerinin dogrulugunu savunur. Yamlmanm ba§hca kaynag1 da budur. Kendi yanh§mm dogru olduguna inanan bir kim­se, ger\:ekte ba§kalanmn dogrulugunu goremediginden ya­mlg1ya di.i§tiiklerini ileri si.irer, onlann kendisine uymalan

25

ismet Zeki Eyiiboglu

gerektigini bile ile stirmekten ka9mmaz. Oysa saytlarla, harflerle gizlilikleri i:igrenmeye 9ah§mak

ilk9ag 9oktannc1hgmm yaygm i§lemlerinden biridir. Felse­fede pythagoras say1 ile varl1g111 a91klanabilecegini, say1-lar111 hirer olu§ ilkesi niteligi ta§1d1g1m ileri stirmti§ttir. An­cak onun dii§tincesi dinle baglantih degildi, daha 9ok mate­matige daya111yordu. <:;oktannc1 ina119lara kar§1 91kan tek­tannc1 isHirn dinine bu gelenegi sokanlar, dinin i:iziine yap­t1klan ki:iti.iliigtin bilincinde bile degildi, i:iyleyse ger9ekleri kavramaktan uzaktayd1lar. irndi bu ttir inan9larla yeni bir olaym acr1klanacag1111 ileri stirenin nas1l bir anlay1§ ortamm­da bulundugunu acr1klamak pek kolay degildir, bunda dti­§i.inmenin saghkhg1 olmay1§111a yola9an olaylarla ilgili uz­rnanlara si:iz dti§er.

Anadolu insa111, Anadolu'nun dogal konumu nedeniyle, 9ok degi§ik topluluklann ugrag1, konag1 olmu§, onlardan bin;ok izlenirn alm1§t1r. Bu izlenimlerin inan9larla, i:izellikle son tektannc1 dinlerle gelenleri gibi sars1c1, doga ger9egin­den kopanc1s1 gi:iriilmerni§tir. Kutsal kitaplann dokunul­rnazhg1, halk 9ogunlugunun anlayamad1g1 bir nitelikte ya da dilde yaz1ya ge9irilrni§ligi yamlmalann, dinle getirilrnek istenenin saptmlmas111111 ba§hca nedenidir. Halka seslenen bir dinin halka yabanc1 bir dille kendini benirnsetmesi insa-111 tannya yakla§t1rmaz, ondan uzakla§tmr, sonunda bi:iyle biiyiici.ilerin, i.ifi.iri.ik9iilerin, sayilarla harflerle gizli gi.i9ler bulundugu sa01s1111 yaymaya 9ah§anlann 9ogalmasma ola­nak saglar. Toplurnun diliyle konu§mayan bir tannnm top­lurna ogretecegi de yoktur. Ki§inin tanndan uzakla§mas1, tanny1 anlarnad1g1 bir dille konu§turrnasmdan kaynaklamr. Tannnm diliyle ki§inin dili' arasmda kopukluk ba§laymca bi.iyi.ici.ini.in, tifi.iri.ik9iiniin, harflerle-saytlarla i§gorenlerin et­kinligi 9ogahr. Geri kalrnI§ toplumlann degi§meyen yazg1-s1111 besleyen de bu ki§i-tann arasmdaki dil kopuklugudur.

26

ANADOLU INAN<;LARI

Anadolu U~lemesi-1

• Gelenekler

• Ah~kanhklar

• Toplanhlar

• Dernekler

• Diigiinler

• Bayramlar

• Eglenceler

• Uygulamalar

• Bilmeceler

Anadolu inanclan

GiRiS Anadolu inan9lan, Anadolu'nun kendi tarih aki§I i9inde,

yans1yan bir kimligi, ki§iligidir. Bir iilkenin tarihi, onda ya­§ayan insanlann ba§mdan ge9en ba§anh ya da ba§ans1z olaylann bir oykii niteliginde dizilmesi, anlattlmas1 degildir. Tarih bir yaratmalar dizisi , bir geli§im dogrultusudur. Onun oziinde oyki.ilerin, ger9ekdt§l tiiretimlerin, oviinmelerin, oy­kiinmelerin yeri yoktur. Bir gef\=ektir tarih. Ovi.inmenin ba§­ko§eye kuruldugu, bir 9engcl sak1z1 gibi boyuna 9ignendigi yerde tarih, tarih bilinci, tarih anlayt§l, daha a91g1 tarih ozii­nii olU§tUran uygarhk ogeleri yoktur. Ge9mi§le bO§Ulla ovii­nenlerin 9ogald1g1, yaygmla§t1g1 yerde bilim bilinci, ger9ek sevgisi c1hzla§maya, ortadan kalkmaya yiiztutar. Oviinme­den, ger9ek gibi tiksinen igrenen bir varhk yoktur, olamaz da. Ger9ek oviinmeyi, bobiirlenmeyi gerektirmez. bviinen, boyuna "~um1 yapt1k bzmu yaptlk, ge~mi~te boyleydik" diyenlerin 9ogald1g1 bir ortamda insanhk duygusu, insanhk sevgisi ortadan kalkar. Oviinme ba§ans1zlann , geriye don­meyi ba§an sayanlann s1gmag1drr. Bir bo§ avuntudur onlar i9in. Ba§aran ovi.inmez, oviinemez. Oviinmeyi ortaya konan ba§an iiriinleri, yaratmalar gereksiz k1lar. Ba§aran i9in bir agir yiiktiir oviinme, utan9tlr.

Boyledir Anadolu'nun tarihi de. Onunla ger9ekten onu se­venler, degerini bilenler oviinmiiyor, oviinme gereginde kal­m1yor. Anadolu'nun eski, geni§, verimli uygarhklanm bil­meyenler, onlan benimseme bilincinden yoksun olan, bi­lin9sizler ba§kalanmn yaratmalanyla oviinmeyi bir gorev edinmi§ler kendilerine. Anadolu'nun tarihini 1071 sava§1yla

29

ismet Zeki Eyuboglu

ba§latacak olc;i.ide bilim l§Igmdan, bilim bilincinden, tarih gerc;eginden uzak kalmi§lar, neylesinler ba§ka ...

En eski tarihi, en eski gec;mi§i, en eski uygarhklanyla bir bi:ili.inmez bi.iti.indi.ir Anadolu. Hangi ta§I kald1rsamz altmdan bu topragm en eski yerlerinden kalma bir yaratma i.iri.ini.i, bir ba§an kahnt1s1, bir dii§i.ince belgesi bulursunuz. Bu varhklar, bu kalmt1 niteligi ta§1yan buluntular Anadolu'nun gerc;ek ta­rih belgeleri, kamllandir bizim ic;in.

Bu ac;1dan , bu anlay1§ i:ilc;iileri ic;inde bakmca Anado­lu'nun biitiinliigii c;1kar ortaya boylu boyunca. Bilmece­siyle, masahyla, inanc;lanyla saglar bu bi:ili.inmez biitiinlii­gii Anadolu. Bunlardir onun topragmdan f1§k1ran insanla­nn yaratt1klan di.i§iince varhklan. Giin olur bilmecelerle, inanc;larla konu§ur Anadolu. Giin olur say1s1z tannlan, tann­c;alan toplar bilimin I§1yan harmanmda. Ekinler gibi, yemi§­ler gibi di:iker ortaya dii§iince iiriinlerini. Bu iiriinlerin yara­tilmsmda,bilim harmamna konmasmda kad1111, k1z1, erkegi, c;ocugu ile c;ah§mI§, emek ti.iketmi§ Anadolu. Bilmeceler, inanc;lar, i:iyki.iler daha c;ok kadmlanm1z111, bacilanm1zm ni­nelerimizin dillerinde, goniillerinde ya§am1§, c;agdan c;aga, dilden dile, gi:ini.ilden gi:ini.ile akagelrni§ bir I§1yan su yumu­§akhgmca.

Anadolu'yu ba§mdaki ya§maga, giydigi c;oraba, evlenece­gi giin gi.ivegine sunacag1 mendile i§leyen, kadmlar sevmi§, ya§atm1§. Kara ta§a, I§ayan mermere, Yazzhkaya'ya oyan­lar, elindeki giigiime, testiye, su ic;tigi agac; kaba, evinin ta­vanma, kap1sm111 iistiinii, ocaguun yan ta§ma, ka§1gma, baki­nna, siis takilanna oyanlar bildirmi§, i:igretmi§ bize. Onlann almlanndan di:ikiilen terden fI§kirrn1§ Anadolu'nun ye§ili, onlann gi:izlerinden si.izi.iliip sac;Ilan I§mlarla aydmlanmI§, I§ImI§ Anadolu'nun gerc;ek tarihi. Onlann omuzlan iisti.inde yiikselmi§ Side , Aspendos, Bergama tiyatrolan, amtlan.

30

Anadolu inanylan

Onlann ba§lan iisti.inde durnm§ eskic;ag Anadolu uygarhk yapitlan. Hitit oncesi donemden gi.ini.imiize degin kalan in­san koku§IU, bilgi giilii§lti ne varsa Anadolu'nun eski yerlile­rinden gelir bize, gelecekler de var bilmedigimiz nicesinden.

Anadolu, bi.itiinltigi.i i<;inde, bir tarih siirecidir. Tiikenme­ye, boyuna kendi kendini yenileyen, besleyen, gei;mi§ten gelecege dogru kesintisiz bir l§Ik irmag1 gibi ak1p giden bir siirec;. Bugiini.in ara§tirmalan sonucu elde edilen eski uygar­hk buluntulanna, kahnt1lanna gore en azmdan dokuzbin y1l­hk bir tarih gei;mi§i var Anadolu'nun. Oysa, birtak1m Bali i.ilkelerinden mitos'lann ikibinbe§yiiz y1ll1k ba§lang1c1 vardir. bzellikle Roma'da boyledir.

inani;, insam bir yerde durdurur, gelecege kar§I gozlerine ag gererse y1k1c1d1r. Anadolu'da, eski i;aglardan kalan, inan<;­lar arasmda boyle bir nitelik la§1ya111 pek yoktur. Bu onlann dogadan ft§kirmalan, halkrn ya§amma kan§malan yiizi.in­dendir. Tektannc1 donemlerin inarn;:lan boyle degildir. B1ra­kilmaz, at1lmaz birer yasa niteligi ta§1yan bu tektannc1 dinle­rin inan<; varhklan insa111 oldugu yere i;ak1yor, onun dii§iince ozgiirli.igiinii, bag1ms1zhg1m baskiya ahyor, bir oluyor orta­dan kaldmyor. inancm en kotiisi.i degi§mez bir yasa niteligi­ne biiriinenidir. Bir inan<; sessiz diliyle ki§iye, sen benim gosterdigim yolda gitme geregindesin, benim d1§1mda bir gerr;ek yoktur, bana uymad1g1n giin yerin altznda binlerce ytl yanacaksrn, katranlarm kzzgznl!gmda r;zr­p111acak1n, akla gelmedik acilar, szzzlar r;ekeceksin, ben §G§nwz, degi§mez bir yasayzm, derse insamn gi.ime gitti­gi gi.indiir. Bir de o inani;, bak ben bir tann buyruguyum; diye ortaya atihrsa, insan insanhktan 91kar. inane;, giiniimiiz­de, kaynag1 kesinlikle, bilinmedigi ic;in insan koku§ludur. Y oksa tann buyrugu oldugu biiti.in 91plakhg1 ile bilinirse, go-

31

ismet Zeki Eyuboglu

ri.ini.irse ondan insan emegi yoktur arllk. 0, bir degi§mez ku­rald1r, insam baskilarla inleten, titreten bir yasad1r.

Ozerinde durdugumuz Anadolu inarn;lannm boyle bir ni­tegili yoktur. Ba§lang1c;ta onlar da doga dinlerinden dog­mu§tur. Ancak dogadI§l hirer varl1k olmaktan uzaktirlar. On­larm ozi.inde degi§mez, §a§maz bir yasa, bir kural niteligi, gene! gec;erligi yoktur. Onlar zamanla, c;evreyle degi§ir. Tektannc1 inanc;lar ise zamanla, c;evreyle degi§mez, ya da oyle olduklan ileri si.iri.iliir, oyle kalmalan istenir. i§te boyle ba§lar inancm insan yiyiciligi inceden inceden. Oysa, bir inane; insam yedigi oranda kendi kendini yer, ti.iketir. Ana­dolu inanc;lan, zamanla, c;evrenin anlay1§ olc;i.ilerine gore bir­tak1m degi§iklere ugram1§ ancak ozi.inden, temel yap1s111dan bi.isbi.iti.in uzakla§mam1§t1r. Oyle olsa gi.ini.imiize degin gel­mezdi, gelemezdi. Bu ti.ir inanc;lann c;aglan a§mas1 boyuna degi§en ya§amla orantih, baglant1h olmas1 yiizi.indendir. inane; kesin bir yasa niteligine bi.iri.iniirse zamanla insam s1-kar, b1rak1llf, unutulur. Yahudi dininden mi.isliimanhga de­gin gelen tektannc1 dinlerin dogu§U, birbirine kar§I 91kl§1 bu yasala§an, degi§mezligi ileri siiri.ilen inane; yogunla§mas1 yii­zi.indendir. inane; dinin tekeline girince ergec; batar, saner. Anadolu inanc;lan dinlerin (tektannc1 dinlerin ) tekelinde de­gildir. Zamana, c;evreye, insan ya§amma gore kar§I olanla­rm, tektannc1 dinlerin getirdigi anlayi§la ac;1ktan ac;1ga c;ati­§anlann bile halk dii§iincesinde ya§amas1 bundan dolay1d1r. Halkm yarat1c1 giicii c;aglan a§IP gelen y1g111 y1gm inanca kendi ya§ama ko§ullanna gore bir anlam veriyor, onu yeni ya§am ko§ullan ic;inde yoguruyor, yorumluyor. Yeni dii§iin­ce verileriyle yogrulan inanc;lann ya§ama giic;leri de art1yor. inanc;lann c;ogalmasmm ozelliklerini ta§1masmm nedeni de budur. Bir bakars1mz bir kutsal suyun (ayazma'mn) ba­§mda Yahudisi, Hmstiyam, Miisltimam, Yezidisi toplamve­rir. Ona sayg1 duyar, ondan kendi anlay1§ma gore bir §eyler

32

Anadolu inan~lan

umar, bekler. Bu durum inancm c;evreden c;evreye, insandan insana yorum degi§tirmesi sonucudur. Buna kar§tt durum­larda boyle ozlii, yaygm bir kayna§ma olmaz. Sozgelimi, bin;ok degi§ik inanc;ta insan gider kutsal say1lan bir sudan ic;er, onun ic;inde c;ocugunu y1kar, ondan bir ugur bekler de papaza yalmz Hmstiyan, hocaya yalmz Miisli.iman haha­ma yal111z Musevi gider okunur, ondan yard1m urnar, s1k111-t1sma bir giderim yolu arar. Bu orneklerden ilki 9oktannc1 doga dinlerinden, ikincisi inanc;lan tekelinde insan anlayt§I­na g0re yogrulma, ikincilerde ise tanndan geldigi soylenen bir buyrnk niteligi vardir. Din gorevlisi i§ini yaparken ki­taba dayand1g1111, tann buyrugunu yerine getirdigini soy­ler. Doga ise anlad1gm1, diledigini, di.i§i.indi.igi.ini.i kendi gonliince yap, yorumla der.

33

TO PL UMLAR-INAN <_;LAR

Anadolu i~lan

iNAN<; NEDiR?

inanr, bir kimsenin giinliik ya~amm1, davram§lanm etkileyen, ba§kalarmdan ogrenme yoluyla kazamlan dii­§iince varhg1dir. Onun edinilmesinde ki§inin cleneme yo­luna sapmas1, ge~erligini kendi ya§amasmda ge~en bir olayla tammas1 gerekli degildir. inan~ denenmeden, us kurallanna, mantik ilkelerine uygulamadan benimsenen genel ge~erligini yalmzca ba§kalanndan aktanlan olayla­ra, soylentilere bor~lu olan bir dii§iince iiriiniidiir. inans:la­rm en genel, en yaygm olanlan bile deneyle saptanamaz. Biitiin inan~lar kaynaklan d1§ma ~1kt1k~a, deney d1§1, us d1§1 bir nitelik ta§lf. (1) inans:la doga olaylan arasmda, ger~ekle§tirici nitelikte, bir bagla§1m yoktur. (Burada so­zii ge~en giiniimiizdeki inan~lardu). Biitiin inan~lann oziinde doga olaylan vard1r, ancak bu olaylar inancm dog­rulugunu, kesinligini, gene) ge~erliligini gerektirmez. inan~ doga olaylan kaT§lStnda bir sam o)mak tan oteye ge­~emez. inancm doga olaylarmdan dogmasma kaT§1hk, do­ga olay1 inancm ya§anan bir gers:ekle baglant1h oldugunu da gostermez. inan~ doga olaymnm nedenini bilmeme yii­ziinden yapilan ozel bir yorumdur.

(1) Burada sozkonusu olan bilim verilerinin, felsefe sorunlan­nm dogurdugu gorti~ anlamma gelen inans: degildir ...

37

ismet Zeki Eyuboglu

Gece sokaga su atan rarprhr" diyen inancm dogu§ ne­deni, c;ok eski c;agda boyle yapan bir kimsenin bir yerinin c;arpilmas1 (bir yerine inme inmesi) olabilir. Ancak bu c;ar­p1lmanm nedeni bilinmedigi ic;in su atma olay111a bagland1g1 ac;1kt1r. Yoksa c;arp1lma korkudan, sinir bozuklugundan, govdede ba§ka bir hastahktan olmu§tur. i§te bu nedeni bilin­meyen 9arp1lma olay1 zamanla dilden dile aktanla aktanla bir inane; k1hg111a bi.iri.inmi.i§ti.ir. Bu nedenle inane;, nedcni bi linmeyen, bir olaym yorumu oluyor.

Evet, inan9 ikinci anlamda, bir yorumdur. Birinci anlamda sa111yd1. Bir yorum, bir san1 olan inan9 ki~iden ki~iye, 9evre­den 9evreye toplumdan topluma, ulustan ulusa gore degi~ir;

samlann, yorumlann degi~tigi gibi. Bu yiizden uluslann inan9lan da kendi ozelliklerini yans1t1c1 nitelikler ta~1r.

inan9lar, bir bak1ma, uluslann, toplumlann kimliklcridir. Topluluklara ozcllik, nitelik kazandtran bu inan9lard1r. Bir ulus, uygarl1k alan111da, hangi a§amada ise inan9lan da o orandad1r. Gene bir ulusun inan9lann111 niteligi yap1s1 neyse, uygarhk alanmdaki ba§an oram da iiyledir. inanc;lar uygar­hklann iil~ii ta~land1r. inanc;Iann alabildigine soyut, dogad1-~1 olan bir toplumda uygarhk ba§anlan da iiylesine soyut do­gadt§td1r. 0 toplumda yarat1c1 bir at1hm, geli§tirici bir f1~k1r­ma yoktur. Bunun en a9tk iirnegini islam iilkelerinde giirU­yoruz. inan9lann yUzde sekseni tannya, din verilcrine, kut­sal kitaba, degi~mez din kurallanna dayanan istam toplulugu yiizy1llar boyunca kcndini kurtanc1, kom~u uygarhklan a§tCt bir atthm giisterememi§tir. is Hirn toplumunun ya z g t'ya da­yanan inat19lan bu konuda 9iirlitiilmez birer kamlttr. Ya z gt'

ya dayanan bUtiin inanc;larda ba§an tanndan, dogaiistii bir gii9ten beklenir. insanrn yapacag1 biitiin i~ler, eylemler, at1-hmlar al111yazts1 ile s11urlandmlm1§t1r. insan ancak kendine i511cede11 belirle11erek verile11i yapabilir, onun dt§ma \t­k a maz

38

Anadolu inan\:lan

Tann biiyiiktiir,T ann'nm dilecligi olur, Ki~i almna ne yau/nu~sa onu yapar; onu gon1r, ki§i almyaz1sm1 degi~tiremie. i§te boyle bir y1gm inan\: insam oldugu yere \:akar, onu durgunluga iter. Ondaki ileri at1hm giici.inii, ya­ratma \:abasm1 engeller. Bau uygarhgmm yiikseli§i, ulusla­rm birbirine eklerien say1s1z ba§anlan kendi ahnyaz1lanm yenmelerinde, tanrmm diledigi degil, \:ah§an insanm istedigi olur diyebilmelerindedir. En gii\:lii inan\:, en yarat1c1, at1hm saglay1c1 inan~ insanm kendine inanmast kendi oziini.i orta­ya koyabilmesidir.

inan\: insanm kendi kendine koydugu bir sm1rdtr. Ba§a­nh insan o smm a§an, ba§ans1z insan da o smmn i\:inde s1-kt§IP kaland1r. Batt insam bu smm a§mt§, Dogu insam bu uydurma smmn i\:inde s1k1§1p kalmt§llr. inan\: bir at1hm kaynag1 oldugu siirece yararh, yere \:C:lk1llp kalmay1 onerdi­gi, saglad1g1 siirece zararhdir.

isteme sen yarat Gorme sen goster

diyen ozamn sozlerini boyle at1hm yapmay1 ongoren bir 3\:tdan degerlendirirsek, insan ozi.indeki gi.iciin onemini da­ha iyi kavranz. Bu dizelerde dile gelen dii§iinceyi boyuna ba§kalanndan bekleyen, §Unun bunun eline bakan, ondan bundan yard1m uman bir kimseye yol gosterecek anlamda yorumlarsak Dogu'dan kopup Bat1'ya yonelmi§ bir anlay1-§m a\:1klam§1 olarak kavranz. inan\:lann en koti.isii oldugu gibi kalan, insam durduran, en giizeli de \:agm ba§anlanna ayak uydurarak degi§eni, insam ileriye, yeniye, gi.izele, dogru \:ekenidir.

39

ismet Zeki Eyuboglu

iNAN<; TURLERi

inanrlar genellikle iki tiirlii.diir. Bir, somut varhklarla ilgili olan inanc;lar oteki soyut varltklara baglanan inanc;lar. ikinci tiirden olanlar daha ~ok Dogu inanc;Iand1r.

Somut varhklara dayananlar doga olaylan ile ilgili inanc;­Iardtr. Bunlar ekin ekip bi~mek (tanma bagh olanlar), ev yapmak, insan ya§amma kan§an, giinliik ya§ama olaylanna yon veren, evlenme, kom§uluk, kar§thkh yard1m, c;ah§ma gi­bi topum olaylanna dayanan inan~lardir. Bu ti.ir inarn;lar do­ga olaylarm1 izler. Giine§in, aym, y1ld1zlann yori.ingeleri iizerindeki devinimlerine, yellerin esi§ine, hava degi§imleri­ne mevsimlere uyarak ya§am1 diizenlemeye yarayan inarn;lar kaynak bak1mmdan genellikle somut niteliktedir. Bunlar do­ga varhklanndan dogdugu ic;in, doga olaylan kar§ismda, in­san davram§larm1, ya§amm gerekli kild1g1 at1hmlan, eylem­leri etkiler. Eski m1s1T, Siimer, Babil, Akad Anadolu inanc;la­n bu tiirdendir. 0 c;aglann inasanlar1 biitiin davrant§lanm i§­lemlerini, sava§larm1 toplum ili§kilerini bile doga olaylanna, ad1 gec;en somut varhklann durumuna gore diizenlerlerdi. inane; ile doga arasmda birbirini gerekli k1lan siirekli bagla­§Jmlar vard1r.

Soyut varhklarla ilgili inanc;lar birtak1m di.i§iincelerin yorumundan, samlarm a~1klam§mdan dogan inanc;lardtr.

40

Anadolu in~lan

Bunlar insan dii§iincesinin yarau1gi, dogadan kopuk inanc;­lardir. Ermi§, kutsal saytlan biT kimsenin sozii, bir dii§iin yorumu zamanla inane; niteligi kazamnca soyut kaynakh inanc;lar dogar. Tektannc1 dinlerin yaratt1g1 inanc;lar bu nite­likterdir. Gen;:i ne denli soyut kaynakh olursa olsun insan yaratmas1 olan bir inane; belli bir yerde dogaya dayamr, onun da kaynag1 dogadir. Ancak bu tiir inanc;lar doga olayla­nyla baglantllanm biisbiitiin kopard1g1 ic;in soyut kaynakh­lardan aynhyor. Ozleri, yap1lan, yorumlan onlara pek ben­zemiyor. Bu soyut kaynaklI inanc;lara dogadan kopuk inanc;­lar da denebilir belli bir anlamda.

41

ismet Zeki Eyuboglu

iN AN<;LARIN KA YNAKLARI

Anadolu inanrlanmn da, oteki uluslardaki inan9larm da i.i9 bi.iyi.ik kaynag1 vardtr. <;oktannc1 dinler, tektannc1 dinler, gi.inli.ik ya§am olaylan. Bu kaynaklan birbirinden ayn olarak inceleme geregi yoktur. 09 kaynak da birbirini gerek­li ktlar, oylesine i9i9e, ozozedir.

<;oktannc1 dinler doga dinleri oldugundan bu donemle, bu kaynakla ilgili bi.iti.in inan9lar doga varhklanna baghdtr. Doga varhklannm birer tann, yard1mc1 tann olarak nitelen­digi donemlerde onlarla ilgili edimler, eylemler, gorevler za­manla birer inane;: niteligi kazanmt§ttr. Gi.ine§in, aym, ytld1z­lann tann oldugu s;aglarda onlarla baglarillh i§ler de birer gerekim niteligindeydi. Onlann durumuna g6re davranma g6rev yapma geregi vard1r. Gi.ine§ tann olunca ona kar§t sayg1 gosterme de bir din goreviydi. i§te bu gibi gorevleri gerektiren eylemler, davram§lar zamanla ozi.inden, gergek anlam111dan uzakla§arak birer inan9 k1hg111a girdi. Ay bir tannyd1, ona kar§I ti.iki.irmek, sovmek; sayg1s1zhk etmek sug­tu, ugursuzluk, cezay1 gerektiren bir eylem say1hrd1. <;agla­rm akt§I i9inde bunun anlam1 birtak1m degi§ikliklere ugradi. Ayla ilgili davram§lar birer inan9 oldu. Halk bu inanglan, ozi.ini.i bilmedigi igin, oldugu gibi benimsedi, kendi ya§am1-na uygulad1. Durum oteki doj?;a varhklan, doga olaylan igin de boyledir. Y1ldmm, §im§ek, ri.izgar, yagmur, lfmaklar, daglar kayalar eskiden kutsald1, sonradan bu kutsalhg1 dogu­ran anlam unutuldu, yalmz onlarla ilgili inans;lar kald1.

Tektannc1 dinlerle ilgili inanglarm ozi.inde de bu gok tan-

42

Anadolu inan~lan

nc1 donem dinlerinin etkileri vardir. Zamanla c;:oktannc1 donemlerin inanc;:lan, din kurumlan bic;:im, oz degi§tirerek tektannc1 dinlere gec;:ti. 0 dinlerde hirer huyruk, hirer tmm huyrugu, hir bakmw din gorevi niteligi kazand1. Eskiden doga olay1 ile baglant1h olan bir inane;: sonradan ki­taba gec;:ti. Eskidogac1 oziindcn uzakla§tJ, eski di:inemdeki anlam1 zamanla unutuldu. Sozgeli§i cami duvanna i~e­yen <;arp1/rr inanc1 c;:ok eskidir. <;oktannc1 donemlerden kalmadlf. Eski tapmaklara, kutsal varhklara kar§I i§lenen sayglSlzhgm y1k1mla sonuc;:lanacag1111 bildiren eski bir inancm zamanla degi§en kahnhs1d1r. Ekmegin kutsalhg1, onunla ilgili inarn;;lar bugdaym tannsal bir varhk olarak sayg1 gordi.igi.i c;:aglardan kalmad1r. Hitit, Urartu dinlerinde bugday kutsald1, tannsal bir ozle donalilm1§tIL Bundan do­lay1 ona kar§I biiyi.ik bir sayg1 gosterilirdi. Bu inane;: zaman­la degi§e degi§e tek tannc1 dinlere gec;:ti. istam dininde bi.i­yiik bir i:inem kazand1, nimet (yenecek klttsal varhk) ola­rak nitelendi. Tektamc1 dinlerde yavalc;:lann (peygamberle­rin) kutsal say1lmas1 bile c;:oktannc1 donemlerdeki tann krallardan kalrnadlf. Yalvac;:lar, tann k1rallann birer kahnt1-s1dlf. <;oktannc1 donemlerde k1ral kutsald1, tannhk bir ozi.i, yi.ice bir gi.ici.i olduguna inamhrd1. Bu inane;: sonradan tann adma konu§tugu, tann katmdan gi:inderildigi si:iylenen yal­vac;:lara gec;:ti. Tann kirallann yerlerini yalvac;:lar ald1. Bu­nun en ac;:1k i:irnegi isiam dininde gi:iri.ili.ir. Muhammed, tannmn evreni diizenc koymak ic;:in gi:inderdigi bir gi:irevli­dir, bundan dolay1 onun biitiin sozleri bir yasa niteliginde­dir. 0 yalvac;: oldugu oranda bir yi:inetici, bir devlet ba§ka­mdlf da. Onunla ilgili inanc;:lan geri gec;:mi§e gi:itiirdi.ikc;:e isa'ya, Musa'ya, daha eski yalvac;:lara, sonunda tann k1-rallara vanhr. Tann kirallar tann ile konu§Ur, tartI§lf, ye­mek yer, ic;:ki ic;:er, yeryiiziinii tann adma yonetir, insanlan gerektiginde cezalandmr. Hitit k1rallan, M1S1r Firavunlan,

43

ismet Zeki Eyuboglu

Stimer, Asur, Akad, Babil ktrallan hirer tannyd1, tann adma insanlan yoneten hirer yiice gorevliydi. Zamanla onlann yerlerini Davud, Siileymen, Musa, isa, Muhammed gibi yalva~lar aldt. Bunlann da sozleri, eylemleri, davram§lan uyulmas1, uygulanmas1 gereken hirer yasa, hirer inan9 oldu.

inan9larm dogu§unda etkili olan ii9iincii kaynak giinliik ya§am olaylandtr. Bunlar ardarda sualanan birtak1m geli§i gi.izel olu§lann ~amanla bir ilke niteligi kazanmas1 sonucu kesinle§mi§tir. Insamn ba§tndan ge9en bir olayla bir doga olay1 arasmda benzerlik, baglantI zamanla inan9 olmu§. Soz­geli§i cevizagacmm alhnda uyuyan bir kimsenin hastalan­mas1, me§e agacmm golgesinde oturan bir kimsenin ba§mm di.i§en kozalakla yanlmas1 ilkel insanm dii§i.incesinde gizli bir giiciin etkisi diye yorumland1. Bundan o aga\:larla ilgili inan~ dogup geli§ti. Bugiin Dogu Karadeniz k1yilannda, ozellikle Trabzon, Ma~ka ~evrelerinde, yaylada, koyde ya­y1k 1,;alkamrken kaymak kolayca yaga donu§mezse zifin (zafinos ) denen aga~~1gm ince dalmdan bir par9a ahmr, kii-9iik bir ~ocugun i.ireme orgam boyunca kmhp yay1ga at1hr. Boylece kaymak kolayca yaga donii§iir, yay1k vurma i§i bi­terrni§. Bunun kendi ya§arm siiresince gorenler, uygulayan­lar vardu (l).inan9lann dogu§U, geli§imi bak1m111dan bu olay ~ok ilgincrtir. Bunu biraz e§eleyince, eski 9aglara gidin­ce erkek iireme organmm kutsal bir nitelik ta§1d1gma inaml­d1g1,

(I) Bu olay, bundan kuk yil once, bizim yaylam1z olan, Ma'<ka'nm Agralaksa yaylasmda bana uyguhpid1. Yay1gm erken olup olmad1gm1 bi­lemiyorum, yalmz olay1 bir tiirlii unutamadtm. Bu eylemin ilgin'< bir yam da yalmz siinnet edilmii: kii'<iik ~uklara uygulant~tttr. Stinnet edilmi§ i;:o­cuklaTla ooyle biT deney yaptlmaz. Bunun da i;:ok eski dinlerle yakm bir baglant1s1 oldugu goriiliiryor. Bugiin bile ad1 gei;:en yaylada , ona kom~u yaylalarda olan yayiklar i~in, bu inani;:, gelenek stirdtirtiltiT

44

Anadolu inani;:lan

f'allos ad1 altmda sayg1 gordtigiinii, ona tapild1gm1 anlanz. i§le bugiin ya§amla yanyana yiiriiyen bu inancm ozi.inde boyle bir nitelik, boyle bir anlam sakhd1r. Zamanla degi­§en, boyas1 ba§kala§an bu inan<; insan ya§am1 ile s1k1 bir baglant1 i<;indedir.

inanc;:larm en c;:ok bilgisiz <;evrelerde tutundugu, geli§tigi goz oni.inde bulundurulursa ac;:1klam§lan daha kolay olur. Bir koyltini.in ya§ammda iki gizli gi.ic;: onemlidir, iyi ile kotii. Koyliiye yaran dokunan bi.iti.in olaylar onun i<;in iyi'dir. Kotii ona y1kim getiren durumlard1r.

Ba§kasma yararh olan ona zararh olursa gene koti.i'di.ir. iyinin de koti.ini.in de Olc;:i.isi.i onun kendidir. Koyliini.in bir kayadan bir bay1Tdan hayvam m1 yuvarland1, oras1 ugur­suz'dur, tekin degildir. ic;:tigi bir soguk sudan, yedigi bir ottan, yemi§ten mi hastaland1g1 o nesne, o su ugursuz'dur. i§te tek tek deneyler zamanla genellik kazamr, yay1hr. Boyle bir olay ba§mdan gec;:meyen kimse bile ba§kalanmn etkisi altmda kalarak onun iyilik, ya da kotiiliik'i.ine ina­mr. Yoreden yoreye, dilden, dile yay1lan bu olay bir si.ire sonra inane;: oluverir.

Koylerde dogan, geli§en bir inane;: zamanla kente iner. Bu ini§ kente gelen, §ehirde yerle§en, ya da koye giden, koy ya§ammm etkisinde kalan kimselerle gerc;:ekle§ir. Bu bak1mdan koy kaynakh inanc;:lar c;:okluk gtinli.ik ya§amla, koy gen;ekleriyle baglant1hd1r. Kent inanc;:lan ise daha c;:ok soyut kaynaklara dayarnr. Bir bakars1111z koyde, k1rda, yaylada, agac;:, dag, ta§ kutsaldu, ugurludur, ugursuzdur. Kentte ise falan ermitin solugu, filan hocanm okuyup i.if­lemesi. Koyde dogadan fI§k1ran inanc;:lar, kentte daha c;:ok yazmla yay1hr.

45

ismet Zeki Eyuboglu

ANADOLU iNAN(:LARININ GENEL NiTELiKLERi

Anadolu inanrlan, Anadolu halkmm ya§am1yla, tari­hiyle, ozellikleri ile yakmdan ilgilidir. Oyleki, inanc;:la Ana­dolu'yu, Anadolu ile bu inane;: dtizenini birbirinden ay1rma olanag1 yoktur. Anadolu inanc;:lan Anadolu'nun gene! ozelli­gi durumundad1r. Nereye gitseniz Anadolu kaynakh bir inanc1 onun kokusundan, boyasmdan, dokusundan kolayca tamrsm1z, sec;:ersiniz. Bu inanc;:lar bir btittin olarak ya§amla, doga olu§umlanyla s1k1 s1k1ya baglant1hd1r. Ekinden, yemi§­ten tapmmalara degin btittin inane;: ttirlerinin dtinya ile, ir;in­de ya§amlan evrenle, ya§ama ortam1 ile ilintisi bagla§1m1 vard1r. Anadolu halkmm inanc1 ya§amma kan§mt§, btittin eylemlerine, davram§lanna yon verici bir nitelik kazanm1§­t1r. inane;: ya§amdan kopmu§, arada bir uygulanan bir varhk degildir ona gore. Su ic;:erken, inegini sagarken, agac;: keser­ken, evinin duvanm orerken, evlenirken, c;:ocugunu yeti§ti­rirken, yola giderken soztin k1sas1 btittin davram§larmda, tu­tumlannda inanc;:larla ic;:ic;:edir. Halkm ttirktistine, di.igtini.ine, dernegine, bayram111a inane;: girmi§, bilttin c;:evresini inanc;:lar ormti§ ku§atm1§tir. Anadolu inanc;:lannm bu durumu eskic;:ag­dan geliyor. Eski Anadolu uluslarmda bir din kurumu, din kurulu§U bic;:iminde geli§en varhklar zamanla degi§e degi§e

46

Anadolu inarn;:lan

inan9 olarak giiniimiize gelmi§, toplumun biitiin katlarma yaytlmi§tlf. inan9lann boylesine degi§ik, boylesine tiirlii tiir­lii olu§u Anadolu'da ya§ayan uluslann, kurulan uygarhklann degi§ik olu§undan ileri geliyor. Zaman bu degi§ik uluslan, onlann yaratt1klan ayn ayn uygarhklan belli bir dii§iince diizeyinde eritmi§, sindirmi§, ondan yeni bir biitiin yarat­m1§t1r. i§te binlerce ytldir unutulmayan, degi§ik toplum ke­sitlerinde siiriip giden inan9lar bu biitiin' Un etkisi yiiziin­dendir. Onlan ya§atan, yayan, geli§tiren, oztinde saklayan bu biitiin'diir. Biitiin inan9 tiirlerinin sakland1g1 bir kaynaktir bu biitiin. Anadolu'nun inan9 bak1m111dan kimligi, ki§iligi bu biitiin'de sakhdtr. Bu biitiin birbakima Anadolu'dur. Anadolu toplumudur.

Anadolu'yu ayakta tutan, ona genel ozelligini kazand1ran, 9aglann siizge9inden ge9erek giiniimiize degin gelen, bu in­san yaratmalan, bu inan9 bi9imine giren dii§iince varhklan­d1r. Bundan dolay1 Anadolu inan9lanna Anadolu'nun ya§an11 diyebiliyoruz. Ancak burada inan9larla gelenekleri, gorenek­leri ay1rmak, e§ dii§tince ortammda ele almamak gerekir. Gelenekle inan9 ayn ayn dii§iince diizeyince olu§an varhk­lard1r. Ozleri de, bi9imleri de, ortamlan da ba§kad1r.

Anadolu inan9lan bir biitiinliik i1.rinde, dogadan, doga olaylanndan, ft§ktran varhklardtr. Anadolu'ya dt§ardan, kom§U uluslardan gelen, Anadolu'da oziimlenen inan9larda, genellikle, bu nitelik yoktur. Onlar daha 9ok soyut kaynakla­ra dayarnr. Bu tiirden inan9lann giinliik ya§amla pek ilgisi yoktur. Bunlar, daha 9ok yorumla, ger9ek iistii bir evrenin, var samlan varhg1 ile, olu§umu ile baglant1hd1r. inan9lar olu§urken ya§am olaylanyla olan baglantllan is:ten i1.re sii­rtip gidiyor. inan9lar Anadolu'da ya§amm bir gerektirimi ni­teligine biiriiniiyor. Bir bak1ma inan9lar ya§amm diizenleyi­cisi durumuna geliyor. Anadolu insarn 9evresini ku§atan inan9lann orgiisii i9inde biitiinliige vanyor, kendi kendini

47

ismet Zeki Eyuboglu

biitiinliiyor. Anadolu'da ya§amdan kopuk, bo§lukta inane;: yoktur. Bi.iti.in inanc;:lann belli olc;:i.iler ic;:inde ya§ama yar­d1mc1 bir yanlan vard1r, balk ic;:inde.

Anadolu inanc;:larmm olu§umunda iic;: ayn kaynagm bu­lundugu, bunlardan birinin eskic;:ag Anadolu dinleri, ikincisi­nin Stimer, Akad, M1sir gibi kom§u uluslann dii§iince kahn­tilan, iic;:iinc;:iisiiniin de tektannc1 dinlerin etkisi oldugu gorii­liiyor. Yunan-Roma doneminden kalan inanc;:larda o ulusla­rm ozelliklerini yansltan yanlar oldugu gibi Fenike uygarla­gmm izleri de vardi. i.b. iic;:iincii bin y1hnda i.S.V.yy. kadar siire bir donem ic;:inde inanc;:lar arasmda yogun bir kan§IP kayna§ma goriili.ir. Lidya, Frigya, Bergama, Libya, Trakya uluslannm yaratt1klan inanc;:lan, ozellikle Orpheus, Pythagoras dii§i.ince c;:1girlann111 kan§1m1 sonucu ortaya c;:1kan inanc;:lan bugi.in ba§ka Bekta§ilik olmak iizere bin;ok istam tarikatlannda ac;:1kc;:a goriiyoruz. Bu tiir inanc;:lar yalmz ya§am yoluyla, balk dii§iincesinde yerle§me, ya§ama uygu­lanma sonucu siiriip gidiyor. Onlar yaz1h kaynaklarla, belge­lerle kalm1yor. Halkm boyle bir ozelligi, boyle gizli bir giicii vard1 i§te. inanc;:lann ya§amak, c;:agdan c;:aga gec;:mek ic;:in bel­li bir dili gereksedigi de pek belli degil, gorenekler, gelenek­ler gibi. Onlar da dille (konu§ma arac1 olan dille, sozlerle) degil gori.inen davram§lann uygulam§I, benimseni§iyle kah­yor boyuna.

Anadolu halkmm yogunla§mI§, degi§ik soylardan gelen insan topluluklannm kan§ml§, oziimlenmi§ bir biitiin oldu­gu besbelli. Anadolu inanc;:lan da boyledir. Kaynaklann de­gi§ikligine, ti.iri.ine g0re bic;:imlenir, halk elinde, hak dilinde oziimlenir. Sozgeli§i ekinle, ekip bic;:mekte, tanmla ilgili inanc;:lann c;:ogu Hititllerden, Urartulardan kalmad1r. Bunlar arasmda Siimerlerden, M1sirblardan gelenler de vardu. Ana­dolu inanc;:larmm Anadolu'nun tarihi ile de yakm bir bagla§1-m1 vardir. Anadolu tarihinin iic;: donemli olu§U gibi inanc;:lan

48

Anadolu inanc;:lan

da ii9 donemlidir. Tanmla ilgili inan~lar, tanm i§lerinin yiiriitiilmesi sonucu

dogmu§tUr. Bunlar i~in belli belirli bir zaman soylenemez. inan9lar zamanm ~ocuklandtr, ancak dogu§ y1llan, 9aglan belli degildir. Bir inancm ya§mI bulmaya kalkmak kendi kendini aldatmaktan 6teye ge9emez (1))

i§te Anadolu inan~lannm 6zelliklerinden biri de budur. Anadolu d1§mda (~ok eski ~aglar bir yana) bir kaynaklan yoktur. Yukarda da soylendigi gibi orta~agda isliim dininin yay1h§1 ile giineyden gelen bir9ok inan9 bile Anadolu'da eri­mi§, 6ziimlenmi§ yeni bir bi~im, apayn bir nitelik kazanm1§­lir. Asya'dan geldigi ileri siiriilen inan9lann en belirgini 90-cuklara, lohusalara baglanan, onlarla ilgili olan albast1'd1r. Bu bile eski9ag Anadolu dinleriyle, dinlerin iyi ilekotii diye ikiye aynlmas1yla baglant1hdir.A/bast1'dakotii in yeni do­gan 9ocuga, anasma y1k1m getirir. Eski~ag dinlerinde de du­rum boyledir. Kotii tinier 9ocuklann, annelerinin ba§ma ii§i.i­§i.ir, onlara kotiiliik eder.

Anodolu'da ozcllikle Alevi, Kmlba§, Yezidi, toplululann­da ya§ayan inan~lann kokiinde bir yandan Bat1Anadolu uy­garhklanmn, bir yandan da eski Anadolu dinlerin derin izleri goriiliir. Bu topluluklann inan~larmm islftm diniyle bagda§a­mamasmm nedenlerinden biri de budur. Halife Ali'nin varh­grnda bir tannnm bulundugunu, gori.inii~ alanma 91kt1g1111 ile­ri siiren di.i§iincenin kokeni insamn, k1rahn bir tann olarak sayg1 g0rdiigii, kutlad1g1 donemlerin evrcn anlay1§1, insan goriinii§iidiir.

(I) Bundan altmI§ y1l once boyle dil varhklanmn kaynaklanm ara~t1-mken ya§lanm (dogul? y11lanm ) bile bulmaya, go stermeye kalkanlar ol­ITIU§!Ur. Anadolu'da ya§ayan bi.iti.in gelenekleri, gorenekleri, inarn;:lan As­ya'dan getirmeye kalkan, Anadolu'da buldugu bi.iii.in di.i§i.ince i.iri.inlerini Asya'dan gelmi§ gosteren, Anadolu'nun tarihini I 071 y1hyla ba§latan bu

~i.iri.ik di.i§i.ince zamanla bir gi.ildi.iri.i olup kalm1§.

49

ismet Zeki Eyuboglu

Anadolu inanc;lanmn ba§ka bir ozelligi, bir boltimleni§i daha vardir. Bu da aktore ile ilgili inanc;lar, tiize ile ilgili inanc;lar, iiretim-tiiketim ile ilgili inanc;lar diye aynmlana­bilir. Bu son tiirden olan inanc;lar bir yandan tanmla da ilgisi bulunan inanc;lard1r.

50

Anadolu inanclan

iNAN<; KA YNA~MALARI

Anadolu, inmu;lann kayna:pp kan~t1g1, harman oldugu bir yerdir. Bu yi.izden bi.iti.in inarn;lann kokenini genel bir ge9erligi olan kesinlikle suurlandirma olanag1 yoktur. 09 kokeni oldugunu soyledigimiz inan9lan bir bir aymp, ke­sinlikle belirleyemeyiz. Siimerlerden geldigi soylenen bir inancm benzerini M1sir'da da bulabiliriz. Kaynag1 kesinlikle bilinen pek say1h inanc;;lann d1§111da kalan siirekli bir kan­§tp kayna§ma sonuc;;u dogmu§ da olabilir. Yal111z Asya kay­nakh oldugu soylenen pek az say1da inane;; ic;;in bir belirle­me yap1labilir. Bunlar ozleri, nitelikleri bak1m111dan Asya uluslannm gene! gorii§lerini,aktore anlayt§lann1 yans1t1c1 bir yap1dad1r. ~aman diniyle ilgili inanc;;lar bu tiirdendir.

Alevi, KlZllba§,Yezfdi, Bekta§I inai19lan ise genellikle eskic;;ag Anadolu inan9lanmn oziimlenmesi sonucu yeni bir yap1, yeni bir bic;;im kazanmt§lir. Bunlarda yal111z islilmhgm, eskic;;ag Anadolu uygarhklannm degil, Hint dinlerinin bile ac;;1k etkileri oldugu gorliliir. Hint diniyle olan yakmla§ma­nm i.6.IV.yy.da iskender'in Asya sava§lan sonucu oldugu soylenirse de bu kesin degildir. Daha onceki c;;aglarda iran­Hint yakmla§malan dolay1s1yla birtak1m inane;; ah§-veri§leri­nin oldugu bir gerc;;ektir. Bunu, bu iki eski ulusun dillerinde­ki benzerlik (Fars-Sanskrit dilleri benzerligi) ortaya koyu­yor ac;;1k9a.

Anadolu'da inane;; kayna§malan en eski c;;aglardan ba§la­y1p Yunan, Roma donemine degin si.irmii§ttir, Bir olmu§ Anadolu'dan Bat1'ya y1gm y1g111 inane;; gitmi§ bir olmu§ Ana­dolu'dan giden inanc;;lar Bat1'da yeni bir bic;;ime girerek, de­gi§ip donii§erek yine Anadolu'ya gelmi§, yeniden oziimlen-

51

ismet Zeki Eyuboglu

mi§tir. Frigya, Bergama, Lidya, Pontos uluslanyla Yunan­Latin uluslan arasmda kurulan ili§ki inane; kayna§malanni da besbelli kolayla§tlfmi§tlr.

Homeros'da, Herodotos'da, goze c;arpan inanc;lar bunu gosteriyor. Bunlardan ba§ka Hesiodos, Kallinos, Tyrtaios. Theognis. Arkahilokhos, Simonides, Sappho, Anakreon, Pindaros gibi i.6.VII.yy.larda ya§affiI§ Yunan ozanlan ile Vergilius, Ovidius gibi i.b. i.S. Lyy.da ya§am1§ Latin ozanlannm §iirlerinde goriilen inane; benzerlikleri, t1pk1hkla­n Anadolu uygarhklarmm etkisi sonucu geli§en inane; kay­na§malannm, oziimlenmelerin iiriiniidiir.

Bu inanc;larm orgusunde kullamlan dii§iince iplikleri Anadolu keteninden egrilrni§tir. inanc;lann boyle kayna§ma­smda, oziimlenmesinde ilkc;ag bilgilerinin, bilginlerinin, ozanlanrnn, yazarlannm da katk1lan olmu§tur. Platon'un yaz1lannda goriilen birc;ok inane; ornekleri, Kse11opho11'u11 Anabasis adh yapltmda ac;1klanan tutumlar, davrarn§lar (Anadolu'da bulundgu siireyi ic;erenler) bu kayna§malann ac;1k ornekleridir.

Platon'un yaz1lannda s1k s1k gec;en yeralt1 diinyas1 (Tartaros) en eski Anadolu dinlerinde de vard1r (ba§ka adlar­la). Yunan yazmmda goriiliin Yedi Bilge'nin benzerini Sii­mer dininde de buluyoruz. Onlarda da yeralt1 diinyasmda ye­di bilge vard1r. Bunlar zaman zaman yeryiiziine c;1kar, in­sanlara dogruluk, bilgelik, ogretir, iyilik yollanm gosterirler. Tarih bak1mmdan Siimerlerin Greklerden c;ok once ya§ad1k­lan goz oniine getirilirse inanc;lann nereden nereye gidebile­cegi daha kolay anla§1hr. Or, yedi, dokuz, oniki. kirk gibi kutsal sayilan sayilarla ilgili inanc;lann c;ogunu eski Anadolu dinlerinde, Mezopotamya dinlerinde buluyoruz.

Olympos tannlannm on iki olU§U, Anadolu'da bulunu§U, c;ogunun admm Yunan dili ile ac;1klanamay1§1, eski Anadolu dilleriyle ac;1kam§I bunu gosteriyor ac;1kc;a. Sozgeli§i pey-

52

Anadolu inans;Ian

gamber Muhammed 'in dii§manlanndan ka\:IP sakland1-g1 Hira dagrndaki magaramn agzma ag veren orumcek eskirag Anadolu inanrlannda da vardir. Ovidius'un on­larm bir c;ogunu konu edinen §iirlerinde de.

inanc;lar, arasmda gortilen yogunla§ma, ic;ic;e gec;ip yogurulma daha \:Ok Anadolu'da gerc;ekle§me§tir. Bunu elimize ge\:en yaz1h belgelerden ogreniyoruz kolayca. "Dedem Korkud Kitabt"nda gec;en kahramanhk oykii­leriyle ilgili, ozellikle Tepegoz'deki inanc;lann, dokusu­nu inceleyince kuzeydogu Anadolu ile kar§1la§1yoruz.

53

ismet Zeki Eyuboglu

. . . A Y'LA ILGILI

iNAN(:LARIN KA YNAGI

TURKULERDE A Y

Bugi.in, Anadolu'nun birr;ok yerinde, ozellikle ekin ek­meye, tanma elveri§li 'bolgelerinde, yazlan yaylalara c;1kan topluluklarda, hayvan besleyen yorelerde ayla ilgili pek c;ok inane; vard1r. Aym dogu§U, bi.iyi.iyi.ip ki.i§i.ilrnesi, ball§! birta­k1111 olaylarla, olu§umlarla baglant1h say1hr. Yalrnz zarnanm di.izenlenrnesi yolunda degil bu ayla ilgili olu§urnlar, daha ba§ka nedenle var ozi.inde. Ay, Anadolu insanmm yi.ireginde sevilen, say1lan, kutsalhk ta§iyan birgok varhg1d1r. Ay'da c;ocuklan gtildi.iren, sevgilileri aglatan, falc1lan di.i§i.indi.iren inanc;lar, gizlilikler sakhdir.

Bizirn, bir zarnan olc;i.isi.i olarak kulland1g1rn1z otuz ya da otuzbir gi.inli.ik si.irenin ad1 bile bu gokteki ay'dan gelir. i.S. IV.yy. da dogan, VIII.yy. da Dogu'ya, Anadolu'ya degin ya­yilan islam dininin bin;:ok inane; kururnlan Ay'rn gokte de­vinrnesine baghd1r. Rarnazan denen oruc; zarnarn bile ay'rn dogu§u bat1§111a gore di.izenlenir. Ay'm dogu§u ayba§1, batI§l ay sonu olur birc;oklannm dilinde. Kadmlarla ilgili birtak1rn ozel dururnlar bile bu ayla belirlenen Si.ire ic;inde oJur.

Ay, eski c;aglardan beri insanlann ilgisini c;eken, kirnine korku, kirnine sevgi salan bir gok varhg1d1r. Gi.ine§in, kaq1-t1, y1ld1zlann en yakm can yolda§1d1r. En eski gaglardan beri bu gizli durum boyle gelrni§ boyle gider.Ay tanrncilann,

54

Anadolu inam;lan

ekin ekip bi9enlerin dilinde bir ugur varhg1, ozanlarm, yazarlann gonliinde sevgilinin yans1mas1,6rnegidir. Ay, butiin diinya yazmlannda sevgilinin yiiziidiir. Anadolu halk tiirkiilerinde de ozel bir yeri vardir. Ay'm bu ozelli­gi Ay'a kar§t duyulan ilgi, ona gosterilen sayg1, sevgi Doga dinleriyle baglantth bir inan9tan gelir.

Anadolu'nun en eski uluslarmda, Hurrilerde, Hititler­de, Urartularda, onlann bat1§mdan sonra dogan Yunan­Roma donemine degin ya§ayan uluslarda Ay bir tann, tann9a olarak sayg1 gori.ir; bir9ok kutsalhk ta§1d1gma, yeryiizii olaylanyla yakm ilgisi bulunduguna inamhrd1. Ay bir I§Ik kaynag1, y1ld1zlan, karanhklan aydmlatan bir gok varhgt olarak nitelenirdi. Ay gelince karanhkla­ra saklanan, insanlarm odi.inii patlatan koti.ili.ikler gider­di. Ay'm say1s1z goktannlan arasmda onemli bir yeri vard1. Hurrilerin ka§uh dedikleri ay tannst, yild1zlann ba§kam, yoneticisi durumundayd1. Geceleri goklerde, sularda, yeryi.iziinde olup bitenler ondan sorulurdu.

Bugi.in, Anadolu'da gerek tanm alanmda, gerekse halk yazmmda geni§ bir yer tutan ay konusu 9aglann i9inden siiziili.ip gelen bu eski inan9lann zamanla degi§­mi§ bir kahntlSldir. Ozellikle tanma elveri§li bolgelerde Ay bamba§ka bir sayg1 goriir. Dogu Karadeniz koylerin­de Ay'la ilgili pek 9ok inan9 vard1r.

Ay yeniye germeden tohum ekilmez. Bu halk arasm­da ekin zamamm belirleyen, Ayla, Ay'm y6ri.ingesi i.ize­rindeki yi.iri.iyii§ti ile ilgili yaygm bir inan9t1r. ister ilk­baharda, ister sonbaharda olsu, ekin ekilirken Ay'm ye­niye germesi'ne, gokte yeni gori.inmesine btiytik bi1 onem verilir. Ay'm yeni dogu§u bir ugur, bir verimlilik belirtisi saythr.

Ay yeniye gepneden tar/a birilmez. Bu inan<; da tar­lalarm bi9ilme zamamm belirleme konusunda yaygrn

55

ismet Zeki Eyuaoglu

bir nitelik ta§IL Genellikle Ay'm yenisi onemlidir. Ay orta­smda tanm yapmay1 ugursuz sayarlar.

Ay kesinzinde tar/a ekilmez. Ay kesimi, aym yava§ yava§ kii<_;;iilmesi, bitime yonelmesidir. Bu donemde tarla ekmek, ekin bic;mek ugursuz sayil1r.

* Ays1z palates ekilmez, * Ays1z tiitiin dikilmez, *Av kesiminde raytr birilmez, * Ays1z sogan ekilmez, * Ays1z tar/agiibre/enmez, * Ays1z fidan dikilmez,

bunlar ekin ekmeklc, tanm yapmakla, i;ayir bii;mekle ilgili inani;lard1r. Gencllikle bunlara uyulur. Bunlara uymayan bir kimse <_;;okluk kendisine imece yoluyla yard1mc1 da bulamaz. Peki nereden gelir, nereye gider bu inani;lar? Bunlar belli

bir zaman siiresi i<_;;inde ortaya <_;;1kacak, geni§ bir alana yay1-labilecek niteliktc degildir. Anadolu'da bu inanc;larm yogun­la§t1g1 yer genellikle Hititlerin egemen oldugu bolgelerdir. Ay'la ilgili inani;lann bir ba§ka tiirii de insan davram§lan,

toplumsal baglant1lar konusundadir.

56

* Aystz di§ rekilmez. * Ayba§r evlere girilmez, * Ay ba§lannda c;orap oriilmez,

diki§ dikilmez, * Ayss1z ll§l (aga<; G§lSI) yaptlmaz, * Ayss1z kulu<;ka oturtulmaz, * Ays1z yaylaya pk1lmaz, * Ays1z yayladan inilmez.

Biitiin bu inan<_;;lann oziinde Ay'm kutsal bir varhk bir

Anadolu inam;:lan

tann, ya da tann~a olarak sayg1 gordiigii 9aglann kahnt1-Ian vard1. ( l)

Yalmz tar1m, toplumsal ili§kiler degil, koylerde ev ya­parken bile kesilmesi gereken kerestelik aga<;lar i9in or­mana Ay'la gidilme gelenegi vardu. Aysrz ormana gidil­mez. ays1z aga<; kesilmez. der Anadolu koyli.isii. Evin yap1mm­da ugur arar Ay'da, Ay'm dogup batI§mda. Halk inan9la­nnda da daha 9ok Ay'm dogu§U, dolunay bi9imine giri§i onemlidir, ugurludur.

Ay'm bi9iminde, durumunda bir anlam goren koyliiye gore, Ay hi/al bfr;iminde iken iki u<;u a~ag1 o/ursa o ay yagmur/u, yukan olursa kurak olur.Bu inan<; yayg111d1r. Ancak iki ucunun yukan, ya da a§ag1 olmas1 dogru mu, degil mi, bunun incelenmesi ayn bir konudur. Burada onemli olan Ay'i_n devinimiyle halk inancmda yerle§en koklii ili§kidir.

Ay'la ilgili inanc;lar arasmda <;ok onemli yeri olan bir de diigiinler vardlf. Anadolu'da ozellikle yaz aylannda dii­giinler (gece yap1lanlar) harmanlarda ger9ekle§etirilir. Bu bak1mdan Ay'm en parlak zamam kollamr. Bunda bir ugur aramr. Evliligin siirdiiriilmesi, yuvamn mutlulugu buna baglamr. Mutsuz olan kan-kocanm Ayh gecede mi, Ays1z gecede mi evlendigine bile biiyiik bir ilgi duyulur. Birta­ktm iifiiriik9iiler, hac1lar, hocalar fal bakarken, kitap a9ar­ken evliligin, 9ocuk dogurmanm, kurakhgm Ay'm dogup batI§I ile baglant1sm1 arar dururlar. Bir evde mutsuzluk, ge~imsizlik mi var? Hoca dii§iincesini-bildirir:

{I) Eski~ag uluslannda oldugu gibi, ilk~ag uluslarmda da Ay'm de­vinmesine bakarak, onunla fa! a~arak eyleme ge~me inanc1 vard1r. Sa­va§larm a~1lmasmda. kazamlip kazamlamayacagmda Ay'a yilzd1zlara bak1hrd1. Bu inan~ Hitit, Lidya, Frigya, Be~ama, Roma, Grek,Fenike uluslarmda ~ok yaygmdir.

57

ismet Zeki Eyuboglu

"Bu evde Ay batarken diigiin yap1lnll§, gerdege girilmi§, tarlaya van/mi§" Bu fallar uzay1p gider. Bu inane; dilzeni yeni degildir.

Ay'la ilgili inanc;lar tiirkillere degin girmi§tir. Ozellikle kemenc;e, kaval gibi halk c;algtlan c;ahmrken soylenen tilrkillerde (daha c;ok Karadeniz tilrkillerinde) Ay'rn ayn bir yeri vardlf. Birc;ok tilrkilye Ay ile ba§lamr. Ay, tilrkiiniin bir giri§ ogesi'dir. Tilrkilniln ilk bolilmil Ay'la ori.ililr, sonra ikinci bolilme, gerc;ek konuya gec;ilir. Bunun da Ay'm ta§1-d1g1 kutsalhkla (degi§mi§, kaynagmdan, ozilnden uzakla§­m1§ da olsa) yakm bir baglant1s1 vard1r.

58

Ay vurudi bacadan Giin gibi yiizlerine Hac;an eperdum oni Bakardi gozlerume (Ay vururdu bacadan Giln gibi yilzlerine Onu i:iptilgi.im zaman Bakard1 gozlerime)

Ay vuruyi vuruyi Vuruyi da duruy1 Ey g1z senunle beni Bi g1ran ayiruyi (Ay parhyor parhyor Parhyorda duruyor Ey k1z seninle beni Bir tepe aymyor)

Ay dogar sini sini Severum birisini iplan assalar beni Deyemem dogrusini

Ay dogd1 g1ranlara Bak cama vuranlara Ey g1z gurban olayim Koyunda duranlara

Bir ay dogdi g1randan Olayim ~efagma Bi evde iki giizel V uruldum ufagma (Bir Ay dogdu tepeden Bay1ld1m parlakhgma Bi evde iki gi.izel Tutuldum ki.i9i.igi.ine

Ay vuranda vuranda Memen kokar maranda Gagur imana gelu G1z saga yalvaranda (Ay doganda doganda Memen kokar maranda (2) Kafir imana gelir K1z sana yalvaranda

Ay vurur ayancuga 9-oyin c;1kdi ac;uga lsdedum da gelmedin Azacuk bu yancuga (Ay dogar a91k yere ~oyun 91kt1 aga9s1z yere Istedim de gelmedin Az1c1k bu yana dogru)

Anadolu inancrlan

(2) Maranda yaylalarda biten san, crok parlak leblebi biiyi.ikliigiinde tomurcuk gibi bir c,:ic,:ektir.

59

ismet Zeki Eyuboglu

Ayla ilgili daha pek c;ok tiirkii vard1. Gerek eski Tiirkler­de, gerekse Anadolu Tiirklerinde bu inane; c;ok yaygmdrr. ~aman dininde, ~aman torenlerini yoneten gorevlilerin ayla ilgili dua~an, §iirleri okuyup iiflemeleri vardir. Biitiin Asya §iirinde, Iran, <;in, Hind yazmmda Ay geni§ bir yer kaplar. <;:ol Araplannda, daha c;ok s1caktan bunahp gece yolculuk ettikleri ic;in, Ay'la ilgili pek c;ok §iir vard1r. Divan §iirinde, halk §iirinde en c;ok ad1 gec;e, en yaygm konu Aydrr.

Ay sevgilinin yiiziidiir, mutlulugun giiriinii§iidiir. Giize­lin yiizii, alm gogsii, yanag1 Ayd1r. Mutlulugun yiizii Aydrr. Ban§, sevi§, goniilde§lik Ay'la yans1tilrr. Geceleri c;e§me­den su almaya Ay 'la gider kizlar. Yaylalarda gece toplant1-lan (kadmlarm, k1zlann) Ay t§igmda diizenlenir. Tiirkiilere Ay'la ba§lanmasmm bir nedeni de bu olsa gerek.

Anadolu'da Ay'm dolunay bic;imine girdigi gece dogan c;ocuklar genellikle mutlu, gelecegi t§tkb say1hr. Bu gece dogan k1zlann Ay gibi parlak, Ay gibi giizel olacagma ina­mhr. Geceleri sokaga c;1kmak, yolculuk yapmak gerekirse kap1dan c;1kar c;1kmaz Ay'a kar§l doniiliir, dua edilir, okunur iiflenir, bismillah denir.<;ok eski c;aglardan, Ay'm bir kut­sal varhk, bir tann olarak sayg1 gordiigii donemlerden kal­ma bir inane; kalmtis1d1T. Bugiin bile Anadolu'nun birc;ok yerinde ay'a kar§1 tiikiirme, kiic;iiksu dokme, ya da ba§ka tek ba§ma yap1lmas1 gereken bir gizli eylemde bulunma ugur­suz say1hr. Birc;ok yerde yeni dogan c;ocuklar giizel olsun diye gece dolunaya kar§1 tutulur.

60

Ay vurur ayan ayan <;1k pen~ereye dayan Geluyirum ufagum Uykudayisan uyan

(Ay ac;tk ac;1k doguyor Sen de c;tk pencereye dayan Geliyorum kiic;iigiim Uykuda isen uyan)

Anadolu inam;:lan

Burada geli§i gtizel, §iir ol9iisii, uyak geregi Ay'la ilgili bir baglant1 var samlabilinir. Ancak, bu baglantmm ozellikle Ay'la kurulmas1 geli§i giizellikle .. a<;1klanamaz. Bu baglant1 bir degil pek 9oktiir da ondan. Oteki gok varhklanmn da yer ald1g1 ttirki.ilerde boylesine <;ok inan<; yoktur.

61

ismet Zeki Eyuboglu

AY iLE SU

Genellikle 1rmaklarda, derelerde olu§an kti~tik gollerle ilgili bir inan~ vard1r. Bu inan~ iki yonli.idtir: Biri ugurlu, biri ugursuz. Ugurlusuna gore gece gizlice, ay I§Igmda, gol­gedc y1kananlar Ay gibi parlak olurmu§. Ugursuz sayilan boliime gore de geceleri gollere girmek iyi degilmi§. Gece­leri ci11ler, peri k1zlan gollerde y1kamrlarm1§. Bu inanca uy­mayan kimseyi, ozellikle genci (ister k1z, ister erkek olsun) periler <;alarrn1§. <;almasalar bile insanm yamna bir inme iner, ~arp1hverirmi§.

Bir ba§ka soylenti de geceleri ay I§1gmda peri k1zlan toplanir, gollerin k1ytsmda dtigi.in dernek dtizenlerlermi§. Suyun §mlt1s1 onlann sesi, sudaki golgeler onlann ytizleri­nin yans1mas1ym1§.

Bu goller ~ok derin olur da dipleri gortinmezse orada <levier bile bulunur, insana koti.iltik eder, suyun dibine, ye­rin altma 9ekip gottiri.irlermi§. Karanhk gollerin hirer devi, ya da perisi varmt§. Ay boyle korkulu yerlere pek sokul­mazm1§. Bu inancm oziinde geceleri 9evrenin dogal durumu geregi, Ay 1§1gmdan yoksun kalmas1 ytiztinden dogan tir­ktinti.i vard1r.

Halk arasmda ya§ayan bir soylentiye gore Ay suya di.i§­ttigti zaman ona bakan (sudaki yans1masma ) 9arp1hrm1§. Bunun nedeni de Ay'm bu durumundan i.izi.ilmesiymi§. Goklerde dola§an, biiti.in gok varhklan111 en gi.izeli, sevgilisi olan Ay suya dii§meden dolay1 utamr, onu oyle gormek is­teyenlere k1zarmt§.

Bir ba§ka masal daha vardlf Ay i.isti.ine: Ay'm annesi nin bir gece 9ok i§i varm1§. Gokyi.izi.inde 91k1p evreni aydmlat­mak onun goreviymi§, ya da sll'a onunmu§. Btiti.in y1ld1zlar s1ra ile evreni aydmlat1Tm1§. Gi.indi.iz bu i§i Gi.ine§ yapm1§. Ay ise s1ramn kendinde degil annesinde oldugunu ileri sti­rerek o gece evreni aydmlatmaya 91kmam1§. Ay'm annesi ise: "Kmm r;1k evreni benim yerime bu gece sen aydznlat, bak benim i~im var, oteki karde~lerine ekmek yapmak ir;in

62

Anadolu inarn;:lan

hamur yoguruyorum,ellerim unlu, hamurlu." Ay gene di­renmi§,"evreni aydmlatma s1ras1 senindir" deyip durmu§. Buna k1zan anneside hamurlu eliyle Ay'1i:i yi.izi.ine tokat1 ya­PI§ttrml§ Ay'm yi.izi.i hamurla s1vanm1§. l§te geceleri Ay'da gori.ilen bu leke bu hamur bula§1g1 imi§. Ay yi.izi.ine ne denli y1kam1§sa su, annesinden korkarak, bu bula§1g1 <fikarmam1§. Bu bak1mdan Ay da suya danlnH§.

Bu masahn ozi.inde de Ay'm <fOk eski zamanlarda gok varhklannm, tannlann sevgilisi, gozdesi oldugu inanc1 var­d1r. Eski Anadolu dinlerinde, Mezopotamya dinlerinde Ay goklerin en gi.izel varhg1d!I', en sevgilisi, en gozde gi.izelidir. Gece pmarlan, sulan koruyan, onlara saghk, esenlik bagt§­layan Ay'd1r.

Ay'm yans1mas1 suya vurunca o su i(filmezmi§, i(fenin ba§ma erge\: bir y1k1m gelirmi§. Suya giren kimse birde Ay'm yans1masma (farpt m1, onu bozdu mu bu y1k1mdan onu kimse kurtaramazmt§.

Ay suda yans1y111ca ona bakamn gozleri kama§trmt§. Su­yun inceden inceden dalgalanmas1 sonucu gozi.i yoran bu gori.inttini.in nedenini halk inan(flan §tiyle a(ftklar: Ay yi.izi.in­deki lekenin gori.inmesinden utan\: duydugu i\:in ona baka­nm goziine ignelerini batmrm1§. Bu inan\: Gi.ine§ i\:in de soylenir.

Ay geceleri gokte dola§mI§ durmu§ kendisiyle evlenmek isteyenleri begenmemi§. Bumm i.izerine yeryi.iziine inmi§, sularda gezinye ba§lam1§. Kim beni yakalarsa onunla e~le­necegim, demi§. Oysa gene onu kimse yakalayamam1§. l§te \:aglar boyunca Ay'm sularda gezinmesi, yalmz kalmas1 onu yakalayacak kimsenin bultmmay1§mdan dolay1 imi§.

Ay'la ilgili inan(flann \:Ogu eski Anadolu dinlerinden kal­mad1r. Birtakmu ise sonradan, ozellikleXIl.yy.dan soma As­ya'dan Ti.irklerle, ~aman dinini benimsemi§ toplulukla gel­mi§tir.Ancak ~aman dinide onemli bir yeri olan Ay'm \:evre­sinde ori.ilen inan\: dokusu da bir yandan eski Anadolu din­lerine, bir yandan Hind inan\:lanna dayamr. ~amanhkta,

63

ismet Zeki Eyuboglu

Anadolu'daki inan9 bollugu yoktur. Sonra ;>amanhk, eski Anadolu dinlerine oranla 9ok yenidir. Ancak Yi:iri.ikler, Tah­tac1lar arasmda ya§ayan Ay'la ilgili inan9lann kaynag1d1r ~a­man dini. 0 inan9lar da zamanla Anadolu inan~lanyla kan­§lp kayna§IDI§tlf bugiin .

Eski Anadolu dinlerinde, ozellikle Hititlerde ay'la ilgili bir9ok torcn diizenlenir, Ay'a adaklar sunulurdu. Ay bir tan­nyd1. Geceleri kralm yonetiminde Ay i9in biiyiik torenler, §Olenler diizenlenirdi. Bu inan9lar daha sonraki ~aglarda ya­§ayan uluslara, ozellikle Bergama, Frigya, Lidya, Yunan, Roma uluslanna ge9mi§tir. Olympos tannlan arasmda Ay'm onemli bir yeri vardlf. Bu yeri ona daha onceki Ana­dolu dinleri saglam1§t1r. Bu inan9larm (Ay'la ilgili olanla­rm) 9ogu eskiden oldugu gibi bugiin de sularla yakm bir baglantI i9indedir. Ay ile su inan9 bak1mmdan yanyana yii­ri.iyor. Nitekim aym suya varmasm1 tiirkiilerin giri§ bolii­miinde s1k s1k goriiriiz.

Ay vuranda sulara Y ar dalar uykulara Gece aydmlugunda Dii§ti goynum yollara

Gogde ay gelin old1 Girdi suym goynina Be§ibirlik yapturdum Astum yarun boynina

Ay'm su ile goriik:n baglantlsmda bugi.in i9in bir yarar, bir 91kar yoktur. <;aglann siizgecinden siiziilen, zamanla 9ev­relere, insan ya§ay1§larma gore boyuna degi§en bu inan91ar, bugiin i9in az da olsa, oziinden uzakla§ffil§,kaynagma yaban­c1la§Illl§llf. Bugiin ~arpzlma, nazar degme gibi inan~lann

64

Anadolu inan~lan

gen;ekle en ki.ic;i.ik bir ilgili yoktur. Eskidense birtakim olaylar bunlara baglanir bunlarla ac;d<la01rd1.

Ay'la ilgili inanc;lar da oyledir. Eskiden Ay'm kutsal bir varhk odugu inancmm kahnt1s1 olmaktan oteye gec;emezler. Ancak bu, inane; kahnttlan bugi.in bi.isbi.iti.in b1rak1lamaz, halkm ozi.ine i§lemi§, yi.ireginde yerle§mi§Lir. Halkm ic;diin­yast onlarla oriili.idi.ir. Onlar halk ya§amm1 dokuyan b1rak1l­maz ipliklerdir. Birtak11n bilginler, bu inanc;lar arasmda, ozellikle tanmla ilgili olanlarla gen;:eklerin bulundugunu ileri si.iri.iyor. Ay'm kendi yoriingesi i.izerindeki dola§1m1 mevsimlerle, burc;larla, hava degi§meleriyle, yeryiiziinde gec;en olaylarla ilgili gori.ili.iyor. Denizlerde gori.ilen gel-git olaymm Ay'la baglant1h oldugu ~tkttr. Ancak eskic;ag insa-111 bunu bir doga olay1 degil de tannsal olu§um diye yorum­lar, dcgerlendirirdi. Mevsim degi§meleri de boyledir, Ay'la birtak1m ilgileri vardtr. Bu inan~lar bu ilgilcrin, Ay'm bir tann olarak sayg1 gordi.igii donemden kalma boli.imleriyle baglant1hd1r. Dogal olu§umlarla i~ten ili§kileri vardtr.

Halk ya§am1 ile s1k1 s1k1 bir baglant1 ic;inde bulunan bu inanc;lar, halkm gi.inli.ik ya§ay1§m1 diizenler niteliktedir. Halk1 bu gibi inanc;lara kar!}tt bir davrant§a itmek, ona inan­cma uymayan bir eylemi yaptmnak elde degildir. inanc;lann gene! gec;erligi, bu giinli.ik ya§am1, etkilemesi yiiziindendir.

65

ismet Zeki Eyuboglu

KARANLIKLAR, KOTU TiNLER

Ay dogunca, karanhklarda barman, insanlara kotiiliik et­mek i\:in, pusuya yatan tinier ka\:ar, ormanlara, karanhk yer­lere, engin kayahklara, t§tk ginneyen kuytulara s1g1111r. Kotii tinleri, cinleri, insanlan \:arpan, onlara inme indiren perileri ay t§1g1 dag1t1r, kovar. Bu yiizden bir iyilik kaynag1d!f Ay

insanlara y1k11n getiren hastahklan, tutank denen sar'ala­n, inmeleri, \:arpmalan doguran kotii tinier karanhklarda, gecenin derinliklerinde ban111rm1§. Gi.ine§ \:ekilip ortahk ka­rannca biiti.in bu kotiiliik ta§iyan varhklar yeryi.izi.ine yay1hr­m1§. Karanhklar koti.iliiklerin anas1, bannag1 imi§. Ay, gece­nin korkun\:lugunu giderir, L§1klan111 insanlara kotiiliik sa\:an cinlerin i.izerine doker, onlan ka\:mrm1§. Bundan dolay1 se­ver sayar Ay'1 insanlar.

Bu inan\:larm kaynag1, Ay'rn bir iyilik tanns1 olarak kut­land1g1 \:aglardan kalmad1r. Zamanla anlamlan, yorumlan degi§mi, ancak ozleri oldugu gibi kahvermi§, bir inan\: ola­rak si.iriip gider olmu§lar.

En eski Anadolu dinlerinde bu inan\:lar vard1r. 0 \:aglann insanlan giinli.ik ya§amlann1 bu say1s1z inan\:lara gore dii­zenlerlelerdi. Ay, onlar i\:in, insan ya§amrna diizen veren, I§tk tutan kutsal bir gii\:tiir.

66

Ay alcli karanluga Ka~urdi perileri Korkma k1z yemem seni Gelbirazacuk beri

(Ay karanhgm iisti.ine dogdu Perileri ka\:Ird1 Korkma seni yemem Biraz bana dogru gel)

Anadolu inan\;lan

Bu Karadeniz tiirkiisiiniin i:iziinde c;ok eski c;aglardan kalma bir inane; sakhd1r: Karanhklann iizerine dogru Ay insanlara ki:itiiltik eden perileri kac;myor. Bu inane; Hititlerde de, onlar­dan sonra ortaya 91kan biitiin Anadolu uluslannda da vard1. Eskiden oldugu gibi gi.iniizde de halk dii§i.incesinde anlam1 bilinmese bile ya§1yor oldugu gibi.

Halk inanc;lanna gore perilerde ikiye aynhr. Birtak1m in­sanlara iyilik eder, koruyucu gi:irevleri vardIT. Bunlar Ay'm buyrugu altmdadir. Birtak1m periler de insanlara ki:itiili.ik eder, bunlar Ay'a kar§1d1r. Ancak onlarda korkarlar. Onun I§Ig1, yeryiiziine vurunca karahklara kac;arlar.

Halk arasmda Ay'la ilgili bilmeceler, bulmacalar da var­dir. Bunlar da eskiden kalma inanc;lann degi§ik dii§i.ince var­hklan ic;inde ortaya konmas1 sonucu olu§an halk iiri.inleridir.

Bir tavada iki bahk Biri soguk biri s1cak

Gi.ine§le ay kar§1hg1 olan bu iki bahk'Lan s1cag1 Gi.ine§, sogugu ise Ay'd1r. Gi.ine§ gi.indi.iz dogup ortahg1 1s1tt1g1 ic;in s1cak, Ay gece karanhgmda, sogukta dogdugu ic;in soguk sa­y1hr. Dam i.isti.indi.i yanm c;i:irek.

Ay'm yanm Ay durumuna girdiginde ald1g1 bic;imi yans1tan bir bilmcceclir bu. Halk arasmda bunun gibi daha birc;ok bilmece, bulmaca varcl1r. Bunlar i:izellikle gece top­lant1lannda, eglencelerde, kar§1hkh komi§malarda si:iylenir.

Uzun k1§ geceleri kadmlar arasmda diizenlenen toplant1-larda bu gibi bilmecelerin si:iylendigi, yan§malann yapild1g1 c;ok olur.

67

ismet Zeki Eyuboglu

SEYTAN DUClUNU

Ozellikle yaz aylarmda, klflarda, yaylalarda ortahk gi.in­li.ik gi.inqlikken birden hire yagmurun bastird1g1 olur. iplik iplik yagan yagmur gcnellikle t§1lt1hdlf, pm! pmld1r. Gokte bulutlar bile I§tldar, parlar dudur. i§te bir yandan yagrnur ya­gar, bir yandan da giine§ pml pml t§mlanm ortahga yayarsa buna §eytan diijjiin ediyor derler.

~eytan di.igi.inii yalmz yagmurla giinC§ kan§1rn1 bir hava­da olur. K1§lll §eytan pek diigi.in etrnez, genellikle yazm par­lak gi.inc§lcrini sec;;cr. ~eytan di.igiini.i birkac;; tiirliidi.ir. Biri gi.inli.ik gi.ine§lik, yagrnurlu davada, biri eski tapmak, eski ev y1kmt1lanmn oldugu yerlerde; biri de 1ss1z orrnanlarda, insa­m i.irperten yerlerde; Bunlar insanlar i<;in kac;;milmas1 gerc­ken yerlerdir yaygm bir inanc;;a gore. ~eytan di.igtin ederken cinlerin arasma kan§anlan cinler ahr goti.iri.irmii§. Cinlerin

68

Anadolu inan~lan

ka91rd1g1 bir kimseyi geri almak, kurtarmak <;ok gii<; bir i§mi§. bunu ancak onlarla konu§abilen cinciler hacalar ba§arabilir­mi§.

Iss1z yerlerde, ormanlardan arada bir iccdcn inceye sesler. ugultular duyulur. Dcgi§ik hava akunlanmn, yaprak k1mdda§­larm111 h1§1rt1lann dogurdugu bu seslcrin goriiniir bir nedeni olmad1g1 is;in §eytan di.igiini.inde <;ahnan '!ralg1lann r;1kard1g1 sesler diye yorumlama gelenegi, inanc1 vardIT. Bu gibi sesle1 duyulunca ses i;1kanlmaz, konu§ulmaz, tiirkii <;1gmlmaz. Boy­le birscs 91kt1g111da ti.irki.i c;1giran kimscnin sesi giizelse onun sesini cinler c;:alar, bir daha gi.izcl ti.irku soylcyemczmi§.

Kava! kemens;c, tulum, c;:alpara gibi <;algilarla benzerleri, bi.itiin c;:alg1 aras;lan §Cytanm cliigiiniindc kullamhrm1§. Bu yiizden iyi s;alg1 i;alanlann da kendilerini korumalan gcrckir­mi§. Sonra gecc uyurken insanm ba§ma cinler ii§ii§iim1ii§. Cinlcrden korunmak is;in hamay1l kullanma gercgi vard1r. ~eytan diiglini.indc yal111z giizcl scsli inasanlar, giizcl kizlar degil, giizel atlar koyunlar, buzagalar bile i;ah§1rm1§. onlara cl.a insanlar gibi ~eytct11 nazan dcgermi§. Bundan dolay1 onlann da ba§lanna, boyunlanna nazarhk tak1llr, mavi boncuk bag­lamr.

Tutank (sar'a) denen sinir hastahgma yakalananlarm ba§I­na gelcn y1k1ma cla §Cytan i;almas1, cin i;almas1, ya da <;ar­pilma ad1 verilir. Bum111 da i;ok degi§ik nedenleri vard1r. Bunlar gencllikle yasaklara uymamaktan olur. Bu yasaklar da genellikle dinsel ( eski dinlerde oldugu gibi. tek!a11nn Jinler­de de bu yasaklar r;oktur) nitelik ta§IT.

Ceviz, incir tiiri.inden agai;lann altmda uyuyanlann §t:ytan­ca i;almd1g1, 1ss1z ormanlarda tiirku <;tguan giizel k1zlann ses­lerinin bozuldugu goriiliirse §eytan i;almmas1 sonucu bir ola­ym varhgma inamhr.

69

ismet Zeki Eyuboglu

Bin;ok din adammm i;alg1y1, tiirkiiyi.i <;1girmay1 yasakla­mas1, ozellikle kemeni;e, kaval gibi i;alg1lann sesinden ka-9mmas1 yal111z dince konulmu§ bir yasak sonucu degildir. Eski 9aglardan kalmt§, sonradan k1hk degi§tirmi§ bir inan9 geregidir. Diigi.inde 9alg1 9ahn1p oyun oynanmas1111 bile ya­saklayan birtak1m hocalar vard1r. Onlara gore diigiin, tiirkii 91girma, 9alg1 i;alma §eytan i§idir, daha dogrusu §eytan di.i­giinii'diir.

Giine§ ald1 yagmur var ~eytan diigiin edeyi Gagurun gm beni Piraku da gideyi

* (Gi.ine§ ai;rnt§, yagmur yag1yor ~eytan di.igiin ediyor Kafirin klZI beni B1rakmt§ da gidiyor)

Bu karadeniz tiirkiisi.ini.in oziinde i§te boyle eski bir inancm kahnt1lan seziliyor a<;1ki;a.

Diigiinlerde ti.1rki.i 91girrnak, i;alg1 9almak gibi i9ki i<;mek de §e_vtan diigiinii'ne yara§tr bir davram§ oldugundan yasak­lanm1§ttr. insan i<;ki i9ince oziini.i §eytan 9alarm1§. i9ki i<;ip s1zan111 kendinden ge9mesi ger9ek nedeni buyrnu§. Bu inani;, bugiin a§lfl ol<;iide dine, din kurallanna bagl1 9evre­lerde yaygmd1r.

70

Anadolu inam;:lan

GUNE~iN iGNELERi

Giine§ s;ok gtizel bir k1zm1§. Btiti.in gozler ona s;evrildigi is;in bir tlirli.i yeryi.iztine s;1kmak, insanlara gori.inmek iste­mezmi§. Erkekler ona bakt1ks;a utamrm1§. Annesi bakm1§ki bu i§ yi.irtimeyecek. Di.i§iinmii§ la§mm1§. Gtine§e birs;ok igne vermi§. Di.inyaya s;1kt1grnda kim senin ytizi.ine bakarsa bu ig­neyi batlf demi§. i§te insan gi.ine§e bakmca gozlerinin ka­ma§mas1 bundamm§.

Bu inans; da Gi.ine§'in bir tam olarak kutland1g1 s;aglardan kalmadir. Hititoncesi donemlede de, Hititlerde de, onlardan sonra gelen Anadolu uluslannda da Gi.ine§ yiice bir tann ya da bir tanns;ad1r. Yeryi.iziine, insanlara, butiin canhlara iyilik eden, mutluluk saglayan odur. Ona kar§I yap1lan en kiis;tik sayg1s1zhk cezas1z, kar§1hks1z kalmaz. Giine§ insanlar s;ah§­sm diye dogar, dinlensinler diye batarm1§. Giine§ dogup orta­hg1 aydmlatmca, insanlan s_:ah§maya s;agmnca onun s;agns1-na uyma geregi varn11§. Ona uymayan, giine§te yat1p uyu­yan, uzanan, s;ah§mayan kimseleri giine§ s;arparm1§. i§te bi­zim giine~ <;arpmas1 dedigimiz olaym nedeni buymu§.

<;ok tannc1 dinlerde gi.ine§e kar§I uyumak, yatmak, sayg1-s1zhk, sus; say1hrd1. Giine§ is_:in krallann yonettigi ti:irenler, §Olenler dtizenlenir, eli ayag1 tutanlar bu toplant1lara kat1hr­d1. Giine§e kurbanlar kesilir, adaklar sunulur, sas;Ilar sas;1hr­d1. Bu gibi inans;lar zamanla degi§ti. Onlardan yalmz gtine§ <;arpmasmm ilkel nedeni, ilkel yorumu kald1. Anadolu'da gii­ne§ iistiine and is;me gelenegi vard1r. Birtak1mlan, ozellikle <;ocuklar, giine~ <;arpsm diye and is;erler boyuna.

Giine§ bugiin de bolluk, verimlilik kaynag1 say1hr. Ekinle­rin olgunla§mas1, bic;:ilir duruma gelmesi, kurutulmas1, birc;:ok hastahklarm giderilmesi onun s1cakhg1 ile baglant1hdir. Ye-

71

ismet Zeki Eyuboglu

mi§lerin k:Izarmas1 giine§in insanlara besin saglamas1 olarak yorumlamr. Giine§ bunu bilerek, isteyerek yaparm1§. Giine§ insanlara k:Izmca. giicenince kurakhk ba§lar, yagmur yag­mazmI§. 4te Anadolu'nun bin;ok yerinde bugiin diizenlenen yagmur duas1 giine§in gonliinii yapmak,yagmur yagmay1 saglamak ir;indir. Bu inane; da eskic;ag Anadolu dinlerinden kalmadir.

Bugiin bu kaynag1 bilinmeyen, islam dinini etkisiyle yer­le§tigi samlan bir inanc;t1r. Kimse bunun c;ok eski c;aglardan kald1gm1. c;ok tannc1 dinlerle baglatih oldugunu bilmez bile. Halk bunu yaygm. gerekli b ir inan<; olarak siirdiiriir. Kara­deniz k:Iytlarmda, yazm yaylalarda giine§le ilgili eglenceler diizenlenir, klflara r;1k1hr, horonlar tepilir, tiirkiiler c;1gnhr, c;algilar c;almir, ycmekler yenir, oyunlar oynamr.

Halk dilinde giinC§le ilgili bilmeceler, bulmacalar da var­dir.

Alefe girer yanmaz Suya dii~er 1Sla11maz

Su iistii11de 1slam11az Yere dii~er paslanmaz.

!j1p demeden Dala ko11ar.

Yiiriir yiiriir iz etemez H1z/1 gitse toz etmez.

Giine§ halk tiirkiilerine de girmi§, degi§ik konulann i§­lenmesinde bir oz niteligi kazanm1§tlr.

72

Sabahtan gune§ alur Camli pencerelere Erittun yaglarumi Kodun tencerelere.

0 dayanmaz gline§e Yan yolladum i§e Yuri kara bulutum Gd/ge eyle giine§e.

(,:am a/t111da c;ama:jur <;a111 beni burc/an ll§Ur Giine§ gibi yarum var Baka11 gozler kama§Ltr

Anadolu inam;:Ian

Gi.ine§in halk ti.irki.ilcrinde kaplad1g1 ycr olduki;a gcni§­Lir. Bumm gi.inqlc ya§am arasmdaki s1k.1 baglanll ile yakm bir il§kisi olsa gerek. Halk inancma gore kutsal say1lma­yan varhklann tlirki.ilere pek ginnedigini biliyoruz. insan­larm sevdigi, sayg1 duydugu varhklann c;ogu lmtsal bir ni­telik l<l§IL

73

ismet Zeki Eyuboglu

GUNLER Anadolu halk1 yedi gi.ine yedi ayn anlam verir. Bunla­

rm i;ogu dinlerle gelen, zamanla benimsenen inan9lard1r. Cuma gi.iniiyle ilgili olan bi.iti.in inani;lann kaynag1 islam di­nidir. 0 gi.in, bi.iti.in mi.isli.imanlar ii;in dinlenme, camide toplama ( islam dininin dogu§ y1llan11da top/um i§lerini go­rii§mek iqin yalniz erkekler mescitte top/a111rlard1) gi.ini.i­di.ir. Bu toplantiya, namaza kadmlar kat1lamaz. Aynca ka­drnlar evlerde de birtak1m i§leri yapmaz. Bugi.in Anadolu'da bir bi.iti.in olarak uygulanmayan boy le inani;lar ( cuma gii­nii.vle ilgi/i) vard1r.

Cuma gi.ini.i toz d1§an atilmaz, Cuma ak§anu sogan yenmez.

Cuma ak§am1 isiam geleneklerine gore kadrnla erkegin sevi§me gecesidir. Sogan agz1 kokuttugu ii;in sevi§meyi en­geller. Bu yi.izden bu ak§am sogan yenmesi dogru degildir. Peygamber'in boy le bir buyrugu vardlf aynca.

Cuma ak§amz ana rahmine dii§en cocuk bilgili olur. Peygamber Muhammed'e annesi cuma gecesi gebe kald1g1, dogum cuma gi.ini.i oldugu ii;in bu gece miisli.imanlarca kut­sal, ugurlu say1hr. Ondan dolay1 isiam i.ilkelerinde evlen­meler, gerdege girmeler i;okluk cuma gecesi olur.

Cumartesi giinii <;ama§ir y1kanmaz. Bu inancm kaynag1 Yahudi dinidir. Yahudiler sebt dedikleri cumartesi gi.ini.i dinlenir, i§ gormez. Onlann inancma gore, evreni yaratan tann yedinci gi.in olan cumartesi gi.ini.i dinlenirmi§. Onun ii;in bi.iti.in Yahudiler cumartesi gi.ini.ini.i kutsal sayar, i§yap­may1 yasaklar.

Salz giinii qama§lr yzkanmaz, y1kanan <;anza§m giyen onu iistiinde kirletemeden oliir. Eski Anadolu inani;lanyla

74

Anadolu inam;Ian

en kiic;i.ik bir ilgisi yok bu inancm. Birtak1m h1ristiyanlar sah'y1 ugursuz sayarlar? Bu ugursuzluk istanbul'un sah gii­ni.i Ti.irklerin eline gec;mesinden dolay1d1r. Ortac;ag'da is­tanbul Hmstiyanlar ic;in kutsal bir ii say1hrd1. Onun Tiirk­lerin eline gec;tigi gi.ini.i; bi.itiin h1ristiyanlar biiyiik bir ac1 giini.i , iiziintii giinii diye kutsuz, ugursuz sayarlar. 0 giin pek i§ yapmazlar (Anadolulu Rumlar.).

Zamanla bu inane; Anadolu'da yanyana ya§ayan H1risti­yanlardan miisliimanlara da gec;ti. Bugiin Anadolu'nun bir­c;ok yerinde sah gi.ini.iniin gerc;ekten ugursuz olduguna ina­mhr.

Mi.isli.imanlar c;okluk per§embe gi.iniinii i§ giinii diye se­c;erler. <:;okluk c;ama§Ir o giin y1ka111r, ev, ortahk o giin siipriiliir, di.izenlenir.

Anadolu'da ya§ayan h1ristiyanlar da Avrupa'dakiler gibi pazar giinii pek i§ yapmaz, c;ah§mazlar. Miisliimanlar ise Cuma gi.ini.i dinlenir. Pazar giini.i de c;ah§Irlar. Ancak Os­manh imparatorlugu doneminde Ti.irklerin belli bir dinlen­me gi.inleri yoktu. Haftamn yedi gi.ini.inde de c;ah§1hrd1. Yalmz din bayramlannda dinlenme olurdu. Bu da islam dininin etkisi yi.iziindendi.

Eski Anadolu uluslannm inanc;larmda giinlerle ilgili olanlar bugi.in ic;in pek bilinmiyor. Giinlerle ilgili inanc;la­rm c;ogu tek tannc1 dinlerin ortaya c;1k1§1 ile baglant1ld1r. Evrenin tann eliyle belli bir zaman siiresiic;inde yarat1ld1g1 inanc1 ilkin Tevrat'la ortaya at1ld1. Eskicag dinlerinde ev­renin yarad1h§1 inanc1 bamba§ka bir nitelik ta§IL

<:;oktannc1 eskic;ag dinleri boyle yoktan varolma olay1-na pek inanmaz. (1).

(I) Eski Anadolu inam;:lannda evrenin yoktan varedildigi konusu yok­tur. BUtUn Olympos tannlan yarat1c1 degil ytineticidir. Evren ne yaralll­m1§, ne de yok olacakur. Bu dU~Unce sonradan Yunan felsefesine girmi, Bilge Eflatu'nu etkilemi~tir.

75

ismet Zeki Eyiiboglu

Anadolu'ya giinlerle ilgili inanc;:lann birc;:ogu da Romahlarla gelmi§tir. Romahlar giinlere belli hirer anlam, ozellik tamr. Bu da Roma dininde tannlann ayn ayn giinlerinin olmasm­dan ileri gclir. Anadolu ic;:in boyle bir durum yoktur. Bu­giin, Anadolu"ya deg:i§ik yonlerden gelip yerle§en topluluk­larm ctkileri yiiziinden, giinlerle ilgili pek c;:ok inane;: vardtr. Bu inam;lar yoredcn yoreye degi§ir. (:ama§H y1kamaktan, gczintiye ~1kmaktan tutun da hamama gidinceye degin belli giinler vardtr. Evlerde toplantl giinleri bile ayn aynd1r. Ya­hudi, isiam inan~lar1 ile kan§an cuma, cumartesi giinleriyle ilgili biitiin inan~lar Anadolu'ya daha c;:ok Ortacag'da gel­mi§tir.

Zamanla ozelliklerini, niteliklerini yitiren bu inanc;:lar yeni ycni anlamlar kazanmI§, c;:evrelerin geleneklerine, go­reneklerine uymu§, onlarla kart§lp kayna§ll1I§t1r.

Karadeniz kiytlannda yaz, bahar aylan yakla§mCa yay­lalara pkmanm bile belli giinleri vard1r. 0 belli giiniin d1-§mda yola gidilmez, yaylaya c;:1k1lmaz, ugursuzluk say1hr. Kimi yorelerde yeni dogan c;:ocuklann adlan bile belli giin­lerde, ozellikle coma giinlerinde konur ( daha r;ok miislii­manlarda).

76

Anadolu inan~:lan

YILAN

Y Ilanla ilgili biitiin inanc;larm kaynag1 eskic;ag Anadolu dinleridir. Eskic;ag dinlerinde yilan kutsal bir varhkti. Ona kar§I korku ile kan§Ik bir sayg1 gosterilirdi. Hititlerde Illu­yanka ad1 verilen biiyiik yilan ayn bir ozellik ta§irdi. Za­manla bu inane; biitiin y1lanlara uyguland1. Y ilanlann kimi ugurlu, kimi ugursuz say1hr. Genellikle cmgona ad1 verilen ev yzlam ugursuz say1lmaz. Evlerde, duvar deliklerinde go­ri.ildiigii zaman ona kimse dokunmaz. Evin koruyucusu sa­y1hr. Oyleki bu yilan 6teki y1lanlan ( ondan biraz daha bii­_viik olanlan) yutar.

Kara y1lan, engerek yilam, san yt!an,alacah y1lan, boz y1lan gibi degi§ik tiirde y1lanlar ugursuz, korkulu say1hr. Onlan gori.ildiigii yerde oldiirmek bile iyilik olarak nitele­rnr.

Bir y1la111 oldiiriip agaca asmca yagmur yagar. Bu, Anadolu'da c;ok yaygm bir inanc;t1r. Yagmur duasma c;1kan koyli.iler buna biiyiik bir onem verirler. Yagmur yagsm diye y1la111 oldi.iriip agaca asarlar. Olduriilen y1lan suya at1hr da yitip giderse yagmur durmaz, gittitc;e artar, ortahg1 seller sular ahrmI§. Bu yiizden oldiiriilen yilam (yagmur yagd1r­mak i<;in) bir ipe baglar, oyle c;1kanr topraga gomerler. Y1-lam oldiiriip soylenen yap1hrsa yagmur yagar ill!, yagmaz m1 o da ayn. Bu , ho§ bir inane; olmaktan 6teye gec;mez besbelli.

Koylerde, kiic;iik kasabalarda ytlanla ilgili biiyiiler yap1-hr. Ozellikle birtakim hastahklann giderilmesinde, c;arp1l­malarda, sinir bozukluklannda yilanm yararh oldugu inanc1

77

ismet Zeki Eyuboglu

yagmd1r. Y1/an gomlegi denen kalrntr, yrlamn degi§tirigi ince deri biiyiiciiliikte onemli bir yer tutar. Y1la111n gozleri nazar degmelerinde yararlryn11§. Kan-koca anla§mazlikla­nnda, gerimsizlikte, sevgyi elde etmede, kendine rekmede yrlandan yararlanma gelenegi vardir.

Y1/a111 can/J tutup, iplik germi§ bir igneyi goziiniin birin­den sokup otekinden r1kard1ktan sonra ipligi sevdigi kim­senin giysisine gizlici takma yoluyla sevdigi elde edilir, o iplik giysisindne durdugu siirece yanar tutu§ur. sevgilisi­nin ard111ca ko§ar, onu u11utamazm1§.

K1zd1g1. sevmedigi bir kimsenin erinin kap1s111111 e§igi altma y1/a11 gomlegi, y1lan kemigi gizlenir. bii_vii yap1/a11 kimse o gomlek, ya da kemik iizerinden yedi kez gererse, biiyii yapa11111 dilegi olur, biiyii yapilan kimse istenen du­ruma sokulurmu§.

Olen bir dii§mamn ruhu y1lanm govdesine girer, insana kotiiliik edermi§. Bu yiizden yr/am oldiirmek gerekirmi§ .Y1lan, insanlan kand1rma, onlara sur i§letmek irin. insan k1lig111a da girermi§. Bu inancm Havva-Adem masah ile yakm bir ilgisi olsa gerek. Ancak «; ok eski , c;oktannc1 din­lerde de buna benzer inanc;lar yaygmd1r. Si.imerlerde, Urar­tularda, Kafkas uluslarmda boyle inanc;lar vardir.

Yilamn kutsal bir varhk olduguna inanan, ona dokunma­y1 sue; sayan topluluklar da g6ri.ili.ir (birtak1m Hindistan ulu­su).

Ba§ka bir inanca gore; y1lanm dili c;atalh oldugu ic;in de­dikodu, arabozuculuk, gec;imsizlik olaylanna yolac;arm1§. <;atal dil bozguculuk belirtisi say1hr. Bu yiizden dedikodu­yu, arabozuculugu seven, bo§bogaz kimselere genellikle yilan di/Ii denir. Anadolu'nun kimi yorelerinde yilan anla­y1§h, kavray1§h kimseleri yans1tan bir ornek niteligindedir. Onda yilan zekasz var sozii bu tiir insanlan anlatmak ic;in soylenir. Halk arasmda yaramaz, ancak kavray1§h, anlay1§h

78

Anadolu inam;:lan

(zeki) <;:ocuklar da yilan diye nitelenir. Eski ev y1kmtilarmm arasmda y1lan goriiltince oralara

sokulmak, oralarda gezinmek, oteberi almak ugursuz sa­y1hr. Y1lan o evin bekc;isidir, derler. Boyle y1k111t1lardan, yeni yap1lan evlerde kullanmak ic;in , ta§ almak bile dog­ru say1lmaz. Evin ba§ma bir ugursuzluk gelir, eninde so­nurda y1k1hr, 1sss1z , kimsesiz kahrnu§.

Karadeniz k1yilannda soyguncu, §Unun bunun hakkm1 yiyici, <;:ahc1 kimselere de y1/an kzrkan denir. Yilanm de­risini yi.izen, ti.iyi.ini.i kaz1y1p alan ( gerrz yzla11111 tiiyii yok­tur) kimse anlamma gelir.Yilan si.it kokusunu c;ok sever­mi§. Yaylalarda, yaylima 91kan inekleri yilanm emdigi bir gen;ektir. Y1lan si.iti.ini.i emdigi inegi sahiplenirmi§, onun yamna ba§kalann1 yakla§tirlll3Zllll§ Bu ytizden oy­le ineklere sahipli denir.

Karadeniz k1yilannda soylenen ti.irki.ilerin c;ogunda y1-lan kavranu vardu. Y ilan, tiirkiilerin daha <;:ok giri§ bo­li.imlerinde gec;er, konu ile dogrudan dogruya bir ilgisi yoktur.

Ya§magmun istinde Yllan alacalan Giizel giizel Jazlann Aglasun gocalan (Ya§mag111111 oyas1 Y1/an gibi alacallr Giizel giizel k1zlann Kocalan aglas111

Derenun giyisznda Gara yilanun f oli Geldi gefti gar§imdan Gozleri doli doli

79

ismet Zeki Eyuboglu

(Deren in kiy1sinda Karayalamn yuvas1 Geldi ge~;ti kar§Jmdan Gozleri dolu dolu)

Yilana bak y1lana Agaca sariluyi Boyle idi yaziler Nenen ne dariluyi (Y1/ana bak _whma Agaca sanhyor Alm yazdan boyleydi Annen neden danllyor?)

Irmagun giyisinda Yilanun gomukleri Geldi gefti gar§ima Gopegun enukleri ( Irmagm k1y1s111da Ydamn kemikleri Ge/di gerti kar§ima Kopegin yavrulan)

Y1lanla ilgili inan<rlar Anadolu'nun bi.itiin yorelerinde de­gi§iktir. Bu da <revrelerin degi§ik donemlerden gelen ayn ay­n gelenekleri benimsemeleri sonucudur. Gene Anadolu'da y1lanm sayg1 gordi.igii, ona dokunulmad1g1 yerler de vard1r.

Y1lanm atasozlerinde de onemli bir yeri vard1r. Bu da onun, ne denli geni§ bir alana yay1ld1g1111, etkili oldugunu gosterir. Burada o tiir atasozlerinden ornekler verelim:yilan ba§lllL

80

Anadolu inanvlan

• Y 1lan adamm topugunu gozler adam y1lamn ba§mI • Y 1lan bile topragm1 katik eder. • Y Iian deligi bin altma. • Y 1lan hikayesi klfka si.irer. • Y 1lan kendi egrilirse egrilir, ini kap1smda dogrulur • Yilan kendi cgrisin bilmez deveye boynun egri der. • Y Ilan kii<;likken bogulur • Yilan sokan uyumu§ a<; yatan uyumamI§. • Y Ilan yarpuzdan ka9ar nereye gitse yarpuz kary1 gelir • y Iian y1ld1z gormeyince olmez. • Y 1lan yiyen hekim bulamaz. • Y 1lana yavrusu dii§man olur. • Y 1la111 ben tutay1m ki gozline sen bakasm. • Y1la111 ti.iyiince. • Y !lam yumu§ak diye el sunma. • Y1lanm akma da lanet karasma da. • Y1lamn ayagrn1, kanncanm gozlinii, mollanm ekmegi-

ni gi:iren olmam1§ . • Y1lanm ba§I agnymca yolun ortasma <;;1kar. • Y 1lanm ba§I kii<;likken ezilir. • Y Ilamn sevmedigi ot deliginin agzmda biter(*)

* Ertugrul Kemal Eyuboglu : ~iirde ve Halk Dilinde Atasozleri ve De· yimler, 1973.

81

ismet Zeki Eyuboglu

ATES Bin_;:ok yerde ate§in de kendine gore bir dokunulmazhg1

vardir. Ate§ de kutsal say1hr birc;:oklannca. Ate§e kar§I tii­kiirmek, ate§e sovmek, ate§e t1rnak atmak, su dokmek ugur­suz say1hr. Sabahleyin evinden ba§kasma ate§ verenin oca­g1 sonermi§. Bu yi.izden erkenden birine ate§ vermek ugur­suz bilinir. Anadolu'nun birc;:ok koylerinde, daha dogrusu yazm yaylalarda, sabahlan kom§ular ate§ yakmak ic;:in bir­birinden atq isterler. Kibritle ate§ yakmak biraz uzun siir­di.1gii ic;:in yanmt§ kor, ya da tavli denen ucu yanml§ odun­la ocak tutu§turmak daha kolaydir. Bu nedenle birbirinden ate§ ister kom§ular. Birc;:ogu bu istegi yerine getirmez, kib­rit verir. Kimi de kendi ocagmda yakt1g1 bir c;:1ray1 gonderir, kor, ya da tavli vermez.

Ate§ verenin evinin bereketi, ate§ alanm evine gec;:ermi§ bu inanca gore. Bu inane; yeni degil, c;:ok mu c;:ok eskidir. Ate§in kutsal sayild1g1 c;:aglardan kalmad1r. iran'da Zerdii§t dinine gore ate§ kutsal oldugu ic;:in ocak sondiiriilrnez, tap1-nakta boyuna yanar. Bu inanc1 si.irdiiren iranhlar ate§e ta­pan (ate~perest) kimselerdir.Ancak ate§in kutsall1g1 i.6.XX.yy. degin vanr. Siimerlerde daha da eskiye gider. Eski M1sirhlarda da ate§ kutsal say1hr. Anadolu'da ate§in kutsalhg1 Hitit oncesi uluslarda oldugu gibi, Hititlerde de vard1r. Ate§e adak sunmak, sac;:1 sac;:mak, kesilen kurban111 kamm dokmek degi§mez bir gelenektir. i.6.X.yy. dan sonra ya§ayan Anadolu uluslarmda da ate§ kutsald1r. Birc;:ok din torenleri ate§le, ocak ba§mda yap1hr. Tannlara sunulan adaklar ate§e at1hr, ate§te yakihr. Bunun en ac;:1k ornegi ate­§in iistiinde duran Or;ayaklz kutsal kazan'd1r.

Ate§ Hindlilerde de kutsaldir. Onlar da ate§e kar§t ozel bir sayg1 gosterirler, yllanlara gosterdikleri gibi.

Anadolu topluluklannda ate§in kutsalhg1 isHl.m dininin

82

Anadolu inani.;lan

henimsenmesinden sonra da siiri.ip gitmi§tir. ( 1) Ahilerde, Bekta§ilerde, Mevlevilerde ate§, ate§in bulundugu ocak kut­sald1r. Biitiin bu inanc;lann oziinde c;ok eski c;ag dinlerinin, ate§in bir tann olarak kutland1g1 donemlerin derin izleri, kokli.i kahnt1lan vardir.

Bir evin y1kilmas1, bir kimsenin ba§rna bi.iyi.ik bir y1klm gelmesi, balk arasrnda, "ocag1 sonmek" deyimiyle anlat1hr. Ocag1 sondii. ocagzna incir dikildi, oca,~1 tiitmez oldu. Ge­ne balk arasmda ev kurmaya, ev diizenlemeye ev ocak sa­hibi olmak. ot ocak §enletmek. ocak tiitiirnzek denir. Ocak, dolay1s1yla ate§, insan ya§amrn1 siirdiiren temel ilkelerden biridir halk goziinde.

Ocak gibi, ocak tct§I da ozel bir kutsalhk ta§tr, sayg1 go­ri.ir. Anadolu'da ozellikle koylerde, ev yap1hrken s1ra ocak ta§mI yerine koymaya geldimi dua okunur, kurban kesilir, bag1§lar dag1t1hr.

Ocagrn, ate§in kutsalhg1 ile ocakta pi§en ekmek arasmda da baglant1 vard1r.

Koylerde , giinli.ik ekmek c;okluk diiz, geni§ bir ta§ olan ocak ta§I i.izerinde pi§er.Ta§, onceden yaktlan ate§te ekmek pi§iricek nitelikte klzdmhr.

Hamur bu ta§!ll iistiine konur, iisti.i kubbeli bir sac;la brti.i­liir. Ekmek sat;;1 denen bu sac; aracm i.isti.ine ki.il, daha iis­tiine de odun konup yaklhr. Buna ocak ekmegi, ya da pogat;;a denir. Karadeniz kly1la­nnda ( daha t;;ok Dogu Karadeniz k1yilan11da, koylerde) ocak ekmegine pogac;a (bogaca) denir.

Bundan dolay1 da ate§, onun yand1g1 ocak onemlidir. Bi­rinin ocagma sovmek, gizlice ocagrn1 kirletmek bi.iyiik sue; say1hr. Bunu yapana dii§man diye baklhr. Bu gibi olaylar oylesine onemli bilinir ki sonucu oli.ime varan dogii§lere bile yolac;ar. (I) Bak :Tann yaratan toprak Anadolu: i.Z.Eyuboglu.

83

ismet Zeki Eyuboglu

Geleneklerine, eski inan~lanna ~ok bagh koylerde, birinin ocagma o~ almak i~in i§eyenin oldi.iri.ildiigi.i bile olmu§tur. Bir evin erkegine en agir sovgi.ilerden biri de senin ocag1-na i§eyinz demektir. Bunu soyleyen bir kimsenin , derin bir ofke s1ras111da oldi.iri.ilmesi i§ten bile degildir.

Ocak, ate§ kutsalhgmm ba§ka bir nedeni de evin canhh­gm1, §enlik olu§unu, ya§anu siirdi.irmeyi saglamas1d1r. Bir ev yap1hrken ona ocak ta§I vermek bi.iyi.ik bir dostluk, go­ni.ildqlik belirtisi say1hr. Gene Anadolu'nun degi§ik bolge­lerinde yeni evlilerin ocag1111 yorenin en sayg1deger ya§hs1-na yaktrrma inanc1 vard1r.Bu davranl§ yeni evlilerc ugur ge­tirmek, onlara mutluluk saglamak i~indir. Bir kimsenin ocagz tiittiigii, ate~i ya11d1g1 siirece dii~nzanlan k1skam;li­g111dan ratlar'm1':j. Di.i§mamn ilk i§i ate§i sondi.irrnek imi§.

Ate§ ormana girdiginde agll(;/ar aglar'm1§. Aga~lann ri.izgarla ~1kard1g1 hI§Irlly1 ate§ten korkup aglama olarak ni­telemenin ozi.inde yangm korkusu olsa gerek. Ate§ ywwn yere cinler giremez'mi§Ate~ soniince cinler, periler ocak ba§llla toplamr'nu§.Ocakta atq ClZlrtzya ba~la_vmca llii~­manlar111 yiiregi yanar'm1§. Dost ate~ yakar, dii~man atq sondiiriir'mi.i§. Ate§in, ocagm kutsalhgmdan dogmu§ bi.iti.in bu inan~lar. insanla ba§lan11§, gene insanla si.iri.ip gidiyor.

Felsefe tarihinde ate§in, bi.iti.in varhklann ozii, ilkesi ol­dugunu soyleyen Anadolu'lu bilge Herakleitos sezmi§ kut­sall1gm1. Bu yi.izdenfmnda bile tannlar vardtr, demi§.

Ate§ yalmz halk di.i§iincesinde degil, Divan §iirinde de olduk~a geni§ bir yer tutar. Bi.itiin Divan ozanlan, ate§i de­gi§mez bir konu olarak i§lemi§tir. Durum iran, Arap yaz1-111nda da oyledir. Gerek bu ad1 ge~en yazm ti.irlerinde, ge­rekse halk yazmmda ate§ ti.ikenmez bir konudur. Bunun din inan~lanyla da ozel bir baglantls1 vard1r. Ancak dinde ate§ korkutucu yokedici bir nesnedir. Ate§in en gii~liisii, dinde cehennem ate§idir.

84

Anadolu inam;:lan

Ate§in ,insam iirki.iti.icii bir anlam kazanmas1 biraz da doga olaylanmn etkisiyledir. Yildmmlar, giine§ yakmas1, yangmlar bu korkunun dogmasma yol as;mi§tu. Dinlerin ileri siirdiigii cehennem ate§'i'nin kaynag1da bu doga olay­lan olsa gerek.

Anadolu'nun bir c;ok yerinde, yaz aylannda yaylalarda, yi.iksek dag doruklannda biiyi.ik ate§ yakma, dagdan daga I§Ildak gosterme gelenegi vard1r. Bu, iki amac;la yap1hr. Bi­ri yabanc1l, y1rt1c1 hayvanlan korkutma, si.iri.ileri kollama, otekiyle cinleri, perileri dag1tma. Halk arasmda ate§ten ko­runma ic;in hamay1/. muska (niisha) ta§Ima gelcnegi de vard1r. Birtak1m evlerin kap1s1 iistiine yangm1 onleme ama­c1 ile nazarlik tak1hr. Bu nazarliklar c;okluk hayvanlann ba§ kemikleri, boynuzlan, ya da at nah olur.

illerde bin,;ok evlerin kap!lan iisti.ine yangmdan korun­mak ic;in "Maa§'allah'', ''ya hafiz'', Ya Malikiilmiilk" gibi arapc;a sozlerin yaz1ld1g1 levhalar as1hr. Bunlann asild1g1 evler yangmdan korunurmu§.

Dere akar eni§C Ben giderum pe§ine Gezel gilzel g1zlann Y anarum ate§ine (Dere akar ini§e Ben giderim pe§ine Giizel giizel k1zlann Yananm ate§ine)

85

ismet Zeki Eyuboglu

Y1lanla oldugu gibi ate§le de ilgili atasozleri vardir halk dilinde.

• Ate§ ate§le sondi.iri.ilemez. • Ate§ avu~lanmaz. • Ate§ demekle ag1z yanmaz. • Ate§ dumans1z olmaz. • Ate§ di.i§ti.igi.i yeri yakar. • Ate§ olsa girmi kadar yer yakar. • Ate§e di.i§i.ince goz yummak olmaz. • Ate§i ki.ilde saklarlar. • Ate§in dostlugu olrnaz. • Ate§in oglu ki.il blur. • Ate§le oyun olmaz. • Ate§le su bir arada olrnaz. • Ate§ten korkan ti.iti.inden sak1111r.

86

Anadolu inam,:lan

KURT

Halk inarn;lannda ayn, ozel bir yeri vardir kurtun. En es­ki s;aglardan beri Anadolu'da kutsal say1hr. Asya Ti.irklerin­de de kutsaldir, sayg1 deger bir hayvandir. Ti.irklerin 011-

gun'u say1hr. Biiyiik sayg1 gosterirler. Adma adaklar sunar, torenler diizenler, §i:ilenler verirler.

Anadolu'da kurt, ilkin Hititlerde ortaya s;1km1§. Hititler­de kurt tannlann yolda§I, ayakda§1d1r. bzellikle orman tan­nlan, kurtu s;ok sever, yanlanndan ayirmaz. Biri Asya, biri Anadolu kaynakh iki inans; vardir kurtla ilgili. Aysa'dan ge­len XII.yy. dan sonra girmi§ halk inarn;lan arasma. Anado­lu kaynakh olan ise eskiden beri siiriip gitmi§ s;aglar bo­yunca. Kurt, Hititlerde bir totem degildir, Asya Tiirklerin­deyse totem 'dir.

Kurtlar uluyunca inekleri yemesinler diye, gokten ag1z­lanna yiyecek dii§er'mi§. Boyle soyler halk inans;lan. Bu inans; kurtun kutsalhgmdan tannsal bir nitelik ta§imasmdan dolay1d1r. Tannsal niteliklerle donanmI§ birtak1m ermi§'le­rin kurtla kuzuyu barz§tirdzklan soylenir. Biiti.in yirt1c1 hayvanlar ermi§'in s;evresinde toplarnr, sonsuz bir ban§, karde§s;e bir bagla§Im is;inde ya§arm1§. Kurda ensen niqin ka/111 diye sornzu§lar, o da, kendi i§imi kendim goriiriim de

87

ismet Zeki Eyuboglu

ondan , demi§. Burada kurt, kendi i§ini kendince gormenin ornegidir.

Yazm s1grrlar, koyunlar yaylalara i;:1kmca, kurtlar da on­larm izini si.irer, yaylalara <;1kar. Kurdun hayvanlara saldir­masm1 onlemek i<;in ozel bir biiyii yap1hr. Buna kurdun agzm1 baglama denir.Agz1 baglanan kurt siiriiniin ii;:ine girse bile hayvanlara saldumazm1§. Kurdun agz1111 bagla­ma, hayvanlann yayild1g1 yayhm1 sm1rland1rmakla olur. Evde,ocak ba§mda, topraga dortgen, dikdortgen bii;iminde i;izgiler i;ekilir. Hayvanlann yayilacaklan k1rlann smir ui;:­lan belirtilir. Okunur, iiflenir. Hayvan sum <;izgilerinin i<;inde kald1g1 si.irece kurl ona dokunmaz, smlf i;:izgileri d1-§ma i;:1kmca pari;alarm1§.

Kurt dumanlt havay1 sever, derler. Yaylalarda orlahga sis i;okiince i;evre goriilmez. Kurtlar da kimseye gori.inme­den siiriiye saldmr, yakalad1g1 hayvam pan;:alar, orada, ya da iirkiitiip siiriiden aymr, 1ss1z yerlere dogru kai;mr, yer. A§ag1 yukan yaz boyunca bu olay boyle olur.

Kurtlar ulu_vanda ya ayaz olur yd kar yagar'm1§. Yazm uluyanda hava ai;1hr, gece ayaz olur. Ki§m uluyanda ise kar yagar. Bu inan<;lann geri;ekle az i;ok ilgisi vard1r. Kimbilir, havanm degi§imi onu etkiliyor, bu yiizden uluyor. Koylerde de bu olaym ger<;ek oldugu, denendigi soylenir.

88

Kufay1 ko.vdum suya Su do/acak dolacak Gene kurt ulu§uyi Hava ayaz olacak (Kovay1 koydum <;e§meye Su dolacak do/acak Gene kurt uluyor Hava ayaz olacak)

Anadolu inanirlan

Hava tipi olunca, kurt tipinin geldigi yone arkasm1 cloner, oyle ulurmU§. Yi.izi.ini.i tipiye <loner de ulursa agzma kar dolar onu bogar, derler. Boyle agJT tipilere ya da boyle tipilerin oldugu yerlere kurtbogan derler. Trabzon ilinin Mai;ka ili;esiyle ona bagh Hamsikoy arasmda kurtboga11 diye amlan bir yer vard1r. Burada yalmz kurdu degil, insam bile bogacak nitelikte korkuns; flflma olur, kar s;evrentileri (anaforlan) insanm solugunu kescr.

Hasta oldi ufagum Oy elmesun elmesun Bu/gar haber yollad1 Kurt kulakli gelmesun ( Sevdijjim hastaland1 Oy olmesi11 olmesin Bu/gar haber yollad1 Kurt kulakli gelmesin)

Bu Karacleniz ti.irkiisi.i Bulgarlar is_:in soylenmi§tir. Kara­deniz yigitleri (u~aklan) kurt kulaklanna benzeyen us;lu ba§hk giyerler, gugula (kukuleta) denen bu ba§hklann iki yanmda kurt kulag1 gibi yukan dikilmi§ us;lar vardJT. Bu ba§hk, Karadeniz U§aklarmm s;ok eskidcn kalma bir giyece­gidir. Bulgarlar buna kurt kulakh derlerdi. Karadeniz bahk­i;1lan Bulgar kty1lanna baskm yap1p onlan iirki.ittiiklcri ii;in bu tiirkii soylenirmi§. Yanlan strmah z1pka (pas;alan dar, ag1 koriiklii pantalon),onden ilikli, kavu§mah yelek, ba§ta kurt kulakh gugula, belde, b1s.:ak, tabanca, kama ayakta dolakh s.:izme, ya da yiin bagh r;ank. Bu k1hga bii­riinen Karadenizli geri;ekten insa111 iirki.itiir. Kurt kulakh gugula uzun si.irc giyildi. Cumhuriyetten sonra, giyim ku§a­mm bir yasa ile degi§tirilmesi sonucu o da giyilmez oldu. Bu ba§hk s.:ok eski bir Anadolu ba§hg1du, Asya ile ilgisi

89

ismet Zeki Eyuboglu

yoktur. Bu tiir ba§hk zamanla oziinde, kaynagrndan uzakla§IDI§

bir inancrn siirdiiriilmesinden ba§ka bir anlam ta§tmaz. Dii­giinlerde, derneklerde, bayramlarda bugiin bile bu ba§hk gizlice giyilir.

XIII.yy.'dan sonra Anadolu'da yayilmaya ba§layan ba§ka bir inanca gore; kurt, Tiirklerin Ergenekon'dan <;:tkI§lannda onlara yol gostermi§, onci.ili.ik etmi§. Buyiizden kutsal bir nitelik kazanm1§. Bu oykiiniin Anadolu uygarhg1 ile pek il­gisi yoktur. Anadolu'da geli§en kurt inanc1 9ok daha eski oldugu gibi oz bakmundan da daha zengin, daha renkli­dir.Asya inancma benzer bir inan<;: Romahlarda da vardir. (1)

Yal111zca Anadolu'da gcli§Cl1 inan<;: en eski, giiniimiize bir biiti.inliik i9inde kalan1d1r.

( l) Bu rad a bir a91klama yapmak, bir konuyu aydmlatmak geregi vard1r: Ttirklerin XII.yy. dan soma 1071 Malazgirt sava§I ardindan, Anadolu'ya, gelip yerle~tigini soyleyenlerde btittin Anadolu inan9lanm, geleneklerini, goreneklerini Asya'dan gelmi§ gosterme egilimi vard1r. Onlara gore Ttirklerin geli§inden soma Anadolu'nun eski uygarhklan, dti§Unce var­hklan yok olmu§. Anadolu'yu bir btittin Ttirkler (Asya'dan gelenler) ya­ratmi§llr. Duygusal, kokstiz bir egilimden oteye ge9emeyen bu dti§Unce­nin ger9ekle ilgisi yoktur. Asya'dan gelenler, uygarhk getirmek §oyle dursun , yemek pi§irmeyi bile bilmiyorlard1. Anadolu'yu "I 071 'den once, soma" diye ikiye btilenlerin Asya kaynakh bir yemekleri olmad1g1 gibi, yemek adlan bile yoktur. Nitekim bugtin Tiirk 11111(faij1 dcndiginde yal­mz Anadolu yemekleri ortaya konur. Asya'dan gelen ~amanl1kla ilgili ina119lar bile Anadolu'da ermi§, yerli dti§Unce yaratmalannca oztimsen­mi§, yeni bir btittin olarak ortaya 91km1§tlr. Anadolu ulusu gibi, inan9lan <la tarihin stizgecinden ge9erek, kan§lp kayna§arak yeni bir hiitiinliik ka­zanmI§tlr. inan9lar gibi, btittin dU§tince varhklan da di§ardan gelmemi§, tarih boyunca bu toprakta ya§ayan insanlarca yarat1lm1§1Ir. Anadolu bti­ttin yonleriyle karma§lk, ihimlenmi§ bir biitiindiir. XII yy'dan soma ba§­layan geli§meler onun k1sac1k bir donemidir. Anadolu topragmm insam

da, uygarhg1 da, dti§Uncesi de rad1rcz go~·men degildir.

90

Anadolu inan~lan

Kurtla ilgili atasozlerinden ornekler:

• Kurda boynun neden kahn demi§ler, kendi i§imi ken-dim gi:iriiri.im de ondan demi§.

• Kurda konuk giden ki:ipegini yanmda gi:itiiriir. • Kurda koyun inamlmaz (1smarlanmaz). • Kurdu kurt ile avlamah. • Kurdu ormandan ar;:hk r;:1kanr. • Kurdu siiri.iye r;:an sesi r;:eker. • Kurdun yamnda ku§ da ger;:inir. • Kurt av1111 bilir. • Kurt agzmdan kuru ahnmaz. • Kurt doydugu yeri dokuz dola§Ir. • Kurt dumanh havay1 sever. •Kurt eline ger;:en kuzu sag r;:1kmaz. • Kurt kartaldan korkar. • Kurt kocaymca kopegin maskaras1 olur. • Kurt kulagmdan tutulmaz. • Kurt kurdu yemez. • Kurt ti.iyiinii degi§tirir huyunu degi§tirmez. • Kurtsuz dag olmaz. • Kurttan kurt olur, itten it.

(E.K.E.A.G.Y.)

91

ismet Zeki Eyuboglu

YILDIZ

Ay, giinC§ gibi ydd1zlann da halk inarn;:lan ic;inde gcni§ bir yeri vardlf. Ydd1zlarla ilgili inanc;lar da gok varhklan­nm hirer tann, tannc;a olarak benimsendigi, kutland1g1 do­nemlerden kalmadir.

Anadolu inanc;lanna gore, yild1zlarla insanlar arasmda bir yazg1 (almyaz1s1) baglant1s1 vardtr. Yild1zlar inasanlann yazgdan'dir. Gokte parlayan y1ld1zlann say1smca yazg1 vard1r. Gokten _wld1z dii§tiigiinde bir insan oliir. Bu inane;: bugiin bile yaygmd1r. Halk y1ld1z, kaymalanna yild1z dii§­mesi der. Her insanm bir y1/d1z'1 vard1r. Kimin yildlZI di.i­§erse o oliir. Kiminy1/d1z1 parlarsa o yiikselir. Yild1zla in­san arasmda kurulan baglant1 en eski Anadolu dinlerinde, biitiin kom§u uluslarm inanc;:lannda da vard!f. Y 1ld1z insan­larca iki onemli anlam ta§If. Biri, insanlann yazg1 denen almyazilarmm ytld1zlara, onlann dogup batmalanna, hare­ketlerine bagh OlU§U, oteki bir olaym onceden bilinmesi, 11C

gibi bir sonuca varacagmm anla§1lmas1 ic;in y1ld1zlarla fala bakma. Buna yild1z fal1 denir. Ytld1z fali'nm verecegi sonu­ca kaf§I beslenen inane;: kesindir. Onun §O§nwyacag111a, ol­dugu gibi c;1kacagma inamhr.

Y1/d1z /alt eski M1strhlarda, Siimerlerde, Asurlularda, Hintlilerde, iranldarda, <;inlilerde, Akadlarda, Hititlerde, oteki Anadolu uluslannda, Romahlarda, Greklerde, Fenike­lilerde vardrr. Daha birc;ok ulusta da vardu, bugiin de var.

Anadolu inanc;lannm oteki uluslann inanc;lanna benze­meyen, ayn bir ozellik ta§iyan taraf1, tanmla ilgili olu§lan­du. Tar1mla ugra§an koylerde yild1zlann dogup batt§ma,

92

Anadolu inan~lan

gokyiiziinde goriinmelerine, yoriingeleri iizerinde yii­riimelerine biiyiik bir onem verilir. Gerek ince ekin denen bugday, arpa, 9avdar, gerekse _ve§illik (sebze) denen yiyecek bitkileri, ekip dikilirken y1ld1zlann durumuna bak1hr. Y tld1zh, parlak, aydmhk geceler­den sonra gelen giinlerde tanm yapmaya biiyiik bir il­gi gosterilir. Y1ld1zs1z, karanhk, yagt§h gecelerin ar­dmca gelen giinlerde ne ekin ekilir, ne de bi\:ilir, har­manlamr. Yazba§I yaylaya 91kma zamanlarmda bile g69ler genellikle ya y1ld1zh gecelerde ya da ondan soma gelen giinlerde yola koyulur, yaylaya gider. Y1ld1zh gece, ozelikle gokyiiziiniin 9ok parlak oldugu gece, ugurlu say1hr. Yagmurlu giinlerin ardmdan ge­len parlak, y1ld1zh geceler havanm a\:acagm1, ayaz olacagm1 gosterir. Ayaz olan gecelerde iHi\: yaptltr, evlerin damlarma konur, giim§1mma degin bekletilir. Gene y1ld1zh gecelerde diigiin yapmaya da onem ve­rilir. Koylerde, diigiin, dernek yap1hrken goge kar§1 silah atma gelenegi de vard1r. Y1ld1zlann parlay1p sonmelerini halk goz kirpma diye yorumlar. Y1ld1z­lar ya yeryiiziinde birine ya da gokyiiziinde birinin (onceden olen bir kimsenin ) ruhuna goz kzrpar. Bu goz k11pma birinin oli.imii i9in de olabilir. Gece yt!­d1z kayar, birinin mezan i.istiine dii§er gibi olursa o mezara nur yagar'mt§, ona artik ermi§ diye baktltr, mezarma yamalar baglamr, mum dikilir, adaklar ada­mr, sa9Jlar sa91hr.

Y tld1zlara, bir inanca gore, gokte dola§an melekle­rin gozleri diyenler de vard1r. Kan koca arasmdaki anla§mazhklan, ge9imsizlikleri genellikle yzldczlan­nzn barz§mad1g1 bi9iminde yorumlarlar.Her insanm bir yildiz1 varm1§, ancak ytld1z1 uyu§an kimseler ara­smda iyi ge9im, ya§am mutlulugu olurmu§.

93

ismet Zeki Eyuboglu

Biiti.in bu inan~lar eski ~ag dinlerinin birer kalmtis1 olup insanlarla tannlar arasmdaki ili~kileri yans1tu. Y1ld1zlann en ~ok ge~tigi tiirki.iler yine Karadeniz ti.irki.ileridir:

94

Gogdeld yulduzlan Pay edelum gizlari Aldiler giizelleri Galdi yaramazlan (Gokteki y1/chz/an Bolii§elim kizlan Ald1/ar giizel/eri Ka/di r.irkinleri)

Nereye gideyisun E ufagum ufagum Sabah yulduzi gibi Alsun baga ~afagun (Nereye gidiyorsun Eykur.ugun1kiir.ugun1 Sabah yzldlZI gibi Vursun yiizume par/akhgin

Kufayi kodun suya Oy dolmadi dolmadi Ne edeyim Allahum Yulduzumuz uymadi (Kova koydum suya Ah dolmad1 dolmad1 Ne edeyim ey tannm Y1ldmnuz uymad1)

hi§maym yaruma 0 k:ufuktur k:ufuktur Olan Allahtan oldi Yulduzcugu du§uktur ( Dokunmav111 varime 0 kilr;ilktiir kilr;ilktilr Olan tanndan oldu Y1 ld1zcig1 dil§iiktilr)

Anadolu inan\:lan

Bu ti.irki.iler geli§i gi.izel soylenmi§, amacrs1z nitelikte dil varhklan degildir. Her ti.irki.ini.in soyleyi§inde ger9ek bir ama9, bir anlam vard1r. Karadeniz Li.irki.ileri, ger9ek olayJar kar§ISmda soylendigi i9in, ya§amla yakmdan il­gilidir. Ti.irki.ilerde yeralan .v1ld1z sozi.i de bo§una degil­dir. Halkm ya§amma girmeyen, ti.irki.isi.ine de girmez, besbelli bu.

Y1ld1zla ilgili birkacr deyim:

• Yild1z ban§1khg1. • Yild1z saymak. • Y!ld1z1 akmak. • Y!ld1z1 alcrak (y1ld1Z1 dii§i.ik). • YildlZl ban§mak • Y1ld1Z1 di§i. • Y1ld1Z1 di.i§mek • Yild1z1 parlak (y1ld1z1 parlamak). • Y ildlZI sevmek. • Y ild1z1 sonmek.

(E.K.E. A GY.)

95

ismet Zeki Eyuboglu

DEMiRi ISIRMAK

K1~· aylanndan ilkyaza geri~ doneminde gokler giirlc­meye, §im§ekler c;akrnaya, y1ldmmlar dii§meye ba§lar. ilk gok giiriiltiisii duyuldugunda demiri ISirmak inanc1 vard1r. Giiriiltiiyii ilk duyanlann elinde b1c;ak, kazma, balta, orak, c;eki<; gibi demirden yaptlm1§ ne varsa IS1rmas1 ugurlu say1-hr.

ilk baki§ta onemsiz, ncrcden geldigi bilimez gibi gbriinen bu inancrn oziinde c;ok eski bir Anadolu dokusu vard1r. Eski Anadolu dinlerinde, sonra Greklerde, Romahlarda demirle ugra§mak bir tannmn i§iydi. Hephaistos denen demirci, bir ayag1 topal bir tann vard1. Ate§ yakmak, demir dogmek, gokten dii§Cll yddmmlan onlemek, goklerin ba§tanns1 Ze­us'un ofkelenip firlatt1g1 y1ldmmlara engel olmak onun i§iy­di. Ocagrn, ate§in tanns1yd1 Hephaistos. Onun elinde demir bir pamuk gibi yumu§ar, su gibi eriyip akardi. i§te, gokler tanns1 kiz1p ortahgt allak bullak etmeye kalkrnca, ate§lere egemen olan demirci tann Hphaistos'a s1gmma gelenegi vard1r. Ate§ten (ylldmmdan ) korkan ka<;ar, ona s1g1111rd1. Onun yans1t1c1s1 da demirdi. Demiri 1smna gelenegi bundan kalmad1r. Demiri ISirmak bir yandan korkuyu onlemek, bir yandan da bilmeden Hephaistos'a s1g111mak oluyor.

96

Anadolu inarn;:Ian

Demiri 1suma gelenegi bugiin din ilkelerine c;:ok bagh Karadeniz koyleri arasmda oldukc;:a yayg111d1r. Ancak bu­nun c;:oktannc1 donemden kald1gm1, islam diniyle bagda§­mad1g1111 bilen, duyan yoktur. Birtak1m hocalar, hac1lar bu inanc;:la ilgili oykiiler bile uydururlar. Bir insan di§inin yi.i­zelli okka yuk kald1rabilecegini, demiri 1smnca yildmm1 gonderen cinlerin korkup kac;:acagm1 soyler dururlar.

Demir 1S1rmanm bir anlam1 da korkuyu onlemektir. Bir­takim insanlar korkunca sag elinin ba§parmag1111 damagrna dayar, h1zla yukan kaldmr. Boylece korkusunu giderir. De­mir 1sirmanm yorumu c;:evrenin inarn;lanna gore degi§iyor. Yalmz tanmcilar arasmda en yaygm1 eskic;:agdan kalamd1r. iranhlardan, iran'dan gelen Ttirkler arasmda ba§ka yorum­lar vardir bu konuda (1).

Demirin bir de kutsal yam vard1r. Bu tann Hephaistos'la ilgili oldugu olc;:i.ide, tanmla da bagla§Imhd1r. Tanrn dernir arac;:larla yap1hr. Tann insanlara kolayhk olsun, topraktan gec;:imlerini daha kolay saglasmlar diye demiri yaratmI§, in­sanlara onu bulacak anayI§ gi.ici.inti vermi§.

islam inanc;:larma gore demiri ilk bulan Davud peygam­berdir. Demircilerin onderi (piri, ustas1) odur. Eski Ti.irkler­de de demir kutsaldir, dernirci sayg1deger bir ki§idir.

Ti.irkleri tutsakhktan kurtaran arac;:lan yapan, Ta11rzdag­lan'111 (demirden olduklan ic;:in) eriterek Ti.irklere c;:1k1§ yo­lu ac;:an demircidir. Ancak bu oyktiler Anadolu inanc;:larm­dan c;:ok, pek c;:ok sonrad1r. Anadolu inanc;:lan kaynak baki­mmdan i.6. en a§ag1 ikibin y1hna vanr, yine i.6. i.ic;:i.inci.ibin y1hnda Si.imerlerde (Mezopotamya' da) demir anlamma ge­len anbar sozi.i c;:ok daha sonraki c;:aglarda gariili.ir.

Anadolu'da demirciler, i.izerinde demirden arac;:lar yap­t1klan, demir dogdtikleri orsti kutsal sayar, onun i.izerinde (eskisinin, kullamlmayanm bile) oturmaz, ona basmazlar.

97

ismet Zeki Eyuboglu

Demir siirdam ocaga G1zsun da dogecegum G1z seni alamasam Bu yerden gidecegum.

Demircinin ersine Varyoz vururum varyoz Ne eptum ne di§ledum Nedur aradaki soz (Demircinin orsiine Balyoz vururmn balyoz Ne (jptiim ne di§ledim Nedir aradaki soz)

E demirci demirci Dog demiri bakalim Sen anas1z ben yetim Gel sanyu(p) yatllum

Demir, demirci sozciikleri halk tiirkiilerine girmi§tir. Ote yandan demirle ilgili halk deyimleri, atasozleri onemli bir niceliktedir:

Demirciler oger tun~ olur, Sardmadan ayrllmas1 gii~ olur.

Dizeleriye ba§layan eski bir halk ti.irkiisii vardu.

98

<_;ARPILMA, NAZAR (GOZ) DEGMESi

Anadolu inarn;;lan

Bir i11sa11111 ak'1111 oy11atmas1, bir ycrine inmc inmcsi, k1-sa si.ire ic;in cla olsa saynlanmas1 (hastalanrnas1) halk clilincle degi§ik yorumlara yolac;ar. Bu yorumlann ba§rnda ~·arpi/-111a gelir. c;arpilmli' nm halk inanc;lanna gore tek nccleni yapilrnamas1 gercken bir i§in, bir eylcmin yapilmas1, soy­Jenmemesi gerekcn bir sozi.in soylenmesidir. <;arp1!111a'11111 en yayg1n clurumu halkrn tutank dedigi sam'd1r. Tutankli denen sara/1 kimsclcrin genellikle rarp1ld1g1 inane! yayg111-d1r. Tutank. insanm,cinlerin, perilerin (koti.i gi.i9lerin) sald1-nsrna ugramas1, iyilik eden gii<;lerin (meleklerin) onlara ye­nilmesidir.

insarnn biri iyilik, biri koti.ili.ik eden iki ti.irlii cin'i varchr. Bunlar si.irekli sava§ ic;indedir. insanm koti.i bir davran1§la hulunrnas1. koti.ili.ik eden cinlerin i.isti.inli.igi.ini.i saglarm1§. Bumm sonucu insan rarp1!Ir. c;arp1!111a'n111 c;ok clegi§ik ncdenleri vardir: Koti.i soz soylemek, gece sokaga su dok­mek, kutsal bir yap1 y1k111t1s1111 kirlctmek, orada uyumak, oradan bismillah demeden gec;mek, ermi§ birisi i<;in koti.i­li.ik etmek, onun arkasmdan koti.i soz soylemek, mezarhgrn ya111ndan gec;erken ishk 9almak, ti.irki.i c;1g1rmak, ya§ agac; kesrnek, gi.inqe, aya, yild1zlara sovmek, anaya babaya el kald1rmak (on/an dovmeye yeltenmek. dovmek) .kardqle, anneyle kendi c;ocugu ile (istcr k1z, ister oglan) sevi§mek, gb. yasak i§leri yapmak. Ba§ta ckmek olmak i.izere, undan yaptlan yiyeceklere sayg1s1zhk etmek, ayak altrna almak.

Bi.iii.in bunlar inane; bakimmdan sayg1, sevgi gosterilmesi gereken varhklard1r. Bu gerekimleri yerine getirmeyenlerin ba§ma bir y1k1m gelirse, yap1lan i§ten bilinir.

c;arp1lma birka<; ti.irliidi.ir. Ag1z, goz, yiiz egrilmesi, <;11-

99

ismet Zeki Eyuboglu

dtrma, el ayak gibi i.iyelerin inme sonucu tutmaz, 9ab§maz olu§u, aklm bozulmas1. Bu inan9larm i:iziinde iki ayn neden bulunur. Biri istam dininin yay1h§1 sonucu ortaya 91km1§, bi­ri eskis;ag dinlerinden kaln11§tlr. Cami, kilisc gibi, 9oktannc1 dinlerin dogu§U sonucu ortaya s;1kan kutsal yap1larla ilgili inans;larm i:iziinde isiam dininin, hiristiyanhgm etkisi vard1r. Cinlerle, periler eskis;ag Anadolu dinlerindcn kalmad1r. Es­kicag Anadolu dinlerindc. biiti.in ad1 gecen varhklar. tannsal bi;e; nitelik ta§ird1. Ana-baba kutsaldi., istam dininde gori.i­len anaya, babaya sayg1 kurumu yeni degildir. Hititlerde bugday, oteki ekinler. i.iziim kutsald1. Onlarda tannsal ogelc­rin varhgma ina111ltrd1. Daglar, sular. birtaktm agas;larla hay­vanlar da kutsalch.

<;arpt!ma olay1 kar§1smda koti.iliik cinlerini kovmak, iyi­lik melcklcrini (perilcrini) yard1ma s;agJrmak ic;:in degi§ik i§­lemler yap1hr. Bunlan biiyiicii, cinci denen kimseler yapar. Halk arasmda bu i§lcri gi:iren insanlara nefesi keskin denir. inme inip de bir si.ire sonra gcc;:erse bu nefesi keskin hoca­dan, cinciden bilinir.

Yinc halk arasmda sltma, verem. kaz1klt humma gibi has­taltklann r;arpilma sonucu ortaya <,;1kt1g111a ina111hr. Her hastahgm nedeni yasak bir eylemin yaptlmasma, bir koti.ilii­ge baglamr. <;arp1lnw biri gizli, biri as;1k olmak i.izere iki ti.irli.idi.ir. Gizli r;arpzlma'da hangi i~ten dolay1 c;arp1lma111n gerc;ckle§Ligi bilinmez. Ac;1k r;arp1!111a'da ise olaym nedeni bilinir. Falan giini.i falan yerde §U i§i yaptt, onun ardmdan c;arp1ld1. Korku sonucu birden hire ortaya c;1kan hastaltklar ac;1k c;arptlma say1hr. Zamam bilinmeyen 9arptlmalar ise gizli tiirdendir. <;arp1lmanm ba§ka bir tiiriine de nazar deg­mesi denir . Ba§kalannda bulunmayan bir ozellikten, nite­likten dolay1 k1ska111lan, imrenilen insan, hayvan 9arp1hr. Bo! yemi§ veren aga9larm bile 9arp1ld1gma, onlara nazar degdigine inamhr.

100

Anadolu inamrlan

Y arum gitme ovaya Tutar seni kolcilar 0 fidan boylanni Nazar eden yolcilar (Sewligim ovaya gitme Ko/cu denen gorev/iler seni yakalar 0 fidan gibi boyuna Yolculann nazan deger.)

<;ok si.it veren ineklerin, gi.izel buzagilarm, besli kuzula­nn, koyunlann, iyi geli§mi§ bogalarm, atlann, <;ifte iyi gi­clen oki.izlerin i;apnlchgma , nazara ugracl1gma ina!thr. Gi.i­zcl , besli, gi.irbi.iz c;;ocuklar da nazara ugrar, rwp1hr.

<;arpilmanm nedenlerinden biri say1lan nazar degme­si'ne halk arasmcla kotii goz de dcnir.Halk arasmda Allah kotii gozden saklasm deyimi bu anlamda soylenir. Nazar­dan sakrnmak ic;;in hamayLI, musko, 11/lffi boncuk tak1h ma~aallah kullamhr. <;arptlma ile nazar degmesi arasmda gori.ilen baglant1 ~·arpzlma'nm nazar degmesi sonucu orta ya i;1kmas1d1r.

Ne oldi sana yavrum Oy fWpildun <;arpild11n Nazar ettiler seni (Sevdigim ne olc/11 sana Oy r·arpzldm r;wptldin Nazar ettiler seni Bu durumlara di'i§fiin) Y arum gider koyuna Beyaz yonden gocigi Takacagim yaruma Bi nazarlzk boncugi (Sevgilim koyunlan gii.tmeye gidiyor Gocugu beyaz yiindendir. Takacagzm sevgilime Bir nazar boncugu)

IOI

ismet Zeki Eyuboglu

<;arpilma. nazar boncugu gibi gizli giic;lerle, kotiiliik eden cinlerle baglant1h bulundugu ileri siiriilen nesneler As­ya Tiirklerinde, ozellikle Soman dininde de vardir. Ancak bu din c;ok yenidir. Nazar, <;arpilma olaylan en eski ulus­larda; Babil , M1sir, uluslannda, Siimerlerde, Akadlarda, Anadolu uluslannm en eskisinden en yenisinc degin biitii­niinde goriiliir. Babil bi.iyiiciiliikle iin salm1§ bir iilke olarak Dogu yaz1m111da geni§ bir yer tutar. Mezopotamya uluslan-11111 ozel biiyi.ici.ileri, falcilan vard1r. Oyle ki bi.iyiici.ili.ik, fal­cd1k bir goredi. Bundan dolay1 Anadolu'da goriilen, <;arp1l-111a. nawr gibi olaylarla ilgili inanc;lan Anadolu'nun d1§111-da aramak, onlann kaynag1111 Anadolu'nun d1§111da gormek. gostermek dogru degildir. Bugiin halk di.i§i.incesindc ya§ayan inanc;lar yerlidir.

Y arumun gidi!jinde Kuruma bak kuruma Nazar ederler seni c;ok felimli yiirwna ( Sevdigimin gidi!jindeki Kurumlanmaya bak Kurunzlannzaya Nazar ederler seni <;ok r;alzmlz yiiriime)

Goz degmesiyle insan davrani§lan arasmclaki baglanl! bu kiic;i.ik tiirkiidc ac;1kc;a dilc geliyor.

<;arpzlma, nazar degnzesi gibi gerc;ek d1§1 olaylann yog­rulmasrnda i.ic; ayn yol vard1r. Biri eskic;aglardan kalma inanc;lann c;agdan c;aga gec;erek gi.ini.imi.ize kalmas1. Bunlar Anadolu yerlilerinin dilden dile, gorerek, uygulayarak aktar­d1klan inane; varhkland1r. ikincisi tektannc1 dinlerin dogu­§Undan sonra ortaya c;1kan, ozlerinde eskic;ag inanc;lanmn kahnlis1 bulunanlar. Bunlar da din, inane; aynm1 gozetilmek-

102

Anadolu inan~lan

sizin, bir arada ya§ayan Anadolu topluluklanmn benimsedik­leri inan9lard1r.

U9iinciiler ise degi§ik go9ler nedeniyle di§ardan gelen, Anadolu'da yogrulan, yerlileriyle kayna§an , karma§an ya­banc1, go9men inan9lar. Bu i.i9iinciini.in Anadolu toplumunda ozi.imlendigini, yeni bir nitelik kazanarak Anadolu'nun kim­ligine, ki§iligine biiriindiigiini.i gori.iyoruz. Bu oziimlenme olay1111 saglayan da eski9ag Anadolu inan9land1r. Gerek rarp1lma, gerek goz degmesi (nazar degmesi) en eski Ana­dolu bulu§lannda vard1r. Anadolu di.i§iincesine bi.isbiitiin ya­banc1 ohm bir inancm Anadolu toplumunca uzun siire, oldu­gu gibi ya§al1lchg1111 gosterebilecek nitclikte. karntlayabile­cek ol~i.ide kesin belgelcr yoktur. <;arpilma'111n, goz degme­si'nin boyle 9ok degi§ik yorumlara elveri§li bir nitelikle olu­§ll da bunu gosteriyor.

103

ismel Zeki Eyuboglu

HORTLAK

Olen bir kimsenin. gomi.ildi.ikten bir sure sonra, mezanndan i;1k1p ortahkta dola§masma hortlaklik, bunu ya­pana da hortlak denir. Halk arasmda bu inane; i;ok yaygmd1r. Ozellikle ya§arken k6tiili.ik eden , ba§kalannm ag1z tad1111 kac;1Tan, arabozucu, dcdikoducu, gei;imsiz kimselerden olur hortlak. Ona bir gen;ekmi§ gibi ina111hr. Biri;ok kimse hortlak gordi.igi.ini.i, onu tamd1gm1 andii;erek soylemekten i;ekinmez. Hortlak c;oklukla ya§h kimselerden olur. Go­miildiigii gece mezanndan kalkan, sirtmda kefenle ortahg1 dola§an hortaklar oldugu gibi , arada bir gori.inen, k1zd1g1 kimselerc sata§an hortlarklar da vardir.

Anadolu'nun bi.iti.in k1y1 bucak yerlerinde, okumu§tll1dan okumami§ma degin bi.iti.in toplum katlannda horlagm varh­gma inamhr. Bu inani; yeni degildir. Olenlerin ruhlanmn ba§ka varhklara gei;tigi inancmdan kalmad1r. Eski dinlerde ruhlar olmez, oli.imi.inden sonra evrende bag1ms1zhk i9inde gezer dururlar, arada bir de aynld1klan govdelere donerler, gibi yaygm bir inane; vard1r. M1sir'da oli.iler gomiili.irken yanlanna konan yemekler, Anadolu dinlerinde mezarlar, oli.ini.in yanma konan degerli sungular, ya§arken sevdigi nes­ncler tinlerin sonradan govdeye dondi.igi.i inancmm belirtisi­dir.

i§tC bu i;ok eski inane;, zamanla k1hk degi§tirerek geli§­mi§, tektannc1 dinleri ctkilemi§tir. Nitekim tektannc1 dinler­de de tinlerin oli.imsiizli.igiine, kalkmz giinii (k1.vanzet giinii ) govdclere doneceklerine inamhr. Halk arasmda ya§ayan

104

Anadolu inam;:Ian

hortlak inanc1 bunun k1hk degi§tinni§ bir kalmt1s1 olmak­lan oteye gei;emez. Hititlerde, Urartularda, onlardan once ya§ayan Anadolu uluslarmm dinlerinde olenlerin zaman za­man obi.ir di.inyadan yeryiiziine 91ktiklan, yeryiizi.indc do­la~llklanna ina111hrcl1. Bu inani; bugun de siiri.ip gilmekte­dir.

Hortlak 9ok h1zh ko§ar, ala biner, silah kulla111r, insana saldmr, k1zd1g1111 dover, sevdigini kai;mr, ev basar, yol ke­ser, soziin k1sas1 insanm aklma gelen ne varsa yapar. Me-1.arhklann yanmdan, yakmmdan gec;:erken dua okumak (da­ha i;ok geceleri), bismillah demek hortlak'm saldmsmdan korunmak ii;in ba§vurulan bir yoldur. Halk inanc;:lanna gore hortlak gcnellikle 9ok 9irkin, c;:ok iirkiiti.icii olur . Elindc degnegi, s1rt111da tabul, ya da kefen bulunur. Gene c;:ok yay­g111 bir halk inanc1na gore hortlak yal111z sarho§tan korkar, onun kar§1s111a 91karnaz, yalmz onu gizlice iter di.i§iiriir, sirtma biner yi.iri.iti.ir, sonra birden iter kac;:armI§. Bir kimsc­nin oldi.iktcn sonra hortlamas1 ugurlu sayilmaz. Horllayan kimsenin yeralt111dan (ahretten ) kovuldugu ileri si.irii­li.ir.Hortlaklar erkck de, di§i de olur. Kimi hortlaklar insan dcgil de, hayvan kiligma girer gezerlermi§. Hortlaklar da­ha c;:ok 1ss1z kalrn1§ evlerde, pek ugurlu, tekin sayilmayan yorelcrde, mezar yanlannda bulunurmu§.

B ulutlar al<;ak alt;ak H ava doldu yagacak Bu benum giinalmmdan G1z boban hortlayacak (Bulutlar al<;ak ah;ak Hava do/du yagacak Bana ettiklerinin giinahm1 t;ekerek K1z, baban hortlayacak)

105

ismet Zek Eyuboglu

106

Su ba§inda kl~fasi Bitmez yarun cefasi Gan kusturuyi oga 0 hortlak oy anasi (Su ba§tnda kovasz Bitmez yann cefas1 Kan kusturuyor ona 0 hortlak iivey annesi

Egildum bi su i<;tctm Olugun dudagmdan Bakdum elinde kuf a Y ar goriindii kar§·idan f;ekildum bi giyiya Pekledum ufagumi i§mar eyledi baga Dagitti meragumi Dedum yavrim ne oldi Gelmeyisun bu yana Dedi o hortlak nenem Vermeyi beni sana Egildim bir su fr;tim Olugun dudag111da11 Baktm1 elinde kova Yar goriindii kar§1da11 <;ekildim bir k1y1ya Bekledim kiir;iiciigiimii Bana bir goz k1rp1nca Dagltt1 s1k111tmu Dedim yav.rucugum ne oldu Gelmiyorsun benden yana Dedi ki o hortlak annem Vermiyor beni sana).

Anadolu inam;:Ian

Halk arasmda pek yaygm olan hortlak inancmm giinliik ya~ama girdigi, onu belli belirli bir oranda da olsa etkiledigi hir gerc;ektir. Bu inanc;tan yararlanan ac;1kgozler arasmda cvini kiraya veren, birkac; ayltk kiray1 onceden ald1ktan son­ra kirac1sm1 kac;1ran ev sahipleri c;oktur. Oyle evlere perili . hortlakh. cinli dendigini birc;oklan bilir.

107

isrnel Zeki Eyuboglu

CADI

Cad1. genellik/e insan/ar aras111a dargmltk, klfg111hk so­kan, eli giini.i birbirine di.i§i.iren, kan§tmc1, ara bozucu, bo§­bogaz koti.i kimsedir. Cinlerle, koti.iliik eden perilerle konu­§UT, gizli nesneleri bilir,korkulu, iirpertili yerlerde gezer, ge­celeri evlcre girer, ki.ii;i.ik 9ocuklan, kai;mr. Gen<; sevgililc­rin i§ine engel olur.

Hortlak oldi.ikten sonra, tabutuyla, kefeniyle mezardan firlayan, arada bir yeryi.iziine 91kan kimsedir Ca(/i ise ya§a­yan, yeryiizi.inde degi§ik k1hklara giren, ya§lt kad111d!f. Ana­dolu'da i;ok yaygm olan bu cad1 inanc1, onunla ilgili soy­lentiler Yunan-Roma mitolojisinde gec;en Kirke'yi andmr. Ancak Hititlerde de buna benzer inanc;lar, soylentiler vard1r.

Hititlcr de kotii cinlere ina111rlard1. Bunlar oli.imden sonra ba§ka varhklara ges;er, ya§amlanm siirdiiriir. Kotii ruhlann insanlan birbirine dii§iiren, ba§tan i;1karan, §a§1rlan varhklar­d1r. Evlerin y1k1lmas1, insanlann hastalanmas1, dargmhklar, ge<;irnsizlikler bu kotii guclerin ( ruhlann ) i§idir. Bu cinler daglarda, kirlarda, orrnanlarda, su kiy1lannda, gollerde, ev y1kmt1lannda dola§ir, yuvalamr. <;ocuklara koti.iliik eder, on­lann hastalanmasma yolac;ar, kadmlan dogum yaparken giii;liiklerle kar§ila§tmr, Oldiiriir.

Bugi.in cad1 denen kimsenin yapt1klan ile bu eskicag inan9lan arasmda onemli bir aymm yoktur. Kirke is;in soy­lenenler de bundan ba§ka degildir. Kirke'nin Homeros des­tanlannda yer ald1gma, Anadolu kaynakh tannlarla birlikte Odysseia'mn onemli konulan arasma kan§tigma gore eski-9ag Anadolu ki.iltiiri.i, inan9lan ile ilgisi var demektir. Kirke bir btiytictidiir. Anadolu halkmm dilince soylemek gerekirse bir cad1'd1r.

108

Anadolu inam;lan

Ona benzer masal varhklanm Si.imer, Akad, M1sir dinle­rinde de buluyoruz. Bu yaygm gorev benzerligi ister istemez cadz ile Kirke arasmda bir baglantmm bulundugu kamsm1 yarat1yor. Cadz, Kirke midir, yoksa Kirke bir cadz m1dir? Bu soru pek onemli degil. Onemli olan boyle bir inancm ge­rek Anadolu'da, gerekse kom§ulannda eskiden beri yaygm oldugudur.

Eskilerin cadz, halkm cadaloz da dcdigi cad1 konusu ib­ranilerde, Babil'de de vardu, eski iran'da da. Nitekim Haro!, Morot (Harut, Marut) masah Dogu isHim lilkelerinde pek yaygmdir. Bunlar Babil kuyusuna at1lm1§, iki azgm bi.iyi.icli­dlir. insanlan ba§tan s.;1kanr, kan koca arasma gec;:imsizlik sokarlar. Divan ozam Nedim'in (OL. 1730)

Sihr-i efsfin ile dolmu§lllr derfi.nun ey kalem Ziilfi Hii.rii.t'un dimek miimkin ki nii.l olmu§ sana ( Ey kalem sen in fr;in biiyiiler/e dolmu§ldemek sww Ha­

rut'un Ziilfii _vazacak ur olmu§ besbelli). demesi, ba§ka bir gazelinde, de gene Babil kuyusunda oturan Harut'u goz onli­ne getirerek:

Gamze-f Fettanim koydun ki yiktt alemi Bahse dalmt§ken 9eh-i Babil'de clidii.larla sen (0 oynak. biiyiileyici gamzenle diinyayz y1kt111/ Kendin de

Babil kuyusunda cad1larla soz yan§111a tufu§fun).soylemesi bugi.in halk arasmda ya§ayan cad1 inanc1111 kendi c;:agmda dile getirmek ic;:indir.

Oyle benzer ki, cad1 konusu insan soyu oranmda eskidir. Bugi.in, gene bi.itiin uluslarda, cad1 inanc1 vard1r. Ancak, Anadolu'daki inane;: olc;:iisiinde yaygm, degi§ik degildir. Bu da, degi§ik tiirden inans.;larm Anadolu'da kan§1p, kayna§ma­smdan ileri geliyor. Karadeniz k1y1lannda cad1'ya caz1 de­nir. Cad1 yalmz kadmdan olur o yorelerde de. Elinde deg­nek, beli kambur, yiizi.i c;:ok km§Ik, igrendirici, tiksindirici, i.irki.itilci.i bir kocakan. Gozleri oyuklannda I§Il I§Il, boyuna

109

ismet Zeki Eyuboglu

donen, insamn i~ini okuyan, yiiregine i§leyen birer fener gi­bidir. Bir ad1 da cad1 (caz1) kans1'd1r.

Dogu Karadeniz yorelerinde cad1 sozciigiine genellikle caz1 denir. Halk ttirkiilerinde geni§ bir yer tutan bu sozcciik yaygm bir inancm simgesi olarak bilinir. Giresun'un iinlii kemen~ecisi Piroglu Osman bir tiirkiisiinde bu konuya de­ginerek dortliigii soylemi§tir.

110

Uzun yava§ bas da gel Dokmeler oynamasm Evin altmda do/an Caz1 anon duymasm

Anadolu inan~lan

DA VARA

Bu inaiw daha <;ok Dogu Karadeniz yorelerinde yayg111-d1r. Cacli, h ortlak gibi gizli gti<;lere benzer yam varsa da on­lardan aynd1r. Geceleyin uykuda insan kas1hr, govdesinin bir yeri kurnldamaz olur. Ki§inin tisti.ine bir ag1rhk <;oker, bogu­lacakn11§ gibi bir duruma dii§er. Buna Karabasan diyenler de vard1r. Bir inanca gore davara, nedeni bilinmeyen bir su~ yi.izi.inden, gece uykuda insanm tisttine <;oker, onu bir yorgan gibi ku§atir, k1mildatmaz. insan biiyi.ik bir korkuya kap1hr, parmagm1 bile k1m1ldatamaz, kim1ldat1rsa yava§ yava§ ken­dine gelir, devinir.

Davara, elini insanm agzma koyar, onu bogmaya <;ah§ir. Ancak avcunun ortas1 delik oldugundan, i.isti.ine kapand1g1 kimsenin soluk ahp vermesini onleyemez. Bu nedenle insan oli.imden kurtulurmu§. Davaranm gerc;:ek bir nesne oldugu konusundaki inan<; yalmz bilgisiz kimselerde degil, kimi yi.iksekogrenim gormi..i§lerde de vard1r. bzellikle sinir hasta­hklan, akil hastahklan gibilerle ugra§an uzmanlardan buna inananlann say1s1 az degildir. Kimi yetkililer bunun tinsel bir bunahm oldugu, olayda ba§ka neden arnmanm gcreksizligi ka111s111dad1r. Ancak halk daha <;ok clavara'y1 ger<;ek bir var­hk sayanlarclan yanacl1r.

Davara kimin i.isti.ine <;Cikerse onu agir bir i§ yapm1§ gibi yorar, gi..ici.ini..i azalt1r. Boyle bir kimse sabahleyin kalkllgmda bitkin, i.irkek, sars111t1h olur.

Bunclan kurtulmak i9in muska (niisha) ya da hamayzl yazdmp boyuna aszlzr, gogsi.in i..isti..ine konarak yatihr.

Trabzon'un Ma9ka il9esincle 1929'dan sonra yerle§tirilen Of, Si..irmene, Yomra, Gaykara, Tonya gibi kom§U il9elerden, bucaklardan gelen kimselerde bu ti.ir inan9lar 9ok yaygmdir. Gagm en yeni bulu§lardan yararlanmada kimseye s1ra b1rak­mayan bu yurta§lanm1z genellikle eskimi§, ozellikle de isliim

111

ismel Zeki Eyuboglu

diniyle en ufak bir ilgisi bulunayan bu tiir sas;mahklan, dinin temel ilkeleri arasmda sayarlar. Bunlar, hep geriye donuk, uygarhgm geli§mesini gereksiz bir olay sayan, kat1, bilgisiz kimselerdir. <;ogu bilmeden, anlamadan tarikatlara baglan­Im§, l 923'ten sonra yap1lan bi.iti.in yeniliklere kar§l 91kan kimselerdir. <;ogu Nak§ibcndi tarikatmm , Nurculuk, Si.iley­manc1hk kollanna baghd1r. Birkac; kadm almak, imam nika­hm1 uygulamak ba§hca ozellikleridir. Erkekleri pek c;ah~­maz, c;ok kadm ald1klanndan kadmlan c;ah§tmr, onlarla saglanan gelirle Hacca gider, koye, "HaCI" olarak doni.ince de, yetkili bir kimse gibi davranmaya ba§lar. K1zlanrn " Ba§l1k" almadan vermek istemeyenleri c;oktur. Tarlalar bo­li.inmesin, yabanc1ya gitmesin diye olen karde§inin kansm1 imam nikah1yla alan, askere gidcn oglunun kansma sald1ran kimselerin say1s1 az degildir. Yine bunlar arasmda peyniri kurtland1ktan sonra, "degmi~.olgunla:pm{' diyerek yiyenler de c;oktur. ic;Ierinde aydm, ileri gori.i§li.i kimseler de vard1r. Hepsi c;agm d1§mda kalm1§ degildir. Ancak birkac,:111111 yapt1-g1 uygunsuzluk, c;1kar yiizunden din inanc;lanm yozla§ttrma­s1 nedeniyle hepsi koti.i damgas1111 yer.

Bu tur kimselerin benimsedikleri inanc;lann kokenini bul­mak kolay degildir. Bu yorelerde y1llarca si.iren arn§tirmala­nm1za, incelemelerimize, gozlemlerimize kar§m islam dini­ne aykm gelen bu inanc;lann, bu geleneklerin nereden kay­nakland1g1111 saptayamad1k. ic;lerinde, musli.iman olmalanna kar§m, c;ok bozuk bir Rumca konu§an, Ti.irkc;e'yi pek iyi bil­meyen aileler de az degildir. 6te yandan yalan; yere andic;­mek gibi c;ok kiiti.i bir ah§kanhg1 benimseyen, ''hacz" samm ta§1yan kimseler de c;okluk bunlar arasmdan c;1kar. Mac;­ka'nm Agralaksa yaylasmda, bir c;aytr-otlak anla§mazhg1 yu­zi.inden ac;1lan davada, o yoreyi bilmeyen, ya§ammda bir kez bile oraya ugramayan, sakah gobegine inmi§ birkac; "ha­cz'mn Kur'an i.izerine and is;erek yalan soylediklerine tamk

112

Anadolu inarn;;lan

olduk. Olay1 anlayan yarg1~'., dayanamay1p: ''Siz ne zaman­dan beri buradas1111z?" Bu olay gec;tigi zaman buraya ne amac;la geldiniz ? diye sormu§, dava konusu c;aymn smir kom§ulannm kimler olduklanm sormu§tur. Bu yalanc1, sa­kalh ta111klar beklernedikleri bu sorular ka§1smda §a§Irarak: "Bize HaCl ... boyle soyledi. yal111zca kendi Sl/11/Wl gosterdi, biz 0/1Ul/ bize soyfedikferini soy/uyoruz", demi§lerdir.

Bu "Han"'Iardan birinin, i:izellikle de "dava;-a"y1 kov­ma konusunda s;ok .. etkili mu ska" yazd1g1111 duyunca, sez­dirmeden kcndisine boy le bir ''muskay1 "y1 hana da yazma­s1111 si:iyledigim de : " iki_viizelli lira verirsen olur" demi§ti (Y1l 1965). Kendisine istedigi paray1 verecegimi, ancak bu "davan"n111 ne oldugunu bana anlatrnas1111 da istedim. Be­ni, 0 davaya tamkhk etmek ic;in us; di:irt giin i:inceden konuk olarak geldigi, yayla kom§umuzun evine c;agird1, davaranm ne oldugunu §i:iyle anlatt1:

"Davara, tannnm ki:iti.i insanlara dogru yola gelmeleri is;in gi:inderdigi bir cindir. Avucunun is;i deliktir, her elinde yirmi parmak, her ayagmda parmak bis;irninde yedi t1rnak vard1r. Gecelcyin gi:izlerini yumunca gi:iriir, bu yi.izden iistiine ka­pand1g1 insan uyansa bile onun gozlerini gi:iremez. insanm dilini baglad1gmdan kimse onun yamnda Bismillah diyemez, tannnrn adm1 anarnaz. Davara yalmzca sarho§la deliden korkar. Kocakanlan sevmez, kocas1yla gec;inemeyen, c;eki­§en gens; kadmlara c;ok sata§1r. .. " bunlar gibi daha bir siiri.i soz.

113

ismet Zeki Eyuboglu

SACA YAGI KIVILCIMLARI

Halk arasmda i§i biten sacayagm1 ayaklan yukan gelecek bi\:imde devirmek ugursuzluk say1hr. i§i biten sacayag1 ma­§a, ya da bir odunla tutulup bir k1y1da, ocak yamnda yan ya­tmhr. Ocaktan c;ekilen sacayagmm i.istilndeki kurumlar k1-v1lc1m sac;arak bir sure yanar. Bunu havanm ac;masma, gok­yiiziinil parlak yild1zlann kaplamasma yorarlar. Sacayaktan k1v1lc1mlar \:Ikmca y1ld1zlar parlar, ertesi giln ortahk gilnli.ik giine§lik olurmu§. <;1kan k1v1lc1mlar yild1zlan gosterirmi§. K1v1lc1mlar c;1karken de: kirk giin ayaz kzrk giin ayaz, ya da ayaz ayaz. kadt kmndan beyaz diye bir tekerleme soylenir.

Sacayag1, sayg1 gosterilmesi gereken bir arac;t1r. Ocak iis­til bo§ b1rakilmaz. B1rak1hrsa ugursuzluk olurmu§. Sacayag1 ocaktan ahmrken bir k1y1ya firlat1hp at1lmaz, sayg1s1zhk sa­y1hr. Ocaktan ahnan sacayag1 ayaklan ilstilne bJrakilmaz. Sacayagm ilstilne ic;i bo§ kap konmaz. Biltiln bunlar onunla ilgili inanc;lann uygulant§Id1r.

Sacayag1 ile ilgili inan\:lar yeni degildir. Eskic;ag Anadolu dinlerinde, Yunan, Roma inanc;larmda onu kutsal sayan bir­c;ok belirtiler vardu. Eski Anadolu tapmaklannda il<;ayaklt denen kutsal say1lan birer sacayag1 bulunurdu. Onun ilstilne

114

Anadolu inam;Ian

gene kutsal say1lan tencere konurdu. Sacayagmm kutsalhg1 ile ii9 say1S1 arasmda bir koklii baglanl! vard1r. Yunan, Roma , Anadolu tap111aklannda bulundurulan biitiin sacayaklan ii9 ayakhd1r.

Sacayag111111 ii9lii, i.i9 ayaklt olmas1 geli§i gi.izel degildir. Eski din inan9lanna gore i.i9 say1s1 kutsald1r. Bu yiizden ta­pmaklarda bulunan biitiin sacayaklan i.i9 ayakhdir. Bugi.in Anadolu'da seyrek de olsa dort ayakl! sacayaklan vard1r.

Sacayag1 ocakta bo§dUrursa iistiinde o/ii suyu ka.v-11ar'mi§. Bu inan9 Dogu Karadeniz k1y!lannda, Trabzon, Gi.imi.i§hane yorelerinde pek yayg111d1r. Evlcrde ocak ba§la­nnda duvara 9akilm1§, sacayag1 asmaya yarayan ozel 9iviler bile vard1r. Bunlara yal111z sacayag1 as1hr. Sacayagmm ayak­lan yukan gelecek durumda yere at!lmas1, oyle b1rakllmas1 da ugursuzluk say1hr.

Sacayag1 yal111z demirden yap1hr, ba§ka maclenlerden ya­pdan bir sacayag1 kullanilmaz, ona deger vcrilmez.

Bir klz evlenip de gi.iveyi evine giderken 9eyiz'i arasma once bir sacayag1, sonra bir kazan, bir tencere, bir gi.igi.im koyma gelenegi vard1r. Bunlann ardmdan sahan, tava, sini gibi ev gere9leri, yatak taklmlan gelir. Sacayagt bir yuvanm kurulmas1nda temel ara9lardan biridir.Ocak ti.itti.irmenin, ev ocak kurmanm ornegi durumundad1r. Evlercle a§ag1 yukan bi.iti.in gere9ler, kom§ular aras111da igreti olarak ah111r verilir de sacayagt verilmez, evden 91kanlmaz.

Guyi derin guy Uyu bi danem uyu Sacayagm istinde Gaynar bobagun suyi (Ey kuyu derin kuyu Uyu bir tanem uyu Sacayag111 ustiinde Kaynar babamn suyu)

115

ismet Zeki Eyuboglu

Derin kuyu denen mezar, sacayagm iisti.inde kaynad1g1 soylenen de olii y1kamak ic;in 1S1t1lan sudur. Bu tiirki.i bir karg1§ (beddua) niteligindedir.

Bir evin ugurunu, bollugunu kendine c;ckmek ic;in koyler­de sacayag1 c;alma da vardtr. Ancak bu dii§man dii§i.inceli, kotiiliik yapmak isteyen bir kimsenin i§idir. Genellikle lur­s1zlar bile sacayag1 c;almaktan sakm1rlar.

Sacayag1 yalmz halk arasmda degil tarikatlarda, ozellikle Bekta§i tarikatlarmda da c;ok onernli, c;ok kutsal say1hr. Tekkcde kazan, sacayag1 bliylik sayg1 goriir. Bekta§i inanc;­lanna bagh Yenic;eriler de, orta denen toplulugun kutsal ge­rcc;leri arasmdad1r. Bi.iti.in yenir;eri ocak'lannda (birliklerin­de) kazan, sacayag1 ba§tan gel en gerei;:lerdir.

Scayagun istinde Su gaynayi gaynayi He grz o cazi nenen Zil t;alup da oynayi ( Sacayagm iistiinde Su kaymyor kaymyor Ey krz o cad1 annen Zil r;ahp da oynuyor)

Anado/u'da sacayag1 iistiine andrr;me gelenegi de vardrr. Ocakta duran. iistiinde ba§ka bir gerer; bulunan sacayag1m gostererek andir;ilir. Bu da onun kutsal sayilmasmdan ileri geliyor.

Bir sacayagm birden bire devrilmesi evin ba§ma bir y1-k1m gelecegini gosterir, bundan r;ok korkulur. Kiit;iik r;ocuk­lann biitiin ev gerr;eleriyle oynamalanna ses r;1kanlmaz da sacayakla oynamalanna engel olunur. Bir evin ocagmda sacayag1 iistii bo§ b1rak1f 1rsa dii§mamn yiiregi yag baglar-

116

Anadolu inam;:Ian

mt§, sevinirmi§. Bu o evden yannda bir oliiniin r;1kacag1111 gosterirmi§.

Butiin bunlar sacayag111111 ozel bir kutsalhk ta§1d1gmm belirtilirdir. Bu kutsalltk i.6.Vlll.yy. da bat1 Anadolu'da ku­rulan olii Diana tapmag1'nda i.i9 ayakh bir sacayagmm bu­lundugu, bunun Yunanistan'da da bi.iyi.ik tapmaklarda 9ok kutsal bir aracy olarak sakland1g1 yaz1h belgelerle saptanm1~ bir gercycktir. Sacayag1 ile ilgili inan9lar bugi.in Anadolu'nun bi.itiin k1y1smda, bucagmda ya§at1hyor.

Sacayag1, kazan, giigiim ii9liisii biitiin evlcr i9in (giinti­mtizde 9okluk koy evleri icyin, eski inan~lar daha 9ok oralar­da siirdiiriiliiyor) en onemli gere9 say1hr.Bir yerden bir ycre g69 edilirken ilkin kazan, gi.igiim, sacayag1 evden 91kanhr. Bir eve ta§1mrken ilkin yine sacayag1, kazan, giigiim eve so­kulur.

117

ismet Zeki Eyuboglu

UGURSUZ BA YKU~ iLE ORUMCEK

Bayku§'un ugursuz oldugu inanc1 pek yayg111d1r. Kirnin evi yak111111da bayku§ oterse, 0 evde birinin olecegine, 0 evin ba§ma bi.iyi.ik bir y1k1rn gelecegine ina111hr. Bir i.irklintii, bir y1kirn i:irnegidir. Bayku§ ocak y1kan, y1ktlan ocaklarda yuva kuran bir ku§tur halk inanc;:lanna gare. Bayku§, Anadolu'nun bi.itiin bucaklannda ugursuz say1hr.

Bayku§ ile ilgili inanc;:lar c;:ok eski c;:aglara kadar gider, Anadolu'nun ilk yerlilerine uzamr. Halk arasrnda uhu ku~·u. puhu ku§u da denen bayku§ y1k111ttlarda, 1ss1z yerlerde, ser­vilerde, karaagac;:larda, onlara benzer yiiksek yerlerde, yuva yapar, durur. Oralarda oter. Onun sesini duyan kulaklanm t1-kar, okur i.ifler, tanndan yard1m diler. Biiti.in islarn dogu ede­biyatmda bayku§un geni§ bir yeri vard1r. Ti.irk halk §iirine, Divan §iirine gec;:rni§tir. iran edebiyat111da ondan iizi.inti.ilerle, actlarla si:iz edilir, yan1hr, yak111J!1r. Ti.irk edebiyatma iran'dan geldigini soyleyenlerin gori.i§ii dogru degilclir.

Bayku§, Hititlerclen tutun da gi.ini.irni.ize kaclar gelrni§ gec;:­rni§ biiti.in Anadolu uluslannda vardtr. Onlarca da ugursuz say1hr

118

Karaagm; dalinda Baygu§lar bagzruyi Donmz gocan elecek Eceli <;ag1ruyi ( Karaaga<; dalrnda Bayku§lar bagrnyor Domuz kocan olecek Eceli c;agmyor)

Anadolu inan\:lan

Bu tiirkii bayku§ bagmnca birinin olecegi inancmdan do­layt soylenmi§tir. Ancak bu bir inan9ttr, ger9ekle kesin bir ilgisi olmasa gerek. Giiniin birinde bayku§ bagud1ktan sonra olen olabilir. Boyle bir olaya halk genellikle denenmi§ der. Bayku§un sesi de denenmi§lerden olabilir.

Bayku§ yalmz evlere, y1kmtilara kar§I titmez. ister isHl.m, ister Hmstiyan olsun, tapmaklara kar§I da titer, onlarm iize­rinde de durur. Hangi tapmagm iistiinde bayku§ titerse o ya­p1 k1sa bir siire i9inde y1kilmrn§.

Bayku§, Yunan, Roma mitolojisinde de gtiri.ili.ir, Latin ozam Ovidius (01. i.S.18) Metamorphoseis (Dtini.i§i.imler) adh yap1tmda bayku§ ile tiri.imcek konusunu i§ler, onlann tannlarla olan ili§kilerini belirtir. Ovidius'un ad1 ge9en yap1-tmda i§lenen konulann 9ogu Anadolu kaynakhd1r. Ori.imcek, bayku§ konulannm kaynag1 da eski Anadolu inan9land1r.

Oriimcek de bayku§ gibi pek ugurlu sayilmaz. Onun da agmm tirdi.igi.i yerin ba§111a bir i§ geleceginden korkulur. Oriimcek ag1 bakimh yerlerde olmaz. Ancak bak1ms1z, ilgi gtisterilmeyen, iyice ant1lmayan yerlerde tiri.imcek ag1 olur. Bu yi.izden tiri.imcek agmm bulundugu yerler bak1ms1z, pis say1hr. Ori.imcek yalmz bakuns1zhgm tirnegidir. Evinde tiri.imcek ag1 bulunan bir ev kadm1111 konu kom§u kmar, onun ev kadmhg111111 eksik oldugu stiylenir. Bu nedenle bir eve k1z bakmaya giden gtiri.ici.iler bir yolunu bulup evin tite­sine berisine gtiz atar, evde tiri.imcek agmm bulunup bulun­mad1g111a bakarlar. Ori.irncek ag1 bulunan evin k1zmdan ev kadm1 olamayacag1 sonucunu 91kanrlar.

istam dinine gore oriimcek'in iyi, sayg1 dcgcr bir yam vard1r. 0, H1ra dag1 denen yerde bir magaraya saklanan Mu­hammed'i di.i§manlan bulamasm diye kocaman bir ag tire­rek 1ss1z gtistermi§ , bundan dolay1 di.i§rnanlan peygamberi bulamam1§lar. Kur'an'da ge9en bu olay yiiziinden bir9ok kimse tiri.irncegi kutlu bile sayar. Ancak, tiri.imcegin agzma

119

ismet Zcki Eyuboglu

ag ordiigii magaray1 1ss1z gostermesini de iyiye degil, kotii­ye, 1ss1zhga yoranlar vard1r.

Oriimcekle ilgili ba§ka bir inani;: daha var: briimcek i;:a­h§kanhgm, orgii ormede ba§annm , niceligin de ornegi say1-hr.

Onunla ilgili bu degi§ik inani;:lar, ayn kaynaklardan gelir. Zamanla bu degi§ik kaynakh inan9lar birbirine kan§rnI§, bir­biriyle kayna§IDI§. Oriimcekle ilgili iki kar§Jl inan9 dokusu ortaya 91krn1§. Bu da, Anadolu'da 9aglar boyunca siiriip ge­len bir dii§iince kayna§masmm oziimlenmesinin ger9ekle§ti­gini gosteriyor ai;:1ki;:a. Bir iran ozani bu konuda pek yaygm olan §U dizileri soylemi§:

Bum nevbet mizened her tarim-i Efrasiyab Perdedarimikiined der kasr-1 ankebud (Bayku§ nobet tutuyor Efrasiyab'm ti.irbesinde Oriimcek de sultanm ko§kiinde perdecilik ediyor).

Bu dizeler bir egemenligin i;:okti.igiini.i, y1k1hp gittigini anlatmak ic;in diizenlenmi§tir.

120

Anadolu inam;lan

ALBASTI

Yeni dogan <;ocuklann, lohusalarm b~ma i§ler a<;an, y1-kim getiren albast1 cinlerin, perilerin i;arpmasma denir. ~a­man inan<;lanyla yakm ilgisi oldugu soylenen albast1 ile eski Anadolu dinlerinde ge<;en kotu cinler, iyi cinler arasmda bir baglant1 vardlf. i.6.iii;bin yrlma degin giden Anadolu inani;­lanyla i.s. donemlerde ortaya <;1kt1g1 soylenen ~amanhk ara­smda bir baglantmm bulunmas1, i;ok eski i;aglardaki go<;ler, yakmla§malar sonucu dogabilir. Ancak bunun biitiin Ana­dolu uluslannca benimsenmesi, deg;i§ik adlar altmda albas­t1'ya inamlmasr, daha i;ok Anadolu kaynakh bir yamnm ol­dugunu ammsat1yor. Anadolu'da ya§ayan miisliiman, hmsti­yan biitiin topluluklar buna inamr, albast1dan sakmrr. ~aman inan<;larmm Anadolu'ya X:Lyy. dan sonra geldigi soylendigi­ne gC:ire, albast1 ile ilgili inarn;lann ba§ka adlarla daha once-

121

ismet Zeki Eyuboglu

leri Anadolu'da bulunmas1 gerekir. Nitekim Hititlerde, Me­zopotamya uluslannda, ozellikle Siimerlerde, M1sultlarda 9ocuklara sata§an, lohusalara sald1ran ki:itii cinlerin varhgma inamhrdi. Bu benzerlik, ayn dogrultularda geli§en, halk inan9lannm rastlant1 sonucu bir yakla§rnas1 olabilir. Oyle olursa albastmrn XI.yy.dan sonra Ti.irk go9leriyle Asya'dan geldigi kesinlikle soylenemez ( 1)

Albast1, bir inan9 olarak Asya'dan Tiirklerle gelse bile, bunun Anadolu'da onceden bulumad1g1111 gostermez. Ba§ka bir ad altmda, ozellikle kotii cinler olarak Anadolu'da yay­g111d1. Yalmz oziinde birtak1m degi§ikliklerin varhg1 ku§ku goti.irmez. Burada bir ger9ek varsa, o da toplumlar arasmda birtak1m inan9 benze§melerinin bulundugudur.

Anadolu'da albast1 yalmz 9ocuklara, yeni dogurmu§ ka­dmlara sata§an bir koti.i cin diye bilinmez. Buzagtlara, yeni dogurmu§ ineklere de y1kim getirdigine inananlar vard1r. Dogu Karadeniz k1yilannda, Trabzon, Giresun, Gi.imii§hane yorelerinde boyle bir inan9 vardir. Anadolu'nun oteki yore­lerinde yalmz kad111lara, kiit;:iik 9ocuklara sata§t1g111a inam­hr. Kadmlan, 9ocuklan korumak i9in ozel kocakarz ilac;lan yap1hr, lohus.a yalmz buakilmaz. Yanma belli bir tutumla girilir. Konuk it;:eri girerken lohusa yatagmda ayaga kalkar. <:;:ocuk konugun kucagma verilmez. Yoreden yoreye degi§en birtak1m i§lerde yap1hr bu konuda. Saman dininde albasztz i9in yapilan i§lemlerle Anadolu'dakiler arasmda on emli aynhklar goriiliir. ~amanhkta bu i§lemleri bir din go­revlisi olan kam diizenler, Anadolu'da boyle bir gorevli yoktur. Biitffn i§lemleri bu konuda bir9ok deney ge9irmi§ kadmlar yapar.

(I) Bu kqriuea~daha·geni§ bilgi i'<in bk.:."Tarihnte ve Buglin ~amanizm" Abdulakdet.iMn s:.725'160 ..

122

(Ne of du sana yarim Saranp sofuyorsun Ey k1z kocan nu of du Sar;1111 yofuyorsun Albasti uf aguni 0 aglaya aglaya Aldi U§aciguni Ele§turdi hocaya H oca bakti ll§aga Dedi buni albasti Y azdi hama bi nuska Omuzcuguna asti Ne oldi sana yarum Sararu solayisun He giz gocan mi eldi Saflmi yolayisun

Afbastr kiir;figiimu 0 agfaya agfaya Afdr bebecigini Ula§t1rd1 hoca_va Hoca bakt1 bebege Dali bunu afbastr Hemen bir muska yazd1 Omuzcag1z111a astr.

Anadolu inan\lan

123

ismet Zeki Eyuboglu

KARALAR

Kara sozciigii. Asya Tiirkr;esinde. kuzey yoniini.i goste­rir. giiney simgesi de ak 't1r. Ancak anadolu insamnda kil­rdya kar§I olumsuz bir tutum, y1k1c1 bir inarn;: vardir. Ka­ra, bir renk, bir boya olarak genellikle ugursuz say1hr, yeri­ci bir anlamda soylenir. Bunun kokeni, karanhgm bilinme­yen, iirkiiti.icii bir nitelik ta§1mas1, olenlerin "karanhk bir evrende" ti.irli.i acilarla kar§1la§acag1d1r.

Halk inanc;lannda karayilan, karakedi, karasinek, kara domuz, kara kopck genellikle ugurlu say1lmaz. Evlerin te­meline karata§ denen ta§ koyulmaz. Ote yandan karaagac; c;ok dayamkb olmasma kar§m, yine de ugurlu say1lmaz, ni­tekim "karaagac;tan dii§en ya§amaz "diye yaygm bir soylen­ti de vardir. Ozellikle olii mezarlanna karaga9 konmaz, ka­raaga9tan be§ik, sand1k yap1lmaz. Halk sevilen, ugurlu ol­duguna inamlan hayvanlann c;;:ogunun kara olmad1g1 kam­smdadir. At c;ok sevilen bir hayvan olmasma kar§m, eksik­siz karasma pek ilgi duyulmaz, alnmda ya da govdesinin ba§ka bir yerinde (genellikle ayaklannda) ak bir yer aramr (buna, almda ise "ak1tma" denir).

Karanm ugursuzlugunu bildiren say1s1z deyim, atasozti vardtr.

124

Kara ile ilgili atasozleri:

• Kara goz araba ile gok goz arama ile. • Kara giin karanp kalmaz. • Kara giindiir gelip ges;er. • Kara haber tez duyulur (yay1hr). • Kara koyun oturdu, ak koyun gotiirdii. • Kara yamna varma kara bula§1r. • Kara yumakla agarmaz • Karaca kuruca gonliime gorece. • Karadan ote renk yoktur. • Karalar kart olur opmesi sert olur. • Karanlik evin karakedisi

Deyiml er :

• Kara baglamak. • Kara bagnm (kara baht1m). •Kara bela. • Kara cahil. • Kara ciimle. • Kara s;ah (aray1 as;mak is;in soylenir). • Kara s;almak. • Kara s;ullara gim1ek. • Kara giymek (karalar giyinmek). • Kara goniillii (gonlii kararmak). • Kara goriinmek (kotii bir kimse olmak). • Kara ka§1 kara gozii is;in. •Kara giin. • Kara giin dostu. • Kara giin atl. • Kara giinlere kalmak

Anadolu inan1rlan

125

ismet Zeki Eyuboglu

• Kara haber. • Kara kaph kitap. • Kara kara di.i§i.inmek. • Kara kara yazmak • Kara kedi ge~rnek (iki ki§inin arasmdan ). • Kara koncoloz. • Kara kuvvet. • Kara sevda. •Kara sevdaya di.i§mek (kara sevdaya tutulmak.) • Kara si.irmek. •Kara topraga girmek (kara toprak). • Kara toprakta yatmak. • Kara yas tutmak . •Kara yash. •Kara yaz1h. • Kara yere girmek. •Kara yi.izli.i • Karalar baglamak. • Karanhkta goz kupmak. • Karas1 agumak. • Karas1 d1§an vurmak. • Karalar i~eri aklar d1§an.

Karalar ile ilgili atasozleri, deyimler daha ~oktur, iistelik yoreden yoreye de degi§ir. Gerek halk §iirinde, gerekse di­van §iirinde karayla ilgili say1s1z dize vard1r. Nerdeyse ka­ray1 yermek i~in kullanmam1§ bir ozan yoktur. Kii\:tik ~o­cuklan kara ile korkutmak da yaygm olmasma kar§m isten­meyen bir ah§kanhktlr. Bir kimseyi kottilemek, gozden dti­§tirmek i\:in gizlice kapzsan katran si.irmek, kara boya stir­mek, kara yi.in asmak bg. uygulamalar vardtr.

Kara sozctigti, topraga kara denilmesinden de anla§1laca­g1 i.izere, yogunlugu, kat1hg1 bildirir. Nitekim i~ine kapah,

126

Anadolu inani;:lan

eskiye bagh, yeniye kar§1 tepki gosteren, bunahrnh kirnse­ler genellikle karay1 severler. Tektannc1 dinlerin iic;iinde de kara yeglenir. Din tOrenlerinde giyilen giysiler, kirni ba§hk­lar, iistliikler, ayakkab1lar genellikle karadtr. bte yandan kararnsarhgm sirngesi de karadtr. Bu c;eli§ik durumu a~1kla­mak giic;tiir. Karamn boyle yerilmesine kar§m, din c;evrele­rinde benimsenmesi kokeni ara§ttnlmayan bir inane; ah§­kanhgmm sonucu olsa gerek.

127

ismet Zeki Eyuboglu

Ti.irkc;e dirilik bildiren "ya{' sozci.igi.inden ti.iremI§tlf. Genclde "diri'' . "canlz" anlam111dadlf. Kokeni 9oktannc1 dinlerdir. Oellikle s1cak giinlerin ba§lamas1yla ortahga bir dirlik verdigi, canhhk yayd1g1 varsay1lan bolluk tannc;as1y­la (Ana-Tannc;:a) baglant1hd1r. Tektannc1 dinlere sonradan girmi§tir. (:orak, verimsiz yerlerde, c;ollerde ya§ayan insan­lar111 ye§ile kar§I derin bir ozlemi vard1r. isliim dininde cen­netin (bahc;:e, bag) ye§ille simgelcnmesi, ic;inde akarsulann ,geni§ ye§il alanlann bulundugu izlcniminin yayilmas1 dog­dugu bi:ilgenin dogal yap1smdan kaynaklanmaktad1r.

Eskic;agda Adonis bayramlan, Kiibele (Ana-Tannc;:a) ti:i­renleri, giiniimi.izde Manisa yi:irelerinde, s1cak giinlerin ba§­lang1c111da kutlanan Mcsir Bayram1, ye§ille baglant1hd1r. (:aglann akI§I ic;:inde bic;:im degi§tirmi§, eski anlam1 unutul­ll1ll§ bir ti:iren olan bu bayramlar, doga ile insan arasmdaki i:izdc§ligin gelenekle§en simgesidir.

Anadolu balk §iirinde ye§il si:izciigii en c;:ok kullamlan bir di! varhg1d1r. Karacaoglan'm §iirlerinde yqil, odak kavram durumundad1r. Ye§il si:izci.igii bolluk, verimlilik, genc;:lik, dirilik, siireklilik, gi.ic;liili.ik bg. degi§ik anlamlan ic;erir. Ni­tekim balk dilinde yqillenmek, ye§il gi:irmek, yqile 91k­mak , ye§ile susamak, ye§il olmak, ye§ile yatmak, yqile tu­tulmak , ye§ile c;ekmek, ye§ile di:inmek, ye§ile uzanmak, ye­§ile gi:iniil eglcmek, ye§ilden 91kmamak, ye§iller giyinmek bg. pek c;ok deyim vardir.

128

Boynu ye§il gi:ivel i:irdek Sana bir gol gerek idi Kanadmm biri ye§il Biri de al gerek idi

(Karacaoglan)

Anadolu inam;lan

NiSAN Y AGMURU

Nisan yagmuru ugurlu say1hr halk arasmda. Bu yiizden nisan aymda yagan yagmurdan birka<; damla iqmek, onun ba§a doki.ilmesi i<;in ba§ a9mak, yiize yagmas1111 saglamak iqin yi.izi.i goge dogru kald1rmak bir gelenek niteligindedir. ilk yagan nisan yagmuru ki.i<;i.ik k1zlann ba§ma yagarsa sa<;­lan gi.ir, uzun olurmu§. Nisan yagmuru eve, ocaga yagsa orada bolluk olur, ocak sonmez (ve 1ss1z kalmaz) tarlada ekinler bire bin verirmi§.

Anadolu'nun birtak1m bolgelerinde bir kapta toplanan ni­san yagmuru ile kii<;iik <;ocuklan yikama gelenegi de vard1r. Bu gelenege gore; nisan yagmurunun uguru yiizi.inden <;ocu­gun ya§am1 uzun, mutlu oh1rmu§. <;ocukya§ad1g1 siirece dar­l1k, iizi.inti.i, s1kmt1 s;ekmezmi§. ekinler, agas;lar nisan aymda ye§ermeye, s;is;ekler tomurmaya ba§lad1g111da yagan nisan yagmuru onlann geli§mesine, daha verimli olmasma yarar, yaz s1cagmda kurumalanm, bozulmalanm onler. Dogal bir olay olan bu durum halk katmda bir inans; niteligi ta§tr.

Halk nisan ay1111, nedenini bilmeden biraz da kutsal sayar. Bu kutsalltgm degi§ik nedenleri vard1r. Biri eskis;ag inan9la­m1111 zamanla halkm ozi.ine sinmesi, sozle degil de gozle be­nimsenmesidir. Anadolu halk1 r;aglar si.iresince birbirinden, sonradan gelenler eskilerden gore gore, deneye deneye bu inanca varm1§, onu benimsemi§tir. Eski<;aglarda nisan yaz ba§lang1c1dir, ilkyazdir. Ba§ka bir deyimle bahard1r. Bahar ise Adonis denen s;ok eski bir tannmn yeryiiziinde dola§ma­ya evreni doliiyle bolluga kavu§turmaya ba§lad1g1 bir do­nemdir. Bu donem o tannnm ortahkta dola§maya ba§lamas1 yiiziinden bir bayram niteligi ta§Ir, kutsald1r.

129

ismet Zeki Eyuboglu

Yine bu donemde Hititlerin biiyiik bir bahar bayram1 var­d1r (I). i§te Anadolu halkmm nedenini bilmeden, eskiden beri siirdiirdiigi.i bu nisan yagmuru inancmm kaynaklanndan biri budur. Bu inane; Mevlevilerde de vardtr. Onlarda da ni­san yagmurunun topland1g1 bir Nisan Tosi vardir. 0 tasta toplanan nisan yagmuruna ayn bir onem verilir, sayg1 goste­rilir. Bu tas, Konya Mevlevi tekkesinde bulunur.

Nisan yagmurunda bulunduguna inamlan kutsalhgm ba§­ka bir kaynagt da tektannc1 dinlerdir. Nisan bir tanm ay1, ta­nm iiriinlcrinin geli§me ay1 oldugu, tanma elveri§li bir hava ta§1d1g1 ic;in kutsal say1hr. Yahudi, Htristiyan, isiam gibi tek­tannc1 dinlerde goriilen bu inane; da pek yeni degildir, daha eski donemlerden kalmad1r. Tektannct dinlerin dogup yay1l­d1g1 bolgelerdc ya~amt§ olan ibraniler, Si.imerler, Akadlar, Babilliler, Asurlar da nisan aymm kutsalhgma , bolluk getir­digine ina111rlard1. Oyleki nisan sozii bile onlann dillerinden kalmadtr. tektannc1 dinlere, daha sonra isiam dinine onlann bir kalmt1s1 olarak gec;mi§tir.

i§te c;oktannc1 dinlerden tek tannc1 dinlere, tektannc1 din­lerden de ikinci kez Anadolu'ya gec;en nisan yagmuru inan­cmm kokeni budur. Nisan yagmuru c;ok tannc1 dinlerde bol­luk tannsrnm yeryiiziine, insanlara bir bagI§I, bir iyilik'i ola­rak nitelenirdi. Bu yiizden bi.iyi.ik bir deger ta§!fdt. Yagmur gibi o aylarda dii~en dolu da iyi say1hrd1. Onu yutana ugur getirecegine inamhrd1 boyuna.

Yine bir halk inancma g0re nisan aymda yagan yagmur, topragm OZiinii geli§tirir, biitiin agac;lara, bitkilere SU yiiriir, insanlann kam bile damarlannda daha h1zh dola§maya ba§­larm1§. Buna kan yiiriidii denir. Bu inane; bugiin Karadeniz k1y1lannda, Bayburt, Amasya , Giimii§hane, yorelerinde ge­c;erliligini koruyor.

(!)Bk Tann Yaratan Toprak Anadolu i.Z. Eyi.iboglu SinanYaymlan 1973

130

Anadolu inam;:lan

Nisan'm bir ad1 dayazba§1'd1r. Yazba§mm geli§ini guguk kU§U bildirirmi§. Koylerde, guguk kU§U otmeye ba§laymca, yazba§mm geldigine, yazm ba§lad1gma ina111hr.

Gene geldi yazba§l Bagiruyi gugolar Nenenilan bobani Alsun derin uykular (Gene geldi yazba§I Guguk ku§lan bagmyor Annenle baban Derin uykulara dals111)

Derin uykunun iki anlam1 vard1r. Biri oli.im, oteki ger­c;ekten deliksiz bir uykuya dalmak. Yazba§I gelince odun is;in ormana, s1g1rlan otlatmak ic;in yayltma c;1kan genc;ler konu§ma. b1I!u§ma olanag1 bulur; onlar da nisan aymm se­vincine, §enligine uyarlar. Kimbilir, gens;lerin nisan ay1111 ugurlu saymalarnun ozi.inde bu di.i§i.inceler de sakh olabilir.

Giresun yorelerinde nisan aymm bir ad1 da k1rc;an (k1rlan ac;an,s;is;eklendiren) ay1'd1r, K1rlann ac;Ilmas1 da ayn bir ugur belirtisidir. Nisan aymda gokte yogunla§an yagmur bu­lutlan da ugurlu say1ltr. Bulutun golgesi kimin i.isti.ine di.i§er­se, bulut kimin i.isti.inden ak1p gec;erse onun is;in iyi bir olay, bir mutlulugun ba§lang1c1, belirtisi diye yorumlamr.

131

ismet Zeki Eyuboglu

EBEM KU~AGI

(GOKKU~AGI)

Ebemku§ag1 bir g6riinmeye gorsi.in, bir sevin<; bir i_;al­kanh ba§lar yaylalara i_;1kanlar arasmda. Hava ai_;acak, ortahk giin gi.ine§ olacak derler, oyle inamrlar. Yagmurlu bir gi.iniin ardindan ebemku§ag1 gori.iniince bir ugur var bu i§te, denir. Erkeklige ozenen, imrenen, erkek olmak isteyen k1zlar ebemku§agmm altmdan ge<;mek ii;in can atar. Kimi de kas;ar, i.irker.

Yaygm bir in an<; vardir ebemku§ag1 tisti.ine. On un altm­dan ge<;en bir k1z erkek, erkek k1z olurmu§. Boyle bir gizli gticii varmI§. Ges;ilir mi onun altmdan. Onu kimse bilemez. Bir us;tan bir uca ku§atlf gogi.i. Bu yiizden gokku§ag1 de der­ler adma.

132

Anadolu inan~lan

Eski Anadolu- Grek mit?logisinde yiice gok tanns1Ze­us'un ulag1dir ebemku§agi. Iris derler adma. l§tk gibi, yel gibi luzhd1r. Bir soluk ahp verinceye kadar evrenin bir uc;un­dan oteki ucuna gidiverir. Yeryiiziine, evrene, kimsecikler duymadan, gormeden biitiin bildirileri yayar. iistelik yedi renklidir. Bu yedi rengin yedi uguru vardir, denir. Bu yedi ugur, yedi say1smm kutsall1gmdan dolay1d1r. Oysa, bugi.in yap1lan incelemeler sonucu gokku§agmm yedi degil pek c;ok rengi oldugu anla§Ilmi§. Goze ancak yedi ana renk gori.ini.ir, goz onlan sec;ebilir de ondandtr bu.

Bu gokku§ag1 ile ilgili ba§ka bir inane; daha vard1r. Islak havada olu§an ebemku§agmm bir ucu bir oylumda, bir ucu ba§ka bir oylumda olur. Yiiksek yaylalardan bak1hnaca ku­ggm bir ucunun bir irmak, ya da denizde, oteki ucunun go­giin arkasmda yi.icc bir dagm otesindc oldugu gori.ili.ir. Bu durumu gorenler gok Irmaktan su c;ekiyor, denizden su alI­yor, ilerde gene yagmur yagacak, derler.

Bugi.in, Anadolu'da pek yaygm olan bu inancm kaynag1 c;ok eskidir. ilkcagda, ondan onceki donemlerde de gokku§a­g1 ile ilgili, bugi.inkiine benzer inanc;lar vardir. Bunu gi.ini.i­mi.ize kalan ilkc;ag §iirlerinden, inanc;larla eski dinlerle bag­lant1h yorumlardan ac;1klamalardan ogreniyoruz.

Aradan gec;en bunca zamana kar§Ihk inancm ozi.inde bir degi§me, bir ba§kala§ma olmamt§, ona yeni yeni inanc;lar da katllmam1§ pek. Eski dinlerde g6kku§ag1 goriiniince dualar okunur, goklere kar§I sayg1 gosterileri yap1hrdi. Durum, koylerde, bugiin de oyledir. Ebemku§agm1 gorenler oh oh ! c;1gr1§1rlar, birbirlerine seslenirler,

133

ismet Zeki Eyuboglu

MiNARE

Cami, mescid gibi isiam tapmaklannda ezan okunmak i~in yap1lan yiiksek kuleler minare diye amlir. Arap~a nur (l§lk) yanan yer, 1~1klzk. 1~I1dak diye Tiirk~eye ~evrilecek minarenin islam diniyle, islam inan~lanyla en kii~iik bir il­gisi yoktur. islam inan~lan arasma sonradan kan§an minare kaynak bakimmdan eski ~oktannc1 dinlerin bir kal111t1Sld1r.

134

Anadolu inan~lan

istam dininin dogu§ doneminde tapmaklarda bOyle bir.yer yoktu. Ezan genellikle yi.iksek bir yerde okunurdu. Sonra­dan eski 9oktannc1 tapmaklara ozenilerek minare yap1mma ba§land1. XIX.yy. sonlannda, XX.yy. ba§lannda, Osmanh imparatorlugu'nda birtak1m din adamlan (ba§lannda bir de ~eyhiilislam vard1) camilere eklencn minarelerin isiam inan9lanna aykmhgtm ileri si.irerek hirer minare birak1p otekilerin y1ktmlmalan111 bunlan yapmanm bid'at oldugu­nu ileri siirdi.iler bile.

Minare bir kutsal varhk olarak esh;;ag Anadolu inanc;­lanna dayamr. Onun ba§ka bir kaynag1, bir ac;1kla111§ yolu yoktur. Eskic;ag dinlerinde, Anadolu'da , Hindistan'da Ana­Tannro Kiibe/e ( Kybele) nin yonetiminde bulunan bi.iti.in dogum i§leri, insanlann yiiksekten sayg1, sevgi gostermesi gereken kutsal bir eylem say1hrd1. Dogum tannsal bir olay­d1, onun insanlarla ilgisi , baglant1s1 yoktu.insan bu i§lcmde yamz bir arac1, tannmn, tannc;anm buyruklanm yerine gcti­ren bir gorevli durumundayd1.

Bu amagla, Hindistan'da, yap1lan laprnaklarda di§i ile erkegin birlqrne, sevi§me olaylan111 yans1tan duvar kabat­malan, heykeller yap1hr, tapmaga girenler onlara kar§t say­g1 gosterir, adaklar sunar, sac;1lar sagarlad1. Anadolu'da fal­los diye kutlanan erkek i.ireme orgam biiti.in tapmaklarda, evlercle bulunur, birtak1m ev gereglerinin tutacaklan, saplan fallosa benzetilerek yap1hrd1. Fallosun bir bolluk (bereket) kaynag1, ornegi olduguna inamhrdi. Tapmaklarda kullam­lan tava, testi, havan eli gibi geregler fallos bic;:iminde yap1-hr, sakla111rd1. Fallos gibi kadm iireme ogesi de kutsald1, ona kar§t cla clerin bir sayg1 gosterilir, adma torenler, §Olen­ler di.izenlenirdi.

Bugi.in yap1lan kazilarda tapmak kalmtilannda ortaya g1-kanlan falloslar gok tannc1 c;aglardan kalma kutsal varhk-

135

ismet Zek Eyuboglu

lardir i§te. Anadolu'da s;ok yaygm olan bu inans; zamanla bis;im, anlam degi§tirerek tek tannc1 dinlerin de oziine giri­verdi, eski anlam1, onemi biisbiitiin unutuldu.

istam dininde geni§ bir yer tutan, gers;ekte istam diniyle baglant1s1 olmayan minare bu fallosun bir kalmt1s1 olmak­tan oteye ges;emez. Eski minareler, bugiinkiilerden daha s;ok benzerdi fallosa. Bugiin minaneye konan kuliih adh ba§hklar onceleri oyle ucu sivri degil, biraz yuvarlakt1. ilk minarelerde oyle sivri ba§hklar bile yoktu. Minare yaplSl, duru§U, kurulu§u bak1mmdan bir fallostur.

Oreme ogelerin kutsalhg1 yalmz Anadolu'da kalmad1, zamanla Bat1ya Kuzeye de ges;erek iskandinav uluslannca da benimsendi. Bugiin o iilkelerde de bununla ilgili , bu es­ki Anadolu inans;l;nnm izlerini ta§iyan kalmt~lar vardir. Anadolu'da daha 9ok Bergama, Likya, Frigya yorelerinde yap1lan kaztlarda fallos kahnulan bulunuyor. Bu inans; Su­mer, Akad gibi Mezopotamya uluslannda da vard1. Hitit toplumunda iiremeye kar§I gosterilen derin, i9ten sayg1y1 ele ges;en belgelerden, kaya kabartmalanndan ogreniyoruz a91k9a.

Fallos ile ba§ka bir inans; daha vardir. Karadeniz k1yila­rmda, ozellikle yaylalarda, yay1ga konup s;alkalanan kayma­gm yaga donii§mesi gecikirse siinnet olmam1§ bir s;ocugun iireme ogesine ols;iilen, onun boyunda kmlan bir zafinos dah yay1ga at1hr. Boylece yay1ktaki kaymak kolayca yaga donii§iirmii§. Bu inans;la eskis;ag dinlerindeki fallos kutsall­g1 arasmda s;aglarm siizges;inden siiziiliip gelen koklii bir baglant1 vardir.

<;oktannc1 dinlerde fallosun, kesilen bir erkek iireme or­gamnm topraga gomiilmesi bir gelenek, bir inans;ti. <;ok es­ki dinlerde, siinneti bir din gorevi olarak benimseyen,

136

Anadolu inan~lan

isliimdan, Musevilikten onceki dinlerde kadmm da, erkegin de iireme organmm derisi yiizi.ili.ir, sonra torenle topraga go­mi.iliirdi.i. Bu, onlann kutsal sayth§mdan dolay1dir.

Bugiin de koylerde si.innet edilen bir c;ocuktan ahnan de­ri parc;as1 gizlice topraga gomi.iliir. i§te biri eski, biri yeni say1lan iki inane; olu§Urhu aras111daki kopmayan, ic;in ic;in ya§ayan ili§ki bu olayda da aydmhga c;1kiyor.

Siinnetin t6renle yap1lmasmda da fallosa kar§I duyulan dincil sayg111m degi§mi§, c;agm inancma uymu§ kalmt1lan vardlf.

137

ismet Zeki Eyuboglu

DOMUZ NEDEN

KARGILANMI~

Domuzla ilgili yasaklann Anadolu'ya is!am dininin do­gu§undan sonra geldigi, bu yasagm isHl.m diniyle ba§lad1g1 si:iylenir. Dogru degildir. isJam dininden once ibrani inan9-lannda domuzla ilgili yasaklar vard1, bunlar olduk9a yay­g111d1r. Eski Tiirklerin tonguz dedikleri domuz, Tiirkler ara­smda kmanan, kotiilenen, yerilen bir hayvan degildi. Oniki hayvanh Turk takviminde tonguz yil1 diye bir de y1l ad1 vard1. isliim dinine Musevi inan9lannda giren domuzla il­gili yasaklann koki.i daha eski 9aglara degin gider. Eski Me­zopotamya dinlerinde, ozellikle Suriye yorelerinde, Adonis (Attis) denen bir tann vard1r. Bu ilkbahar tanns1yd1. Daglar­da, ktrlarda, yayhmlarda s1gtr, koyun giiderek s1gtrtma9hk da ederdi. Giini.in birinde, azgm bir domuz onu oldi.irdi.i, ka­ni111 yerlere di:ikti.i. Kamyla sulanan topraktan 9i9ekler (bir soylentiye gore Manisa Lalesi) bitmi§. Anadolu'da, Yunan­Roma inan9lar111da \:Ok degi§ik soylentileri olan bu Attis (Adonis) olay1 bir9ok yaz1ya, §iire konu olmu§tur.

138

Anadolu inan~lan

Soylentinin Si.irrierlere, Hititlere degin uzand1gm1, bii­liin Anadolu yorelerini dola§arak Bat! uluslanna ge9tigini elde bulunan yaz1h belgelerden, eski buluntulardan ogre­niyoruz. Hiristiyan dininin benimsedigi, ozel bir sayg1 gosterdigi domuza ibrani, isHim dinlerinin kar§I 91k1§1 ye­ni degildir art1k.

Eski soylenti, Adonis'in ba§mdan ge9en olay, 9aglar boyunca degi§ik yorumlara, a9tklamalara ugramt§, ondan yeni yeni soylentiler, oyki.iler ti.iremi§. Suriye y6relerinde dogan eski dinlerin degi§ik bir yorumu olan ibrani dini (o da bir Suriye inanc1d1r ger9ekte ) dilden dile soylene ge­len bu eski inane! benimsemi§, ozi.imlemi§. Yarat!Ci halk di.i§iincesi Att1s (Adonis) oykiisi.inii yeni, 9agm gerektirdi­gi bi9imde ormii§, dokumU§. Bir tanny1 oldiiren domuz ag1r bir karg1§a ugramI§, sonra yasaklam1§. Bu yasagm oziinde bu anlat1lan olay dt§mda oyle inandmc1 nitelikte bir kanll, bir belge, bir soylenti yoktur. Eski9ag inarn;lan-11111 liderin etkisi altmda kalan tektannc1 Musevi dini, ye­ni bir yorumla ortaya 91karken domuzla iligli soylentiyi degi§tirmi§, ona kendi anlay1§ma gore bir boya \:ekmi§.

Bugi.in, Anadolu'da domuza kar§I duyulan tiksintinin kaynag1 pek yeni degildir. Ancak miisliiman Tiirkler ara­smdaki tiksintinin kaynag1 gene isHim dinidir. isHim di­ninden onceki donemlerde, Anadolu'da Adonis olay1 yi.i­zi.inden domuza kar§I bir 09 duygusunun varhg1 biliniyor az <;;:ok. Galatlar da (i.0.3.yy.) domuz beslemezlerdi.

Hititlerde, Urartularda domuzla ilgili inan9lann, Su­riye Stimer inan9lannm etkisiyle geli§tigi a91kt1r. Domu­zun kutsand1g1, etinin yendigi yerlerde boylesi inan9larla ilgili soylentiler bile yoktur. XIX.yy. ba§lanndan sonra eski Anadolu, Mezopotamya uygarhklanyla ilgili 9ah§­malar, ara§tirmalar yiiziinden Avrupa'da domuza deggin

139

ismet Zeki Eyuboglu

soylentilerin ortaya s;1kt1gm1 gortiyoruruz. Ancak bu soylen­tiler Hiristiyan inans;lanm pek etkileyemedi. isa'mn domuzu yasaklamay1§1 nedeniyle onun izinden ytirtiyenler, dii§tince­lerini yayanlar da bu konuda kar§It bir gorti§ ileri stirmedi­ler.

Domuzla ilgili soylentiler Roma ulusunda da vardi. 0 ulusa g6re de yaban domuzu, Ia.tin dilinde aper, karg1§lan­m1§ bir yaratikt1r, saldirganhg1 ytiztinden kotti say1hr. Ado­nis'i bir yaban domuzunun oldi.irdtigtine bak1hrsa Roma'ya bu inancm Anadolu'dan ges;tigi daha kolay anala§ihr. Biraz derinlere inince Bat1 uluslannm dilinde ya§ayan inans;Iann s;ogunun Grekler, Latinler arac1hg1 ile Bat1'ya Anadolu'dan ges;tigi gi:iri.Utir. Ozellikle hayvanlarla ilgili inarn;:lann kay­nag1 Anadolu'dur.

Eski Tiirkler, Anadolu'ya gelirken, domuzla ilgili inan9-lann1 birlikte getirdiler. Bugi.in Denizli ilinin ad1 eskiden Tunguzlu (Tonguzlu) idi. Bu ad, Ttirks;e domuz anlamma gelen tunguz (tonguz) sozi.inden ti.iremi§tir. 0 ilde eskiden c,;ok domuz yeti§tirilirmi§. Anadolu'yu gezen eski gezginler, ozellikle ibni Battuta, o y6relerde s;ok domuz oldugunu, Denizli iline de Tonguzlu dendigini yazar.

· Domuzla ilgili eski bir inans; daha vardlf, bunun da kay­nag1 eski M1sir'd1r. Eski M1slf'da domuz kurban edilir. Do­muz yalmz Selene denilen ay tannsma kurban edilir, dolu­nay si.ires!nce de eti yenir. Bu stire di§mda yenmez, karg1§­la111r. Selene'nin bir ekin, bolluk tann9as1 olmasma bakihrsa domuz kurban etmenin tanmla, ekinlerle ilgili bir yam var demektir.

Aggi yukan btitiin iri ba§ hayvanlann kurban edildigi iskitlerde (ozellikle okuz. at) domuz kurban edilmez. Hero­dotos'un bildirdigine gore, iskit ulusu domuz beslemez bile.

140

Anadolu inans;lan

Domuz beslemeyen, domuz kurban etmeyen, bundan ka-9111an iskitler tannlanna insan kurban ederler. bzellikle tut­saklardan her yiiz ki§iden birini kurban etme gelenekleri var­d!f. Bunlar111 insan yedikleri bile olur.

iskitler kurbanlanni Tabiti (Hestia). Papaios (Zeus). Api ( toprak), Oitos_vros (Apollo), Argimpasa (Aphrodite), Thagi­nzasades (Poseidon) gibi tannlara bir de Ares (bu tannya onlar da bu ad1 vcrirlcr) sunarlar.

Bu tannlann adlanndan, gorevlerinden onlara sunulan adaklardan, sa91dan anla§1lcltg111a gi::ire iskit diniyle eski Ana­dolu dinleri aras111cla inane;: niteligi bakimmdan birtak1m bag­lant1lar, benzerlikler vard1r. Aynhk yalmz kurban eclilen hay­vanlann ti.iri.incle ortaya 91k1yor. Bu benzerligin nedeni de bu eski uluslar aras111da birtak1m ili§kilerin bulunmas1 olsa ge­rek.

iskitlerin clillcrine bak1hrsa, birtak1m ara§tmcilann ilcri si.irdi.iklerine kar§Il olarak, Ti.irk diliyle bir baglant1s1 yok­tur. Sozgeli§i iskit clilinde spu (goz), arima (tek), arimaspian ise tekgozli.i anlam111a geliyor. Bu sozlerin Ti.irkgeye bcnzer birya111 yoktur. Aynca porota (gamur, batakhk, prut si::izi.i bun­dan ti.ircmi§), oeor (insan), pata (olcli.irmek), (oeorpota insan oldiircn ) gibi sozlerin de Ti.irkc;:e'yle bir yakmhg1 goriilmi.iyor. Dili Ti.irkc;:e olmayan (eski gaglarda ozellikle) bir ulusun ken­disinin Ti.irk olmas1 da pek gergege uymuyor. Nitekim iskit sozii de clola§an, gezen (yori.ik) anlamm1 igeriyor. Ancak iskit inanglanyla Anadolu inanglan arasmda birtak1m yak111hklann bulundugu ag1k9a gori.iliiyor.

141

ismet Zeki Eyuboglu

AKREP DEYiP GE(::MEYELiM

insanm kotiisiinii. i:iniine gelene ki:itiiliik edeni, ac1 si:iz si:iyleyip gi:iniil inciteni akrebe benzetirler. Oysa, akrep in­sandan daha ki:iti.i degildir. Ancak korktugu ii;in sokar insam. Kendine dokunmayana pek dokunmaz. Tiirki;e'ye Arap­i;a'dan gei;mi§tir. Gi:ikte bir burcun ad1dir da. Latinler ona skorpion derlerdi. Bali dillerine Latince'den gei;mi§tir.

Akrep iistiine ti.irli.i si:iylentiler, degi§ik inani;lar vard1r. Kimi bir tannsal nitelik ta§1d1gma inamr; kimi ki:itlili.ik tann­lannm yi:inetimi altmda bulunan bir canh oldugunu si:iyler durur. Daha i;ok s1cak iilkelerde olur, gi.ine§i sever, i;okluk yaz aylannda g0ri.ini.ir. Anadolu'da sanmsakla, sirkeyle

142

Anadolu inanc;lan

di:igiili.ip ense ki:ikiinde bir yere bulamac; gibi siiliirse siirekli ba§ agnlanm dindirecegine inamhr. Bunun gec;ek olup olma­d1g1 pek bilinmez, ancak kocakan ilac;lann yap1mmda kullam­hr.

Akrebin kollanm ac;ttgm1 kendi ad1yla amlan ytld1zlann bulundugu burca benzemesi yi.iziinden gi:irsel bir varhk niteligi kazanm1§tlr.

Birtaktm halk inanc;lanna gore; Akrep, eskic;aglarda tann­sal nitelik ta§1yan krallann hazinelerini korumakla gorevliy­mi§. Evlerde bu yiizden bulunur, hastahk lU§Iyan bocekleri ol­di.iri.irmi.i§. Yalmz i:iriimcekten c;ok korkarm1§ akrep. Ori.imcek onu agma di.i§i.iriir, k1sk1vrak sarar, baglar camna okurmu§. Bir damla agusu bir insam oldi.irmeye yeten akrebi oriimcek yok edermi§. Akrep insam soktugu zaman kuyrugunu getirir, sok­tugu yerin i.isti.ine koyar agusunu akit1rm1§. ignelerincle agu yokmu§ da kivnm k1vrnn kuyrugunda varm1§.

Akrep birtak1m insanlara dokunmazm1§. Onlan korur, on­lan severmi§. Gereginde sevdigi insanm gogsiiniin iisti.inde do­la§!l'ffil§, Oylesi kimselerin koruyucusu durumundaymt§.

Akrebin koruyucu niteligi yamnda, koti.ileri yans1Lan bir ni­teligi de vard1r. AraVia soy bak1mmclan q kokten gelen yakm­lara akraba (ekriba) clenir. Bu sozler akreb (akrep) arasmda ses benzerligi olmas1 yiiziinde atalaram1z "Akrabanm, akrep etmez akrabaya ettigini" demi§ler. Arapc;a'da ayn ayn harflerle yaz1lan akraba (elif denen harfle) ile akreb (aym denen harfle yaz1hr) arasmda anlam ili§kisi yoktur. Bunu halk ses benzerli­gine bakarak uydurmU§.

Akre bin boy le bir inane a konu olU§U pek yeni degildir, islam diniyle ya da Hristiyanhkla ilgisi yoktur. Eski Anadolu dinlerinde, Mezopotamya uluslannda akreple ilgili inarn;:lar vard1r. Latin, Grek uluslannda goriilen akreple ilgili rnito:

143

ismet Zeki Eyuboglu

varhklan da yine Anadolu kaynakhd1r. Biitiin uluslann dilin­de gbriilen Akrep burcu bu c;ok eski inancm bir kahntis1d1r. Akrebi ugur sayan topluluklar da vard1r. Anadolu'da, biitiin yarars1z (y1k1m getirici sayilan) canhlann i::ildiiriilmesi geregi islam diniyle ilgilidir. istam dininin "bi.itiin y1kim getirenleri i::ildiiri.ir" anlamma gelen "kiillii muzirrun yuktell " buyrugu bu inancm ba§hca kaynag1d!f. Bumm ic;ine, duruma gbre, in­san da girer, i::iteki canhlarla birlikte akrep de. Buna kar§ihk akrebin ugurlu say1lmas1, birtak1m kimselere dokunmayI§I, bu yi.izden i:ildiiriilmeyi§i inanc1 c;ok es.ki c;aglardan kalmad1r. Fuzi.ili'nin bir §iirinde.

Ustiihun-1 kellem irre kilsa akrepler vatan

( Kafatas111da akrepler yuva yapsa) demesi, islam dini­nin etkisiyledir. 0 dine, kaynagm1 onda bulan inam;lara go­re; insan i::ildi.igii, gi:imi.ildiigi.i zaman onu akrepler, yilanlar yermi§. Oteki et yiyici canlilar da yermi§. Bu pek dogru ol­masa gerek. Akrep topragm pek derinlerine inemez. Birbu­c;;uk metre derine gi:imiilen, iistiine toprak i::irti.ilen bir i::ili.ini.in kafatas1111 delemez, oyamaz. YJ!an da topragm derinlerine inip insarn yiyemez. Y1lan buldugunu yutan bir canhd1r, in­sam nasil yiyebilir?

Duvar kabartmalannda, kayalara c;;izilen hayvan resimle­rinde akrep pek gbri.ilmi.iyor. Oysa i:iteki y1kim getiren, kor­kulan canhlann, y1rt1c1lann kabartmalarda geni§ bir yer kap­ladg1 biliniyor. Bunu yalrnz akrebin kiic;;i.ik olu§tma, kabart­maya elveri§li olmay1§ma baglayamay1z. Yaz1h belgelerde ad1 gec;;en y1k1m getirici, zararh canhlar arasmda da akrebin i::inemli bir yeri yoktur. Bundan da akrebin eski c;;aglarda gii­niimiizdeki gibi korkulur bir varhk olmad1g1 sonucu 91kiyor ac;;1k9a.

144

Anadolu inam,:lan

BiZDEN iYiLER

Anado/u'mm biitiin yorelerinde korkulan, insanm ba§1na y1k1rn getirccegine, insam c;arpacagma inan1lan gizli gi.ic;lerc bizden i_viler denir. Bu inane; c;oktannc1 dinlerin giiniirniizde ya§ayan yaygm bir kahnt1s1d1r. Bunlar korkulan, ka91111Lan giic;lerdir. Birtak1rn ara§tmc1lar bunlann c;ok eski donemlerde hirer totem oldugunu ileri si.irdiiler. Bu konuda ilkel ya§am1 si.irdiiren boylar, topluluklar arasmda incelemeler, gozlemler yaptilar.

Bizden iyiler'in birer totem olmas1 onlann korkulur birer gizli olmas1111 gerektirmez. Biitiin totemler korkulur varhklar degildir. Korkulmayan, koruyucu nitelikler ta§1yan totemler de vard1r. Bizden iyiler daha c;ok insanm ba§ma y1k1m geti­ren kotii gi.ic;lerdir. Bunlarm admm a111lmamas1 onlara kar§1 duyulan korkunun, tiksintinin kac;mmamn bir sonucudur. Ni­tekim halk arasmda yilanm , domuzun da ad1 amlmaz arada bir. Degi§ik bolgelerde y1lamn ad1 amhrken uzun hayvan, domuzun ad1 gec;ince murdar hayvan gibi adlar soylenir.

145

ismet Zeki Eyuboglu

Bizden iyiler; c;ok tannc1 dinler c;agmda ya§ad1gma, oliimden sonra, govdeden aynld1ktan sonra varhgm1 siirdiir­diigiine inamlan ki:iti.i cinler'dir. Bu tinler daha c;ok dii§man­larm cinleridir. Onlardan kac;mmak , korunmak yaygm bir din geregidir. Bizden iyiler'den korunmak ic;in degi§ik yolla­ra ba§vunilur, koruyucu cinleri yans1tt1g111a inamhr birtak1m belirtiler ta§Illlhr.

Eski M1sir, iran, Mezopotamya dinlerinde oldugu gibi Anadolu dinlerinde de oliim tin denen goriinmez varhgm govdeden aynlmas1yla gerc;ekle§irdi. Govde c;iiri.ir, topraga kan§Jr tin ise ya bo§lukta, ya da ba~ka bir varl1kta (bitki, agac;, hayvan) kendini si.irdiiriirdi.i. Birtak1m hayvanlann, bit­kilerin ugurlu; bir tak1mlannm ugursuz sayllmas1 bu koti.i cin!er[e kOID§U u!us!ar o!i.imi.in bir ayn/ma, tinin koti.i cin­!erden korumak ic;in mezarlanna konan koruyucu arac;lann, yontuculann, oteberinin anlam1 buydu. Zamanla bu inane; birtak1m degi§imlere ugrad1. Bugi.in yaygm bir durumda olan biiyii. afsun, iifriik bu eski c;ag inanc;lannrn birer kahnt1s1dir, koti.i cinlerle, bizden iyilerle ic;ten ilgilidir.

Bizden iyilerin ozi.inde birtak1m yasaklar da vard1. Kut­sal say1lan nesnelere, bitkilere, yapllara, y1k111tllara, doga varhklanna kar§I yapilan bir sayg1s1zhg111, i§lenen bir suc;un onu yapana y1k1m getirecegi inanc1 , o varhklan korumakla gorevli gi.ic;lerin saldmya gec;mesi korkusu yi.izi.indendi. Boy­le bir suc;u i§leyenin <;arpilacag111a inamhrd1. Bu <;arpma i§lemini yapan ya koruyucu gi.ic;, ya da koti.i, sald1rgan di.i§­man ruhuydu. Kotii cin bir di.i§man tini olabilecegi gibi bir hayvanm tini de olabilirdi. Y1k1m getiren, korkulan, yirt1c1, saldlfgan bir hayvanm tini. Adi sam unutulan, sayilan bilin­meyen, bu korkulur gi.ic;lere sonralan Anadolu halk1 bizden iyiler deyiverdi.

146

Anadolu inarn;-lan

Eskic;:ag Anadolu dinlerinde tannlar iyilik tannlan, kotii­liik tannlan diye ikiye aynhrd1. Ozellikle Hititlerde, Urarlu­larda bu ttirden pck c;:ok tann vard1r. iyilik tannlann111 buyru­gunda iyilik giic;:leri, kottili.ik tannlann111 buyrugunda ise kotii­liik giic;:leri bulunurdu. Bu giic;:ler si.irekli bir sava~ ic;:inclcydi. Bizd<'n (viler (korkulur gtic;:lcr) kotiiliik lannlann111 yonetimi altmda bulundugu ic;:in onlardan kac;:1111l1r. iyilik tannlar111111 (koruyucu lannlann) giic;:lerinc s1g111tlml1. Bu tiir lanr1lann hclli varltklarda (doga varltklannda) yans1d1g1111 biliyoruz. i§­tc ·koti.i gtic;:Jerdcn, bizden iyil<'l"'clen korunmak ic;:in bu tannla­nn ugurlu say1lan yans1t1ctlan ya insarnn tisti.indc ta§llltr, ya da cvlerin belli hir ycrinc astl1rd1. Bugi.in boynuz, nal, kemik gibi ncsnclcrin evlerin kapilan tisti.ine asilmast, c;:aktlmasi, i.isttc ta§111mas1, hamayil, ni.isha (muska) yaptlmas1 bu cskic;:ag inanc1 yi.izi.indenclir. Bunlar bizden iyiler'e kar§I kullantlan koruyucu arac;:Iar, iyilik saglay1c1 nesnelerdir.

Anadolu'da bizd<'n iyiler'lc ilgili inanc;Iar genellikle ikiye aynhr: I- Eskic;ag dinlcrindcn kalma ycrli inanc;lar 2- islam dininin etkisiyle gelcn yabanct inarn;:lar. ikisinin de kaynagm­da c;ok tannc1 din\crin derin izleri vardir. isli\.m c\iniylc gelen inanc;:lann ozi.inde daha c;:ok iran, M1str, Hine\ din\crin ctkisi g6rtiliir. Araplarm bu konuda di§e dokunur , oncmli yaratma­lan bulu§lan yoktur.

Bizden iyilerle ilgili inanc;:lann ba§ka hir ti.iri.i de bir ta­k1m ululann ad1111 anmamak, onlann aclt ycrinc ululay1c1, yii­celtici bir deyim kullanmakt1r. Gerek islam tarikatlannda, ge­rek ba§ka dinlerin dcgi§ik ctkilcri sonucu dogan islfim dt§J ta­rikatlarda gori.ilen ermi~. pir, efe11di, hazret sozleri bunun, bu cskic;:ag inanc;:lanmn ba§kala§tnt§, bir kaltnt1S1c11r. Sozgeli§i Mevlana'ya admt anmadan hazreti pir denmesi bu yi.izdenclir. Onun adma duyulan saygmrn oziinde c;:ok tannc1 din\cr done­minden kalma inam;lann korkutucu etkileri sakltdtr. Tarikat-

147

ismet Zeki Eyuboglu

\:tlar, ozellikle isHimm siinni inan~larma bagh tarikatlara gi­renlcr, ruhun oliimden sonra da ya§ad1g111a; tarikat ulusunun ruhunun koruyucu bir gii~ olarak tekkcnin \:evresinde bulun­duguna inamrlar. O'nun. sayg1 ncdcniyle ad1111 anmazlar. Gcr\:cktc hu saygmm, bu tarikat inancmm tck tannct clinlcrle ilgisi yoktur. Tarikatlar, inanr; bak1m111dan, cskicag 9oktann­c1 dinlcrinin dcgi§ikliklcre ugramI§ birer kahnt1s1d1r. Bunun en a~1k orncklcrini Mcvlana, bin;:ok i§i isJam dinine, isiam ahlakina uymamasma kar§iltk. tann katma yiicelmi§ bir ulus olarak gormclcrinde dilc gctirir. Mcvlana'nm bi.iyiik bir ozan olmaktan tile bir gi.ici.i, bir ha§ans1 yoktur. Ona yiikletilen bilgilcrin r;ogunu bilmck §Oylc dursun, 9agmda duymam1§t1 bile. Mcvlcvilcrin onu ta11n/a:jlm11alon onun ki§iliginde tannsal bir giiciin dile gcldigine inanmalan doga dinlerinin, insanla tanny1 C§ ortamda gormcnin bir kalmt1s1dtr. Soziin k1sas1 Me,·/ana bir bizden iyiler arasma sokulmu§ kalm1§t1r, onun hai?ka bir giicii, yctcnegi yoktur a91kc;:a . Sozgcli§i onun crkcklere. ozclliklc gcnr;lcre kar§t duydugu dogadt§l sevgi (Sap1k sevgi) isJam inanr;lanyla, tektannc1 dinlerle bagda§a· maz. Bu yi.izdcn ~eriat onun dii§iincelcrine, gorii§lerinc, onun oli.imi.indcn sonra oglu Sultan V£•led yonctiminde dii­zenlencn torclcrine i:inem vem1ez, onlan din bak1mmdan sue; bile sayar. Onu Ti.irklerden, Araplardan c;ok iranltlann tut­mas1, bcnimsemesi onda eski inam;:larmm, dinlerinin yeni bir yorumlamaya ugram1§ bi\;imini gormelcrindcn dolay1d1r.

Tarikal ululan, crmi§ler hirer koruyucu cin kalml1s1 ol­maktan i:itcye ge\;cmiyor. O'nun, Hac1 Bekla§ Veli'nin, Ab­dal Musa'nm hayvanlarla, y1rl1c1 varhklarla konu~mast, <;:cvresinden bir\;ok degi§ik yaratth~la hayvamn toplamp ba­n§ i~inde ya§amas1, doga dinlerinin ortac;agda yeni bir yo­rumlam§t, yeniden benimseni§idir. iran ulusu, Mevlana'nm ki~iliginde kendi \;Ok tannc1 inan\;lanmn, Hiirmiiz ile Ehri­men (Ahriman)'in yeni hir ki~ileni§ini bulmu§tur. Bu eski

148

Anadolu inarn;lan

iran inanc1 sonradan Yeni Eflatuncu dii§iincey!e yeniclen ka­fl§IP kayna§ml§, yogurulmu~, yeni hir boyaya biiriinmii§tiir. Mcvlcviligin ~aglar boyunca illcrinin sumlan ic;indc kalnrn­s1. iran'nlll dii§iince etkisindcn uzak ya§ayan toplu lu kl area tutulmay1§1 bundan dolay1d1r. Oysa, eskic;ag Anadolu inanc;­hmm oziincle banchran Bektafilik daha i;:ok halk katinda tu­tunmu§tur. Bu tutumda da o tarikatlll dii§iince yap1s1 yoniin­dcn ycrli o!U§U ncdcniylc. Bekta~i inan<;:larJnda korkudan i;:o~ scvgi varcltr. Koruyucu bir C>z vard1r. Bekta§ilikte r;mp­ma. rarptlma yoktur.

Mcvlcviliktc gc)riilcn gii11iil a/1111da kalma (birinc, bir uluya kar§I i§lcnen suc;tan dolay1 y1k1111a ugrama) inanc1 bu r;arpllnw'nm dcg;i§ik bir goriintiisi.idlir. inanc;Iar konusunda Mcvlevilik daha bagnaz, claha donmu§ bir Larikall1r.

Bizclen iyi I er' in ba§ka bir goriintiisii de 1ss1z ycrlcrlc, ka­ranltkla olan yaklll baglant1s1d1r. Onlar insan1 ya 1ss1:1. ycrlcr­dc, ya cla gece karanltklannda c;arpar; t§tktan, ayd111!1ktan ka­c;arlar.Siinni tarikatlann tekkelcrinin, yat1r dedikleri crmi§ o!i.ilerin, insant c;arptCI nitelik ta~1cltg1 inanc1 i§LC bu eskic;ag dogu dinlerinden etkileni§ yiiziindenclir.

Anadolu'nun dcgi§ik kesimlerindc cinlere, perilere de bizdcn iyiler dendigi olur. Ancak, bizdcn iyilcr genelliklc, kotii cinlerin birer kahnt1s1 olan, insanlara kotiili.ik eden gizli giic;ler olarak yorumlamr. Bugiin kOtii giir inanc1 yoktur. ()/iilerin ti11/erini11 ya.Jad1g111a, evlerin ~evrelerinde dola.J­t1k/an11a i11a111lir da kimsenin ruh11n1111 kotiiliik ederegine i11a111/mak istenmez.

149

ismet Zeki Eyuboglu

AYLAR

Aylann da bir ba§ka ozelligi, Anadolu halkmm dii§iince­sinde, bir ba§ka onemi vard1r. Bu ozellik, bu onem aym doga olaylanyla olan ilgisi yiiziindendir. Biitiin aylar hirer doga olay1m yans1t1r. ister kl§, ister yaz olsun Anadolu'da bir doga ozelliginin, gerr;,:ek olu§umun belirtisini ta§tr. isliim dininin Anadolu'da yayih§mdan sonra degi§meleri bir yana b1raku­sak, balk dilinde aylara verilen adlann tanmla, hayvanc1hk­la, yemi§lerin olu§mas1 ile yakmdan baglant1h oldugunu go­riiriiz. Suhat. temmuz, eyliil, mart, nisan, may1s gibi Stimer, akad, Latin kaynakh aylann Anadolu Tiirk~esinde ayn ayn kar§ihklan varchr. Bunlara Kii~iikay (§ubat; y1hn en k1sa ay1 olmas1 dolay1s1yla), orakay1 (temmuz, ince ekin denen bug­day, arpa, ~avdar gibi ekinlerin o ayda bi~ilip harmanlanma­s1 yiiziinden), iiziimay1 (eyli.il, tiztimlerin o ayda olgunla§ma­s1 olay1 nedeniyle ), ko~ay1 (ekim, ko~la koyunun o ayda

150

Anadolu inam;:lan

9iftle§mesi sonucu), ku9anay1 (nisan, 9i9eklerin, k1rlann o ayda a9mas1 olaymm gostermesi ytiztinden) gibi doga olay­lannm yans1tan kar§ihklar verilir.

Sonradan, ozellikle Arap , Yunan, Latin etkisiyle aylann ad1 degi§ti. Bugi.in, Anadolu'da ozellikle Karadeniz yorele­rinde bu aylara Grek Latin kaynakh adlann verildigi de go­ri.iltir. Ayeryit. H1ristiyan/ar. Kalandar, April. istavrit gfbi. Bu rumca adlar 9ok s1111rh bir 9evrede soylenir. Asur, Si.imer kaynakh olan Haziran ay111a, Anadolu'da genellikle Kiraza­y1(Kirazlann bu ayda olgunla§tnas1 nedeniyle) denir.

Anadolu halki aylara doga olaylanna bakarak hirer kar§I­hk bulnm§tur. Bu kar§1hklar, aylann adlan bir yana b1rak1hr­sa (Tz:irkqe olmalan yiiziinden ) eski9ag Anadolu gorii§i.ini.i yans1tan bir niteliktedir. Eski9aglardan beri Anadolu'da ekin­lerin ekilip bi9ildigi aylar bellidir. Bu tanm olaylan her y1l belli aylarda olur, olu§ur. Bugday, arpa, 9avdar gibi ekinler (ince ekin), kiraz, erik, 9ilek, k1z1lc1k, iiziim gibi yemi§ler belli aylarda yeti§ir, yenecek duruma gelir. Anadolu tarihi­nin, belgelerle kesin olarak bilinen donemlerinde bu gibi ekinlerin ekildigi, yemi§lerin toplamp yendigi, onlarla ilgili tanm i§lemlerinin yap1ld1g1 ay1k9a biliniyor. Yine Anado­lu'da, eski9agda hayvanc1hgm olduk9a geli§mi§ bir durumda oldugunu Hititlerden kalan kabartmalanndan, dinle ilgili inan9 varhklanndan i:igreniyoruz.

Bi.ittin inani;lann kaynag1 olan toprak ana, Anadolu insa-111111, belli i:il9tiler ii;inde dii§i.inmeye itmi§, onu doga ile kar§t kar§iya getirmi§tir. Aylara doga olaylan111 yans1tan adlann verilmesi de bu yiizdendir. ilk insan di.i§iincesi dogadan dog­ffiU§, dogamn gi:isterdigi dogrultuda geli9mi§tir. insan ya§a­mm1 diizenleyen olaylann, aylann ii;inde ge9mesi, aylann belli ozelliklerle ortaya 91kmas1 ister istemez eski9ag insa111-111 etkilemi§, ona yon vermi§tir.

151

ismet Zeki Eyuboglu

Bugiin Anadolu'nun bugday yeti§meyen bolgelerinde bugdayla, tizi.im yeti§meyen yorelerinde iizi.imle, k1z1lc1k ol­mayan kesimlerde kmlc1kla ilgili bir inarn;:, bir masal kahn­lls1 yoktur. Bir bolgede hangi bitkiler, hangi ekinler, hangi hayvanlar yeti§iyorsa onlarla ilgili inanr;lann da o kesimler­de dogup geli§tigi goriili.ir. Sozgeli§i; Anadolu'da kahve, 1111-s1r, palates, clomates, tiitiin yoktu. (Genellikle orta~·agda), bu acl1 ger;en i.iriinlerJe ilgili soylentiler, inanr;lar da geli§l11C­mi§, clogmam1§t1r. Di§ardan gelen bu iiriinlerle ilgisi olclugu soylencn bi.itiin inanr;lar, oyki.iler, masal varhklan orta<;_:ag­dan sonra ti.ircmi§, yayilmI§llr. <;ok eski bir ger;mi§i ohm bu gibi inanr;larm, geleneklcrin bugi.inki.i Anadolu halk toplulu­guna r;aglarla geldigi; daha r;ok gozle, ym;amakla ogrenildigi bir gcn;:ektir. Tanmla, doga olaylanyla ilgili inanr;lann, gele­neklerin helli belirli bir clili yoktur. Onlar claha r;ok goze, gorgi.iye, ya§amla eclinilen dii§i.ince varhklanna clayan1r. Bu­nu ayn ayn dilleri konu§an, birbirinin clilinclen anlayamayan topluluklann (Anadolu cla ya§ayanlar soz konusudur), 6zclq gelenekleri, C§ inan<;_:lan siirdi.irmelerinclen anhyoruz a<;_:1k<;_:a. Oyle ya , kiraz Anadolu kaynakh bir yemi§tir, haziran aym­da olur. Gerassus (Giresun iii ) admclan gelir. Onunla ilgili bi.iti.in geleneklerin, gbreneklerin, inanr;lann kaynag1 cla Ana­dolu'dur, ba§ka bir yer olamaz.

Bugi.in ya§ayan uluslar ir;inde, Anadolu halkmdan ba§ka, kimsenin clilinde Haziran ayma Kirazay1 dencligini, kirazm o ayda yeti§tigini bildiren bir adm, o aya verildigini bilmiyo­ruz. Bat1 ulusanmn dilinde haziran kar§1hg1 Grek, Latin kay­nakh sozler kullamlir. iranhlann, Araplann dilinde genellik­le bu aya haziran denir. Haziran admm kirazla en ki.ir;i.ik bir ilgisi yoktur (kavram olarak). Yalmz Ti.irkr;e'de kirazm o ay­da olmas1 yi.iziinden kirazay1 denir. Bundan da, bu adm ki­razla baglant1h oldugu, Anadolu ulusunca tiiretildigi ortaya r;1k1yor.

152

Anadolu inam,;lan

Kirazay1 ad1 Asya Ttirkc;:c'sinde de yoktur. Durum, Kii­c;:iikay (§ubat), Kirc;:anayt (nisan), Orakay1 (temmuz), Uzlima­y1 (eyliil), Koc;:ay1 (ekim) gibi aylar ic;:in de boyledir. btcki uluslarrn dillerindc aylann adt ile (ad1 gec;:cn aylann) doga olaylanm yansttan baglantilar yoktur. Yaln1z Araplann clilin­clc, o da sonradan, doga olaylanyla ilgili birkac;: ay ad1 vard1r. Te§J"in. Kamm gibi. Bu adlar da isliim dininde yoktur. is!am dini Ramazan ay1111 goz bniindc tularak ona uygun adlar vermi§tir oteki aylara Recee. :jaba11, Rebiiifp1•1·ef. RPbiiilahi1 gibi. Bunlar da daha c;:ok bahar ba~lang1cg, kt~ ba~lang1c1111 yans1t1r nitclikler ta~1r. Tlirkc;:e'de olclugu gihi lanmla, bitki­lcrlc, ekip bic;:mekle ilgili degilclir. btcki uluslar (Asya ulus­lan) da aylara Anadolu'dakinc benzcr adlar vermemi~tir.

Anadolu Tiirkc;:e'sincle gec;cn bu ay adlar111111, sozlcrin J\s­ya Tiirkc;:e'siylc baglantilt olu§umt bakarak, Asya kaynaklt oldugunu ilcri sliremeyiz. Bunlann Asya Tlirkc;:c'sinde bi.iylc olmad1gm1, bu ay adlanntn Asya Ti.irklcrince bilinmedigini, yaln1z Anadolu TUrkc;:e'sindc bulundugunu ac;:1kc;:a biliyoruz.

Anadolu TUrkc;:c'sindc gec;:en bu aylann c;:ogunun halk ltirkiilerinde buluyoruz. Bu tlirkiilcr, genelliklc ba§lang1c;: bo­ltimlerinde, aylann do gal niteliklerini yans1t 1r yap1dad1r.

Kirczay1n onbqi YaktI beni giine§i Bu yalanc1 diinyacla

Yoktur yarimin C§i

Gerc;:ekten de kirazay1'nm onbe§i Anadolu'cla s1caklarm c;:ok yiiksek oldugu bir donemdir. Ekinler bu donemde sa­rarmaya ba§lar . Halk arasmda Koc;:ay1'nda doganlara Koc;:a­ga dcndigi, boyle bir ad verildigi de olur.

153

lsmet Zeki Eyuboglu

UC}UR DEDiKLERi \

Anadolu'da ugur inanct olduk~a yaygmdtr.Latince au­gur'dan gclcn bu ugur kavrammm sonradan anlam1 biraz de­gi§mi§Lir.Ultin dilinde falct, bilici, gizli bilgileri bilen, gizli Ulkelcrden bildiriler getiren kimseye "augur" dcnir. Eski Ro­ma'da bu bir gorevdi. Tapmaklarda bu biiyii, fa) i§leriyle ug­ra§an ozel gorevliler, yetkililer vard1r. Devletin bir ~ok i§i onlara dam§Ilarak yap1ltrd1. Ozellikle sava§larda, sava§ a~­malarda iistiinliigiin saglamp saglanamayacag1 bu augur'la­ra sorulur, onlar da fal a~ar, gelecekteki durumu bildirirlerdi. Sonradan bu kavram Tiirklere, Asya'ya ge~ti. Eski Tiirk~e'de "ugur" sozii bugiinki.i anlamda kullamlmazd1. Mutluluk, yii­celik, devlet gibi degi§ik anlamlan vard1.

154

Anadolu inanc;:lan

Ugur, bir i§in, bir eylemin saglad1g1 sevins;, mutluluk, i§in yolunda gitmesi, 91kar anlamma gelir. Sonu y1k1mla bi­ten bir eylem, bir davram§ ugursuz, c;1karla, mutlulukla bi­ten ise ugurlu say1hr. Ugur kavram olarak degil de eylem, gorev olarak en eski Anadolu dinlerinde de vard1r. Fal ac;­mak, gelecegi ogrenmek, bunun ic;in yild1zlara, ku§lann uc;u­§Una, hayvan bagirsaklanna bakmak bir gelenek niteligin­deydi. Babil biiyiiciileri s;ok iinliiydii. Onlar yild1zlara baka­rak gelecegi bildirir, i§lerin iyi mi koti.i mi.i gidecegini once­den ac;1klamaya c;ah§1rlard1.

Anadolu'da, Hititlerde, Urartularda, Likya, Lidya, Frigya, Bergema, uluslannda da bu bir gorevdi. Devlet i§lerinin yo­lunda gidip gitmeyecegini bildirmekle gorevli kimseler var­ch. Tapmaklarda, fal bakmak, biiyi.i yapmak, gelecegi ogren­rnek, sava§lann sonunu onceden kestirmek, imparatorun so­nunun iyi mi, kotii mi.i gelecegini onceden soylemek bunla­rm goreviydi. Durum M1m'da da boyleydi. M1sir'da bi.iyi.ici.i­li.ik, ozellikle Firavun mezarlan11111 korunmasmda, c;ok i.irki.i­Li.ici.i bir a§amaya varm1§t1. Firavun mezarlarma girenlerin ~arpi!acaklanna, onlan koruyan cinlerin bulunduguna ina111-lird1. Tannlara sunulan adaklar, onlardan istenen yard1mlar hirer ugur dilemekten oteye gec;miyordu.

Anadolu'da, ozellikle Hititlerden kalan kaya kabartma­larnda, birtak1rn yaz1h belgelerde tannlardan ugur dileme geleneginin yaygm oldugu, bu yiizden onlara s1k s1k adak sunuldugu g6ri.ili.iyor.

U gur dileme i§lerninde hayvan kemiklerinin , bagirsakla­rm111, birtakirn kutsal say1lan bitkilerin, otlann, agac;lann, yapraklann, sulann, kayalarrn yard1mc1 arac; alarak kulla111l­d1g1, onlann ugurlu sayild1g1 belgelerden anla§1hyor kolay­ca.

155

ismet Zeki Eyuboglu

Asya Ti.irklerinde, daha c;:ok §aman inanc;:lanm benimse­yen topluluklarda, ugur olay111'n <;in di.i§iincesinin, Hind i­nanc;:lannm etkisi alt1nda geli§ti,) gi:iri.iliiyor. Bugtin Anado­lu'da yi:iriikler arasmda ya§ayan birtak1m inanc;:lann i:izi.inde bulunan §amanhk kahnt1lan bur,un <Slk ornegidir.

Anadolu'da ugur genellikle i.ic;:e aynhr. Bu aynlma ugurlu say1lan varhklann tiirleri yiiziindendir. Halk inanc;:lanna gore ic;:lerinde insarnn da bulundugu brtakim canhlar ugurludur. Bunlara dokunulmaz, clokunanm, onlan incitenin ba§rna er gee;: bir y1kim gelir. Bunun en somut i:irnegini tarikat ulula­nnda, ermi§lerde, birtak1m kendinden gec;:mi§lerde gi:iri.iyo­ruz. Tarikat ululannm. ermi§lerin ugurlu sayilmas1 eski c;:ag­lardan kalma bir inanc;:t1r. Insanla tannlar aras111claki oz birli­ginin bir sonucudur, gi.ini.imiize kalmI§. 0 donemelerde in­san, daha dogrusu krallar kutsalch, tannlarla ic;:li d1§h olduk­lanna, biiti.in gizlilikleri bildiklerine inarnlmh. Bu inarn;lar c,:agclan c;:aga clegi§erek, yeni yeni bic;:imler kazanarak giini.i­mi.ize degin geliverdi. insanlann ugurlu sayilmas1 bu eski inane;: kalint1land1r.

Canltlar arasrnda birtakim hayvanlann cla ugurlu saydd1-grn1 biliyoruz. Bunlann da ki:ikeni eskic;:ag dinlericlir. Doga tannlannrn yard1mcdan niteliginde olan hayvanlann zaman­la ugurlu say1lmas1, giini.imi.izde de bu ugur inancmm gec;:erli olmas1 bu yiizdenclir.

Ugurlu olmamn ikinci ti.iriine bitkiler girer. Genellikle ya­rarl1, ilac;: yap1mma elveri§li bitkiler ugurlu say1hr. Bitkinin i:iztinde sakh bir iyi gi.ici.in bulundugu inanc1, onda bir ugur varhgmm gizliligi kams1111 dogurdu. Bu gibi bitkileri, eski­c;:agda, tapmaklarda bulunan din gi:irevlilerinin kullanmas1, onlarla birtakim ilac;:lar yapmas1, bi.iyi.ici.iliikte onlardan ya­rarlanmas1 ugur inancmm gi.ic;:lenmesine, geli§ip yaytlmasma yaradi.

156

Anadolu inanylan

Oc;:iincii ti.ire daglar, kayalar, sular gibi doga varhklan gi­rer. Bunlarla ilgili ugur inancmm kokiinde de eskic;:ag dinle­rinin etkisi sakhdir. Bugi.in Anadolu'nun birc;:ok yerinde go­riilen ugurlu daglar, sular, kayalar bu eskic;:ag inanc;:lannm birer kal111tis1 olmaktan oteye gec;:emez.

Ugur kavrammm zamamn anlay1§111a gore yorumh1111§1 birtak1m degi§meler gec;:irmesi yi.izi.indendir. Ya da bir takun degi§meler sonucu ayn ayn yorumlara ugram1§tlr. Bunlann ikisi de savunulabilir. Bizce onemli olan, onun yorumu de­gil, kaynag1d1r. Ugur doga dinlerinin, o dinlerin gec;:erli ol­dugu ortamda geli§Cll inanc;:lann bir sonucudur. Ba§lang1c;:ta oldukc;:a somuttu, elle tutulur, gozle gi:iri.iliir bir niteligi vard1. Ancak insanm iyiligine olan, i§ine yarayan bir nesne, bir olay ugurlu say11trd1. Zamanla ugur anlay1§mda bir soyut­!a§ma oldu. Ugur bir olay olmaktan c;:1k1p bir kavram oldu.

Ugur inanc1 bugi.in daha c;:ok hayvanlann, ozcllkle koyun­lann, ineklerin dollenme donemlerinde goriili.ir. inekler c;:ift­le§me c;:ag1 gelince az1t1r. Dol yatagmdan si.imi.iksi.i bir s1v1 s1zmaya ba§lar. Onu koklayan boga inege atlar (doller). i§te inegin oki.ize gelmesi (oki.izle c;:iftle§me belirtilerinin gi:iri.in­mesi) olayma Karadeniz kiyilannda ugura (ogura) gelme denir. Ugura gelen inek oki.izi.in dollenmesi sonucu yatI§Ir, daha oki.izi.in yanma sokulmaz. Dolleme gerc;:ekle§memi§, inek yi.ikli.i olmam1§sa(gebe kalmam1§sa) bir si.ire sonra gene inegin dol yatagmdan si.imi.iksi.i s1V1lar akmaya ba§lar, inek oki.ize sokulur, onu yalar, kokla§1rlar. Dolleme olay1 yeniden ba§lar. Bu olayda onemli olan yavrulamad1r. Yavrulama ugurlu bir olay say1hr. Nitekim erkek c;:ocuklara da evin ugu­ru goziiyle bak1hr. Erkek c;:ocuk atanm soyunu si.irdi.irdiigi.i ic;:in ugurlu diye sevilir. Bir c;:ok ananm oglam sevmesi, ba­banm oglan istemesi biraz da bu yiizden, bu c;:ok eski inancm bic;:im degi§tirip bilinc;:altma yerle§mesi nedeniyledir.

157

ismet Zeki Eyuboglu

Dollenmenin ugurlu sayilmas1, bu konuda oktize, bogaya onem verilmesi 9ok eski bir inan9t1r. Erkek dolleme ogesi­nin tannsal nitelik ta§1d1g1, bir tann gibi sayg1 gordtigti 9ag­lardan kalmad!f. Degi§ik nedenler, saghk bozukluklan yti­zi.inden ayba~z olmayan, dol yatagmdan stimtiksi.i s1v1 s1z­mayan k1zlara, kadmlara, di§i hayvanlara bile ugursuz denir. KIS1r kadmlara, k1slf ineklere ugursuz denir. Kimi 9evreler­de 9ocuga evin uguru derler. C::ocuksuz kan koca ugurlu sa­yilmaz pek. Evde kalm1§, evlenmemi§ k1zlar bile kimi yore­lerde ugursuz say1hr.

Gene Anadolu'nun kimi yorelerinde ekinlerin, tiri.inlerin bol oldugu y1llara "ugurlu y1h" denir. K1thk y1llan "ugursuz yd" diye nitelenir.

Tarlada zina yapzhrsa bolluk olmaz diye bir inan9 var­d1r. bu inan9 sayg1 goren, kutsal say1lan ekine kar§I i§lenen bir sus;un anlat1m1d1r. Ekinin tannsal bir ozle donat1ld1g1 inancmm yaygm oldugu 9aglardan kalmad1r. Di§iyle erkegin 9iftle§mesinin kutsal say1lmasma kan~1hk, ekin gibi kutsal bir varhgm bulundugu yerde ger9ekle§tirilmesi gozyumul­maz bir su9tur kimi 9evrelerce.

Ugur kavrammrn bir anlam1 da iyiliktir. insanm iyiyi bir olayla, iyi bir sonu9la kar§dmasmm istemidir. Bu yi.izden bi­rini yolcu ederken "ugur ola"; ekin ekerken, harman yapar­ken, iyi bir i§ i§lerken gorenler "ugur ofa", ya da "ugurlar ol­sun"derler. Bu sozlerde bir iyilik dileme, iyi bir sonu9 elde etme istegi sakhdlf.

Ugur inanc1 Anadolu'ya kom§U i.ilkelerden gelmemi§tir. Bu inan9 yerlidir, Anadolu uluslannm eski atalanm1z111 di.i­§i.ince ozelliklerini, ya§ama anlayi§lanm yans1tmaktad1r. Bu­gtin Anadolu'nun ti.irlti bOlgelerinde ya§ayan topluluklann ugur konusunda degi§ik gori.i§ler ta§1mas1 yine ugur konu-

158

Anadolu inan~lan

sunda (belli bir olay i.izcrinde) birle§mesi bu inancm eski Anadolu topluluklarmdan, yerlilerindcn kald1gm1 gosteriyor. Di§ardan geleydi biiti.in kesimlerde (Anadolu'da) a§ag1 yuka­n qanlamda kullanihrd1. Oysa, ger9ck durum oyle dcgil. J\nadolu'nun degi§ik kesimkrinde cski 9aglarda ayn ayn ya­~acltklan111 hiliyoruz. Bunlann kcndi 9cvrclcrinc gore degi­§Cll inan9lan vard1r.Zamanla topluluklar aras111da olu§agclen kayna§nrn sonucu inan9larda da bir gene! yogurulma, siirekli kay1ia§ma oldu. inan9lar htitiin Anadolu yi:irelcrine yay1ld1. Dcgi§mclcr de bu yayilma sonucudur, hirlqmekr de.

Latinlerde augur'un belli bir gi:irevi varchr. Onun d1§111a 91kamaz, kendini ilgilcndirmeycn sorunlarla ugra§amaz. Oy­sa Anadolu'da ugur(augur k6kii11d<'11 gelcn bir kavram ol-111as11w kar~·il1k) inanc1 <.;ok dcgi§iktir, y~irclcrin ozclliklerini l<l§tr. Ugur kavrammm H\tince a11g11r'dan gclmcsi inancm cla di§ardan. Liitinlcrden geldigini gi:islermez. Liitinlerdc augur hir gi:ircvin, bir gi:irevlinin, Anaclolu'da ugur c;ok yaygm bir olaylar toplulugunun acltclll'. Anaclolu'cla gen·~ekle§en kiilliir kayna§malan, inane; i:iziimlqmesi sonucu iyi saytlan olaylar u/jur kavram1yla nitelcndi.

Anaclolu'da ugur kavram1 altmcla toplanan, ugurlu, ya cla ugursuz olarak nitelenen olaylar hirer inane; bi9iminc gir­mi§tir.Yan111 fGY i<;:en bir kadm dul o/11r. (Bu inane; Anado­lu'da "(:ay" sozciigiiniin kulla111lmas1yla ba§lamt§ttr). Bun­dan yanm c;:ay1 i9menin ugursuzluk getirdigi sonucu 91k1yor. Yoh/a i~enirse yagmur yagar. Bu inanc111 koki.indc de yolcla i§emenin iyi bir davram§ olmad1g1 anlam1 gizlidir. Tenece­rede su bo~una kaynarsa dii~manlar r;oiJal1r.

Suyun bir teneerede bo§una kaynamasrnm iyi olmadg1111, insamn ba§ma bir y1k1m getirecegini, dii§manlann 9ogalaca­gm1 bilcliriyor. Martm birinci giinii eve d1~arda11 kimse gi­remez, girerse buzag1/ar 6/1~r. Mart ay1 ile ilgili olan bu

159

ismet Zeki Eyuboglu

inan\: ta ugursuzlugu gosteriyor. Bu inan\: mart aymm eski­r,:agda bir tannnm ay1 olmasmdan dogmu§tur. Bu inan~ (martm tann ay1 oldugu gori.i§i.i) U.tinlcrde de vard1r. Nite­kim mart s()zi.i de UHinlerin sava§ lanns1 Mars'm admdan gclir. Greklcr huna Ares derlcr. Arcs si)zii de grek~e degil, eski Anadolu dillerindendir. Greklerc Anadolu'dan ge\mi§­lir. Gi.inq giizclc vurur (giizelc gelir). Bu da ugurlu say1lan bir olayd1r. Gi.inqin bir iyilik tanns1 , gi.izcllik Urnegi olarak nitclcndigi i;aglardan kalmad1r oz olarak. Hititlcrde Arinna ilinin gi.inq tanni;as1 Vuru§emu kutsal, gi.izcl, insanlara iyi­lik eden. gi.izcllikkr yaratan, gi.izeli seven bir ulu varhk ola­rak sayg1 goriir,kutla111rd1. Anadolu'da giine§le ilgili bi.ittin inanr,:larm kaynag1 hu 1-Iitit tanrn;as1d1r bcsbclli.

Halk dilindc iyilik saglayan inani;lann i:izi.indc ugur, kotii­llik gctircnlcrin i:iziindcyse ugursuzluk varchr. Halk boyle di.i§iinmi.i~. hoyle inanmt§, boylc yorumlam1§ bu olaylan.

160

Anadolu inan~lan

KE MIKLER

Kemiklere de bilyiik bir onem verilir halk aras1nda. An­cak bi.iti.in hayvanlann kemiklerine degil. bzellikle y1lan kil­c;1g1, geyik kemigi; boynuzu, kopek kemigi, kurt ba§I kemi­gi, insan kemigi ayn bir onem U.l§Ir. Bunlann kimi ugurlu say1hr, kaptlara, pencerelere as1hr; kimiyle bi.iyi.i, ti.itsi.i, ilac; yap1hr.

Kemiklerin ugurlu, ugursuz saytlmas1 eski bir inarn;: ka­hntlSldtr. iyilik getirdigine inamlan hayvanlann kemikleri ugurlu, koti.iliik getirdigi sa111lan hayvanlann kemikleri ugur­suz say1hr. Bu ugursuz kernikler daha c;ok biiyi.i i§lerinde kullamhr. bteki kernikler ti.itsii , ilac; yaprnaya yarar. Kopck kemikleri daha c;ok s1tmanm giderilmesinde i§e yarar. Y1lan krlc,;1g111dan bi.iyii yap1hr. Kemiklerin hastahklan giderici bir ozellik ta§1d1g1 inanc1 hayvanrn bir totem olarak, tannsal bir varhk olarak sayg1 g6rdi.igi.i donemden kalmad1r. Koruyucu bir gi.ic; ta§1chg111a ina111lan, iyilik tannlannm yonetiminde bulunan bi.iti.in hayvanlar ic;in sayg1 duyulur, bunlarm kemik­leri iyilik i§lerinde ugurlu i§lemlerde i§e yarar. Kurt kemigi de koruyucu bir nitelik ta§tr. Kurt en eski Anadolu dinlerin­de sayg1 g6ren,ugurlu say!lan bir hayvand1. Hititlerde, Urar­tularda, Likyahlarda kurtun ayn bir onemi vard1r. Birtak1m boylann ondan tiiredigine bile ina111hrd1. Sonras1 i;;aglarda, Roma i.ilkesine goc;en bu inane; yi.iziinden kurt Roma ulusu­nun atas1, Roma §ehrinin koruyucusu say1ld1. Durum, Asya Tiirklerinde de boyledir, kutsal say1hr,biiyi.ik bir sayg1 g6riir kurt.

161

ismet Zeki Eyuboglu

Karga, tav§an, dogan kemikleri pek ugurlu saylimaz. On­lar daha c;ok bliyti i§lerinde kullamhr. Hayvanlarm biittin kemikleri ugurlu ya da ugursuz saylimaz. Ba§kemigi, incik kemigi, oyluk kemigi, ayakbilegi kemigi, koprticiik kemigi onemli say1hr. Oldiiriilen bir hayvanm etleri c;iiriidiikten soma kemikleri bir yere as1hrsa, o hayvan tiirtinden olan canhlar bir daha o yoreye sokulamazmi§. Mezarclan c;1kan­lan bir insan kafas1 akar suya atlhrsa yagmur yagar, kemik yiter, sudan c;1kanlmazsa ortahg1 seller sular g0tti1iirmii§.

Hayvan kemikleri tabanca kabzas1, b1<;ak sap1 yapumnda kullamhr. Bu onun clayamkh olu§unclan c;ok, ugurlu say1l­mas1 ytiztinclendir. B1<;ak, tabanca clli§man ic;in kullamhr. Vurucu araca gti<; kazanchnrm1§ kemik. Oldtirtilen dti§rna­nm (insanm) kemigini saklamak ta insam gii9lenclirirrni§. Bu yiizden ~·nh ismnil ile Rus <;nn Korkun<; ivnn clti§rna­nm kafatasmclan §arap i<;ermi§. ~arap bardag1 yapttrm1§lar­m1§ olcliircliikleri clti§manlanmn kafataslannclan ... Oyle soy­lenir tarihte. Bu c\avram§ yalmz dii§mana kar§I cluyulan lun9, otke yiiziinc\en clegilclir. Dii§man kemiginin insandaki vurncu giicti arttmhg1 inancmclanchr cliipecltiz.

Halk inanc,:lanna gore kemiklerin ge<; <;tiriimesi, bir insan ya§amm1 a§acak siirecle mezarcla kalmas1, ilercle ruhun, ye­niclen govcleye c10necegindenclir. Bu inancm cla islam diniy­le, tektannc1 clinlerle bir ilgisi yoktur. c;oktannc1 cloga din· lerinden kalmadlf bu inane,: ta. Olli rnezarlanna konan yiye­cekler, stis takllan bunu gosterircli eskiden. Doga clinlerincle, ruh, arada bir govcleye gelir girer, mezarcla olii clirilinni§. Bu yiizclen oliiye, onun kemiklerine sovmek biiyiik bir sue,: say1hrcl1. Kemikler de kutsalch. Zamanla bu inancrn clokusu, oyas1 degi§mi§. Kemiklerin gizli bir cleger ta§1d1g1 inanc1 kahm§ giiniimiize. Durum hayvan kemikleri i<;in cle boyleclir bugtin, eskiclen de bOyleydi. Bugtin Dogu-Anadolu'cla en

162

Anadolu inanc;:lan

agu sovgti bir insanm babasmm (Olmti~se) kemigine sov­mektir. Karadeniz k1y1lannda ~ok otkelenen bir kimse kar­~1smdakine ''ceddinin kemigini s ... im" der. Bu ~ok ag1r bir sovgti say1hr. Gtin olur btiytik kavga ~1kar bundan. Gorti­nti~te insana s;ok s1g gelen bu sovgiintin oziincle cle eski inans; kahntllanrn bulmamak elcle clegildir. Kemigin (insan kemiginin) sayg1 gordtigii, onem verilcligi bir s;agclaki inan­cm silik izleri varchr bunda.

Kartallann ba~kemiklerinin de ugur ta~1chgma inamhr. Onlarla ilas;, btiyti, rtitsii yap1hr. Stis olarak kullamkhg1 da olur. Kartal ~ok eski clinlerde kutsal say1lan bir hayvanch. Hititlerde gok tannlanmn buyrugumla buluncluguna inam­hrch. Bugiin Anadolu'nun degi~ik yerlerinde. kayalarcla gi:i­rtilen kartal kabartmalan. Sels;uk Ttirklerindeki kartalh oya­lar; Roma ulusundaki kartal saygISI eski Anadolu'dan kal­m1~tn.

Kemiklerin yanmda di~lerin de onem ta~1chgm1, saygi gordiigiinii biliyoruz. Tiitsti, biiyii i~lerinde kullamlan ko­pek di~i bunun a~1k bir belirtisidir. Kurt di~i, koyun di~i, y1-lan di~i, domuz di~i ayn ayn i~lerde kullan1hr. ila~ yap1lchg1 da olur.

163

ismet Zeki Eyuboglu

KEDI

<;ok yaygm bir inanq vanhr halk arasmcla. "Bir kecli til­cliirenin i~lecligi suc;tan kmtulabilmesi ic;in yecli kliprii yap­mas1 gerekir". derler. Oylesine gii<;lti bir clokunulmazhg1 varchr. bu inancm kaynagm1 Peygamber Muhammecl'in ke­diye cluydugu sevgicle gorenler vanhr. Peygamber Muham­med. giiniin birincle lmkasmm iistlinde uyuyan kecliyi incit­memek, uyanclmnamak i<;in lurkasmm o bUltimiinii kesmi~, kecliye clokunmam1~ clerler. B in;:ok kitapta bu hikaye anlat1-hr, bir bakrma ger<;ektir cle. Ancak kecliye cluyulan sayg1 daha eski <;aglara kaclar gicler.

Anaclolu'cla kedi ile ilgili inan<;lar <;ok eskidir. islam di­ninden onceki ctonemlercle de varchr. Hititler, Urartular ke­diyi sever, ona kar§1 koruyucu bir ilgi gosterirlercli. Oysa, bu eski inan<;, bu eski hayvan sevgisi de ctaha eski donemle­rer uzamr. M1sir'a kaclar gicler. Anadolu ile MlSlr arasmcla birtak1m inanc;lar konusuncla birle§me olclugunu biliyornz. Yalmz en eskisinin hangisi olclugu §irnclilik pek ac;lk se<;ik

164

Anadolu inan~lan

degildir. M1sirhlarda kedi kutsal bir hayvandu, bir totemclir. Bu inane;: i.b 3000 y1llarma vanyor.Yaz1h kaynaklarcla ise .i.b. 2000 ile 1500 ydlanm buluyor. Hititlerde, ozellikle kaya kabartmalanncla kecli resimleri goriiliiyor. Bugiinkii kediyle ilgili inane;: bize, Anadolu halkma islam cliniyle gel­memi§tir. Hititlerc.len gelmi§tir. Onlara nereden gelcligi ise ayn bir ara§tlrma konusudur giiniimiiz ic;:in.

istam clini, birc;:ok yonden eski Arap, M1srr, Stimer, Hind etkisi altmcla kalrn1§, onlan zamanla oziincle eritmi§ sinclir­mi§. Kecli inanc1, kecli sevgisi de bbyleclir. Kecli evcil bir hayvan olmas1; evcle sevilmeyen, y1k1m getircligi samlan hayvanlan olcliirmesi yiiziinclen sevilir. Eski Tiirklercle (As­ya Tiirklerincle) s1c;:gan (fare) kutsalch, onunla ilgili bir ay ach cla varcl1. Bu baknnclan, bu kutsal hayvamn canma oku­y<m keclinin sayg1, sevgi gormesi pek mtimktin clegilclir. M1-sir'da ise kecli biiyiik sayg1 gortir, ona clokunulmaz, onu ol­clliren ceza goriir, suc;:lu say1hr. Keclinin bir kornyucu totem olclugu. eski topluluklar arasmcla ona kutsalhk verilcligi, bi­liniyor. Anadolu toplumuncla ise biittin c;:aglar boyunca kecli­ye sayg1, sevgi gosterilircli. Miisliimanlar arasmcla kecli ic;:in nankor deyimi cle kullamhr. Bir evin ba§ma y1knn gelir, ev 1ss1z kahrsa o evi ilkin kecli buakir giclermi§. Kecli yemegini yerken gozlerini yumarmt§. Bumm anlam1, i.iteki cltinyacla onu besleyen, evincle bakan, saklayru1 kimseye kaq1 tru11k!Jk etmek. onu suc;:lrunakm1§. Kecli, evcle kahrsa, o evcle cle biri

()]tir de cluyulmazsa kecli onun bumunu, kulagm1 yermi§. Bunclan clolay1 cla kotii, ugursuzmu§. Bu inancm kokiincle islam etkisi varclu. \:iinkti isrn.rn clinine gore keclinin ic;:tigi su ile abclest almmaz. 0 su kirl~nrni~ say1hr. Aynca kecli fa­releri yecligi ic;:in de igrenc;:tir. l§te Islam inanc1 buclur. Bir c;:eli§meyi ic;:ercligi gortiliiyor. Oysa eski M1su'da kedi ic;:in bbyle bir inane;: yoktur. Kecli biitiin davranI§lanyla bir biitii1; olaJak ahmr, kutsal say1hr.

165

ismet Zeki Eyuboglu

Herodotos'un anlatt1gma gore; eski M1su'da kedi gibi ko­pek, tilki, kurt, s19an, dogan, ibis, ayi, gibi hayvanlar cla kut­sakhr. Dokunulmazhklan varchr.

Kedi ile, s19anla, doganla ilgili inani;:lann Anadolu'ya As­ya'dan, ozellikle Tiirklerle geldigi sav1 tutarh degildir. Bu ad1 gei;:en hayvanlarla ilgili inarn;:lar en a§ag1 i.O. 3000, en yakm 1500 (i.O.yine) y1llanna degin gidiyor. Oysa, Ttirk­lerle (bu ad da Ttirk'i;:e degildir. Ttirki;:e'nin yapISiyla ai;:1kla­nam1yor) ilgili inani;:Iann en eskisi bile i.O. 1000 yilma va­ram1yor, birbak1ma i.O. 500 y1lm1 bile bulam1yor. Buna kar§1hk Anaclolu'da bu hayvanlarla ilgili irnuwlann en yeni­si bile i.O. 1000 y1hm i;:ok mu i;:ok a§1yor. geriye gidiyor.

Eski mlSlr'da kedinin i.iltisiintin mumyaland1g1, ozel bir tOrenle gomiilc.ltigti geri;:egi varchr. Firavun mezarlmmda ke­cli mumyalannm bulunu~u gosteriyor bunu a91ki;:a.

Kecli neclen kutsakhr? Yalmz evcil bir hayvan olmas1, in­sanlara yakm bulunmasi. bu sorunun kar~1hgm1 vermeye yetmez. <;:unkti kutsalhk yakmhktan i5nceclir. Bir nesne once kutsalchr, sonra insana yakmchr. Once yakmhk, sonra kut­salhk olmaz. insan ancak oztinti, nedenini bilemedigi bir cloga varhgma kutsalhk ytikler, bilcligine ytiklemez. Biz, bti­ttin canhlann, ozellikle biraz yirt1c1 nitelikte olanlann ilk to­temler arasmda olclugunu biliyoruz. Totemin dogu§uncla iki ayn kaynak varclu. Biri yumu§akhk (yirt1c1, kmp clokticti olmama. Geyik gibi,koyun gibi, at gibi, uysal olanlar) gos­teren canhlar, oteki ise y1rt1c1, azg111, insana koruk verici canhlar. Bunlardan birinciler koruyucu, sui;:suz, an duru varhklarchr. ikinciler ise sakhrgan, tirkiitticti varhklarchr. Kecli somaclan evcille§tirilmi§ bir canhd1r. Onun kokeni yu­hcHhr, salchrganchr. Geyik, koyun ugur say1hr da kedi, bu­gtin bile, sayllmaz.

Kedinin y1rt1c1hg1, salduganhg1 i;:aglarm ak1§I ii;:inde unu­tulup gitmi§. Evcille~tirilince claha cla yumu§ak, insana ya-

166

Anadolu inani;lan

km (dokunulmaz, cam yakilmaz) bir hayvan olmu§. Onun kutsallhg1ru yaratan korkutucu giicii zamanla yumu§am1§, sevgiye donii§IDii§. i§te evcille§tirilmesi sonucu clogan sev­ginin de, kaynag1 buclur.

Kedi, evcille§tirilmesi sonucu kazand1g1 sevgiyi siirdii­riirken, onunla ilgili ilk inan\: torn1lan111 biisbiitiin ortadan kaldiramam1§. Ona nankor denmesi bundand1r. istam dinine sinen bu \:eli§ik (biri sevgiye, biri kotiilemeye dayanan) inancm kaynag1 cla buclur. Biri yOk eski <;aglann siizge<;in­den ge<;en, biri kedinin evcille§tirilmesinclen soma clogan, geli§en inan<;.

M1sir'cla olctugu gibi, Anaclolu'da cla kecliyle ilgili inans; kahnt1lan buluyoruz. Halk arasmcta keclinin cli§isiyle birle§­me zamam olan mart ay1 yalrnz bahar ba§Iang1c1 say1lmaz. S1cak giinlerin, k1§ bitiminin gelecegini de biklirir. Bir evcle yangm olclu mu ilkin farelerle kediler kas;arm1§. Kedinin s1-cak kiillere sokulmas1. ocagm ba~mclan aynlmamas1, evin bek1tilgilini yapmas1. evin koruyucusu olmas1 demekmi§. Kedisi, kopegi olmayan bir koy evi mutsuz ev say1hr. Bu baknmlan kedi kopek sozleri yanyana soylenir. Bu Tiirk­s;e'cle iki soz arasmclaki ses benzerliginde cle olabilir bir ba­knna. Kedinin cl1§k1hgm1 ortmesi, yeri e~erek Ch§k1hk blfak­mas1 omm yaratlh§ bak1mmclan temizligine yorulur. Gene halk arasmcta yaygm bir inanca gore kecli i:ilecegini anlaym­ca ortahkta goriinmez olur. Oliisiini.i bile insanlarctan saklar­m1§. Ancak birdenbire olen. oldiiriilen bir keclinin oliisii go­tiiliirmi.i§ ortahkta.

Kecli yemegini yedikten soma, yemegin bulunctugu kab1 iyice yalar, bu olay eta onun ternizligi sevcligine, pislikten kas;mchgrna yorurnlamr. Bu inai11tlar gi.iniimi.izcle yaygm, de­gi§ik nitelikler ta§Ir. Ancak bir teki bile yeni degilclir, s;ok eski clonemlerclen kalrnacl1r.

167

ismet Zeki Eyuboglu

YIKANI\lA Anaclolu'cla yikanrna cliye y.;.ygm, yerine getirilrnesi ge­

rekli bir gelenek varchr. Bu anuinak. kirleri giclennek iqin yapilan y1kanma clegilclir. Di§i ile · rkegin sevi§rnelerinclen, birle§melerinden sonra uygulanan )' 1kamnacl1r. Bunun islarn c\iniyle gelcligi, yay1lc\1g1 sarnlE. Oysa, i§in gerqegi, bOyle clegilclir. Sevi§meclen sonra y1kanmanm isJam cliniyle bir il­gisi yoktur. t:;ok claha eski bir gelenektir.

Eski M1m inanc;lanna g()re; bir erkekle bir kadm sevi§ip c;iftle§tikleri zaman y1kanma geregincledirler. t:;tinkti y1k<m­mayanlann tannlar katmc\a su<;lu dti§ecekleri inanc1 varclir. Tannlar sulan insanlarm annmas1. s1caklardan bunalmca se­rinlemesi, clinlemnesi, din<;le§mesi i<;in yaratim§larchr. Sular c\a belli tannlann buyrugu, yonetimi altmdachr. Dolayas1yle sular da birer tannsal nitelik, tannsal ozler ta§1yan kutsal varltklarclu. insanm onunla anrn11as1. durum11as1 gerekir. in­s<m y1k<mchg1 siirece clincil gt5revini yerine getirir. Y1kamna­yan. suyu ile btittin govclesini antmayan bir kimsenin ruha cla kirlic\ir. i§te bu inan<; yaygmcl1. Eski Mim'da Eski Ana­dolu uluslanncla cla bunun bir irnmc; olarak benimsencligini biliyoruz. Ancak kokeninin hangi ulus olclugu bugiin ic;in aq1k sec;ik clegilclir. Sulann kutsal bir v<uhk birer tanr1 olarak sayg1 gorcliigii her toplumcla su ile y1kamnan111 cla geregi varchr.

Bu inanq, MlSlr'dan Araplara, iranhlara gec;ti, yay1lch. isl3.m clininin ortaya c;1k1§111clan sonra bir clin geregi niteligi kazand1 (tektannc1 din/er i<s:in). Misir yoluyla c;evre iilkele­re geqen bu inane; bir sure Hellenlerce cle benimsendi .Nite­kim Herodotos, iinlii tarihinin ikinci kitabmm 64. boliimi.in­cle bmm anlatlf.

Bugiin Anadolu halkmca bir clin gorevi, ozellikle isliirn c\ininin clegi§mez kurallannclan biri olarak uygulanan y1kan­manm, qok eski olclugu anla§1hyor. isl3.m dini kesin ilkele-

168

Anadolu inam;:lan

rini kazanchg1 clonemcle eski <,:oktannc1 clinlerclen kalma inan<,:lan btisbtittin soktip atacak gti<,:te clegilcli. Bu eski inan<,: kahntilarmclan i§ine yarayanlan alma geregincle kalm1§tir. Bunlarclan biri de y1kanmaych. Sonraclan bunun, islam clini­nin yeni bir gorti§li diye yorumlamnaya ba§lachg1 anla§1h­yor.

Di§i ile erkegin <,:iftle§tiken soma y1kanmamas1 gelenegi­ni Anaclolu'da yayan Hristiyanhktir.

islfun clinincle gortilen kumla y1kamna, Arap<,:a bir cleyim­le teyemmiim, suyun bulunmachg1 yerde yap1hr. Su bulu­nunca teyemmiim bozulur. su ile y1kamna geregi dogar. i§te bundan da su ile y1kanmanm <,:ok eski oldugu anla§1hyor. Ancak islam clini bu y1kanma geleneginin sumlanm geni§­letti. Erkegin ister clii§te, ister kencli kendine (elle bo§alma­istimna) bo§almas1 sonucu y1kanmas1 geregi konclu. Durum. kachnlar i<,:in de bOyleclir. Ayba~1 olan, bir erkekle c;iftlqen her kaclmm y1kanmas1 gerekliclir. Eski M!Slr'cla y1kamna cli§i ile erkegin <,:iftle§mesi sonuncla uygularnrch. islfun clini bunu hangi ko§ullar altmcla olursa olsun, erkekten, ya cla cli§iclen bo§alan clollenme, lireme ile ilgili tohumlann, yumurtanm di§a c;1kt1gmcla y1kanma geregi ile bagla§tmh k1hm§tir. Y1-kamnayan hi<,:bir mlimin din gorevini yerine getiremez. y1-kanmachg1 stirece pis (cenabet), su9lu say1hr. Zamanla isHl.m clini y1kanmanm glinlerini bile belirlemi§. Her mtiminin haf­tacla bir, genellikle cuma gtintinii y1kamnas1 gerekir (dince kirlenmese bile). Peygamber Muhammed cuma giinti clog­clugu i<,:in cuma gecesi evlenme, gerdege ginne, kaclmla go­Iii§me (9iftle~me) ugurlu say1hr. Bunclan clolay1 isHl.m toplu­luklanncla. §eriat kurallannrn uygulayan c;evrelercle cuma gecesi say1hr(evli 9iftlerin sevi~me gecesi). Buna cuma ge­cesinin fazileti clenir.

169

ismet Zek Eyuboglu

SUNNET

Anadolu'da, ozellikle miisltimanlarla, Museviler arasmda siinnet yaygm bir inanc;t1r. Erkek c;ocuklannm, belli bir ya§a gelince erkeklik ogelerinin ucundaki deriyi kesme yiizy1llar boyunca uygulanan bir gelenektir. Bumm istam diniyle Ti.irkler arasmda, ozellikle mi.isli.iman Tiirkler arasrnda, ya­yild1g1 biliniyor. Ancak siinnet olaymm mi.isli.imanhkla ilgi­si yoktur. istam dininin dogu§tmdan c;ok onceki c;aglarda M1sirhlarda, daha sonra ibranilerde si.innet olay1 uygula111-yordu. Bumm kadmlara uyguland1g1 donemler de vard1. Af­rika'da ya§ayan bir tak1m topluluklar kadmlan da si.innet ediyorlard1.

Siinnet, totem inan\:lannm bir sonucudur. Erkek 9ocuk belli bir ya§a gelince totem degi§tirmede agir bir smavdan ge9crdi. Oreme organmm bi.iti.in derisi soyulurdu. Sesini 91-karmayan, ac1ya katlanan yigit say1hrd1. Zamanla yal111z ad1 ge9en yerin ucundaki derinin kesilmesiyle yetinildi. islfim dini bu 9ok eski inanc1 oldugu gibi benimsedi. Herodotos, i.inlii tarihinin ikinci kitab111111 64. boli.imi.inde bu olaym M1-sir'da uyguland1g1111 anlat1r.

Eski Ti.irklerde boyle bir inan9 yoktu. Eski Anadolu ulus­lannda da siinnetin uyguland1g1111 gosteren a<;1k se9ik belge­ler yoktur. Ancak Suriye y6relerinde , Anadolu'nun Gi.iney­dogu kesimlerinde ya§ayan Yahudilerin bu gelenegi uygula­d1klan, uygularken de torenler diizenledikleri biliniyor. Bu inan\:111 eski Araplara M1sir'dan ge9tigi bellidir. Ancak bir siire sonra Araplar yeni inan9lann etkisi altmda kalarak bu­nu b1rakm1§lard1r.

170

Anadolu inanc;lan

Hmstiyan dininde, oteki 9oktannc1 dinlerde, hintlilerde, <;inlilerde, eski iranhlarda boyle inani; yoktur. Bu inani; Af­rika kaynakhd1r. Arkeoloji kaz1lannda 91kan 91plak erkek heykellerinde Anadolu'da si.innetin uygulanmad1g1111 gori.i­yoruz. Eski M1slfhlar, Afrika uluslan 9oktannc1 bir inani; di.izenine baghydilar. <;ocuklar si.innet edilirken ozel toren­lcr di.izenlenir, i;algilar i;ahnir, oyunlar oynamr, ii;kiler ii;ilir­di. Durum kadmlara uygula111rken de boyleydi. Eski Anado­lu dinlerinde si.innetin olmay1§1 erkegin de, kad111111 da i.ire­me i.iyelerinin kutsal say1h§111dan dolay1d1r. Fallos denen er­kek i.ireme iiyesine kar§t bi.iyi.ik sayg1 gostcrilir, tap1111hr. Bu olayla ilgili biri;ok buluntu vardtr elimizde. Bolluk tannc;:as1 Kybele'nin biri;ok memesi vard1r. Bu onun dogurucu, besle­yici niteliklerini yans1tan gori.inti.ileri dile getiriyor. Anadolu tapmaklannda onemli bir yer tutan Falloslar zamanla Dogu Anadolu kesimlerine de yayildi. Mezopotamya kaynakh ol­dugu bilinen Adonis torenleri erkel\:teki dolleyici gi.ici.in yans1t1lmas1d1r.

Si.innet, erkek dolleme i.iyesinin kutsal say1lmad1g1. ancak totemin kutsal say1ld1g1 uluslarda uygularnyordu. Bugi.in si.innet edilen yerden kopan derinin topraga gomi.ilmesi Adonis'le ilgili inancm belirtisidir. Topragm dollenecegi, ekinlerin bol olacag1 inanc1111n izleri vardir bunun kokiinde. Si.innet s1rasmda torenler, di.igi.inler yap1lmas1, §Crbet dag1til­mas1, si.innet edilen i;ocuklara armaganlar verilmesi eski inani;lann birer kalmt1s1dir.

Si.innetle ilgili i;ok eski bir inani; daha vardtr. 0 da di§i ile erkegin birle§mesinin kutsal say1h§1. Eski Hindistan'da bu g6rev tapmaklarda yerine getirilirdi. Bugi.in kadmla erkegin i;iftle§mesini gosteren bir i;ok heykel vardir Hint tapmakla­nnda. Eski Anadolu uluslannda da boyle bir inancm varhg1-111 gori.iyoruz. Adonis (Dumuzi) t0renleri bundan oti.iri.idi.ir.

171

ismet Zeki Eyuboglu

ANDi<;MEK

HA YV AN DOGU~TURMEK

Andi9mek, Anadolu'da pek yaygmdir. Bumm uygulam§t yoreden yoreye degi§ir. Genellikle andi9meler kutsal sayilan bir varhgm ad1 amlarak yap1hr. Andi<;:mek bir "yemin" ti.iri.i­di.ir.

Andi<;:mek, Anadolu'nun en eski uluslannda oldugu gibi iranhlarda, Araplarda, iskitlerde de vardi. Ti.irk<;:e'ye Mogol­ca'dan ge<;:en bu andi9me sozi.i bir i§in, bir gorevin yapilmas1 konusunda, verilen bir soze baghhk anlammda kulla111!1r. is­kitler andi<;:erken, toprak bir kabm i9ine dokti.ikleri §araba, andi9ecek kimselerin parmaklanm keserek kanlanndan ak1-t1rlar. Sonra andi<;:ecek kimseler kabm c;evresinde toplamr­lar. Kabm i<;:inc bir pala, 1111zrak, ok, balta gibi sava§ ara9la­nn111 u9lan111n daldmrlar. Bunu yapl1ktan sonra kabtaki §a­raptan bir yuclum ahrlar. Kalanm1 andi<;:me Loreninde bulu­nan ileri gelcnlere dagitJrlar. Andi9mek bir din toreni niteli­gin.declir.

Islam dininin dogu§undan once Araplarcla da andi9me bu­na benzer nitelikte uygulamrd1. Bugi.in Anadolu'da kan kar­dqligi denen Loren de bu niteliktedir. Kankarde§i olacakla­rm hirer damla kam bir bardak §erbetin i<;:ine damlatihr, sonra kankarde§i olacaklar o §Crbeti bOli.i§erek i9er; birbirine sanhr, opi.i§i.irler. Buna karde§lik denir

Andi9me olay1 ile karde§lik olay1 arasmda bir baglant1 vardir. Bu olduk9a eski bir gelenegin kalmt1S1d1r. EskiAna­dolu uluslan bu ti.ir andlan hirer din toreni niteliginde ger-9ekle§tirirlerdi. Hititler bu torenleri sava§larda saglanan ba­§anlar sonucu di.izenlerlerdi. Andi9meler, genellikle bir din

172

Anadolu inan~lan

gorev lisinin yonetimi altmda di.izenlenir, geregi yap1ld1ktan sonra tannlara adaklar sunular, sac;Ilar sac;1hrd1.

Andic;menin ozi.inde bic;imlenen gori.i§i.in anlam1 §Udur: Kania birlik sag/amak. Bi.iti.in eskic;ag dinlerinde kan kut­saldir. Tannlara sac;1hr. tap111aklarda bile bir yere dokiilerek tannlara sunulurdu. Kurban kan111111 kutsalhg1 bundan dola­y1d1r.

Eskic;ag insanlannm c;ogunda dii§man karn ic;mek, etini yemek gelenegi vardtr. Bugi.in bize oldukc;a korkunc; gelen bu davra111§ o c;aglarda bir din inanc1 niteligi ta§1yordu. Di.i§­manm ka111111 ic;mek, ona kar§I duyulan korkuyu ortadan kal­dmyordu. Bumm boyle olduguna inamyordu eskic;ag insa­n1.

Kurban toreni de boyle bir nitelikteydi. Kurbanm ozi.inde kanm ta§1d1g1 kutsalhga duyulan sayg1 vard1. Andic;me de bir bak1ma, bir kurban kal111t1s1d1r. Bugiin kan irmek. kan yalamak. kan dokmek. ka111111 akitmak. kanma ekmek dogra­mak. kanma susamak gibi halk deyimlerlinin ozi.inde eski­c;ag inanc;lannrn silik izleri vard1r. Oyleki kan davas1 bile eskilere, derinlere gidildikc;e bir totem inancm1 bulur ozi.in­de. Kan davasi'mn eski geleneklere c;ok bagh kalman yore­lerde si.iri.ip gittigi dii§i.ini.ili.irse, i§in gerc;egi daha kolay an­la§ihr. Geleneklerin h1zla degi§tigi, yeni yeni durumlann (inane; durumlannm ortaya c;1k1p kolayca benimsendigi yer­lerde kan davas1, oc;alma duygusu ( bir topluluk olarak) yoktur. Andic;mek de oyledir. Geleneklere, goreneklere bag­h kalman c;evrelerde ya§ar.

Anadolu'da geleneklere en c;ok bagh kahnan yerler; Dogu Karadeniz bolgesi, Orta Anadolu (Konya yoreleri), Dogu Anadolu (daha c;ok gtineye bakan iller) gibi yorelerde kan davas1 si.iriip gidiyor.

Akdeniz k1y1lan, Ege k1yilan, istanbul y6releri gelenek­lerin h1zla degi§tigi bolgelerdir. Buralann yerlilerinde

173

ismet Zeki Eyuboglu

(A.nadolu'nun ad1 geren bdlgelerinden gelenler d1~·111da) kan davasr, andi9me, kan karde~ligi gibi olaylar pek gortil­mez. Bu yoreler kapah degil. m;zk blilgelerdir. Dr~la ilgile­ri, ili~kileri 9oktur. Bu ytizclen gelenek- gorenek degi§meleri claha kolay oluyor. Oysa kan davasuun, andi9menin, kan karde~liginin yaygm oldugu biHgeler kapah bOlgelerclir. Bunlann ch~la, 9evre uluslarla ili~kileri 9ok azclu, s11urhd1r. Bu ylizden gelenek- gorenek degi§meleri seyrektir.

Hititlerin, Urartulann ya~achklan bOlge halklannda bu­gUn o 9aglardan kalma gelenekler- gorenekler vard1r. Krhk­lan, evleri, besledikleri hayvanlar, inan9lar, inan9 tOrenleri oralarda bile degi~memi~tir.

Bugiin Anadolu'nun ozellikle Ankara, Mcu1isa blilgelerin­de horoz dogii~tiirme, deve giire~tinne, ko9 dogii~tiirme, kti­pe k dala~tmna gibi gelenekler varcl1r. BunJcu·m ortaya para konarak yaptmld1g1 cla olur. Bu gelenek Anaclolu'ya i.6. 278 y1lmda gelerek Ankara yorelerincle yerle~en, Penssinus adh ilkyag kentini kurduklan soylelenen Galatlarca getiril­mi~tir. Galatlar, Anadolu'ya Avrupa'chm, ozellikle Balkan­larlarla Bizans iizerinde ge9ip gelen, kelt clili denen clili ko-11U§<Ul bir topluluktur. <;ok sava§<;t, salchrgan, krnp cltikticii olan bu topluluk belli giinlerde tOrenler cliizenler, hayvan clogii§tiiriirlercli.

Hayvan dogii§tiinnenin bir din incu1c1 nu, yoksa bir sava~ denemesi mi olclugu kesinlikle bilimniyor. Ancak Galatlarm buna biiyiik bir onem verclikleri, bunu siirekli olcu·ak uygu­lachklan a<;rk<;a biliniyor. Bu gelenek zamanla Anaclolu'nun clegi§ik bolgelerine yayrhrn§tlf. Koyun beslenen yerlerde ko<;: dogii~ii, deve yeti~tirilen yercle cleve clogii§ii (ya cla gii­rqi), Dogu Karacleniz k1y1lannda (ozellikle koylerde) ko­pek clala~tlrma, Manisa ve Eclirne yorelerincle horoz clogii§ii olcluk9a yaygmdrr. Bunclan cla Anaclolu'nun eski yerlilerin­den giiniimiize kadar nelerin kald1g1 kolayca anla§thyor.

174

Anadolu inarn;lan

DOG MELER

Anaclolu'nun kirsal kesimlerinde, kachnlann yi.izlerine ''diiifme" yaptirmalan yaygm bir gelenektir. Kadmlar bunu. derinin iizerine i§lenen bir siis olmaktan ~ok, islam dininden kaynakland1g111a inanchklan bir inan~ gelenegi diye stirdii­riirler. Ger~ekte bu gelenek ~oktannc1 dinlerclen ozellikle ''totem" inanc,;lanndan kalm1§t1r. Oysa Anadolu kad1111 bu tarih geryegini bilmez. Ona gore Peygamber'in klZI Fat1-111a'y1 kolesi zorla opmti§, {)pmekle de yetinmemi§, <li§le­mi~; yiiztinde di§ izleri kahm~. Bu olaym kotliye yorulmas1-111 (}nlemek iyin, btiti.in arkada§lan ytizlerine dovme yaptlf­nu~lar, boylece di§ izleri ortbas eclilmi§mi§.

Dogmeler. gerc,;ekte, ~oktannc1 donemlerin birer simge­sidir. Kutsal say1lan varhgm simgesini govclenin belli yerle­rine i§lemek ondan gtic,; almak, onun kuroyuculugu altma ginnek cliye yorumlamrch. Bugi.in "damga" ad1 verilen, bamba§ka bir amac,;Ia kullamlan imler de birer kutsal belirti 11iteligincleycli. Asya Ttirklerinin kullanchklan "tamga" lar be Iii bir kimseye ozgti olan nesnenin belirtisidir, ancak bu-11un kokeni de bireyin bagh bulunclugu toplulugun inand1g1 kutsal varhg1, "totem"i yans1tmachr

175

ismet Zeki Eyuboglu

Anadolu'nun btittin kirsal kesimlerinde tic; say1s1 kLitsal bir ic;erik ta~1r. Bunun da c;oktannc1 dinlerclen kaynakland1g1 bilinmekteclir. bzellikle Alevi tarikatlarda tic; say1sma veri­len onem yaygmd1r. Bu inane; balk kesimimle de tutunmu~­tur. Ov yudum su, iic; lokma ekmek ya cla yemek, tic; ad1m, ii<; clua (ii<;: kulhuvallah, bir e !ham okumak), iic; aylar (Ra­mazanla ilgili), tic; kap1 bg.

Etrtisk inanc;larma gore bir ilin tic; kap1s1, ii<; tap111ag1 ol­mahdir. Bunlarclan biri eksik olursa. o ilcle y1knn, bunalnn, diizensizlik ba~gi.isterinni~.

Oc; say1s1yla ilgili inanc;lar. kavramhu- cleyimler yazm ala­nmda, tasavvufta c;ok yayg111d1r. Halk aras111da, ugursuz sa­y1lan, istenmeyen bir olay kar~1smcla tic; tlivbe, iic; kez "tu-1111" cliyerek yere bakmak yaygmcl1r.

YABANADAMI

Mai;ka'nm clagl1k bOlgelerinde, ozellikle s1g ormanlarda kimi geceleri, kimi de sisli, clumanl1 giinler, degi~ik sesler duyulur. Ne insan, ne de hayvan sesine benzeyen bu 91ghk­lara degi~ik anlamlar verilir, genellikle de ugursuz korkulu say1hr. Yaygm bir inam~a gore bu sesler "yaba11adam1" de­nen, yan insan, yar1 hayvan ya~ay1~h bir varhktan gelirmi~.

176

Anadolu- inarn;;lan

Bu varhk, daha onceleri insanrni§, soma ortarn degi§tirerek yabans1 olmu§, insanlara saldmr, korkulu durumlar yaratlf-1m§.

<:;:ocuklugumda bu sesleri, ozellikle de sisli giinlerde, ak­§a.Ill iizerleri s1k s1k duyar, kork<mhk. Korkumuz biiyiiklerin anlatt1g1 oyktilerden, inarnlmaz olaylardan kaynaklamrd1. Yabanadam1 biiylilii, usla anla§1hp anlat1lmaz bir varhkmI§. Cinlerle, perilerle, daha bilinrneyen gizli gii9lerle konu­§ur.soyle§irmi§. Genellikle de gtizel k1zlan, gen9 glizel ka­dmlan 9ok severmi§. ~imdi arnmsachgnna gore onun sesi bayku§ sesiyle geyik sesi arasmda, degi§ik bir sesti. Yabana­dairn goren olmaim§, biiyiimii§, biitiin anlat1lanlardan, birbi­rinden aktanlrn1§, eklene eklene 9ogalt1hm§ oykiilercli. <:;:o­cuklan uyutmak i9in " 11_\'llmazsan yabanadmm gelir seni kaqmr" cliye korktuturlcmh. Kimilerinin anlattiklanna gi.)re yabanadam1 yiiksek aga9larm iizerinde ya§ayan, gc>vdesi 9ok kilh. kara, a§m gii9lii, iri k1y1m, gorkemli bir yaratik­mi§. tnsan gibi clavramr, sever-sevi§inni§. Ma9ka'nm Agra­laksa Yaylasmda, yabanachunuun ka<;:mp gebe buakt1g1, on­dan 9ocugu olmu§ kachnlarm varhg1 cla ileri siiriilcli.i.

Bir soylentiye gore yaba11aclam1 ormanlarm koruyucusuy­lllll§, kimi hayvanlan sever; ozellikle geyikleri, karacalar1, bekler, gozetirmi§. <:;:ig et yer, yabanstl yemi§leri clev§irir, yaban bah toplar ge9inirrni§. Ancak say1s1 pek azmi§, biiyiik orrnanlarcla bile say1lan birka91 ge9mezmi§. Yabanad1m111m dilinden anlayanlara clokunmazm1§. Kimilerine gore Rumca, kimilerine gore de bilimneyen bir clille soyle§irmi§. Onunla ilgili sc>ylentiler, inan9lar, (1ykiiler bugi.in bile Ma9ka yorele­rincle yaygmchr.

177

. .. . IL - KOY INAN~LARI

il-Koyinans;lan

inan9lann 9ogu h~lk belleginde ya§ayan dii§i.ince varhk­land1r. Burada Halk lnanrlan diye bir boli.im ayirmanm ne­deni bunlann halk ya§amm1 etkilemeleri, gi.inli.ik ya§amda bile uygulanmaland1r. Yoksa bu ti.ir inan9larla oteki inan9lar arasmda oz bak1mmdan bir aynhk, kar§tthk yoktur. Kentler­de ekin ekmek, harman savurmak, 9ayJr bi9mek, yaylalara 91kip yazlamak gelenegi olmad1g1 i9in, daha c;:ok ki:iy toplu­munun dilinde ya§ayan inan9lan kentte ya§ayan topluluklar bilmez, uygulamaz. Burada halk inarn;:lan diye toplanan inanc;:lar koy ya§am1m, tanm1, yaylac1hg1 ilgilendiren inan9-lard1r. Onlara bu yi.izden halk inanc;:lan denilmektedir. Ger­c;:ekte bi.iti.in inan9lar, ister koyde, ister kentte olsun halk inan9land1r. Anadolu'nun okumamt§; yalmz kulaktan kula­ga aktanlan geleneklerine- g6reneklerine gore ya§amm1 di.i­zenleyen topluluklan, 9okluk koylerde banmr. Tanmla, hay­vanc1hkla ge9inir. Kent ya§amma uzak kalan bu toplulukla­rm inan9lan da degi§memi§, yozla§mamI§llf bir baklma. Oy­sa kentte, ya§ayan topluluklann inan9lan 9okluk kent ya§a­mma uyar, uydurulur. Onlar daha kolay degi§ir. Kent aydm­lan, kent toplumu gibi kolay degi§ir, yabanc1 donii§i.imlerin etkisi altmda kahr. Bugi.in, evinin bir k1y1smda saklad1g1 s;i­s;egi, bir si.is bitkisini gi.ine§in, aym, y1ld1zlann devimlerine gore a§Ilayan, sulayan, giibreleyen, bakan aydm kentli yok­tur. Oysa koyde, §U aydmlannm halk dedikleri, insan top­luluklannda tanmla, bahs;e i§leriyle ilgili bi.iti.in eylemlerde, s;alu~malarda gok · varltklanmn hareketlerine bi.iyiik onem

181

ismet Zeki Eyuboglu

verilir. Koylti tanmla ilgili i§lerini bu gok varhklannm devi­nimlerine, durumlarma gore yoluna koyar. Bu bolgede yera­lan inan9lara koy inan9lan demek daha dogru olabilir. Bura­da dizilen inan9lan, birinci boliimldeki a91klamalardan ayir­mak i9in boyle bir kesimlemeye gidilmi§tir. isteyen bunlara koy inanrlarr da diyebilir.

Kent inan9lan da vardir, ancak bunlar, yukanda da belir­tildigi gibi, pek salt degildir art1k. <;ogu, bugiin i9in tektann­c1 dinlerle ilgilidir. Burada goriilen inan9lar ise 9oktannc1 donemlerden, doga dinlerinden kalma inan9lardir. Anado­lu'nun istanbul, Ankara, izmir, Adana,Konya, Bursa gibi il­lerinde gori.ilen inan9lann 9ogu isiam dininin, §eriat ilkeleri­nin etkilerini ta§1r. Buna bir de siinni tarikatlann ( daha rok kentlerde yayild1klarr irin) etkisini katarsak §eriatm ne denli agtrbast1g1 (kentlerde) daha kolay anla§1hr. Sozgeli§i, koylerde mum yakma, mum dikme, oliilerden yard1m isteme gelenegi pek yoktur. Bir bak1ma koylerde yaw·. evliya, er­mi~ bile pek seyrek gori.iliir. Bu gibi ( ~eriatla ilgili) inan9-lann sokuldugu koyler 9oklukla kentlere yakm, kent insan­lany la daha i9li d1§h olan koylerdir. Koyiin delisi ~ehre inince veli olur. Koylerde tutunamayan birtak1m sapkmlar, tann ile konu§tugunu ileri siiren ermi§ler (?) ancak kentlerde banmr. Burada a91klanmas1 gereken 6nemli bir konu vard1r. 0 da ge9im, i.iretim-ttiketim bak1mmdan agaya baglanan topluluklann durumunu goz 6niinde bulundurmad1r. Ozel­likle Dogu Anadolu kesimlerinde yoksul topluluklann aga­/ara olan baghhg1 bir inan9, bir din etkisi ta§1maz. Onun · kokeninde iiretim-tiiketim olaylannm izleri vard1r. Dogu Anadolu'da yoksul bir tekkenin, yoksul bir tarikatm koyliile­ri etkisi altmda bulundurdugu goriilmemi§tir. Biiti.in tarikat onciileri, onderleri varhkh ki§ilerdir. Bu tiir olaylann 6zi.in­de kokle§en inan<;:lar da isiam dininin, §eriatm etkisiyle ge­li§mi§tir. Sozi.ingeli§i, Karadeniz k1ytlannda biiyiik toprak a-

182

ii-Koy inan~lan

galan yoktur. Varhkh, koylere dal budak salmI§, bi.iyi.ik top­luluklan etkisi altma almI§ tarikatlar, tarikat ululan, §eyhler, veliler de pek yoktur o yi:irelerde.

Dogu Anadolu'da ise bi.iti.in ~eyhler, agalar islam dinine, §eriat inan9lanna s1k1 s1k1ya baghd1r. Oyle ki gi:iri.ini.i§te ale­vi egilimli olan tarikatlar bile Dogu Anadolu'da si.innl inan9-lar111 derin etkisi alt111dad1r. Ancak Anadolu'da ger9ek alevi tarikatlar bunun d1§111da kahyor. A§ag1 yukan bi.iti.in toprnk agalan mezhep bakumndan si.innl ina1wlanna, ilkelerine baghd1r.

Ays1z tiitii11 eki!mez. Bu inanc111 tanmla, ti.iti.in dikmekle ilgisi a91k. Tiittini.in Anadolu'ya orta9agdan sonra gelmesine bak1hrsa, pek eski saytlmaz. Ancak Ay'la olan ili§kisi onun 9ok eski 9agdan kalma oldugunu, tanm i§lerinde onemli et­kisi bulunan ay devinimlerinin sonradan tiitiin dikimine de uyguland1g1111 gosteriyor. Bunun islftm diniyle uzak yak111 bir baglant1s1 oldugu di.i~iinlemez pek.

Ayszz pates dikilirse ince olur inanc1 da oyle. Patates, Anadolu'ya 9ok sonraki 9aglarda geldi. Tanmla ilgili bir bit­ki oldugu i9in eski inan9 ona da uygulamverdi. Bunun da islftm diniyle ilgisi yoktur. Asya inan9lanyla da ilgili degil­dir. Asya Tiirk9e'sinde patates sozii yoktur. Karadiken al­danmaz .. Bu, koy inanc1d1r. Karadiken denen dikenli aga9 ancak koylerde, Karadeniz k1y1lannda olur. Kentliler bunu bilmez. Bu aga9 s1caklar ba§lamaymca, bahar iyice gelme­yince tomurmaz, 9i9eklenmez. Kt§ ortasmda biraz s1cak ol­sa, birtak1m bitkiler tomurur. Havalar soguyunca 9i9egi so­lar, bir daha 9i9ek a\:maz, yemi§ vermez. Buna halk dilinde bitkinin s1caga aldanmas1 denir.

183

ismet Zeki Eyuboglu

Doganm bu bitkiye verdigi ozellik, halkm s1caklann, ba­harm gelip gelmeyeceginin bt- 1 irlemesine yard1mc1 oluyor. Oyle ki ekin ekmede bile bu ci. 'zenin (Karadikenin ) duru­muna bak1hr 9okluk.

Gece bir kapla dz§an su dokrni periler 1;wpar. Bu inan­cm kokii 9ok, pek 9ok derinlerdedir. Koti.i cinlerin geceleri dohl§t1gm1, insanlara y1kim getirmek i9in olanak arad1klanm bildircn eski 9ag!ara, 9oktannc1 dinlere clegin gider. Burada kentle koy e§ di.i§i.incede birle§iyor. inancm koyden mi ken­te, kentten mi koye indigi pek bilinemiyor. Ancak bugi.in da­ha 9ok koy inan9lan 9evrelerincle tutunuyor, uygulamyor. Yukanda koy inan9lan ile koy ya§am1 arasmda s1k1 bir bag­lant1 bulundugu belirtilmi§ti. Bu baglant1 ya§ama ko§ullann­dan ilcri geliyor. Koy toplulugu daha 9ok inan9lanyla ya§ar. Ya§am1111 onlarla di.izcne koyar clerken, koyi.in toph,m1sal ya­p1sm1, kuru!U§ll11U goz oni.incle tutrnanm geregine ina111Jrnak­tad1r. im1n9lar, koy ya§ammm kimlik belgeleri clururnunda­chr. iyi bir ara§tmc1 inan9lara clayanarak koy ya§arnmm cli.i­§i.ince evrenini, di.i§i.ince kurulu§unu kolayca aydmhga 91ka­bilir. Bu kolayhk inan9lann somutlugund.an doguyor. Bir toplum neye 9ok onem verirse inan9lan da o di.i§iince 9evre­sinde dizilir, yogunla§ir. Oyle ki koyli.i tarlasmda i;ah§lfken evlenirken, evini di.izcnlcrken, giysisini giyerken inani;lanna gore davra111r. Koylii kentliden daha 9ok inan<; varhg1 duru­munclad1r.

Koyli.i, ays1z ormana gidilmez, der. Bu inancm1 uygular. evinin yap1m1 i<;in gerekli agac1 ayh bir zamanda (aym dog­dugu gecenin giindi.iziinde) keser. Koy inani;lan ya§ama bagl1 oldugundan kolay kolay degi§mez, ancak ya§amla de­gi§ir. Bu yiizden, eski 9agdan kalma inan9lar i;okluk koyler­de surer gider. Anadolu koylerinde, ozellikle tanm alanmda,

184

il-Koy inan\:lan

biiyiik ya§am degi§meleri gbriilmi.iyor. Bin;ok yerde yap1-lan giindiiz tanm1 ile Hititler i;:agmdaki tanm arasmda bi.iyiik hir degi§me olmamI§. Okiiz, at, katir eskii;:agda oldugu gibi bugiin bile bir tanm arac1d!f. Bugday, arpa, dovme dibekleri eskiden oldugu gibi bugiin bile vard1r. Koy evlerinin bii;:i­mi, kurulu§u, ozelligi; eskii;:aglann geleneklerini-gorenekle­rini siirdiiriiyor.

Durum, giyim konusunda da boyledir az i;:ok. Evlenme­ler, yakmhklar, ( evlenme yoluyla kurulanlar), kan yakmhk­lan, onlarla ilgili inani;:lar, gelenekler eskisi gibidir giini.i­miizde de. Bugiin Anadolu yorelerinde, ozellikle Van, Hak­kari, Agn, Bitlis, Mu§ y0relerinde gori.ilen giyimlerle Hitit giyimleri arasmcla, araclan uzun bir zamamn gei;mesine kar­§Ihk, onemli bir clegi§me, c;ag1m1za gore goze batar bir ge-1 i§me olmam1§t1r. Bu yorelercle bugiin siircliiriilen inani;lar (daha r;ok tanmla ilgili olanlar) Hititlerde, Urartularcla cla vardlf. 0 eskii;ag uluslannda da tanm gok tannlanmn (ta­rnnla. bollukla ilgili i§lere bakan tannlann) yonetimi al­t111da yap1hr. Tanm1 koruyan, ekinleri, bitkileri geli§tiren, olgunla§tlran tannlar vard1. Ay, gi.ine§ tannlan bu tiirden tannlard1. Durumun bugiin bile clegi§medigini, ay, giine§, gibi gok varhklanyla ilgili inani;:lardan anhyoruz.

Koy inanc;lan (halk inanr;lan) Anadolu toprag1 iizerinde en eski c;aglarla giiniimiizii birbirine baghyor ii;:ten ii;:e, oz­den oze. Anadolu'nun, dii§iince bak1mmdan, geri;:ek tarihi inani;:larla oriilmii§tiir diyesim geliyor.

185

HALK INAN(_;LARI

ismet Zeki Eyuboglu

-A-

• Ay yeniye ge~meden tohum ekilmez • Ay yeniye ge~meden tarla bi9ilmez. • Ays1z aga~ kesilmez, kesilirse dayanmaz, kereste ol-maz.

• Ak§amdan t1rnak kesilmez. • Ak§amdan sak1z ~ignenmez. • Ak§amdan sogan yenmez. • Ays1z di§ ~ekilmez. • Ays1z tarla gtibrelenmez. • Ays1z yaylaya ~1kilmaz. • Ays1z yayladan inilmez. • Ays1z ~ayir kesilmez. • Ayakta su i~ilmez. • Ays1z ormana gidilmez. • Ays1z sogan dikilmez. • Ay kesiminde tarla ekilmez. • Ay kesiminde ~aylf bi~ilmez. • Ayak ka§mmca yolculuk var demektir. • Ays1z ttittin dikilmez. • Ays1z palates dikilmez, ince olur. • Ay eskisinde kabak dikilirse verimli olur. • Ay hilal halinde iken iki ucu a§ag1 olursa o ay yagmurlu, yukan olursa kurak olur.

• Ayba§I evlere girilmez. • Ays1z fidan dikilmez. • Ays1z a§I yapdmaz. • Ays1z bugday ekilmez.

188

Halk inan~lan

• Ays1z kuluc;ka oturtulmaz. • Ayba§lannda i;:orap oriilmez, diki§ dikilmez. • Agustosun yedisinde tarlaya giren adam 9arp1hr, kurur. • Arahk ay1 "agabeyimden korkmasam tencereyi ocaktan

doldururum" dermi§. • Ay kesiminde tarladan m1s1r kopanhrsa, geri ka-lanla­

n porsuk yer. • Ai;: gozlii adam bir §eye bakarsa nazar deger, bakt1g1

hayvansa 9atlar.

-B-

• Bahar kabak 9i9egi ile gelir. •Bir kadm iki erkegin arasmdan gei;:erse 9ocugu olmaz. •Bir adam gurbete gidince, arkasmdan eve girilmez. • Bir erkek iki kadm arasmda ge9erse sozi.i ge9mez. • Bir 9ocuk klfklanmcaya kadar o eve ak§amdan ale§siz

girilmez. . • Bir evden bir eve yemek ka§1g1 verilirse insan fakir

olur. • Bir adamm i.isttinde diki§ dikilirse k1smeti baglan1r. • Bir erkek iki k1zm arasmda ge9erse kose olur. • Bir yilam oldi.iri.ip agaca asmca yagmur yagar. • Birisinin su dokti.igi.i yere su doken (i§eyen) onun

sevdas1m ahr. • Bir y1llanmam1§ 9ocuk, iki cenabet arasmdan ge9erse

i.izerinde yara olur. • "Bismillah"demeden yemek yiyen doymaz. • Bir 9ocugun bezleri yabani agaca as1hrsa, 9ocuk

yabani olur. • Bir yarasay1 canh tutup horoz sesi gelmeyen bir yerde

yakmah, sonra kemiklerinden bir tds1m yap1p sag kolu-

189

ismet Zeki Eyuboglu

na baglamah. Bunu yapan adama hem mermi i§lmez, hem de ona kimse ki:iti.ili.ik yapamaz.

• Bir yola giderken geri di:ini.ip bakmak iyi degildir. • B1<;;akla ekmek kesilmez. • Bir kadm a§ yerken neye bakarsa gocuk ona benzer. •Bir kimse gece kap1dan dt§an "bismillah" demeden g1-

kar veya "destur"demeden su di:ikerse ya garp11Ir ya da ba§ma ba§ka bir y1k1rn gelir.

• Bir kimse evinden g1k1p gurbete giderken o gi.inii ev sii­pi.iri.ilmez.

• Burun ka§111111ca hakkmda dedikodu oluyor demektir. • Bir adamm sag avucu ka§mirsa ona para gelir, sol avu­

cu ka§tmrsa elindcn para g1kar.

-C-•Cami duvanna i§eyen garp1hr. • Ceviz agac1mn gi:ilgesinde yatan beceriksiz, ba§<ms1z

olur. Bu yiizden ceviz agac1 pek ugurlu saytlmaz. Bun­dan ba§ka, ceviz agac1 gi:ilgesinde yap1lan i§lerin hepsi­ni resim gibi i§ler, bigildiginde biiti.in gizlilikleri ag1ga vururrnu§. Ceviz urlannda gi:iriilen belirtiler bu yiizden­mi§.

• Cuma giini.i I.oz dt§an at1lmaz. • Cuma ak§am1 ana rahrnine dii§en gocuk ilim sahibi

olur. • Cumartesi giinii gama~1r y1kanmaz. • Cuma gecesi sabaha 1-..ar§t dogan gocugun nzk1 bol

olur. • Cuma ak§am1 sogan ~ c·11mez. • Cuma giinii i:irgii i:iri.ilmcz, insan k1smetini yitirir. •Cuma ak§am1 tlrnak kesilmez, insan gi:izden di.i§er. • Cuma gi.ini.i evdeki gi:ipler dt§an attlmaz.

190

Halk inarn;:lan

-<;-<;ingene ile yatan, sevi§en, bir insanm (miisliimanm) arm­

mas1 i9in bir tuglaya basarak o tugla eriyinceye degin y1-kanmas1 gerekir, yoksa cunublugu gitmez.

• <;ingene kad1m ile yatan erkegin k1rk giin y1kanmas1 ge­rek~r.

• <;akal uluyanda (erkek <;:akal) yere tiirkiimek gerek, yoksa insanm ba§ma bir y1k1m gelir.

• <;akallar ulumaya ba§laymca hava a9acak, giin giine§ ola­cak demektir. (Ba§ka bir inanca gore yagmur yaganm§).

• <;orap giyerken ayag1111 k1bleye kar§J uzatmak iyi degildir. • <;orap orerker bogazdan ba§lamah, yoksa dayanmaz.

-D-• Di§ <;:1karan <;:ocugun di§i <lama at1hp, "ey karga bu di§imi

al, bana koyun di§i gibi beyaz, kopek di§i gibi saglam bir di§ ver" derse <;:1kacak di§ saglam olur.

• Di§ <;:1k111ca onu kimsenin gormeyecegi bir yere saklamah (gommeli), yoksa insan i<;in iyi olmaz.

• Dolu ilk di.i§tiigiinde, insan birka<;: tane yutarsa iyi gelir, saghga yarah olur.

• Duvar dibinde uyumak insana iyi gelmez, <;:arp1hr.

-E-• Elleri diz iistiinde kavu§turmak, parmaklan birbirine ge<;:i­

rip el baglamak iyi degildir. • Elin parmaklan <;:at1rdarsa iyidir, insanm saghkh oldugunu

gosterir. • Ekmek kmnt1lar111 yere atmak, ayakla <;:ignemek su9tur.

Evin bereketi kesilir. • Ekmekle oynayanm ekmegiyle oynarlar(birinin ekmegini

kazanmasma, ge9imini saglamasma engel olmak insanm ba§ma y1k1m getirir. Sonunda o da ekmeksiz kahr).

191

ismet Zeki Eyuboglu

•El emegi, aim teri insa111 mutluluga kavu§turur. • Elin (sag elin) ii;:i ka§111111ca para gelir, sol elin i<;:i ka§mll1-ca para gider demektir.

• Eli a91k olanm, aim da a91k olur. Eli s1k1 olanm dostu az, dii§mam i;:ok olur.

• Elbise giyildikten sonra iistte dikilmez, insanm nzki bag­lamr.

• Ekin ekili tarlada i§enmez, kadmla sevi§ilmez. Yoksa e­kinler kit olur, bereketi kesilir.

• Ekin savrulurken harmanm i<;:inden gei;:ilmez, gei;:ilirsc harmamn bereketi azahr.

• Ekin ekmeye, ekin bii;:meye giden kimselerin onceden y1-kanmas1, abdest almas1 ugur getirir.

• Evin i<;:i temiz olmazsa oraya melekler, degil §eytan gelir. Boylece o evde rnutluluk olmaz, tats1zhk gei;:imsizlik olur.

• Evi terniz olanm i<;:i de temiz olur. Evi pis olanm ii;:i de pis demektir. Boyle evlerden uzak kalmah.

• Elden tutanm elinden tutarlar. Ba§kasmm elinden tutrna­yanm elini tutan olmaz.

• Elleri gobegin tistiinde kavu§turmak dogru degil, insa11111 k1smeti baglamr.

• El y1kanirken once sag elden ba§lamah, ugurludur. Sol el­den ba§lamak iyi say1lmaz.

• El uzalirken, birine bir §ey verirken sol elle degil sag elle vermeli. Sol elle verilirse sayg1s1zhk olur.

• Evde konuk varsa oraya izin alrnadan gidilmez. Evde ko­nuk iistiine konuk olmas1 dogru degildir.

• E§ek anmnca Allah'a s1gmmah. E§ek sesi insanlara ugurlu gelmez pek.

• E§ek siitii bogmacaya iyi gelir. <;ocuga bildirmeden i<;:ir­mek yararh olur.

• Elegi, agz1 duvara gelecek bi<;:imde asmah. Agz1 degilde arkas1 duvara gelirse onunla elenen unun bereketi kalmaz.

192

Halka inanc;:lari

• Evinden konuk kovan kendi rizk1111 azaltir. <;iinkii konuk eve kendi nzk1yla gelir.

-G-• Gece bir kapla d1§an su dokeni periler \;arpar. • Gokkuggmm altmda kiz ge~erse erkek, erkek ge~ersc k1z

olur. • Gece aya, ydd1zlara kar~1 li.iki.irmek, i§emck insanm ba~1-

na y1k1m getirir. • Gi.inq batarken i§ yapdmaz, ~orap ori.ilmez, diki§ diki 1-

mez . • Gi.inC§C kar§I li.iki.irmek, i§Cmek, sovmek ugursuzluk gcti-

nr. • Gi.in batarken uyuyanm omri.i k1sal1r. • Gi.in doni.imi.inde tarlaya girilmez, di.igiin dernek yap1lmaz. • Gi.inq tutulacag1 zaman hayvanlar korkudan bagmr, gi.i­

ne§in tutulacag111111 onceden sezer. • Gi.ine§ giizele vurur (Gi.ine§ giizeli sever, gi.ine§ gi.izele gc­

lir).

-H-• Hidrcllez giini.i diki§ dikilrnez, ya§ kcsilrnez, dal kmlmaz.

B unlar yap1hrsa, yeni dogacak ne varsa anas111111 karmnda H1drellez Egrisi olur.

-1-• inek dogurunca eve agir bir §CY ahmr ya da agir bir ~ey

havaya kaldmhrsa inegin si.iti.i kesilir. • inek ilk yavrusunu dogurdugu zarnan onun agz1 evden \;I­

kanlmaz, sonra inegin siitii kesilir. • incgin si.iti.ini.i yere sagmak iyi degildir, hayvan hastalamr. • ilk yaylaya \:IkI§ta s1girlann ortasmdan bir yabanc1 ge\:er-

193

ismet Zeki Eyuboglu

se s1g1rlar yi.iklii olmaz, k1sir kahr.

-K-• Karadiken aldanmaz (s1caklar ba~lamaymca s;is;ek ar;maz). • Kapmm e§igi i.isti.inde oturan iftiraya ugrar. • Kurtlar uluyanda inekleri yemesinler diyc gi:iktcn ag1zla­

nna yiyecek di.i§er. • Kediyi i:ildiiren bir kimsenin gi.inahtan kurtulmas1 ir;in ye­

di ki:ipri.i yapmas1 gerekir, yoksa cehennemde yanar.

-M-• Mezarhg1 parmakla i§arct edenin parmag1 kurur. • Martm birinci gi.ini.i eve d1§ardan kimse giremez, girerse

buzag1lar oli.ir.

-0-• Ocak ay111111 birinci gi.ini.i gi:iri.ilen kimsc sana geli§irse o

y1l iyi ya§arsm, gcli§mezse hasta olursun.

-S-• Sah gi.ini.i r;ama§Ir y1kanmaz, y1kanan r;ama§ll"l giycn onu

i.isti.inde kirletemez oli.ir. • Sacagay1 ocakta bo§ b1rakihrsa o evde i:ili.i suyu kaynar. • Sah gi.inii yolcululk iyi degildir.

Salt gi.ini.i dogan r;ocuklar kan di:iki.ici.i olur. • Sah gi.ini.i di.igi.in olrnaz. • Sah ve cuma gi.inleri kulur;kaya oturtulrnaz.

-T-• Tencerede su bo§una kaynarsa di.i§manlar r;ogahr.

• Tarlada zina yap1hrsa bereket olrnaz.

194

Halh..111;111.;1.111

-D-• Uziimiin tanesini, karpuzun sap k1sm111daki kabugunun

i<_;;in yiyenler yetim kahr.

-Y-• Yolda su dokiiltirse (i§enirse) yagmur yagar. • Yanm <_;;ay i<_;;en bir kadm du! olur. • Yaz yagmuru ugurludur, uzun siirmez. • Yagmur yoksulun tarlasma, zenginin ocagma yagmah. • Yolda giderken liikiirmek iyi degi!clir, insanm ba§ma bir i§

-Z-• Zeytin kutsaldir, Peygamber orucunu bir zeytin yiycrek

a<_;;arm1§.

Gen;ekte zeytin, islam oncesi Arap toplumunda kutsalhk ta§1d1gma inamlan bir nesneydi. A§ag1 yukan, bii­tiin dogu Akdeniz uluslannda zeytin kutsal bir bitki olarak nitelenir.

Anadolu'da yaygm olan bu inan<_;;, islam dininin boyasma biiriinmesine kar§ihk, koken olarak ilk~agm <_;;oktannc1 din­lerine baghdir.

195

YEDILER

Halk inanylan

YEDiLERiN YERi

Saydann kutsalhg1 Anadolu'nun evren anlayI§I, ya§ama ko§ullanyla s1k1 s1k1 ya baglant11Id1r. Ancak , bu baglant1ya daya111larak butlin kutsal saytlar Anadolu kaynakhdlf da denemez. Yedi say1s1yla ilgili i:irnekler okununca bin;ogu­nun Anadolu'ya d1§ardan geldigi gi:irU!ecektir. Yedi ile bag­lant1h inarn;:lann hepsinin degilse de birc;ogunun Anadolu ki:ikenli oldugu, bi1sogunun da Anadolu'da ya§ayan degi§ik inanc;lara bagl1 topluluklarca benimsenip ya§at1ld1g1 ku§ku­suzdur.

Yedinin kutsal bir nitelik ta§1d1g1 inanc1 Anadolu ile O'nun kom§ulanyla olan ili§kilerinde ortaya c;1k1yor.

M1slf, Si.imer, iran, Akat, Hint, Hitit, daha sonra Yunan, Roma uluslannm dii§i.incelerinde yedinin ayn bir i:inemi, bamba§ka bir yeri vard1r. Bu say111111 ta§1d1g1 kutsall1k olay­larla, ti:irenlerle si:izi.in k1sas1 ya§anan gerc;eklerle ki:ikensel, kentsel bir ili§ki ic;indedir. Bu ili§kinin soyut inanc;lardan olu§tugu si:iylenemez. Olayrn kaynagmda dogayla insan ara­smdaki ya§am baglant1s1 vard1r. Bunu, gi.incel olaylann ak1-§J ic;inde, insan davra111§lan111, eylernlerini etkileyen inanc;­lardan anhyoruz. Olaya, duygusal degil de bilimsel bir tu­turnla yakla§1hrsa, dogada, yedinin, bu yedi say1s1yla ilgili inanc;lann kurdugu baglant1 ilkin Si.imer uygarhgmda c;1k1-yor ortaya. Bugi.in i_yin en eski olarak bu Si.imer inanc;lan111 biliyoruz, belgeler §imdilik i:iyle gi:isteriyor. Onlardan sonra M1slf ile Hititler geliyor.

Yecli say1s111a dayanan inanc;lann zaman zarnan Anado­lu'da topland1g1 ac;:1kc;a biliniyor. Bugi.in ki:iy ya§ammda ye­dinin a'yn bir yeri, ayn bir clegeri vard!T say1 olarak. Genel­likle kutlu, ugurlu say1l1T yedi. Bunda ya§am111 da i:inemli bir etkisi olsa gerek. <;ocuk di§lerinin yedi ya§mcla c;1kmas1,

199

ismet Zeki Eyuboglu

yedi ya§m 9ocuk ya§ammda bir di:iniim 9izgisi olmas1 etkili­dir bunda.

Si:izgeli§i; yedi kat gok inanc1 Eski Babilde, Slimerler­de, Anadolu uluslannda vard1. Yee:: kat yeri11alt1 inann da i:iyle. Si.imerler yerin yedi kat ol,Jugunu si:iyli.iyorlard1. Bu inan9 sonradan Anadolu'ya gc'.erek oradakilerlc kan§tp kayna§tI or1aya yeni bir bi.iii.in 91kt1.

Birtak1m kavramlan. onlann i9crdigi inan9lann dogu§Un­da uygarl!klann, uygarl1k a§amalannm etkisi vardir ku§ku­suz. Bir uygarhk di.izcyinde bilinmeycn kavramla o uygar­hgm ilgisi ili§kisi yoktur. Si:izgeli§i; Grekler, uzun bir si.irc S!flr degerini bilmiyorlarc\1. Bu ylizden onlann di.i§i.ince­sinde s1f1r ile gi:isterilen ondahk say1 degerlcri kavrarnlan yoktur. Durum Latinler i9in de i:iylcdir. Lalin say1 di.izenin­de s1fir. onunla ilgili cleger 9izclgesi. cleger dizisi yoktur. S1fir neclir bilmez Latin cli.i§i.incesi. Bu s1ftr dcgeri Dogudan ba11ya geirmi§tir.

Bumm gibi yccli say1s1 ile ilgili inanir diizeninde gi:iri.ilen birtak1m kavramlann Ba11'cla bulunnrnyt§I. bu say1 degcrine baglanan ina119lann ha§ka hir yerden oraya go9ti.igiinii gos­teriyor. Peki nercden gidebilir Batiya bu yedi say1s1na bag­lanan inanirlar? 0 9aglarda, Dogu'dan, Anadolu'dan, Si.irncr­lerden daha ileri uygarl1k cli.izeyinde olan bir yer bilinmiyor (burada Dogu clerken Anadolu ile kOlll§Ulan gelir goz oni.i­ne ).

Bugiin, Anadolu halkmm dilinde yecli say1s1yla ilgili say1-s1z inan9 vard1r. Halkm tiirki.ilerine bile girmi§, i§lemi§ bu yedi say1s111111 ta§1cl1g1 inan<;lar. Halk yedi say1s111a clayana­rak, bir9ok inan9lar tliretmi§ deyimler yaratm1§, bilmeceler uydnrmu§. Yedi delikli tokmak (ba§) gibi.

Halk inan9lannm c;:ogu helli bir dii§iincenin zamanla an­lam rlcfri~tirmesindcn rlogmu§tur. Yedi kat yerin dibi ne g1rm1·1-.'in oziind.: ~izkuc:n anlam bi:iyle degildi 9ok eski-

20f\

Halk inam;lan

den. Yalmz yerin yedi kat oldugu soyleniyordu. Halk dii­§i.incesi zamanla ondan bir kargt§ tiirelmi§, eski anlam1 unutulmu§ art1k Yedi .verden yamali deyimi bir giysinin eskiligini, y1pranm1§hg1111 bildiriyor. Oysa, eskiden boyle bir deyim de yoktu. Giysi yedi yerden yamali 1111 ger<;ekten? Dcgil, sekiz. clokuz yamah da olabilir, belki i.i<; yamah da. 6nemli olan yedi'nin bir di.i§i.inceyi anlatrnak i<;in deyim­le§tirilmesicli r.

Halk yalmz yedi kat gnk cliyor. Bunun gokte bulunan yedi gok varhg1111 yans1tt1g1111 bilmiyor, di.i§i.incmiyor bi­le. Yine halk yedi iklim diyor. Bu yedi iklim'i bilmiyor, adlan111 sayam1yor,saymay1 da ge<;irmiyor i<;inden. Oysa dcgerli bir ortai;ag bilgini olan ibn Halclun (01.1406)"mu­kaddeme" adlt yap1t111da birinci ciltte, bu yedi iklimi pg1-nm bilim verilerine gore uzun uzun anlat1r. Halk yalmz yc­di iklim der, onunla belli bir dii§iinceyi, kendine gore ge­rckli yorumu yapar. Yedi cleniz (dcrya) ncrededir, nedir, ger<;ek midir? Bunu da dii§i.inmez. Divan oza111 bile susuz­lugunu anlatmak i<;in halk diliyle konu§ur, ondan csinlcnir. Yedi deryay1 i<;mck'ten sozeder.

Yedi say1s1, halk inan<;lanna birtak1mlan111n ilcri siircli.ik­leri gibi edebiyat yoluyla girmemi§tir. Yaz111da ge9en yedi say1S1 ile deyimler kavramlar, daha <;ok <;agm anlay1§111a go­re bilimsel bir nitelik ta§Ir. Halk yediyi bir anlat1m aras1 olarak kullamyor. Bir gii<;lligii anlatmak i<;in yedi dereden su getirmek, ya da yedi mahalleyi ba§111a toplamak (yaygaray1 anlatmak i9in) deyimlerini tiiretiyor. Bu deyim­lerin tiiretilmesinde yedi say1s111m sonradan unutulmu§ kut­salhgmm gizli bir etkisi vardir, halk bunu bilmiyor. Onun i9in onemli olan di.i§i.indi.igi.ini.i anlatmak, i9inden ge9eni soylemek.

Bir insanm kotiili.igiinii dile getirmek i9in yedi ba§h yz­lan diye halk adam1 bunun i;ok eski inan9 varhg1 oldugu-

201

ismet Zeki Eyuboglu

nu, birer devi anlatt1grn1 bilmez, di.i§i.inmez bile. Halk ye­diye gider de yedinin neden bu deyimde kullanild1gm1 ara§t1rmaz.

i§te bu gibi dli~i.ince varhklan okumakla, yazmla degil, ya§amdan saglanan deneylerle smamalarla, gelenekleri- go­renekleri, inanc;lan111 sozsi.iz ya§amakla ogreniyor, gordi.igi.i gibi uyguluyor.

Eskiler yedi bilge dcr dururlard1. Felsefe kitaplannda, tarihlerde boyuna soylcnir durur bu yedi bilge. Onun daha once Si.imerlerde oldugunu, yeraltl yedi bilge'nin bulundu­gunu, bunlann zaman zaman ycryi.izi.i insanlanna dogruluk, insanhk ogrettiklerini kim hiliyordu dersiniz ? Eski Grek. Latin bilgeleri, bilginleri biliyorlar m1yd1? Bilseler yazarlar­d1. Durur muydu ilkc;agrn i.inli.i Homeros'u, Herodotos'u on­Ian soylerneden, durrnazd1 hesbelli.

Tektannc1 dinlerde gori.ilen yedi say1s1 ile ilgili bi.iti.in kavrarnlar c;ok tannct dinlerden kalmadir. Cennet de, Ce­hennem de yedi eski c;agdan ogrenen bir anlat1mrn ozi.inii ta§IT (yedi say1s1 ile ilgisi bak11111ndan). isJam dininde ge­c;en, yedi ile baglant1h olan, biiti.in kavramlar daha onceki dinlerden gec;mi§ di.i§i.ince varhkland1r. Bunlann (dinde yer alanlann ) pek az1 halk dii§iincesinde benimsemi§ti.

Halk, yedi say1s1111 birkac; anlamda kullarnr. Biri bir olay. bir duyguyu abartmak ic;in. Ye di yil hk verem deyiminde oldugu gibi. Oteki si:ivme , yerme gibi bir tuturnu ac;1klama­da. ," yedi ceddini .. ," "yedi si.ilaleni .. " deyimlerinin i<;:erdigi anlamda. Bunlarm d1§rnda, ba§kalanndan i:izellikle az c;ok okumu§lardan, duyarak i:igrendigi yedi ile ilgili kavramlar vard1r. Bunlan da geli§igi.izel kulla111r. Ancak ger<;:ek anla­mm1 bilme. Sesi yedi kat gage <;1kt1. Bu da bir olay1 abar­tarak si:iylenmi§tir yedikat gi:ik'i.in ne oldugunu bilmeden, di.i§i.inmeden.

Anadolu'da halk dilinde de okumu§lar dilinde de ge<;:en

202

Halk inan9lan

yedi say1s1yla ilgili inan9lann iki biiyiik kaynag1 vard1r. Biri giinliik deneylerle, ya§amla edinilen, oteki okumakla

ogrenilcn. Ya§amakla edinilenler birer deyim niteligindcdir, okumakla ogrenilenlerin oziinde az da olsa biraz bilgi, bilim kokusu duyulur. Okumu§lann dilinde ge9en yedili kavram­lar daha c;ok bilimseldir. Ozellikle Divan yaz111rnda tasav­vufta ge9cn ycdi ile ilgili deyirnler belli bir ogrctirn, ogre­nim c;abas111rn sonucudur.

Anadolu kaynakh olmayan yedi say1s1yla ilgili cleyimle­rin, kavramlann iki ayn geli§ yolu varcl1r. Biri uluslar ara­srnclaki kar§thkh kaym1§malar, inan~· c;oziimlenmeleri so­nucu, otcki yazrn yoluyla, okuyup ogrenmekle. Ortac;ag'cla Anadolu'ya, halk diline girdigi sandan birc;ok deyimin gcli§ yolu yazrnd1r, bilirndir. Tasavvufla, dinlc ilgili olanlar bu tiirdenclir. Ancak, tasavvuf deyimlerinin, eski astronomi (hcyet) astroloji (ytld1zbilim) deyimlerinin c;ogu Anadolu kaynakl1d1r. Yedi uyurlar, yedi gezegen, yedi kat gok. deyimlerindc gC:iri.ildi.igi.i gibi. Bunlann c;ogu yeni Eflatun­cu felsefeyle ic;ten baglant1hd1r. iran'dan geldigi soyenen bu ti.ir dcyimlerin kaynag1 iran dcgildir. iran'a Ortac;ag ba§­lannda ger;mi§ bu deyimlcr. Eski iran cli.i§i.inr;esinde boylc bir deyim bollugu bilmiyoruz. Firclevsi'nin §iirlerinde ger;en ycdi ile ilgili cleyimler birer ortac;ag cleyimiclir. Dii§iince varhg1c!Ir, onlann iran'la ilgili bir ya111 yoktur. Durum Arap uygarhg1 ir;in de oyleclir. Eski Yunan'cla, Latinlerde s1fir clegerinin bulunamay1§1, bilnemeyi§i gibi Arap di.i§iince ev­reninde, bir Arap yaratmas1 olarak, yedi ile baglantrh kav­ram, deyim bilinmiyor. istam clinincle goriilenlerin kaynag1 ya ibram dini, ya da Yeni Efhltuncu clii§iince akrm1d1r.

Asya Ti.irklerinde, ozellikle ~aman dininde giiriilen yedi ile ilgili kavramlan sonraclan Dogu'ya gec;tigi, araclaki ben­zerlikten anla§rhyor a91k9a. ~aman dini Anadolu, Siimer, Hind dii§iincesine, ina111;,:lanna gore c;ok yenidir. Oyle geni§

203

ismet Zeki Eyuboglu

hir kavram diizeyi yaratabilecek nitelikte degildir. Durum Uygur toplumunda c\a boyledir. Uygur dininde, inanc;lann­da gori.ilen kavramlann deyimlerin c;ogu Sasnkritc;e ya da C:::ince'dir.

YEDi MUSALAR Anadolu-Yunan mitologisinde yedi miizik perisi. mii­zik sozii Grekt;e musa soziinden tiiremi~tir. Musa de­nen perilerle ilgili nesne an!a111111a gelir. Musalar ti.irki.i c;1gmr. c;alg1 c;alarlard1. Bundan bildigimiz mi.izik (musiki) ti.iremi§tir.

YEDi KAHRAMAN ilkc;agda Tebai ilinde ya§am1§ yurdun savunmasmda, di.i§­manlara kar§1 korunmasrnda bi.iyi.ik yararl1klar gbstermi§ yedi komutan.

YEDiENGEL !jaman inanc;lanna gore Tann Ulgen insanlara iyilik eden yi.ice bir varl1kt1r. Onun katma varan yolcla yedi engel (budak) vard1r. Bunlan a§an kimsc onun katma ub§IL Bu cngelleri a§mak, insan111 inane; bak1rnmclan degi§ik a§ama­lardan gec;rnesine, olgunla§mas111a baghd1r.

YEDiKULA\: Asya'da ya§ayan Beltir adh Ti.irk topluluklannm di.izenle­digi bir din toreninde yedi kulac; uzunlugunda bir ip kulla­mhr. Buna onlann dilincle t;ilipag denir.

YEDi Ki~i ~aman inani;;lanna gore Tann Ulgen (Kuday) yeryi.iztinde ilkin yedi ki§i yaratmI§. Bunlann kemikleri kamI§tan, etle­ri topraktanmt§.

204

Halk inan~lan

iran'da i.6. VI. yy. sonlannda Daius (Dara ) alt1 arkad1§1 ile ayaklanarak Kral Magus'u devirip yonetimi ele gec;ir­mi§. Bu yedi ki§i de Darius, Otan, Gobryas, Megaby­zos, Aspathines, Hydarnes, lntaphrenes adlanm ta§1r. Sonunda Darius kral olur. Hcrodotos tarihinde anlat1lan bu olay gen;;eklere uygun cli.i§i.iyor.

YEDi KAPI Ycnic;crilerde yedi kap1 vard1r. Adel kap1s1 , Et kap1s1, Aga boli.igii kap1s1, Solaklar kap1s1, Meydan kap1s1, <;ayir kap1-s1, Karakoy kap1s1. Bu ycdi kap111111 ayn ayn gorevleri var­d1r. istam inanc;lanna g0re ka/kim (k1yamet) giini.i mecline ili­nin yccli ayn kap1s1 olacakt1r. istanbul'da Topkap1 Saray1'11111 yedi bi.iyi.ik kap1s1 vard1r. ~aman inan9lannda yag1: yer denen kara toprag111 yedi kap1s1 vard1r. Bu yedi kap1 bir iliihicle soylenir, adlan ac;1k­lanmaz, yaln1z ycdi kap1 olarak gec;cr.

YEDi ZENBiL isa peygamberin takdisi ile c;ogalan ekmck ile bahk kmnll­lann111 bulunclugu yedi zenbil. Bir inanca gore bunlar is­tanbul'da (:ember/ita§ denen a111t111 altrnda gomi.ili.iymi.i§.

YEDi<;OBAN Musa peygamberin, Firavundan ka9arak, gittigi Medyan c;oliinde yarcl1m ettigi soylenen yedi klz c;oban.

YEDiMiNARE Kabe'de mescid-i Harem denen camiin yedi minaresi var­d1r. Bu tap111ak bi.iti.in mi.isli.imanlarca kutsal say1hr.

YEDiiLKE

205

isrnet Zeki Eyuboglu

Selefiye tarikatmm yedi ana inanc1 vard1r. Takdis, tasdik, si.ikul, imsak, kef, marifel ehlinin sozlerini kabul, itiraz-I acz.

YEDiEV Bir kutsuzun yedi eve y1k11111 dokunur.

YEDIYE GiTMEK Yeni cvlcncn bir k.Jz1n, koca evindc ycdi gtinllik durduktan sonra, anas1n1 babas1111 gormek i9in baba evine donmesi. Bu doni.i§ bir gori.i§me niteligindeclir. Yeni evliler, k1z evinde bir gece kalcl1ktan sonra kcndi evlerine donerler.

YEDiSiNi GORMEK Y cni evli bir kizm, koca evinde, yedi gi.in kalcl1ktan sonra anas1111, alas1111 gormek i9in baba evini gormeye gitmesi. Y cclisini gormek, bir mutluluk dilegi oldugu gibi, karg1§la­ma da olabilir. Halk arasmcla bir k1za k1z111ca yedini gor­meyesin cliye soylenir. Bu tann seni gelinlik 9aga getirme­sin, ollip gidesin anlam1na gclir.

YEDi HARiKA ilk9agda kimi Anadolu'da, kimi korn§U Lilkelerde bulunan yedi bi.iyi.ik yap1t. Karya salrap1, Mavsolos'un mezan, Efes­teki Artemis tap111ag1, Rodos'daki bronz Apollon yontusu, Phidias'm altm fildi§i Zeus yonlusu. iskenderiye fene­ri( Ptolemaios'zm yaptzrd1g1) Gize piramidi i.0.2000. Babil'in asma bahc;eleri (i.O.VI. yy cla Babil krah Buh­tunnasn"m yaptird1g1).

YEDi AR~IN BEZ Kefen anlamma gelir. istam inan9lanna gore, oliintin sanl­d1g1 kefen yedi ar§mdan <;:1karm1§.

206

Halk inani;lan

YEDi KOLLU ~AMDAN ismaili mezhebine gore, yedi say1s1 ugurlu oldugu ic;in, §amdana yedi kol takma geregi vard1r. Yedi koluolan bu §amdan kutsal say1 hr.

YEDiOGUL Tevrat'a gore Yafes'in ycdi oglu varchr. Bunlardan her biri bir ulusun atas1 say1hr. Tiirklerin Altay mitologisine gore evrcnin ba§tanns1 Bay Ulgen'in kans1 Hamm'dan dogma yedi oglu vard1r. Ya:}"l­gcm, Kar§lf, Bahtagan, Ku~·han, Kamm, Yay1k, Bay1k (? ) ... YEDi DOLA~MA (TA V AF) Eskiden , Yahudiler, Kami§ Bayrann dedikleri bayramda tapmaklarda toplamr mihrabm c;evresinde yedi kez doner­lerdi. iranlilarda, Hindlilerde, Romahlarda, Budistlerde boyle bir din toreni vardlf. Kutsal sayd1klan bir nesnenin c;evresinde yedi kez dola§arak Loren di.izenlerlerdi. Miisliimanlarda Kabe'nin c;evresini yedi kez dola§ma gelenegi vardlf. Hac­ca giden biitUn mi.isli.imanlarm bu toreni yapmalan gerekli­dir. Hae s1rasmcla, miisli.imanlann, Safa ile Merve acl1 verilen yer arasmda yedi kez gidip gelmeleri gerekir. Bu insanm gi.icii yettigince yapmas1 gereken bir ko§macl1r. Saman inanc;lanna gore tufan'm olacag1111 oncecten bitcti­ren clemir boynuzlu Gok teke diinyanm c;evresini yedi kez dola§mI§tI. Sonra da yedi gtin deprem olmu§, yedi gi.in daglar ate§ piikiirmii§, yedi gi.in yagmur yagm1§, yedi giin f1rt111a olmu§ dolu di.i§mii§, yedi gtin de kar yagmI§. Eski Anadolu -Grek mitalogisinde Styks denen bir irmak ahretin c;evresini yedi defa dola§arak akarml§. Bu suya gi­renler yaralanrnazlarrn1§.

207

ismet Zeki Eyuboglu

YEDi i~LEM Kirlenmi§ bir nesnenin yedi kez y1kanmas1 gerekir. Na­mazda secde gi:ivdenin ycdi i:igesi iistiine olur (iki el. iki diz. iki ayak, bfr alrn). Peygamber hastalanrnca iizerine yedi tu/um su di>­kiilmii~·.

Gordenin yarah ya da agnyan bir yeri yedi kez dag­lamr.

YEDi SELAM (HEFT SELAM) Merle1·ilerde yedi selam l'ltrdzr. Bu wdi selam szra ile Tannya, Nuh. ibrahim, Musa, H;uw1, ilyas gibi ya/ra~·/ara, giin dogw111111a w'ri/ir. Arapra olan bu selam s6yledir: Selarniin aleykiim bima sabartum feni'me ukhcddar. Selamiin kavlen min rabbir rahim. Sclamiin alii Nuhin fil iilemin Seliimiin alii irbahim. Selamiin alii Musa ve Harlin Sclarniin ala ilyasln Selamiin hiye hatta matla'il fecr (Bunlar Kur'an ayetleridir.)

YEDiKULE Kanuni Siileyman'm veziri Makbul ibrahim Pa§a Mtslf ka­lesine yedi kule yaptlfllll§tlr. .. istanbul'da Yedi Kule yi:iresinde yedi kulesi olan biiyiik bir sur vardir. Sonralan hapishane olarak kulla111ld1.

208

Halk inam;:lan

YEDi~ERLEME Denizde ~ok dalgah, firtmalt havaya denizcilerin verdikleri ad.

YEDi ASY A KiLiSESi Hiristiyanhg111 ilk donemlerinde c;:ogu Anadolu'da olmak i.izcrc Aysa'da yaptmlan yedi kilise. Bunlar l11ristiyanhg111 en kutsal yap1Ian olarak bilinirdi.

YEDiNCi GUN Yahudi inanc;:lanna g6re Tannnm evreni yaratt1gmm yeclin­ci gi.ini.i, Ycvmi.i's-sebt (Cumartesi gi.ini.i )clcnen bu gi.in Ya­huclilcr i§ yapmaz, clinlenir. \:ali§may1 bir sue;: sayarlar. Bu­gi.in Tann111n clinlendiginc inarnrlar.

YEDiTA~ Herodotos tarihinde anlatilcl1gma g6rc iki Arap bir konuda anla§ma yapmak istccligi zaman i.igi.inci.i bir kimsenin yard1-1111 ile ba§parmaklannm i~ini keskin bir ta§la kanaltmr, giy­silcrinden hirer parc;:a kopanr, akan kana bular. Sonra arala­nncla duran yecli ta§lll i.izerine si.irerek Dionyzos il.e Uranic adma clua cder, andigcrlcr Mi.isli.iman hactlan kurban bayrammda Akabe'dc §cytan ta§­larken yedi§er ta§ atarlar.

YEDi BASAMAK Dogu iran'cla, tapmaklarcia, kulla111lan birtakun mihraplar yedi basamakh birer ki.irsii bigimincieclir.

YEDiNCIAY Arap takvimine gore yeclinci aym yirmiyedinci gi.ini.i Mek­ke'cle anneler ic;:in ozel bir toren cli.izenlenir. Bu tOrencle an­neler c;:ocuklanrn zemzem clolu bir kaba batmr, y1karlar. Anadolu'cla bebekler yecli gi.in, klfk gi.in y1kamr.

209

ismet Zeki Eyuboglu

YEDi ADA CUMHURiYETi Cezair-i seb'a da denir. 21 Mart 1800 y1hnda Rusya ile Os­manhlar arasmda yapilan bir sozle§me geregince yedi Yu­nan adasmdan kurulu bir cumhuriyet yonetimi benimsendi. Bu adalar: Korfu, Zenta, Cerigo, Aya Mavri, Kefalonya ile onlann yakmmdaki iki adadir.

YEDiADA Osmanh devletinde yedi Yunan adasma vcrilen genel ad.

YEDi TOPLUM KA TI Firavunlar pgmda M1s1r toplumu yedi kcsime aynhyordu. Rahipler, Askerler, S1girtma~lar, Domuz ~obanlan, Tacir­ler, ~eviriciler (terci.imanlar), Gerni kilavuzlan.

YEDiKURBAN i.b. 278 y1llannda Balkanlar i.izerinden Anadolu'ya ge~crek Ankara yorelerinde yerle§cn Galatlar belli gi.inlerde torenler diizenler yedi hayva111 kurban olarak keserlerdi. Bir inan~ niteligi ta§iyan bu olay bugiin Anadolu'nun bir~ok yerinde uygulamr. Kurban bayramrnda yedi koi; kurban kcscn var­hkh kimseler vardir. Bir i§in, b_ir dilegin ycrine gelmcsi i~in "yedi ko~ kurban" etme gelenegi de bundan kalmadir.

YEDiMELEK,YEDiGON Yezidllcrin kutsal kitab1 Mushaf-1 Rq'te ad1 ge~en yedi yez!di imam1, ya da peygamberi. Bunlann yaratild1g1 giin­ler ile adlan §6yledir: Melek Taus (Pazar gi.ini.i), Derclail (Pazartcsi), israfail (sah ), Mikail (~ar§amba), Cevrail (per§embe), Samnail (cuma), Turail (cumartesi). Bu yedi gi.in, evrenin s1ra ile yarat1h§1111 da gosterir.

210

Halk inanqlan

YEDiMUHUR Neitzsche'nin Also Spreach Zaratustra (Boyle dedi Zer­di.i§t) adh yap1tm111 3. Boli.imi.i.

YEDiDERECELiKiTAP Belagati.i's-seb'a. Karmatilerde birlige girebilmek i~in gene! kurallan gosteren yedi dereceli kitap.

YEDi CiN Hmstiyan inan~lanna gore kcndini isa'ya adayan Maria Magdalena'nm i\inde yedi cin ~1km1§.

YEDi KIZ ~ecere-i Terakime (Ti.irkmenlerin Soyki.iti.igi.i) adh yapttm­da Ebulgazi Bahadir Han, Oguz iline yedi k1z111 beylik k!l­d1g1111 soyler. Bunlann adlan ~oyledir: Boyu Uzun Burla, Bar~m. Salur, ~abat1, Ki.inin Korkli (ikinci de bu adla am­lar), Kerce Buladt, Kugadh ...

YEDi SORU-YEDi EYET Orta~agda, ozellikle isfahan'da, ni§anlanan bir klZln babas1 gi.ivendigi kimselerden yedi ki§i se~er oglamn ailesine gon­derirdi. Bunlar, oglanm k1z1 si.irekli olarak isteyip istemedi­gini oglandan sorar ogrenirdi. Bu yedi soruya, delikanh ye­di kez "evet" der, olumlu kar§thk verirse, yedi gorevli bu sorulan k1za da sorar, onun kesin dii§i.incesini ogrenirlerdi. Evlenme bu kar§ihkh onaydan sonra gerr;ekle§irdi ...

YEDiKRAL Eskiden biiyiik A vrupa devletlerine Osmanhlann verdigi ad Yedi kral idiib iltizam-1 bac-ii harac Niyaz-i sulh ile kapmda eyliye feryad

( Sabit)

211

ismet Zeki Eyuboglu

YEDi FIKlH<;I "Fukaha-i seb'a " diye amlan, yedi isliirn hukuk\:usu, Medi­ne'de yeli§tiler, ya§ad1klan donem VII , VIII.yy'lard1r. En iinliileri Urve bin Ziibeyr adhs1yd1.

YEDi KEZ YIKAMAK Zahiri rnezhebine gore kopegin su i\:tigi kabm temizlcnmc­si i~in toprakla yedi kez ovulrnas1 gerekir.

YEDi TURLU ~ERBET Bcdevi tarikatmda miiritlcre §eyhin verdigi bir §Crbet. Bu §Crbet yedi tiirli.i nesneden yap1hr. Sirke, siH, kuru i.izi.irn (kuru incir), hurrna, zeytinyag1, su, kara iizi.im. Bunlar mii­ridin diledigi ~O§kunluk a§amas111a baghyd1. <;::ok CO§kun­luk istcyene: Nefes, sirke, ya da siiL kan§1m1, orta durumda CO§kunluk isteyene hurma, kara iizi.irn (ya da kuru incir, kuru iizi.irn ), az ~o§kunluk isteyene: zeytinyag1, su kan§1rn1 §erbct sunulurdu.

YEDi TECESSUD (GOVDELESME), YEDiOGUL , Ali'yi tann tamyanlara gare, ~cyh!sl'nin, Hatunii Bqir adh kadmdan ycdi oglu oldu. Bunlara HELFT-TAN denir. Tan­nnm Havendigar, Ali, Baba, Ho§in, ~eria ,Tarika vc Marife adh yedi gorii§iini.i, her gorii§iin de insan bi~iminde bir kar­§Ihgt (tecessiid) vard1r.

YEDi KEZ KU~AK SARIP <;::OZME Fiituvvet kurulu§lannda, pe§ternal ku§anacak olan kirnsc, §eyhin katma ~1kanhr, yaptlan ozel bir ti:irenle §eyh, pe§ta­mah talibin (tarikata girmek isteyenin) beline yedi kez do­lar-\:6zer, yedincisinde ise baglardi. Bu torende bulunanlar ku§ak baglamrken "tekbir" getirirlerdi.

212

il-Koyinarn;lan

YEDi VEZiR Hind yazan Beydeba'nm "Sinbadname" adh yap1trnda Hii­ki.imdann yedi veziri vard1r. Bi.iti.in i§lerini onlarla yi.iri.iti.ir. Giini.in birinde hi.iki.imdar oglunu bir sw;:tan dolay1 idam et­tirmek ister. Yedi vezirden biri araya girer. Masallar anlatir, boylece hi.ikiimdan yedi giin oyalar. Oglarn kurtanr.

YEDi YIL HiZMET Yakub Peygamber arncasrnm kin Rahel'le evlcnebilmek i<;:in amcasma yedi yil hizrnet etmi§. Sonunda arncas1 ona bi.iyi.ik klZI Lea'y1 verrni§. Yakub sevdigi Rehal'i alabilmek i<;:in yedi yil daha hizrnet etrni§, sonra Rehal'le evlenmi§.

YEDi HiL'AT Abbasi halifesi Kaim-bi-Emrillah, kendisini hanhlann elin­cleki Ane Hapishanesinden kurtaran Sel<;:uklu hi.iki.irndan Tugrul Bey'e, Bagdat'a gelince (Tugrul Bey Bagdat'a gelip halifenin sarayma gidince ) i.istiiste yedi giysi (hit'at) giydir­cli.

YEDi KAPILI MAKAM Kazclag1'11111 tepesincle, kayalar aras1nda, Sank1z'111 yecli ka­pth bir makam1 vard1r. Kutsal say1lan bu makamrn en a§ag1 yedi yilda bir ziyaret edilrnesi gerekir.

YEDi YUMURT A Musul yorelerinde ya§ayan ~aarli, Bacora adh ki.irt boyla­nnda isrnail'in kurban edili§i olaym1 anmak i<;:in diizelenen torenlerde, herkes ti:ireni yoneten §Cyhe Yedi taze yurnurta getirir. Yumurtalar ismail'e kurban olarak sunulur. Biitiin su<;:lanm, giiniilhlanm a<;:1klayan, ortaya dokenler gelir bu yumurtalan yerler ...

213

ismet Zeki Eyuboglu

YEDiKOLE Seli;;uk sultarn Tugrul Bey Abbasi halifesi Kaim-b1 Emrillah'1 gormek ii;;in Bagdat'a onun saray111a gittigi zaman halife O'na ye­di iilkeyi imleyen yedi kole verdi.

YEDiMUSHAF Halife Osman zamanmda Kur'an111 toplanmasmda ana kaynak ola­rak ahnan yedi niisha. Bugi.inkii Kur'an bunlara gore di.izenlemi§, oteki niishalar Osman'm buyrugu iizerinc yakllm1~t1r.

YEDi EL <";ALI~MASI V.Van Gogh'un i.izcrinclc yedi el bulunan bir tablosunun ad1. Van Gogh, bu eserinde ayn ayn durumda olan yedi eli bir arada goste­rir. Bu tabloyu (1885-1886) y1llan arasmda yapt1g1 soylenir.

YEDiORGAN Namaz k1larken aim (burun ile) iki el, iki diz , iki ayagm ba§par­maklan olmak i.izere govdenin ycdi ogesi yere degme gereginde­dir.

YEDiKAMI~ Ormanlar perisi Pan'm sevgilisi Sirinks'i kovalarken k1z suya do­nii§iir. Pan bir avui;; kam1§ tutar. Bu kam1~lar yedi tanedir. Bu yedi kam1§1 en uzunundan en k1sas1na dogru balmumu ile birbirine ya­pi§tmr. Boylece yedi ti.irli.i ses i;;1karan bir i;;alg1 yapar.

YEDiKARDE~ ibranilerde, Makkabaeos adh kitabm dordi.inciisi.inde domuz eti yemedikleri ii;;in annelerinin gozleri oni.inde eziyetle Odiiriiliinen yedi karde§. Sonra hepsi yak1ld1.

YEDiMELEK ibranilerde Hanokh adh kitapta gokten dii§en y1ld1zlarm, sui;;lu ol-

214

ii-Koy inan9lan

duklan ic;;in Yedi melegin cezalandmlmas1 sonucu a§ag1 at1lan melekler oldugu yaz1hrd1.

YEDi GUN YEDi GECE Gil gamt§ destan111da, insanlara, ozellikle k1rlarda c;obanlara bi.i­yLik s1k111tliar, ac1lar c;;ektiren Enkidu'yu alt etmek ic;;in, ona gi.izel hir kadm yolland1. Enkidu bu kadmla yedi giin yedi gece sevi§ti. Sonra da kadm111 ardmdan Uruk iline indi.

YEDi BOLME Tufan'da yapilan gemi yecli bolmeydi.

YEDi GUN BEKLEME Bir Si.imer masalma gore Tufan 'da, yedi bolmeli gemi Nissir cla­gma vannca, orada sulann c;;ekilmesi ic;;in yecli gi.in beklecli. Yedin­ci giinii gemiclen uc;;urulan bir karga gagasmda toprak kahnt1lany­la cloni.ince sulann c;;ekilmeye ba§lacl1g1 anht§Ihp gemidekiler kara­ya 91kt1.

I !EFT SiN (YEDi SiN HARFi) iranhlann kutsal gi.inlerinden biri olan Nevruz(Mart 22 y1/ba§1) dolay1siyle Nevruziye ad1111 verclikleri tathlan vard1r. Yedi tiirli.i ncsnenin kan§m11 ile yap1lan bu tatltda kullamlan yecli nesnenin ycdisi de S (sin) harfi ile ba§lad1gmdan ona heft sin (yedi sin) cle­nir. Bu nesneler §Uniardir: Somak, sebze, semek, siinbi.il, sirke, sir, senced.

YEDiEKMEK Babillilerin "Giigam1§ Destam" nda gec;;en bir alay. G1lgam1§ adh kahramamn yedi gtin uyumad1gm1, bir smavdan gec;;tigini, goster­mek ic;;in hergi.in yiyecegi bir ekmegi gizlice yanma koyarlar. G1l­gam1§ yorgunlugu yiiziinden yedi giin siiren derin bir uykuya da­lar. Kendisine verilen yedi ekmegi yiyemez Uyandmlmca, yanma

215

ismet Zeki Eyuboglu

konan yedi ekmegi gormeden uyumad1g1m soyler. Sonra yec\i ekmegi (yemesi gereken. uyuyunca yiyemedigi ek­mekleri) gori.ince uyudugunu an. ·.r. Oli.imli.i olur, oli.imsi.iz­liigi.i elinden alum.

YEDi KONSEY 325 y1hnda Iznik'te loplanan yedi konscy. Bu konseydc ki­liscler aras1nd£1 anb§mazhga yo! a~an birtak11n sorunlar go­ri.i~i.ildi.i. bzellikle Hristiyanhktaki Tann-baba -ogul i.i~li.isi.i i.izcrinde duruldu ...

YEDi FiLtz (FiLizA-I SEB'A) Eski kimyada: al!m, gi.imi.i§, bakir. kalay. kur§Ull . dcmir. kalay. bak1r ah1§1m1 har-1 sini adh yecli madcn. Kimyac1hk­ta kulla111hrdi. YEDi DiVAN Fatih Kanunnamesi'nc\e gei;cn bir kasabanm ac\1.

YEDi MADDi GUFRAN • ihtiyac1 olanlara yiyccck, ii;ccek vermek. • (.1plaklara giyecek vermek, • 1-Iastalara bakmak, • Tutsaklan satrn almak, • Mahpuslan gormeye gitmek, • Yoksullarla yolculan bannd1i·mak, • Oli.ileri gommek,

YEDiMANEViGUFRAN • Cahilleri okutmak, • Gi.inahkarlan dogru yola getirmek, • Kec\erlileri avutmak, • ihtiyac1 olana ogi.it vermek, • Oi.i§manlan affetmek,

216

• Ba§kalannm hatalanna katlanmak, • Oli.iler ve ya§ayanlar ic;;in dua etrnek ... YEDiULUS

ii-Koy inarn;:lari

Herodotos'un "Historia" adh iinli.i yap1t111da bildirdigine go­re, ilkc;;agda, Peloponez'de yedi ulus ya§armI§. Bunlar da Arkadia. Kynuria,Akha, Dor, Aitolia, Dryop, Lemnia ach verilen yerlerdeki topluluklarmt§

YEDi SARI KIZ Beltir ile Sagay Ti.irk topluluklannda karnlann davullanncla yedi san k1z resrni bulunur. Bunlar koruyucu nitelik La§1d1-gma inamlan varhklard1r.

YEDi PINAR ~amanlarda i.ifi.iri.ikc;;iiler, iifi.iri.ik yaparken, yedi pmardan, yedi degirmenden su ahrlar, sonra yecli parc;;a demir k1zd1ra­rak suya atarlar.

YEDi YONETiCi Eskiden Saktz adasmm ileri gelenlcri arasmda yedi ki§i se­c;;ilir, bu sec;;im Cenova cumhuriyctince onaylantr. Bu yedi ki§i aday1 bir si.ire yi:inetirdi.

YEDi MEZMURLAR Kutsal Kitab'm bu ad1 alan bir bi:ili.imi.i.

217

ismel Zeki Eyuboglu

BABiLLiLERDE YEDi

Babillilerde Uruk ilinin yedi siirgiili.i kap1s1 vardir. Adamlar yedi siirgiilii kap1s111a mrdtlar

Uruk ilinin Halk topla11d1 Uruk sokaklanna sevinrle do/du.

(Gt!ganu~ Destam)

YEDi GUN TORENi Bir soylentiye gore Seyid Battal'111 mezan. ba§ta dervi§ler olmak i.izere. y1lda bir toplamr yedi gi.in si.iren ozel bir toren di.izenler. XVI. yy. da, ozellikle Kanunu Si.Heyman \:agmda bu toren di.izenli bir nitelikte siirdiiriilmii§.

YEDi BiLGE Siimerlerde yeralt1 tathsu okyanusunun tanns1 Ea'nm yedi ogrencisi vard1r. Bunlar arada bir yeryiiziine \:tkip insanlara bilgelik, bilirn ogretirmi§. Bir soylentiye gore bunlar Si.imer i.ilkesinin yedi krahymt§. Anadolu-Grek di.i§i.incesinde de yedi bilge vard1r. Kimi Anadolulu, kimi Yunanistanh olan bu bilgelerden ahlak, felsefe, bilim i.isti.ine soylenrni§ ogi.itler, ozli.i sozler kalmt§­tJr. Bunlar: Thales. Solon. Kleobulos. Bias. Pittakos. Periandr. Ki/on adlanm ta§tr. YEDi TiN Koti.i cin oliimden soma govdeye donmek ister, govdeyi annm1§ bulunca kendi gibi yedi cin daha almaya gidermi§.

(Matta incili-12/45)

218

Halk inanc,:lan

• Yedi ayhk (yedi ayl!k bebek) • Yedisinde neyse yetmi§inde de odur (insan yaratth§t de­gi§mez) • Y ediden yetmi§e • Y edi ced (ycdi ata) • Y edi s Lilale • Yedi gobek • Y cdi ya§ di§i • Yedi canlt (cam gii<; 91kar, kolay olmcyenler ic;in soylenir. Kopek yedi canh imi§. Uzun Si.ire hasta yaltp olmeycn koti.i insanlar ic;in de soylenir.) • Y cdi ba§h y1lan (biri koti.iyii, biri sularda ya§ad1g111a ina­rnlan bir devi anlatmak ic;in soylenir).

YEDi YILLIK VEREM insarnn c;ok act c;ektigini, i;ok i.iziildiigiinii bildirmek ic;in soylenir. Daha i;ok a§k, goniil i§leriyle ilgili konular ic;indir yedi vill1k verem ..

Bu dcdigum ttirkiiler Ceremedir cereme Kodun beni e yavrum Yedi y1lhk vereme

YEDi YERDEN BAGU \:ok s1kI, i;ok saglam anlamma gelir. \:okluk kadmlar ic;in onlann giydikleri don, §alvar gibi giysiler ic;in soylenir.

Ey §al var karalisun Yedi yerden baghsm Di§ardan i;ic;ek ac;tun ic;erden ne hallisun (nas1ls111)

219

ismet Zeki Eyuboglu

YEDIGOLLER Bolu iline bagh, yedi goli.in bulundugu yer. Goller ormanrn ba§lang1c;: yerinden dagrn doruguna dogru s1rala111r. Dereye en yakrn yerdeki en biiyi.igi.i, doruga en yakm olan yerdeki en ki.ic;:i.igi.idi.ir.

YEDi DELiKLi TOKMAK Halk bilmeceleri araslnda insan hasz'rn anlatan vedi de!ikli tokmak da vard1r. Iki ,goz. iki kulak, iki burun

de!igi, bir ag1z yedi eder. Bundan ~dolay1 ba§a yedi delikli tokmak dcnir.

Yedi delikli tokrnak Bunu bilrneyen ahmak Ya bunu bileceksin Ya bu gece Oleceksin

YEDi DAGIN <:;i<;:EGi Halk arasmda gi.izeli anlatrnak ic;:in yedi dagm c;:ic;:egi deyimi vard1r. Birc;:ok balk ti.irki.isi.ine de gec;:mi§tir.

Nereye gideyusun Y ccli dagrn c;:ic;:egi O!mad1 goremeclim 0 yere girecegi

YEDi YERDEN YARALI <:;ok ac1 , i.izi.inti.ili.i olmay1 bildiren bir deyim de yedi yerden yarahd1r. Halk ti.irki.ilerinde geni§ bir yer kaplam1§t1r.

Tabancamm kundag1 Turahdlf turah ~ Kaybana (kimsesiz) yi.irecigum Y edi yerden yarah

220

Halk inam;:lan

YEDi ASKI (MUALLAKATU'S-SEBA) islftm dininin dogU§Llllclan once Kabe'nin duvanna §iirleri as1lan yccli Arnp ozammn ·yedi §iiri. Ozanlar §Lmlardir: im­reulsays, Tarafe. Ziiheyr, Lebicl. Amr, Antere, Haris. Bun­lar gcnellikle V.VI. yy.larda ya§am1~, bir ikisi de VII.yy. ba§lannda olmii§ti.ir. ~iirlcri (Yedi Ask1) Arap §iirinin ilk i.iri.inleri sayil1r.

• Y cdi giin • Yedi gecc • Yedi kopri.i yapmak (Bir kedi oldiire11i11 i~ledigi SUfll ba­g1~lutmas1 ic;in yedi k6prii yapmas1 gerekirllli~. Din bak1-n1111da11 ). • Yedi Derya (Orta~·a,~ cografm bilgisine gi>re reryiiziinde yedi biiyiik deniz oldu,~u soylenir. B1111/ur f/awr denizi. Ak­deni:z. Karadeni:. Hind denizi i/e oteki ko1J1~11 de11i:derdir.) • Yedi kat yerin dibi • Yedi ycrin gi.ili.i • Y cdi ayet (Seb'almesani. Kur'an'm Fatiha adh suresi yedi ayetten olu§tugu ic;in bu ad1 alnH§tlr). • Yedi k1raat (K1raat-1 seb'a. Kur'amn yccli makam i.izere okunmas1). • Yeclisinde ya erde ya yerde ((k1zlar ii;in soylenir). • Yedi ciice • Yedili tabanca (yedi menni ala1111ega11t tabanca) • Yedili koz • Y edi ceddime tovbe • Yedi ceddine rahmet. (Yedi ced, Islam inanc;lanna gore ki§inin soylulugunu gosterir. Yedi say1smm kutsalhg1 ile ili§kilidir.

221

ismet Zeki Eyuboglu

YEDi NiTELiK Bekta§ilerde Peygamber Muhammcd'in halife Ali'ye yedi ayn nitclik verdigine, Ali'nin bu yedi niteligi ozi.inde topla­d1g111a, varltg111da yans1tt1g1na inantl1r.

YEDi ERKAN Bekta§ilikte yedi crkiln vard1r. Bunlar s1ra ile pir, rchher, mi.ir§id, iki mi.isahib ilc iki qleri olarak bilinir. Bun Iara ayn bir kutsall1k , ayn bir ozellik yi.iklenir.

YEDiTAMU(CEHENNEM) is!am inanc;lanna gore yeraltmda su9lular111 gidecegi yedi cehennem vardtr. Bu yedi cehennem (yedi tamu) cski9ag dinlerinden kalmad1r. Eski Anadolu dinlerinde, Hititlerde, Si.imerlerde yeralt1 yecli tamunun bulundugu inanc1 vard1r

YEDiTEPE istanbul ile Roma illerinin yedi tcpe i.isti.indc kuruldugu bi­linir. Bu yedi tepe ycdi say1s111111 kutsalhg1 ile baglantil1 sa­ytl1r.

YEDiUYURLAR ilkc;ag Anadolu inanc;Ian arasrnda yedi uyurlar'm oncmli bir yeri vardir. Bunlar sonradan istam inan~lan aras111da ka­rt§n11§, esha-1 kef (magara arakda§lan) diye amlmaya ba§la­m1§t1r. Yedi uyurlann yatt1klan magara efes yoresindedir. Yedi uyurlann §Unlar oldugu soylenir: Yemliha, Mi.irselina, Mernu§, Tebernu§, Sazenu§. Kefe§tatayu§ bir de kitmir adh kopekleri varmt§.

222

Halk inan~lan

YEDi EMiRLER Horasan 'clan gelip, istanbul'un ahnrnasmdaki sava§a katil­m1§, yedisi de din yolunda §ehid olmu§lllr Mezarlan Fa­tih'te, Malta yi:iresinde bir sokak ir;indedir.

YEDiLER. UCLER, KIRKLAR Gerek, islftrn t;savvufunda, gerekse halk inanr;lannda i.ir;ler, yediler, k1rklar kutsal sayilan birer lopluluktur. Bunlann er­mi§liginc, tann katmda yi.ice birer ycrleri olduguna inamhr. Kaynak bak1mmdan bu ti9 topluluk (i.i91er, yediler, kJrklar) ilk9ag Anadolu inan<;lannm bir kalmt1s1d1r. De; say1smm kutsalhg1 Hititlerde de vard1, yedi ilkc;agda kulsalhk bak1-rn111dan en yaygm olan say1d1r.Kirklar, isJam inan9lannda da vard1r. Muhamrned'in Mirac;'tan di:inerken Ali ile kar§I­la§mas1, ba§larmm Ali'nin bulundugu bir loplant1da kJrk ki­§inin olmas1. Biz kzrk ki~i_viz birbirimizi bifir si:izii bu cli:i­nemden kalmacl1r. Anadolu inanc;lanncla yedi say1s1, onun yans1tt1g1 anlay1§ ti9le, klfkla yanyana gicler.

Erenler bu yoldu bir Slf dediler Erenler decligim k1rklar, yecliler Gi:ini.ilden gi:ini.ile yol var dediler Oyle miclir deli gi:ini.il i:iyledir.

Cafer Abdal

YEDiiMAM ismailiye mezhebinde yedi imam varclJr. Halife Ali'den ba§­layan bu yedi imam inanc1 sonradan gelmi§tir. ismailiye mezhebinin yedi ana ilkesi durumuna gelmi§ti.

223

ismet Zeki Eyuboglu

YEDi DERVi~ Hurufi inarn;larma gore; Fazlulah Hurufi, dinini, dii§iince­lerini yaymak iqin yedi ki§iyi gorevlendirmi§. Bunlara ye­di imam, ya da yedi dervi§ denir. ·

YEDiULULAR Bekta§I inanqlanna gore ermi§ say1lan yedi biiyi.ik ozan. Bunlar da Nesimi, Hatayl (~ah isrnail), Kul Himmel, Pir Sultan Abdal, Virani, Yeminl, Fuzull. Bu yedi ozan, Ale­vi-Bekta§iler aras111da ulu olarak nitelenir, biiyi.lk sayg1, sevgi gori.ir.

YEDi KUZU KURBANI Museviler Hamursuz denen bayramlanndan yedi hafta sonra yaptlan Gi.il Bayram1'nda gi.inah adag1 olarak yedi kuzu kurban ederlcr.

YEDi AiLE Buddha dini yay1c1lanndan Kral Ral Pa <;an her ke§i§in baktm1 ile ayn ayn ycdi aileyi gbrcvlcndirmi§tir.

YEDi PiSKOPOS Papa V. Clemens 307'cle Hiristiyanhg1 Asya'da yaymak amac1 ile yedi minorita gbrevlendirip Asya'ya gondermi§­ti.

YEDiRAHiP Almahk ilinde Franuscus rahipler kurulu yedi ki§iden olu§l11U§tur. Bunlar toplantr, dinlerine gore birtak1m ko­nu§malar yapar, buyruklar 91kanrlard1.

YEDi MAHALLEDEN KOVULMAK Yabanc1 kopek yedi mahalleden kovulur. Anadolu halk1-

224

Halk inam;lan

nm bi:iyle bir inanc1 vard1r. Ancak bu inane; zamanla kay­nagmdan uzakla§ffil§, ki:itU insarn niteleyen bir deyim ol­mu§lur.

YEDi TA~I DELMEK Y ctim ( i:iksi.iz) hakk1 yedi ta~1 delcr gec;:ermi§. Oksiiz bir kimscnin hakk1111 yemenin ne denli hir sue; oldugunu anlal­rnak ic;:in si:iylenir.

YEDi PEYGAMBER isrnaill mczheblne gore ycdi b~iyi.ik pe)'.gamher varcl1r. Bunlar s1ra ile: Adem. ;;it, Nuh, Ibrahim, Ismail. Muham­med, Ali adlanrn ta§1rlar. Halife Ali'yi pcygamber tammak isrnaill inanc;;lan gereginccclir.

YEDiTUG Eski Ti.irklerdc at ya cla oki.iz kuyrugundan yapilan ycdi tug Ju bir bayrak vardt. Bu onlarca kutsal saydmit.

YEDi AD. YEDi ~ART Ahllikte kcmer (§Cd) baglamarnn yedi kurali. bu kurala gore yecli acl1, yecli de c;;ozmesi varcl1r. Naki kap1s1111 bagla­ya seha vc li.itf kap1s1111 ac;;a. Kahll' ve zecr kap1s111 baglaya rni.ilayemet ve hilm kap1s111111 ac;a, Hirs kap1s1111 haglaya kanaat ve nza kap1s1n1 ac;a, Tokluk ve kizb kap1s1111 bagla­ya ac;hk vc riyazet kap1s1111 ac;a, Halktan yana kap1s1111 bag­laya Haktan yan kap1s1111 ac;:a, Herze ve Hezyan kap1s1111 baglaya s1dk kap1sm1 ac;a, Ef'ali §eylan kap1sm1 baglaya Rahm kap1s1111 ac;a ..

YEDiMUM Mevlana'nm, "Mesnevf" adh yap1trnda anlatt1g1 bir i:iykii. Deniz k1y1s111da birdenbire yedi mum gori.iniir, bunun ne­deni bilinmez. Halktan kimse bu mumlan gi:iremez. Sonra

225

ismet Zeki Eyuboglu

yedi mum <loner bir mum olur. Bir si.ire sonra yedi mum yedi aga9 olur. Aga9lar da halkm gozi.ine gori.inmez. Bir si.ire sonra bu yedi aga9 da bir aga9 olur. Daha sonra yedi aga9 yedi adama doni.i§iir. Bu olay1 yaln1z ad1 ge9en Dekukigori.ir. (Mesnevi c. 311985-2060).

YEDiOGOT Di.irzilerde, yedi tiirli.i ogi.it varcl1r. ycclisi de din geregi kut­sal say1hr. Bi.iti.in Di.irzilerin bunlara gore clavranmas1 gere­kir. • Tevhidi.i-] hakim (hakimi. y6neticiyi Tann bilmek) , • S1clku'l lisan (dogru si>z. s6ze baglil1k). • H1fzi.i'l ihvan (din karde§lerini koruma). • Terki ibadeti.i'l Adem ve 'I bi.ihtan (A.deme. yalana tap­may1 lnrakmak), • El nza bi hi.ikmi.i hakim ve fiilihi (Y611eticini11 bu.vrugu­na. eylemlerine boyun eiJmek. bagl1 kalmak). • Tebeni min el-ebalis min et tagut ( §eytanlardan . azgll1-!1klarda11 uzak kalmak). • Teslimi.i'n nefs (boyun eiJme) Bu yedi ogi.it Di.irzi dinin temcl inarn;:land1r. Onlara aykm davranmak, uymamak bir su9tar.

YEDi YERDEN Y AMALI Bir giysinin eskiligini, y1pranm1§hg1n1 gostermek i9in soy­lenen bir halk deyimidir.

Alacah §alvan Yedi yerden yamah Gi.izel sevdas1 olan istemez diinya mah

YEDiGON Buddha dininde <;1tama11i denen mutluluk incisini bul­mak, insanlan mutluluga kavu§turmak i9in Buddha'nm

226

Halka inam;:lan

gizli bir iilkede yedi gi.in, yedi gece yo! gitmesi, incinin bulundugu ildeki devin sarayma girmesi olaym1 anlatan bir inarn;:tIT.

YEDi KONAKLIK YOL Buna fars9a hejfhan denir. iran masallannda Ri.istem'in Mazenderan ilinde zindana attlan Keykavus'u kurtarmak i9in ordularla sava§a sava§a ald1g1 soylencn yedi konakltk yol. Sonunda padi§ah1 zindandan kurtarmI§.

YEDi YIL KITLIK Peygamber Yusufun yedi y1l k1thk, yedi yd bolluk olaca­gm1 bildirdigine inanilan di.i§i.i. Yahudi dininde ge9en bu olay isiam dinince de benimscnmi§tir. Bu di.i§ yedi besli oki.izi.in yedi c1hz oki.izi.i yiyecegi bi9iminde yorumlamr.

YEDiAD Araplann Esma-i Seb'a dedikleri. Kadiri tarikatmda §eyhin istegi i.izerine Tann'nm yedi ad1 okunarak zikredilir.Bu ye­di ad Kur'anda ge9er.

YEDi KADIN ALMAK Karadeniz kiyilannda soylenen halk tiirkiilerinde ges;en bir olay. Gers;ekten yedi kaclm alan erkekler de varcl1r.

Tonyaliy11n Tonyali Almm yedi kan Biri gider ah1ra Biri sagar s1g1rlan Biri tutar 1~1g1 Biri sallar be~igi Biri gider ormana Biri gider suya Biri oynar benimle

227

ismet Zeki Eyuboglu

YEDiGEZEGEN Ahilerde musiki yedi gezegen perinin birer ilhan11d1r. Peri­ler: Pazar- <;aqamba, (Utarit Perisi), <;ar~arnba-Cumarte­si (Zuhalperisi), Sal!-Cuma (Merih perisi), Cuma-Cu­martesi (Ziihre perisi ), Pazartesi-Pazar (Ay perisi), Per­§ernbe-Per§embe (Mii~teri perisi), Gece-gi.in (Giine~' peri­si ).

228

BILMECELER

Halka lnanirlan

BiLMECELERiN KOKENi

Anadolu ha/k111111 ozellik/erinden, ba~anlanndan biri de bilmcce konusunda goriili.ir. Bilmeceler halktaki anlay1§ yetisinin ya~amsal 1~·1111a!an'd1r. Onlan kimin ti.irettigi, ki­min, ne zaman soyledigi bilinmez. Toplum dii§i.incesinin boylcsine ortak bir i.iri.ini.idi.ir. Anadolu'da a§ag1 yukan bi.iii.in doga varhklanyla, insan davra111§lanyla, ara~larla ilgili bilmeceler vard1r. Bilmece­lercle genellikle iki ozellik goze ~arpar. Biri, bilmecenin, bir §iir niteJigi ta§Iffi3Sl, §iiri kuran ozlerin, onda yer tUt­mas1d1r. Bilmecenin dokusunu oren §iir iplikleri ona ayn bir tac\, ayn bir sevimliLik, bir yumu§akhk kazandmr. Boy­lece bir sanat yaratmas1 olup ~1kar bilmcce. bteki, bilme­cenin bir tekerleme niteliginc\e o!U§U. Tekerleme niteligi ta§Iyan biJmeceJerde sozlerin belli bir anlam1 yoktur. Bilmeceler yap1 bak1mmdan ikiye aynhr. ilkin birbirine benzeyen, aralannda ses uyumu bulunan sozlerin (bunlar uydurma da olur) sirala111§t. Bu durumda bilmece bir mi.i­zik uyumu ta§Ir. Sozler arasmda uyumun saglad1g1 anlam­s1z bir baglant1 vard1r. Bu ilk boli.imde anlam yoktur. ikin­ci boli.imi.i kuran ogelerde anlam vard1r. Daha dogrusu bil­mecenin anlam1 ikinci boli.ime s1gdmhr. Birinci boli.im ~okluk bir giri§ niteligindedir. ilk boli.imde ses uyumuna, kolay soyleyi§e; ikinci bOli.imde anlama onem verilir.

231

ismet Zcki Eyuboglu

Halk dilindc 1s1rgan'111 anlat1m1 0Ja:·1k soylcncn bu bilme­cenin birinci bollimLi anlams1zd1r. Linci bdllim[i bilmccc­nin tan11111 nifeligindcdir. Agz1 yoktur sozlcri insan1 anla­ma yakla§Ltrn1ak. hilmccenin havasma sokrnak ic;:indir. Hatttr huttur sozlerincle yalmz scs be111:crligindc clogan an­lams1z bir uyum vard1r. Bu bir sbylcyi§ kolayltg1 olmaktan oteye gcc;:emez. ikinci bollime giren bilmecelercle isc bLiti.in sozlerin hclli belirli bir anlam1 vardtr. Dizeler aras1nda scs uyumu. an­lam baglant1s1 agir basar.

13u dizelcrin ikisi de anlam1Id1r. Evct, hir kale kendi kap1smclan s1gmaz. Kap1 kiic;:Lik, kale bi.iyiiktiir. Oysa kabugunclan c;:1kan bir [mcl1k gene kabuguna s1gar. Burada bir zeka oyunu vard1r.

Kurmadan i§lcr Durmadan i§ler

insan ytiregini (kalbi) anlatan bu bilmecenin de dizelcri anlamlidir. iki clize arasmda anlam bakumndan da, uyum bak1mmdan da baglant1 vard1r. Bir dizcyi kaldmnca ikinci dizenin anlams1z oldugu, bo§hikta kalcl1g1 goriili.ir. iki di­ze de yiiregi niteleyen, tammlayan bir anlamla donatilm1§­tir. Durmadan i§ler ile ondan once gclcn kurmadan i§ler birbirini btiti.inleyen, tammlay1c1 bir kurulu§tadir. Oysa i­nek siiti.ini.i anlatan,

232

Kan kirm1z1 Si.it beyaz

Bilmeceler

derken iki ayn bilmece soylenir. Biri kanm kmnm oldu­gunu, oteki ise s4ti.in beyaz oldugunu anlatlf. Burada bil­meceyi bi.iti.inleyen ozler arnsrnda bir anlam baglant1s1 yoktur. ikisi de ayn birer varl1g1 niteliyor. Yalmz yanyana geli§in dogurdugu bir ses uyumu vard1r.

Koca deve Girmez eve Kes ba§Illl Girsin eve

bu bilmece §emsiyenin kar§1hg1d1r. Bi.iti.in sozler aras111da bir anlam baglanl1s1 vard1r. Kavramlar birbirini bi.iti.inleyici niteliktedir. Dizelerden birini kaldmnca bir bo§lugun dog­dugu seziliyor. Bilmccenin ozi.inde bir cksilme gori.ili.iyor.

Ki.ii;i.iciik bir odac1k i\i dolu yongac1k

ag1z, di§ler i9in soylenmi§. iki dize birbirini gerekli k1h­yor. Biri kalkmca otckini anlamak, ta111mlamak olanag1 da yok oluvcriyor birden bire. Bunlar bilmccelerin yap1s1111 kuran, bi.itiinliigii saglayan ozlerdir. Bilmece, bilmece nite­ligini bunlarla kazamyor. Bilmeceler halkm bildigi ya§ad1g1 kavramlarla kurulur. Bir toplum iiyelerinin bilmedigi varhklarla ilgili bilmece­leri de yoktur. Halk1n ya§ammda neyin yeri varsa bilmece onunla ilgili kavramlarla ori.iliir, kurulur. Bundan c;1kan so­nucr §Udur: Bilmeceler ya§amdan, halk dii§iincesini i§leten, dolduran olaylardan dogar. Bu dogu§ bir gerekim, bir bas­

Hattur huttur Arnavuttur Agz1 yoktur Adam kapar

k1 degildir. Daha c;ok goni.il uyannca bir eg­le n ce sonucudur. Halk, dii§iincesini bil-

233

ismet Zeki Eyuboglu

mece yaratmaya iten olaylar arkasmda gizli bir bask1 giicii yoktur. Daha dogrusu bilmece soylenmese de olur, ya§alTI bak1mmdan. Bunu bilmecenin oziinde sakh eglendirici, in­sana sevin<; verici nitelikten anhyoruz. Anadolu bilmeceleri, yarat1c1lan bilinmeyen di.i§i.ince iiri.inleridir. Bunlann o:l.iinde belli bir halk gori.i§i.i saklid1r.

Yapan kullanmaz Alan kullan1r Kulanan gi:frmez

Kale kap1smdan s1gmaz F1nd1k kabuguna s1gar

Salacay1 ( taln1-tu) anlatan bu bilmecenin ozi.inde, bir nes­

nenin ne i§e yarad1g1 degil, halk dii§i.incesindeki izlenimi de di le geliyor.

Yere vurdum yurnrugu Allah1mm buyrugu Otuz okka kendisi Otuz okka kuryugu

bu bilrnece ramazan ay1111 anlallyor. Halkm di.i§i.inme gi.icii ramazan aym1 bilmecele§tirirken onun tann buyrugu ol­dugunu da unutmuyor. Soziin k1sas1 bilmece havas1 i<;inde bir din ger<;egini dile getiriyor. Bundan anla§1ld1gma gore bilmecelerde, belli sumlar i<;inde de kalsa, halk inan<;lan­nm, gelenek, gt:irenek gibi halk bilgisi varhklannm izleri, etkileri vardJr. Bilmece kuru bir soz oyunu degildir yalrnz. Bilmeceler dogu§ ortamlanna gore de ayn ayn ozellikler ta§H. Bunu anlamak i<;in bilmecede ge9en kavramlann

234

Bilmeceler

sazlerin kaynaklanna inme geregi vard1r. ilde saylenen bir bilmece ile kayde saylenen bir bilmece arasmda ilk gaze 9arpan dil aynm1d1r. Koyde bilinmeyen, saylenmeyen bir saziin bulundugu bilmece ilde, ilde saylenmcyen, bilin­meyen bir sazii i9eren bilmece kayde yarattlm1~ demcktir. Gene bir bilmccenin i9inde ilde bulunrnayan bir varhgm ad1 gc9iyor, kayle ilgili bir durumu yans1t1yorsa o hilmece­nin kaynag1 kaydl.ir.

Dizi dizi odalar

Birbirini kovalar tren anlam1111 i9cren bu bilmccenin kaynag1 kcnttir. kayll.i treni 9ok sonradan gari.ip agrenmi§tir.

Baglanm yi.iri.ir <;azerim durur

ayaga giyilen <;:ank anlarnma gclen bu bilmeccnin kaynag1 <;:angm giyildigi yerdir, kaydiir.

Dagda dogdu Dagda biiyi.idi.i Kaye indi Arkas1 delik de~ik oldu

harman tahtas1'111 yans1tan bu bilmecenin de kaynag1 kay­di.ir, kentli harman tahtas1111 pek bilmez. Bilmedigi i<;:in de bOyle bir bilmece ti.iretemez.

istanbulda birtane izmirde iki tane Ankarada hi<;: yok ingilizde pek ~ok

235

ismet Zeki Eyuboglu

bu bilmece 'i' harfini ic;:criyor.Ki:iyden c;:ok kentte tiiretildi­gi belli. Bir ki:iy bilmecesi niteligi la§lllHyor. Okumu§ yaz-1111§ bir yore havas1 var onda.

Ulmba Clii§Li.i IS dedi Tava di.i§ti.i tan dcdi Anncm gclcli bu! clecli

istanbul ili'nin ach111 si:iylcyen bu bilmecc bir ii i.iri.ini.i­cllir. ic;:crigi si:iz, harf oyunlarlllcla kurulu.

Ki:iylcrde soylencn bilmccclcr daha c;:ok somut, clle tulu­lur, gozle gi:iri.ili.ir varliklan, koyli.ini.in ya§an11na gircn nes­neleri konu ediniyor. ilcle sCiylencn bilmecelerde daha c;:ok soyut bir nitelik vard1r.

Mavi atlas ignc batmaz Makas kcsmcz, terzi bic;:mcz

bu bilmecc g6kvii:1'i'11ii elite gctiriyor. ic;:indc gcc;:en atlas sozi.indcn ilclc dogclugu anla~1hyor. Koyllini.in dilcncle atlas kavra1111 yortur.

N1sfi gi.imii§ Seclcf ona zarf olmu§

yumurta anlarnmda kullanilan hu bilrnece bir kentli i§idir. Onda gec;:en kavramlann bir teki bile kCiy dilincle yoktur.

Bilmeceler biraz da c;:agrn ozelligini, niteligini dile geti­rir. Bir c;:agda toplum ya§arn111a girmeyen, koy ya cla kent toplumunun belli bir yanrnm yans!lmayan bilmece olmaz. Bi.iti.in bilmeceler onlan ortaya koyan c;:agm kavramlanyla i:iri.iliir.

236

D1~1 var ic,:i yok Dayak yer srn;:u yok

Bilmeceler

ayak topu'nu yansilan hu bilrnecc Ti.irkiyc'dc futhol oynan­rnaya ba§land1g1 i;:agda dogmu~tur, bu bak1mdan ycni say1-l1r. Kaynag1 kcnllir.

<;at diyc c,:akt1 c,:akrnak Bunu bilrneyen ahmak.

bu da c/ektrik'i anlatan bir bilmcccdir, yeniclir, ilde soylen­llli§tir. Elcktrik kavra111111rn olmad1g1 bir c;agda soylcnmcsi olanag1 yoktur.

Bilmccclcr soylcnirkcn, daha onceden. birtakim bilgilc­rin cclinilmesi gerckir. lnsan bilcrnedigi hir nesne i.isti.ine bilmcce uydurarnad1g1 gihi, onu cli.i~i.incesinde pek de yan­s1tarnaz, uzun boylu bcllcginde saklayamaz. Bu bak1mdan , bilrnccckr i.isti.inc yapilacak bir ara~t1rma, bir incelcme hir yandan Ti.irk dilinin, bir yanda cla kavramlann geli~im c;iz­gisi i.izerindc hilgi toplamay1 gcrekli k1liyor.

Bugiin §Chink ~oylcncn bilmccclerde koylcrclc soylc­ncnlcr, iki ortamrn hirhirinc gittikc;c yak111la~mas1 sonucu, kan§l)'OL Koyclc kullanilan kavramlar kcntte soylcncn soz­lcr yava~ yava~ s1kla~an ili~kiler yiizi.inden yay1hyor. Boy­lcce kcntle koy arasmda di! uc;ururnu zamanla darahyor, ya­va~ da olsa bir birlige dogru gidiyor. Bu geli~imin bi.iti.in halk bilgisi varhklan111 etkikyccegi hir gerc,:ektir.

237

ismet Zeki Eyuboglu

BiLMECELER

Agaca c;:1kar insan degil Yaz1 yazar imam degil

A

-zo8uo.\1vs-

Aksaray ortasmda San papaz oturur

--IJJ.tnll/11,{-

Allah yapar yap1s1111 Demir ac;:ar kap1sm1

->tI/VJV//JS. znd.wy-

Alt1 barman Ostii orman

-IUJV 11/UVSUf-

Alc;:ak uc;:ar Beyaz beyaz ac;:ar

238

Agz1 ac;;1k alamet ic;;i klZll k1yamet

Ya§ koydum kuru c;;1kt1 Salli ala Muhammed

Alt1 cehemmen Ostii cehennem Ortas1 cennet

-Ill.II.:]-

Alchr onun tepesi Ye§ildir hem ci.ibbesi Kara kara kiipesi

-znd.W)J-

Agaca c;;1kar adam degil Boynuzu var okiiz degil Yaz1 yazar katip degil

-zoilu o.(, ns-Alc;;ac1k katir Yiiklenir bakir

-)/lJ.lDJDS­

Alt1 manda iistii kec;;i Minareye c;;1karken gordiim

Bilmeceler

239

ismel Zeki Eyuboglu

A§ag1 iner gtile gtile Yukan ~1kar aglaya aglaya

-/SO.tWf 115)-

Abdest ahr namaz ktlmaz Cemaatten geri kalmaz

-JZl?lfJ:J-

Ayva gibi sandir Elma gibi suludur

-fO>fDJ.IOJ-

Alll kaya iistii kaya i~inde san maya

--IJJ.1111llll ,{-

Alt1111§ para Yetmi§ para Sap1uzun Kendi kara

Altt tahta Dstii tahta i~indc bir San softa

Allah'tan kii~iik Peygamberden bi.iyiik

240

-JllS!A -

-110,-tn)J-

Atlad1rn hendek i~i kundak

-.wzaw-

Allah'111 hikrneti Kulun nirneti

-.'f<Jlll"f:J­

Alt1 karde§ birbirini kovalar

-z1p111-

Al~ac1k boylu Kadife donlu

-llDJl/JDJ-

Ak sakalh dervi§ler Bizirn koye gelmi§ler Biraz horon oynamt§lar Sonra doni.ip gitrni§ler

-{.IDJJ) .mwgv 1-

Alt1 bakkal diikkam Dstti rniri ~e§mesi Daha iistiinde iki tane Kapakh ayna Daha iistii ~ayir <;irnen, dtiz ova

-.wf!5vs un.mq' z1~'v-

Ate§e girer yanrnaz Suya dti§er ISlanmaz

-SaUfJ[)-

Bilmcceler

241

ismet Zeki Eyuboglu

Ali arkasmda nah

Ayag1 demirden ~alvan odundan

Al9ac1k tepe <;engelli kiipe

Altm saat Suya batmaz

-tJ.lfos-

-)flJ/IZl)f-

-1?1;.( u11.<az-

Alt1 diiz iistii kambur

Alaca yilan Agaca sanlan Vallahi yalan Billahi yalan

242

--ifl.fl:J-

Amcam gelir bize bize <;anaklan dize dize

Alt1 SU

Dstil ate§

--oqw!]7-

Alt1 siittilr ii;:erim Dstil i;:ayir bii;:erim

-lln\·O)J-

Alli cehennem Usti.i cehennem Ortas1 cennet

-!?<JlU>jJ SaJV-

At indi, Arap bindi

-<J.ld:JUJ.L >fD.(VJVS--

Ayna gibi I§Ilar Y 1lan gibi f1§Ilar

-uod.n.L-

Bilmeceler

243

ismet Zeki Eyuboglu

B Bilmece bildirmece El iisti.inde kaydirmaca

Birinin baltas1 yok B11~k1s1 yok ev yapar

--unqDS-

-)j d:Jlll !.1.19-

Biz biz idik Otuz iki k1z idik Biraraya dizildik

Baglanm yi.iriir <;ozerim dudur

Bilmece ~1kt1 kavaga Bunu bilen olur aga

Ben giderim o gider Para kadar iz eder

Bir sahan §eker Di.inyay1 eker

244

-.lo/SJ(f-

-~1.mj-

--llJ)f-

Bir kiic;:iiciik mil ta§I Dolamr dagt ta§I

Bay1rlarda dik kulak

Bir tavada iki bahk Biri soguk, biri s1cak

Benirn bir okiizi.im var Arkadan si.iri.iliir

Be§ karde§ bir ev yapar

-z99-

-!S!•lJ.5 dJJ.LOj-

Be§ bal, be§ c;:ic;:ek

-.{ lJ Pl Dlt.l IJ' .{ IJ I>/ IJ!U.t lJ d-

Bir kiic;:iiciik mil dudur Diinya alemi giildiiriir

Bir ku§um var Gudugundan yumurtlar

-IJ.tlJd-

-:;pfiJ.L-

Bilmeceler

245

Bir kuyu i~inde suyu i~inde yulanf Agzmda mercam

Bir ki.i~i.ici.ik odac1k i~i dolu yongac1k

Benim bir ~ar§af1111 var Diinyay1 kaplar denizi kaplamaz

-.llJ)j-

Bir kii~iiciik fil ta~1 i~inde beyler a§1 Pi§irirsen a§ olur Pi§irmezsen ku~ olur

-D].111 lll ll J-

Bir ta§ att1m ~ay1ra ~avk1 vurdu bay1ra

-'l?UA\f-

Benimki bana yap1§1k Seninki sana yap1§1k Kitabmki ona yapI§Ik

-pv-

246

ismet Zeki Eyuboglu

Bir 1t1knamedir onun namesi Oglunun karnmda yatlr annesi

-!?n9q)j.J.(!

Burda vurdum k1hc1 Halebte oynar ucu

-)j.JS1t1!S-

Biz biz idik biz idik YUzbir tane k1z idik Gece oldu dizildik Sabah oldu silindik

-ZlpflJ..-

Ben kar gibi beyazdtm Sonra ot gibi ye§il Sonunda kan kirm1z1 <;ocuklar beni sever

-ZD.l!)J-

Bilmece bildirmece Birbirini ili§tirmece

Bir fmmm var Dort somun ekmek ahr

Bilmeceler

247

ismet Zeki Eyuboglu

Bir kti9tictik im1siri Dtinya onun esiri

Babas1 yamru yumru

-0.lr: J--

-musy-

Anas1 yayvan kadrn

-)jlJ.idlJ J-

Oglu sohbetlerde gezer

-do.w!;-

K1z1 Gtili§~m'a benzer

-lllD!JDS-

Bir ki.i9i.ici.ik ni§adir Herkesi giydirir ku§attr.

-()lf'g/-

Bir agacm bin dah var Bir dalmm bir ba§l var

-IJlf.ldfJf '3-

Bir yigidi bir patirt1 kai;:mr -'>j()/i(()7-

248

Bir canh dort canhya binmi§ Bu ne bic;im i§

Benim bir duvanm var Gece giindiiz y1kihr

-)j/JJJJ l._-

Bir ki.ic;i.ik mil idi Kiic;i.ik oda kilidi Bir ak§am bize geldi Bil bakabm kim idi

-ll>j.([1-

Bize misafir geldi Ye§il mantolu siyah di.igmeli Kirm1z1 entarili

-znclm>J-

Bir kiic;iiciik evim var Say1s1z ki.ilfetim var

-J!-Lq!)f-

Bir si.irii U§akc;1klar Belinde pi§tofc;uklar

-.LISIJV-

Bilmeceler

249

ismet Zeki Eyuboglu

Bakarsan bag gibi Bakmazsan dag gibi

-DJ.ID.],-

Boyu minare kadar Tohumu kum kadar

-.IJjJU;J)j-

Bir minare, dibi kale

-1J.\uua-

Biri gider gelmez Biri yer doymaz

-umuna-

Bah~ede u~ac1klar Ba~mda kapac1klar

-J.tfj-

Ba~1mm i.isti.inde Bir kalbur saman

-:ZlfJ/l.J.-

Benim bir ~eyim var Yilda oniki ay yer doymaz

250

Bir kopriiden i.i9 ki§i ge9er Biri bak1p, basar ge9er Biri bak1p, basmaz ge9er Biri ne basar, ne bakar, ne ge9er.

-l.llJPflU05 P/DPlllll.LD)f

'!)flJfJlll?DJll)f Jf! JllllV-

Bir direkli sayvan Bunu bilmeyen hayvan

-.m11ww-

Bir kuyum var i9inde iki ti.irlii suyum var

-IJJ.111llll1J-

Bilmece bildirmece Resim yapar giindiiz gece Duvarlara as1hr Hergiin ona bak1hr Yapar resim bak111ca Siler 9abuk ka9111ca Hatta giilsen sen ona 0 da hep giiler sana

Birisi der ah ba§tm Birisi der ah belim

-IJJlf IJJ'Jitf j-

Bilmeceler

251

Ba§ma vurdum Belini yard1m

-JJJlf JJJ' f1lfj-

Bir ufac1k arpac1k Ba§mda var tablac1k

-f.lfj-

Burda ogi.iri.ir Kar§ida bogi.iri.ir

Canh biner cans1z1

-C-

Cans1z da imans1z1 -.mdJJ;\-

<;ar§idan ahnmaz Mendile koyulmaz Tadma doyulmaz

-<;-

-mi.en-<;ekerim ip gibi Gelir ki.ip gibi

-)jJJqJJ")j-

252

ismet Zeki Eyuboglu

Bilmeceler

C::1tc;1th hamam Kubbesi tamam Bir gelin ald1m Babas1 imam

-JJJJJS-

C::ar§1dan ald1m bir lane Eve geldim bin tane

-.mN-

C::ar§Idan ald1m kapkara Eve geldim k1pklfm1Z1

-.I !.l lll f!")f. -

C::ay1rlarda uzun uzun

-lllJfl,,{-

\:mlamadan yi.iri.imez Yi.iri.irken de gori.inmez

-JDJJS-

\:at Diye c;akt1 C::akmak Bumi bilrneyen ahrnak

C::ektirn ipi Geldi kulpu

-)jf.LJ>fCJf3-

-'>f.JJqJJ>J-

253

ismet Zeki Eyuboglu

<::at 9at hamam Kurnas1 tamam Alcltg1m k1z111 Babas1 imam

C::m <::111 tastadir

-JOOS-

Kam bur oglu hastad1r. Ne yemek yer ne bir §ey Ne acaip ustadir

C::ipil 9ipil suya girdim C::ipiltisini duymad1rn Boyunca manta giydim Kirp111t1s1111 gormedirn

-uajJ)j !.11(!-

<::at 9atan agac1 KtrmlZI giil agac1 Kirm1z1 giilden Krlaptan agac1

-jJ'5.tJ[)-

254

-D-

Dam iistiinde yanm i;orek

-.\v-Dort karde~ bir kuyuya ta~ atar

-/SrJllli>!U )/i>llf­

Dagdan gelir ogi.irtme Aidt beni bogi.irtme <;ozi.in beni ipimden Vereyim size yi.ikiimden

-)fi.\O,{-

Dagdan gelir i.ire i.ire Aytlan siire si.ire

-1?0.IOJ SoEJ-

Demir tabam s111g1r sabam Girer evlere i;1kanr yalam

-.IDJU/J")J-

Dagdan gelir dev gibi Eyerli arslan gibi Egilir su ii;meye Bagmr oglak gibi

Bilmeceler

255

Dort k6§edir be§ degil Ba§I sudan ho§ degil

-)unqvs (.1,:))FJS-

Denizi var suyu yok Dag1varorman1yok ~ehri var insam yok

-IJJf.ID}f­

Dagdan gelir tak gibi Kollan budak gibi Egilir su is;meye Bagmr oglak gibi

-)fDlW/01-

Daglara kar yagd1 Koyleri duman bi.irlidi.i Degirmeni kurt yedi

-z1?v' zg2· fog-

DI§I var is;i yok Dayak yer suc;u yok

Dagda tak tak Suda §Ip §Ip Ar§m ayakh Burma b1yikh

256

--do1-

ismet Zeki Eyuboglu

Bilmeceler

01§1 kazan karas1 i<;ipeynir mayas1

-CJUDJSCJ)J-

Dagdan gelir g1dac1k Gomlek belde, kt<; a<;1k

-:tD/Dgff f 5CJ")j )lllllDJI/JDJ--

Dagda iileyman gi:irdiim Suda Si.ileykan gordiim Kopiik kusan l<l§ gordiim Tuzsuz pi§en a§ gordi.im

Dal iistiinde kilitli sand1k

Dagda alun <;am Eve gelir can biiyiitiir

-)f!Sdf!­

Dedemin b1y1klan bir omuz

---'-!J/!J)/S!.1d .llSIJV

Dagda dogdu Dagda bi.iyi.idi.i Koye indi Arkas1 delik de§ik oldu

-lSDJlfDJ UDlll.ID}f-

257

ismet Zeki Eyuboglu

Dagda dogdum Dagda bi.iyi.idi.im Koye indim Herkese yo! oldum

-o.1dg;r­

Di.inyay1 kaplar Denizleri kaplamaz

-.ll7;.f-

Dagda orman Dibi harman

-w1v :ms-

Daga gider soke soke Kuru i.izi.im doke doke

Dizi dizi odalar Birbirini kovalar

-UJ.l]_,­

Diz kurdum oni.ine Uydurdum deligine

UVJL[VUV >flpuvs

258

Dagdan gelir nannan Ayaklan 91bannan Nedir bunun yavuzlugu S lf9adand1r temizligi

-uv­Di:irl ayaklt c;: ifte kulaklt

-uvdv~

Dagdan gelir Ta§tan gelir Eyerlenmi§ aslan gelir

Di.inyada her §ey Iaz1m Her §eye bir §ey Iazim

D1§1 giin yi.ikii ic;:i un yiikii Ta i<;i odun yiiki.i

Diiz bayir Bitli c;:aylf

-pv-

-3vs'fog-

Bilmeceler

259

ismet Zeki Eyuboglu

Dagdan gelir tatarine Ben onu tutarine Kamm s1ktirine

Dagdan gelir Ta§tan gelir

-JJfj-

Got aq1k eni§ten gelir

-!JiJ)j-

Doner <loner beyaz atar --t1aw.1!?aa-

Don iqinde dik durur

--wnw-

Dik durur otlar -JO-

Damdan <lama yiiriirsiin Samur kiirkii siiriirsiin Sen bir beyin oglusun Ni<;in yayan yiiriirsiin

--l/DJIS--

Degnek ucunda yemi§ Onu yiyen Olmemi§ Bir daha yemem demi§

-')fDAvU-

260

Danesi dan Kendisi san Kar~1da bir yigit<;ik Belinde divit<;ik

-.11s1w-

Dal dorugunda igneli f191

-c(JUIJJSJ")f'-

Dere tepe <;mgilh kiipe

-')flJ/IZ/~-

Dagdan gelir Ta~tan gelir Be~ b1y1kh eni~ten gelir

-n1nwfo w-

Dal dorugunda Tiiylii dede

-!flJJjJf;-

Dal dorugunda Karatavuk

-U!Ji\.Jz-

Dagdan gelir tatarine Ayaklan katarine Ben onu tutarina

Bilmeceler

261

ismel Zeki Eyuboglu

Dagdan gelir tatarina Ben onu tutarina Bacaklan ktsa k1sa Kendisi tombul isa

--u1Jfa1J J,-

Derin kuyu Gi.imbi.ir suyu

Deredcn kar~1ya golgegiz gec;:er

-E-

El melecik bol danecik

-t1aiu.1!?aa-

Bir c;:ift oki.iz bir danac1k Ey haray1 haray1 Yi.iksek yapar yuvay1 <;ekmeceler c;:ekemez Dokmeciler dokemez

-)jo:JlU!.1.IQ-

Elemez melemez Ocak ba~ma gelemez Geise de geri c;:ekilemez

262

Ekleme ekleme Kulaklan dikleme

-.t!Jll!Z-

Eli yok ayag1 yok Kopri.i kurar

-zng-

Erik agacrn1 oyarlar i\:ine tinton koyarlar Aglama tinton aglama ~imdi kulag1111 burarlar

-;JJ U €J UM)!-

Edi idi budi idi Di.in ak~am yats1dan sonra Size gelen kim idi

Etten Kantar Altm tartar

-IDj;([}_-

- ;:)d!].)J:')J:Bll1)1-

El kadar mezar Di.inyay1 gezer

Eriye meriye Askeri vurdurn geriye Ben bir ku§ gordi.irn Arka i.isti.i yi.iri.iye

Bilmeceler

263

ismetZeki Eyuboglu

Et atar met atar Bir ~ekmede bin atar

-v.m1sn-

Elle tutulmaz Gozle gori.ilmez

Ele s1gmaz Avuca s1gar

Egri ka§1k

-J?J.lfP! u1.113-

Duvara yap1§1k

-zoEuv.\ffJs-

Elden ele be Iden bele Bunu bilmeyen kertenkele

-D.llJJ-

Ey mermendi mermendi K1z duvara t1rmanda Oglan gelmeyince K1z duvardan inmedi

-JJ/!)] .llJJl/DllV-

El kadar yonga Dagdan domuz indirir

-JJq' )/1J.11JJ,-

264

-F-

Fini fini fincan ic;i dolu mercan

-lllJ.Jlf JIJJ-

Fukara atar Zcngin cebine kor

->j!,1.1!.LY!J_L-

Fini fini fercen ic;i dolu mercen Mercanc1lar yapamaz ic;i dolu kag1t Kag1tc;1lar yapamaz

-G-Gel Leytam git Leylam K1ran i.isti.inde dur Ley tam

Geni§ alan Denizde kalan

->j!Saf]-

--vpv-

Gok gi.irler §im§ek c;akar Tavuk bi.iki.ilmi.i§ otlar

---!]9!.1.IQ>f JJ.IJLUJG-

Bilmeceler

265

ismet Zeki Eyuboglu

Gezer mahalleyi Yalan soylemez

-.IDJUIJ")] -

G1d1 g1d1 kap1larda Dik durur bay1rlarda

-10-

Gel bizim eve koyum ki~ma

-.t()Pll!W-

Gokten bir elma dii~tii Otuz iki par~a oldu ikisini yediler Otuzunu yemediler

-llDZVlUDN-

Giine~ goriince erir Gormeyince dal verir

-Z118-

Gider gider yerinde Altm kemer belinde Gece giindiiz yol gider Yine durur yerinde

--it()ut.f!9 ()a-

266

-H-Hey ne idim ne idim Samur kiirklti bey idim Felek beni §a§1rtt1 K1zglll gale di.i§i.irdii

Hamm uyand1 Carna dayand1 Cam kmhnca Kana boyand1

-JUIJJSJ")f-

Hoca c;1kar handan Sangi kandan Her sabah ezan verir Bilmez k1ble ne yandan

Hamm ic;erde Ba§I d1§arda

-ZO.IOH-

Hoca c;1kar agaca Arkaslllda pogac;a

Bimeceler

267

ismet Zek Eyuboglu

Hattur huttur Arnavuttur Agz1 yoktur Adam kapar

-unS.11s1-

Hezerem hezerem Ta§ iistiinde gezercm El ne derse desin Bildigimi yazaram

Her heriye heriye

-oww-

Asker dizilmi§ geriye Ku§lardan bir ku§ gordi.im Arka i.isti.i yi.iriiye

Horul horul uyur Mml mml konu§ur

Hatatay matatay

-m9-

inci belli kara tay -VJUl.llJ")j-

Hamm ic;erde sac;1 d1§arda Parasm1 el ahr Dumamm yel ahr

--o.mSJS-

268

HakTeala be§ yaratmt§ Be§ini de e§ yaratm1§ U~iiniin iistiine giin gelmemi§ ikisinin iistiinden giin gitmemi§

-ZIJUllJll IP/IJ.l So(J-

Hasretler kavu§tttrur Dargmlar ban§tmr

--llllJ.tJIJ(J-

-i-ince ince kaday1f Bizim hamm ~ok zay1f Bir kusuru varsa Bir gozii kay1p

Q -iJllrtf-

istanbul'da siit pi§ti Kokusu buraya dii§tii

-dnr>1aw-

ilidi milidi Kii~iik odanm kilidi Yenge yenge Ak§am gelen kim idi

-.t!JVS!W-

Bilmeceler

269

ismet Zeki Eyuboglu

istanbul'dan bir kutu geldi Kutucular yapamad1 i9inde kaglt vard1 Kag1t91lar yapamad1 ic;inde boncuk vard1 Boncuk9ular yapamad1

iki ayakh Binbir yaprakh

i§tC c;1kt1m boruya Beni Allah koruya

-.WJV-

-<J/D)f-

istanbul'da bir tane izmirde iki tane Ankarada hie; yok ingilizcede pek 9ok

-!f.LJJH .1-

istanbul'dan gelen hac1 Sogan sanmsak ac1 meyve verir ~ic;ek a9maz Nedir bunun agac1

-.IJJU.f-

Irmak k1y1smda Dedemin sakallan

270

-unsoJ_-

ip gibi k1vramr gider

-llDJIJ. -

insanoglunun akh Deldi bogazma takll Alt1 gozli.i, on ayakh

-(hjjj-

ilim ilim ilmesi ilim kadm diigmesi Bunu bilen bilesi Bilmeyen dokuz koy vcresi

iki kardc~ birbirini tartar

-JZIJ./() l -

iki ta~ arsmda ~at ~at kmhr

-tJ.IJJ-

iki melek Melegin ortasmda bir direk

inim inim inler Ctimle alem dinler

-llll.1118 -

Bilmeceler

271

isme1 Zeki Eyuboglu

i~i odun Ortas1 un D1~1 gon

-ap?f­

iki ayakh fil Onasmda dil

- JZIJ.f;JJ_-

istanbul'da si.it pi~ti Kokusu buraya di.i~ti.i

-dnJ~aw-

insan gori.ir Allah gormez

- JJ,l!]~-

Koca deve Girmez eve Kes ba~1m Girsin eve

-K-

Kara oglan kap1y1 bekler

272

Kan kumlZI siit beyaz -ms'WJ)J -

Kara olan kuyrugundan as1hr

- JJ,llJ], -

Kar§1dan bir ay dogdu Garenler hayran oldu Annnesi "be§ikteyken K1zm111 k1z1 dogdu

- f!.10-

Kat kat di:i§ek Bumi bilmeyen e§ek Ya bunu bileceksin Ya bu gece i:ileceksin

- dJJJ!")J-

Kale kap1smdan s1gmaz Fmd1k kabuguna s1gar

- ~zpuzj 'CJ/JJ)J -

Kii9iik ev askeri bol ~apkas1 var Ayakkab1s1 yok

- Jf.tqf)J-

Kurmadan i§ler Durmadan i§ler

-dJV)J-

Bilmeceler

273

ismet Zeki Eyuboglu

Karn bur durur Kann yok Diinya onun mah yok

-?.1.Ld9")J­

K1 y tlann demirden Kendi demirden Aymr hakk1111 Verir kendinden

- ,ZW.l<JJ, -

Kar§1da oturur Si .... ni yere batmr

~uyu kuyu Ii;:inde suyu

- >/.!.1-19")] -

Suyun ii;:inde y1lan Ba§mda mercan

-1Jqiu1J7-

Kilh agz1111 a<;:t1 \:iplak i<;:ine ka<;:t1

~i.i<;:iiciik bir odac1k I<;:i dolu yongac1k

-dlJ.IOj-

274

Kara tavuk Karn1 yank Balta saph K1~1 delik

Kendi gelir ini§e Kulaklan yoku§a

- .t!Jll!Z-

K1vnmli ka§lk Duvara yapt§tk

- )j/J/11)] -

Kara pat1r Kalkar gev§er Gene yat1r

-smflJw­

Kaleden atsam Kmlmaz Bir tiikriige dayanmaz

-1p19m111.m2JS -

Kalede kalbur as1h i\:inde kavurma bas1h

- >fDJn)j-

Bilmeceler

275

ismel Zeki Eyiiboglu

Karanhk yerde kad1 oturur Ta~aklanni suya batmr

Kam kurnaz Burnu kurnaz Ac; durur da Susuz durmaz

- ns.1111-

- >f J.tqJ' lll!.lg!J!J-

Kap1lara sac; koydum Herkesleri ac; koydum

- UV:tJlUIJ~ -

Kiic;tik bir kuyu Zehirlidir suyu ic;inde bir yilan Agzmda mercan

- 1wquw1 ZIJ!J -

Kat kat ac;1hr Kokusundan kac;1hr

- >flJSWl.tJJS -

Kanad1 var ku~ degil Boynuzu var koc; degil

- >fWJS-

276

Kapmm altma yogurt dokiilmii§ Y ikanm y1kanm 91kmaz

- 1?1s1 ll!.ZD -

Kendisi ic;erde agz1 d1§arda - IJ.Jl}fj -

Kar§idan bakt1m pek c;ok Yan ma vard1m hie; yok

-s1s­

Kar§1dan gordiim dev gibi Yanma vard1m ev gibi

- Ua.IJ,-

-L-

Lamba dii§ti.i 1s dedi Tava di.i§tii tan dedi Annem geldi bul dedi

-1nquv1s1-

Lastik gibi uzamr B1rakmca k1vra111r

Bilmeceler

277

ismet Zeki Eyuboglu

-M-

Mesel mesel mal mesel Di! oynar damak keser

- SW/DW-

Mavi atlas igne batmaz Makas kesmez Terzi bis;mez

- !.lZU·(>f Q!) -

Mel melecik Yol darac1k Dordii bi.iyi.ik bir ufac1k

Mesel mesel eklendi iki fare etlendi Kurbaga kanatland1 Sefere niyetlendi

- FJ-

- flllJ!) -

Men men agac1 Mendim kulakh Tav§an gozli.i Dogan ayakh

- 11Sn>f lllflld -

278

Bilmeceler

l\1asal rnasal rnaniki Kuyrugu var oniki Kuyrugunda beni var Boynunda da <;am var

- ZO.LOH­

l\1asal masal rnalik eser Oturmu§ baklava keser Bir tilki ahverdiydim ~ilclir <;ildir yi.izi.irne bakar

- IJgJJq.lll)J -

l\1asal masal maskara Agz1 burnu kapkara

- lll.11.:J.-

l\1inare rninare i.isti.inde l\1inarenin i.isti.inde bir karare Onun i.isti.inde bir oluk Olugun i<;inde bahk

- J!P' z1g1J' un.Coq' ap.lpg·.wpj1JJ1Jf.J -

Bini mini Ki.i<;i.ik sini

- >piup.1aw-

279

ismet Zeki Eyiiboglu

N1sf1 altrn N1sf1 gi.imi.i§

-N-

Sedef ona zarf olmu~

-IJJ./lllllll;{­

Nc yerdedir Ne goktedir Kilitli sand1k ic;indedir

-1?uzg­

Nefesi var c1111 yok Derisi var k1111 yok

-)f!_l.IQ)f-

-0-

Ormanda dogdum Ormadna bi.iyi.idi.im Geldigin zaman Karmm delik de§ik

-.mqJD)f-

280

0 yam kaya Bu yam kaya i9inde san maya

- lJJ.111lWlJ. -

0 taraf1 ta§ Bu taraf1 ta§ i9in bin bir ba§

- twJtlllJ H -

Orman oldum Orman bi.iyi.idi.im Evde reis oldum

-(!.ISJjQ UpfJ .LJ[J} JO)J-

0 yam mermer Bu yam mermer i~inde kanli Omer

- IJJ.llJlllllJ. -

Onsuz i§ olmaz Olmadtk durulmaz

Oy anam Vay anam

-ns -

Kaki.ili.im dalda kald1

-mu.tnH-

Bilmeceler

281

ismet Zeki Eyuboglu

Orterim uyur Ac;anm uyamr

-SJJV-

Ot'ten a§tl Goren §a§tt Dort ba§li Sekiz k1c;h

-S-

Su i.istiinde 1slanmaz Yere di.i§er paslanmaz

Sabah sabah Elini oper

- nJMJH-

S1ra sua sogi.itler Birbirini ogi.itler

282

-s1a-

Sandir safran gibi Okunur Kur'an gibi Ya bunu bileceksin Ya bu gece oleceksin

- UIJJV-

Sandir sarkar Di.i§erirn diyc kalkar

- l),L\.\7'-

Si.ipi.irdi.irn odac1g1 Otuttum hammc1g1

Ill l.llj >/ () llDf 'j] -

Sallanir sarkar Atqten korkar

- .JJJ.Df /J[J -

S allamr gider S ularnr s;1kar

- lll ll .lff>J -

S1ra s1ra develer Biririni geveler

- J_llll().l_l')J-

Sandir ayva gibi Suludur elma gibi

- /IJ>jlJJ.IOJ -

Bilmeceler

283

ismet Zeki Eyuboglu

~1rll kara komiir degil I\:i kara komtir degil

- d.111],-

Sabah oldu kalkttm Hemen boynuma taktm1

Stirdiim kabard1 <;ektim geberdi

<J.tlfmf'<J,\Z<J:J

~1p demeden Dala konar

~ak1 §ak1 §ak1lar ~ak1 benim elimde Ulu kavak titirer Kokii benim elimde

-~-

- n11Jfhn mum1oa-

284

Tap ~urdadtr Tap burdadtr

-T-

Tap kap111111 arkas111dadlf

- aii.tyd!.15' -

Tak1r tukur takraba i<;indeki akraba

- >f!SaEJ -

Tel tel kaday1f Bizim hamm <;ok zay1f Bir kusuru var ise 0 da bir gozi.i kay1p

Tavuktan ki.i<;i.ik insandan yi.iksek

T111gir elek T111glf sa<; Gece toktur Gi.indiiz a<;

- J<J)f_SIJ")] -

- n15n.10-

Bilmeceler

285

ismet Zeki Eyuboglu

Takir tukur taka111 i<;indedir baka111 iki tulum az1g1 Altmdad1r kaz1g1

Toprag1 bcyaz Tohumu kara Elle ckilir Dille bi9ilir

- .yJJlllll)jO')j/Jll/ZIJ,\.'d<J.y.yJ.l!}Ul'.IJJj'rJa -

Toprakta biter Makine bi.iker Her sabah kalkar Yi.izi.ini.i i:iper

Ta§tan elcigi var Aga9tan dilcigi var

- ISuJ .llll'l/11[/ -

Tavuk gibi kak1ldar i9indeki §akildar

- .mq/JJ)J-

Tangir elek tang1r sa9 Un elerim karmm a<;

-.mx-286

Ta§tandu demirdendir Yedigi hamurdand1r Di.inyalan doyurur Kendi doymaz nedendir

- u.Jlll.tf Fda -Tohumsuz biter Di.inyaya yeter

- ZllJ, -

Ten ten tena Dumam fena Bir temenna ~ak Si:iyleyim sana

-pJ-

Uzun kuyu Gi.imbi.ir suyu

-U-

- .yJJ!.11 -

Uzun uzun dervi~ler Ak§am bize gelmi§ler Bir horoncuk tepmi§ler Bir yemecik yemiyler Kemencesiz gitmi§ler

Bilmeceler

287

ismet Zeki Eyuboglu

Uzundur smk gibi Ek§idir koruk gibi Her eve girer ~1kar Yolumu§ tavuk gibi

- pua11a -

Uzun uzun abalar Ak sakalh babalar Gelir gider duramaz Gece giindi.iz ~abalar

- D8j1J(]-

Boynuzundan kuzular

- ,J,l/llSIJd -

Uzun uzun uz yatar Yavrulan di.iz yatar

- J9rJ.lfjJ IJIJj -

Uzaktan bakt1m bir~ok Yanma vard1m hi~ yok

- UfJ./rJ,l!H) -

U~tii mermer Alt1 merrner i~inde hamm terler

288

Uzun uzun uzular

- (J -

- DJ.l1UU11J. -

Onledim senen Sesi gelir betten

ZO.IOH

-V-Y1kka da v1kka Y1kka da y1kka Ortas1 hokka ~okka da ~okka

- .111lllDfl -

Yere girer paslanmaz Suya girer 1slanmaz

-Y-

Bilmeceler

Yer altmda yagh kay1§

- lllJjlJ. -

Yer altmda kazan kaynar

- D:JllUIJ)J -

Yer altmda sakalh baba

- uv?os-

289

isrnet Zeki Eyuboglu

Yedi delikli tokmak Bunu bilmeyen ahmak Ya bunu bileceksin Ya bu gece olcceksin

- fog-

Yanm ka§ik Duvara yap1§1k

- )//J/11)] -

Yapan kullanmaz Alan kullamr Kullanan gormez

- JllqDJ, -

Yiiriir iz ctmez H1zh gider toz etmez

Yer alt111da Tahtah koy

Sdll!.J!J -

- )flf.llJZ;JW

Yer alt111da kiltli sand1k

Yer altmda kiiflii dede

- IZIJJ-

290

Y ere vurdum yurnrugu Allah'1m111 buyrugu Otuz okka kendisi Otuz okka kuyrugu

- lllJ7:/7llfl)(/

Yer altmda san k1z Fide fideler

- )/Jlf JJS(!")]_ -

Yer altmda yagh kendir

- lllJ/IJ.. -

Yer altrnda gezer Yedi gelinden gi.izel

-!-'!wap uuqus -Yaz1 yazar katip degil Duvara c,;1kar kedi degil Boynuzu var inek degil Yi.ik ta§ir oki.iz degil

- zo2ulJ,{/JJS -

Yi.iri.ir yi.iri.ir iz etmez H1zh gider toz etrnez

- !UIJ[)-

Bilmeceler

291

ismet Zeki Eyuboglu

Yukardan a§ag1 iki gelin gelir Be§ halay1k kar~1 gelir Ald1m ele, Vurdum ycre Allah belastm vere

- )j!}lll!.IS '>flJlll.IJJd SJ[[ -

Y ol iistiinde kaba bohc;a

- J.tq!.lii '!if.lf S!d UJJ,t.(1JH­

Yer altmda kiz1l tencere

- .llKJUJJJ -

292

Giiniimiiz ara~hrma, inceleme ve denemecilerinden is­met Zeki Eyuboglu, 1925'te Mac;ka-Trabzon'da dogdu. is­tanbul'da Vefa Lisesi'ni (1948), i.D. Edebiyat Fakiiltesi Fel­sefe Boliimii'nii (1953) bitirdi, Klasik Filoloji ve Tarih bo­liimlerinde okudu. Bir siire felsefe ve edebiyat ogretmenligi yaph ...

Anadolu Uygarhklan, Halk Bilgisi Varhklan ve Tiirk Dili konulannda yogunla~h. Almanca, Latince, Farsc;a gibi dillerden yaphgr c;eviriler ve c;ok c;e~itli dergilerde yayrnla­nan inceleme ara~hrma yazilarrndan ba~ka, giiniimiize dek ellinin iizerinde eserinin bir c;ok bask1s1 yapildi.

Yap1tlannda, Tiirkiye'nin aydmlanmasrna biiyiik onem veren ismet Zeki Eyuboglu; "Ulkemizde, ge(:mi§e donuk butun gelenekler ge(:erlidir. Bu duragan bir ortamz yaratmaya elveri§li gelenekler-alz§kanlzklar yasal gu(:lerle de korunmaktadzr ... Din ve­rilerine dayanan bilgi, bir buyruk niteligi ta§1d1gmdan, ara§tzr­maya-incelemeye elveri§liligi yoktur. Bilgiyi bir degi§mez buyruk niteligine donu§turerek, toplumu aydmlatmaya kalkz§mak yozla§­tzrmaktzr ... Ki§iyi deger, yapan topluma getirdigi aydmlzktzr ... " ciimleleriyle aydmlanmac1 bilimsel bir gelenegin olu~mas1-na katktlar vermeye devam etmektedir.

Anadolu inam;lan, giiniimiiz Tiirkiye'sinde insanla­nrmzrn tiim davraru~lanru derinden etkilemeye devam eden bugiin bo~ inane; haline gelmi~ inanc;lan da kapsayan, Ay, y1lan, y1ld1z, albash, ugur, siinnet, dogme, yediler ve bil­meceler konularrnda temel bir inceleme yap1h dir. Oniinden karakedi gec;mesini ugursuzluk sayarak ya~amrn1 korelten­lerin de okumas1 dilegiyle ...

ISBN 975-8269-14-3

11111 11 9 789758 269143 >

~inceleme­a.:.. Ara~tirma:12

TOPLUMS.11. OONO~OM YAYINLARI

Kapak:Omiir Bahtiyar