1

ANALOQ VƏ RƏQƏMLİ ELEKTONİKA FƏNNİ

GİRİŞ. ELEKTRON QURĞULARININ TƏSNİFATI

Elektronika – elm, texnika, istehsalat sahəsi olub, elektron vasitələrinin (EV) işlənib

hazırlanması, tədqiqi və onlardan istifadə olunması prinsiplərini əhatə edir. Bu baxımdan

analoq elektronika – yalnız fasiləsiz (kəsilməz), rəqəm elektronikası – diskret funksiya

qanunu ilə dəyişən informasiyanın çevirilməsi və emalı üçün nəzərdə tutulan ellektron

vasitələrini əhatə edir.

İstifadə olunan element bazasından asılı olaraq elektronikanın 4 əsas inkişaf mərhələsini

göstərmək olar.

Birinci nəsil (1904 - 1950) elektron cihazların səciyyələndirən əsas xüsusiyyət element

bazasını elektrovakkum və qazboşalma cihazlarının təşkil etməsidir.

Qazboşaldıcı cihazlara aiddir: elektron lampalar, elektron-vakuum borucuqlar,

qazboşaldıcı indikatorlar və s.

İkinci nəsil (1950 - 60-cı illərin əvvəli) diskret yarımkeçirici cihazların (диодların,

tranzistorların, тиристорların və c.) tətbiqi ilə səciyyələnir.

Üçüncü nəsil (1960-1980) mikroelektronika və müxtəlif inteqrasiya dərəcəli inteqral

sxemlərin və elece də mikrosxemlərin geniş inkişafı ilə bağlıdır. Bu mərhələdə elektron

qurğular etibarlılığın kəskin artması, ölçülərin, çəkinin, enerji sərfinin azaldılması ilə

səciyyələnir.

Dördüncü nəsil (1980-ci ildən hal- hazıra qədər) böyük və ifrat böyük inteqral

sxemlərdən istifadə etməklə elektron qurğuların getdikcə mikrrominiaturləşməsi ilə xarakterizə

olunur. İdarəedici siqnalların fomalaşması və ötürülməsi üsullarına görə elektron qurğular (EQ)

iki sinifə bölünür: analoq və diskret.

Analoq elektron qurğular fasiləsiz dəyişən (analoq) siqnalların qəbulu, ötürülməsi üçün

nəzərdə tutulub. Analoq elektron qurğular sadəliyi, sürətliliyi ilə fərqlənir. Lakin xətaya

davamlılığın aşağı olması və stabilliyi pozan xarici amillərin təsiri, məsələn, rütubət, zaman və

s. AEQ-lərin catışmayan cəhətləridir.

Diskret elektron qurğular (DEQ) diskret formada verilmiş elektrik siqnallarının qəbulu,

çevrilməsi və ötürülməsi üçün nəzərdə tutulub. Belə qurğular yüksək xətaya davamlılığı, kiçik

istehlak gücü və dəyəri (qiymıti) ilə fərqlənir.

Öz növbəsində diskret elektron qurğular (DEQ) impulslu və rəqəmli qurğulara bölünür.

İmpulslu elektron qurğular ardıcıl impuls siqnallarını formalaşdırır. Analoq

informasiyanın ardıcıl impulslara cevrilməsi prosesi impuls modulyasiyası adlanır.

Rəqəmli elektron qurğularda siqnalların kodlaşdırılması, yəni siqnalların müəyyən

ardıcıllığlı eynitipli impulslara çevrilməsi baş verir.

Hal hazirda yüksək etibarlılığı, yüksək xətaya davamlılığı, informasiyanı itirmədən uzun

müddətə saxlama imkanı, enerji uyğunluğu və inteqral texnalogiyalı element bazasının olmasi

sayəsində rəqəmsal elektron qurğular geniş yayılmışdır

Bir sıra elektron cihazlarında həm analoq və həm də rəqəmli informasiya olur.

Belə qurğular kimbinasiyalı elektron qurğulara aiddirlər.

Analoq elektron qurğulara aiddir: elektron gücləndiricilər, əməliyyat gücləndiriciləri,

kommutatorlar, komparatorlar, gərginlik stabilizatorları (düzləndiriciləri) və s.

2

Şəkil 1.1 Gücləndirici sxemi

İmpulslu elektron qurğulara aiddir: Multivibratorlar, təkvibratorlar, triqqerlər,

funksional çeviricilər, mişar formalı gərginlik generatorları,taymerlər və s.

Rəqəmli elektron qurğulara aiddir: Məntiqi elementlər, triqqerlər, registrlər, sayğaclar,

deşifratorlar, şifratorlar, multipleksorlar, demultipleksorlar, cəmləyicilər və s.

Kombinasiyalı elektron qurğulara aiddir: analoq-rəqəm və rəqəm-analoq çevriciləri.

GÜCLƏNDİRİCİLƏR

GÜCLƏNDİRİCİ – qida mənbəyi enerjisinin elektrik siqnallarının enerjisinə çevirilməsi

hesabına giriş elektrik siqnallarını gərginliyə, cərəyana və gücə görə gücləndirən qurğudur.

Gücləndiricinin tərkibinə daxildir: Ugir giriş elektrik siqnalı ilə idarəolunan qeyri-xətti

element, Uq qida mənbəyi, Zy müqavimətinə malik yük qurğusu. Ugir giriş siqnqlı qeyri-xətti

elementin parametrlərini idarə edir. Qeyri-xətti element kimi elektrovakuum cihazları,

tranzistorlar və digər elementlər götürülür. Gücləndirici bir və ya iki giriş və çıxışa malik ola

bilər.

Girişlərdən biri adətən düzünə,

digəri isə invers giriş adlanır.

Gücləndiricilər bir sıra əlamətlərinə

görə təsnif olunur:

gücləndirilən siqnalların

görünüşünə görə - belə gücləndiricilər

harmonik və impuls siqnallar gücləndiricilərinə bölünür;

gücləndirilən siqnalların növünə görə - gərginlik, cərəyan və güc gücləndiricilərinə

bölünür;

güclənmə tezliyinin diapazonuna görə: sabit və dəyişən gücləndiricilərinə bölünür,

dəyişən cərəyan gücləndiriciləri də öz növbəsində alçaq tezlik gücləndiricisi (ATG), yüksək

tezlilk gücləndiricisi (YTG), eninəzolaqlı (EZG) və seçici gücləndiricilərə (SG) bölünürlər,

sonuncu gücləndiricilər dar tezlik diapazonunda güclənməni təmin edir.

yükün növünə görə isə - aktiv, aktiv – induktiv və tutum müqavimətli gücləndiricilərə

bölünür.

Gücləndiricilər birkaskadlı və qalvanik, tutum, induktiv əlaqəli çoxkaskadlı ola bilər.

İş rejiminə görə gücləndiricilər 2 sinifə çölünür: xətti iş rejimli gücləndiricilər, qeyri-

xətti iş rejimli gücləndiricilər.

3

Gücləndiricilərin əsas xarakteristikaları. Gücləndiricilərin əsas xarakteristikaları

aşağıdakılardır:

Amplitud xarakteristikası: Uçıx= f (Ugir) asılılığından ibarətdir. Xətti gücləndiricilər

üçün koordinat başlanğıcından keçən düz xəttdir

Amplitud – tezlik xarakteristikası: Uçıx = (f). Çıxış siqnqlının amplitudunun tezlikdən

asılılığını ifadə edir.

Faza – tezlik xarakteristikası: Uçıx = (f). Çıxış siqnalı faza sürüşməsinin giriş siqnalı

fazasına nisbəti ilə müəyyən olunur.

Keçid xarakteristikası

Giriş gərginliyinin sıçrayışına gücləndiricinin reaksiyasını əks etdirir. Keçid

xarakteristikası gücləndiricinin girişinə düzbucaqlı impulsu verən zaman osilloqrafın

Xətti gücləndirici

Qeyri-xətti

gücləndirici

𝑈ç𝚤𝑥

𝑈𝑔𝑖𝑟 𝑎)

Eninəqütblü

gücləndirici

Seçici

gücləndirici

𝑈ç𝚤𝑥

𝑓

𝑏)

45° 𝑓

𝑐)

𝑈𝑔𝑖𝑟

𝑓0

𝜑

90°

45°

90°

0°

4

ekranında onun təsvirinə görə müəyyən olunur. Çıxış siqnalının dəyişmə prosesi ya rəqsi

(1əyrisi), ya da apperiodik (2 əyrisi) ola bilər.

Gücləndiricinin əsas parametrləri.

Gücləndiricinin əsas parametrləri aşağıdakılardır: gücləndiricinin cərəyana görə

gücləndirmə əmsalı:

𝐾𝑖 =∆İç𝚤𝑥

∆İ𝑔𝑖𝑟 (1)

Gücləndiricinin gərginliyə görə gücləndirmə əmsalı:

𝐾𝑈 =∆𝑈ç𝚤𝑥

∆𝑈g𝑖𝑟 (2)

Gücləndiricinin gücə görə gücləndirmə əmsalı:

𝐾𝑃 =∆𝑃ç𝚤𝑥

∆𝑃g𝑖𝑟 (3)

Burada, İgir, İçıx, Ugir, Uçıx, Pgir, Pçıx kəmiyyətləri uyğun olaraq gücləndiricinin

giriş və çıxışında cərəyanın, gərginliyin və gücün təsiredici qiymətləridir;

Gücləndiricinin buraxma zolağı 2 f – gücləndiricinin tezlik xassəsini xarakterizə edir (0,707

– Kmax səviyyəsində ölçülür)

2∆𝑓 = 𝑓𝐵 − 𝑓𝐻 (4)

Gücləndiricinin giriş müqaviməti:

𝑍g𝑖𝑟(𝑓) =𝑈g𝑖𝑟(𝑓)

İg𝑖𝑟(𝑓) (5)

Gücləndiricinin çıxış müqaviməti:

𝑈ç𝚤𝑥

𝑓

𝑑)

𝑈𝑔𝑖𝑟 2

1

5

𝑍çıx(𝑓) =𝑈çıx(𝑓)

İçıx(𝑓) (6)

Gücləndiricinin çıxış gücü – yükdə ayırılan gücdür.

Gücləndiricidə siqnqlların təhrifi – çıxış siqnalının formasının giriş siqnalına nəzərən meyl

etməsidir.

6

Bipolyar tranzistor əsasında gücləndirici qurğuların iş prinsipi. Ümumi

emitterli gücləndirici kaskad

Gücləndirici qurğular qurularkən bipolyar və sahə tranzistorları əsasında həyata keçirilən

kaskadlar daha geniş tətbiq sahəsi tapmışdır. Ən çox isə həmin tranzistorların uyğun ümumi

emitterli və ümumi istoklu birləşmə sxemlərindən istifadə olunur. Ümumi bazalı və ümumi

zatvorlu sxemlərdən dar çərçivəli qurğularda, məsələn, ultraqısa dalğa (UQD) diapazonunda

işləyən radioqəbuledici qurğuların giriş dövrələrində istifadə olunur. Ümumi kollektorlu və

ümumi stoklu birləşmə sxemlərdən nadir hallarda istifadə olunur.

Şəkil 1 – də ümumi emitterli sxem üzrə qoşulmuş gücləndirici kaskadlar təsvir olunmuşdur.

Şəkildən göründüyü kimi kaskadın qurulması prinsipi bipolyar tranzistorun keçiriciliyinin

növündən asılı deyil. Buna görə də n – p – n növ tranzistor əsasında kaskadınn işini nəzərdən

keçirmək kifayətdir. Həmin kaskadlar inteqral mikrosxemlərdə (İMS) çox geniş istifadə

olunur. Əvvəlcədən R y yük elementinin tamamilə aktiv xarakter daşıdığını və gücləndirici

kaskadın U q gərginliyinin sabit olduğunu qəbul edək.

Şəkil 1 n- p - n növ (a), p - n - p (b) bipolyar tranzistorlar əsasında

Verilmiş sxemdə yükün qoşulmasının 2 üsulu mövcuddur. Birinci halda Rk rezistoru

tranzistorun kollektor dövrəsinə bilavasitə qoşulmuş yük elementidir. Belə qoşulma zamanı

kaskad gücləndirici qurğunun ardıcıl struktur sxemini həyata keçirir. İkinci halda tranzistorun

kollektor və emitter çıxışına paralel qoşulmuş R y rezistoru əlavə yük elementi kimi istifadə

olunur.

Yüklərin müxtəlif qoşulma üsulları kaskadların xassələrinin müxtəlifliyinə gətirib çıxarır.

Belə ki, şəkil 1, a – da təsvir olunmuş sxemdə kaskadın giriş və çıxış siqnnalları üst-üsə

düşür. Deməli , kaskad qeyri-inversdir. Onun üçün

u çıx = i k ∙ R k (3.1)

ifadəsi ödənilir.

Güc gücləndiriciləri bir və iki taktlı olur. Birtaktlı güc gücləndiricisindən kiçik gücü

gücləndirmək üçün istifadə olunur. Belə gücləndiricilərin çatışmayan cəhəti transformatorun

kaskadlararası əlaqəsində yaranan çatışmamazlıqlardır.

Transformatorlu ikitakatlı güc gücləndiricisi. Belə gücləndiricilərdə giriş dövrəsinə

ikinci dolağı ”0“ – li Tr 1 transformatoru qoşulur. Bu VT 1 və VT 2 tranzistorlarının

bazalarında eyni amplitudalı, lakin fazaca bir – birinin əksinə olan iki gərginlik almaq imkanı

verir.

+𝑈𝑞

𝑅𝑘

𝑅𝑏

𝐸𝑠ü𝑟

𝑢𝑔𝑖𝑟

𝑒ş 𝑉𝑇

𝑢ç𝚤𝑥

𝑎)

−𝑈𝑞

𝑅𝑘

𝑅𝑏

𝐸𝑠ü𝑟

𝑢𝑔𝑖𝑟

𝑒ş 𝑉𝑇

𝑢ç𝚤𝑥

𝑏)

7

Şəkil 2 Transformatorlu ikitakatlı güc gücləndiricisi sxemi

Tranzistorun bazalarına müsbət gərginlik verdikdə, onlar açıq vəziyyətdə olur, onlardan

cərəyan Ek – nın müsbət qütbündən başlayaraq Tr 2 transformatorunu sıfır nöqtəsi, Tr 2

transformatorunun birinci yarımdolağından, tranzistorun kollektor – emitter keçidindən,

ümumi məftil vasitəsilə Ek – nın minusuna axar. Deməli, Tr 2 transformatorunun birinci

dolağında cərəyan ”0“ – nəqtəsindən əks istiqamətlərdə axacaq. Buna görə də cərəyanlar

çıxılır: İy = İ 1 – İ 2.

Yükdəki cərəyan hər bir tranzistordakı cərəyanla müqayisədə ikiqat amplitudaya malik

olur. Deməli, belə sxem tranzistordakı səpələnmə gücü ilə müqayisədə yükə ikiqat güc verir.

Belə sxemlər böyük gücü gücləndirmək üçün istifadə olunur.

Onların üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, qeyri – xətti təhriflər kiçik olur, belə ki, içlikdə

maqnit selinin sabit təşkiledicisi yox olur və doyma baş vermir. Sxem qida gərginliyinin

döyünməsinə həssas deyil.

Çatışmayan cəhətlər: çatışmayan bütün cəhətlər transformator sxemində olur: dar tezlik

diapazonu, transformatorun ölçü və çəkisinin böyük olması, böyük tezlik təhrifi.

Transformator kaskadlarının çatışmamazlıqlarını qismən aradan qaldırmaq olur. Belə ki,

girişdə Tr 1 transformatoru əvəzinə fazainvers kaskad qoşulsun (şəkil 3).

Şəkil 3. Fazainvers kaskadlı ikitaktlı gücləndirici

𝑈𝑔𝑖𝑟 𝑅𝑦

𝐸𝑘

𝑅𝑏′

𝑅𝑏′′

𝑇𝑟2 𝑇𝑟1 𝑉𝑇1

𝑉𝑇2

𝑈ç𝚤𝑥1

𝑈ç𝚤𝑥2 𝑈𝑔𝑖𝑟

𝑅𝑒 𝑅𝑏′′

𝑅𝑏′ 𝑅𝑘

𝐸𝑘

𝑐𝑝

𝑐𝑝

𝑉𝑇1 𝑐𝑝

8

İkitaktlı transformatorsuz güc gücləndiricisi

Müxtəlif növ keçiricilikli tranzistorlar əsasında həyata keçirilmiş belə gücləndirici

kaskadlar daha geniş tətbiq sahəsi tapmışdır (şəkil 4).

VT 1 tranzistoruna giriş gərginliyinin müsbət yarımdalğasını verdikdə, o açılır, VT 2

tranzistoru isə bağlanır. Bu vaxt yük dövrəsinə cərəyan Ek1 – in müsbət qütbü, VT 1

tranzistorunun kollektor – emitter, Ry, ümumi məftil, Ek1 – in minusu dövrəsi boyunca axır.

VT 1 tranzistoruna giriş gərginliyinin mənfi yarımdalğası daxil olduqda isə,o bağlanır, əksinə

VT 2 tranzistoru açılır. Onun vasitəsilə yük dövrəsinə cərəyan Ek2 – nin plyusundan Ry, VT

2 –nin emitter – kollektor, Ek2 – nin minusu boyunca axır. Bunun nəticəsində yükdə cərəyan

və gücün amplitudu ikiqat artır, yükdəki cərəyanlar çıxılır.

Belə gücləndiricilərin üstün cəhətləri: böyük çıxış gücünə malikdir, QM – nin

döyünmələrindən asılı deyil, qeyri – xətti təhrifi kiçikdir. Bundan başqa bu gücləndiricilər o

birilərdən fərqli olaraq transformatorlu kaskadların çatışmamazlıqlarından azaddır.

Verilmiş sxemlərin çatışmayan cəhətləri: yük dövrəsindəki qısaqapanmalar və əlavə

yüklənmə nəticəsində tranzistorların tez sıradan çıxması.

𝑉𝑇1

𝑉𝑇2

𝑅𝑦

𝑅𝑘1

𝑅𝑘2

𝑈𝑔𝑖𝑟

𝐶𝑝

Şəkil 4 İkitaktlı transformatorsuz güc

gücləndirici

9

Əməliyyat gücləndiriciləri (ƏG).

ƏG-nin təsnüfatı, əsas parametirləri.

Tətbiqi - ƏG qoşulma sxemləri.

ƏG-nin təsnüfatı, əsas parametirləri.

Indiyə qədər ayrıca diskret elementlər (tranzistorlar, diodlar, rezistorlar) üzərində

qurulmuş gücləndiricilərə baxırdıq. Bu diskret elementlər texnalogiyanın inkişafı ilə

əlaqədər olaraq monalit inteqral mikrosxem (İS) daxilində yerləşmiş komponentlər

əsasında hazırlanmışdır. Əvvəlcə hazırlanmış bu mikrosxemlər yalnız riyazi

əməliyyatları yerinə yetirmək üçün istifadə olunurdu. Ona görəda həmin mikrosxemə

əməliyyat gücləndiricisi (ƏG) adı verilmişdir. Sonradan ƏG-nin xaricində köməkçi

dövrələr qurmaqla tətbiq sahələrini genişləndirmişlər. Buna görə də ən böyük giriş

və kiçik çıxış müqavimətinə maslik olan ən yüksək güclənmə əmsallı riyazi

əməliyyatları yerinə yetirən analoq siqnal qurğusuna ƏG-i deyilir.

İdeal ƏG-nin praktiki olaraq aşağıdakı xüsusiyyətləri mövcuddur:

çox yüksək güclənmə əmsalına (50 000 və ondan yüxarı) malikdir

çox geniş buraxma zolağına və ATX-na malikdir;

çox böyük giriş müqavimətinə malikdir;

çox kiçik çıxış müqavimətinə malikdir;

sıfır dreyfi kifayət qədər azdır və.s.

ƏG-sinin elektrik sxemlərindən birinin təsviri şəkil 6.1-də verilmişdir.

Bu ƏG-i iki girişə malikdir: invers girişi (-), bu girişdən verilmiş siqnal çıxışdan

çıxarkən əks fazalı olur yəni 180o çevrilir.İkinci giriş invers girişdir (+) buradan daxil olan

siqnaı isə çıxışda eyni fazası olur.

Şəkil 6.1 Əməliyyat gücləndiricisinin (ƏG) şərti qrafiki işarəsi

10

ƏG- i adətən iki və ya üç kaskadlı olur. Birinci kaskad differensial gücləndiricidən

ibarətdir, ikinci kaskad gərginlik gücləndiricisi və nə hayət axirıncı emitter

təkrarlayıcısı, güc gücləndiricisindən ibarət olur. ƏG-nin digər bir elektrik sxemi

üzərində onun çıxışlarının nəyə xidmət etdiyini göstərək. Şəkil 6.2 –də göstərilmiş

elektrik sxemində D –cıxışları ATX-ini korrekt etmək üçün və ya balanslaşdırmaq

üçün istifadə olunurlar. Çıxış gərginliyini təyin etmək üçün aşağıdakı ifadədən istifadə

olunur.

Uçıx= Kuo(Ugir1- Ugir2),

harada ki, Kuo- ƏG-nin gərginliyə görə güclənmə əmasalı, Ugir1 və Ugir2 müvafiq

girişləridirlər.

Məsələn, markirovka olunmuş ƏG K553УD2 - ni götürək.

Şəkil 6.2 ƏG-nin elektrik sxemi

Bu sxemdə A –invers , B-qeyri invers çıxışdır, C- çıxışlarına ikiqütblü qida mənbəyi

qoşulur, D - korreksiya dövrəsinə qosulmaq üçün çıxişlarıdır.

ƏG əsas parametirlərinə aşağıdakılar aid edilirlər:

Qida mənbəyinin gərginliyi – Uq;

Gərginliyə görə güclənmə əmsalı Kuo = Uçıx/Ugir. Ku= 105-

107

Giriş müqaviməti Rgir. (Giriş müqavimətini artırmaq üçün sahə tranzistorundan da

iştifadə olunurlar).

Çıxış müqaviməti Rcıx . (adətən 100 Om-lara qədər olurlar).

Giriş çərəyanları İg(-) və İg(+) bu cərəyanlar giriş şinlərindən axan cərəyanlardır.

Gıriş cərəyanlar fərqi İg= İg(-) - İg(+) Giriş cərəyanı bir birindən (10-20)%

fərqlənə bilər.

Çıxış cərəyanı İçıx

11

Sürüşmə gərginliyi Usür. Bu gərginlik ona görə girişə verilir ki, çıxış gərginliyi sıfr

olsun. Adətən bu gərginlik bir milli voltdan on milli volta qədər ola bilər.

Tələb olunan gücü və tələb olunan cərəyanı. Pt, İt

Sinfaz siqnalının zəifləmə əmsalı

Amplitud –tezlik xarakteristikası:

Şəkil 6.3

Vahid güclənmə tezliyi fvah.,- Kuo=1 güclənmə əmsalı vahidə bərabər olduqdakı

tezlikdir.

Çıxış gərginliyinin yüksəlmə sürəti Kn. O ƏG-sinin cəldliyini göstərir (V/mksan.)

Belə ifadə olunur Kn=Δ Uçıx/Δt (V/mksan.)

ƏG-nin təsnifatı: Bütün əməliyyat gücləndiricilərində ATX-nı ya daxili korreksiya

vasitəsi ilə ya da xarici korreksiya dövrəsi ilə tənzimlənir. Digər hahhlarda tələb

olunarsa passiv elementlər qoşulur. ƏG-lərinin bir qismində qısa qapanmadan müdafiə

dövrəsi mövcuddur.

Şəkil 6.4 Çıxış siqnalının sürüşməsinin qrafiki

12

Təyinatına görə ƏG-ni aşağıdakı beş qrupa bölmək olar:

1.Universal ƏG-ləri- hansı ki, orta xarakteristikaya malikdir.

2. Preslənmiş ƏG-i zəif siqnalları gücləndirmək üçün informasiya – ölçü texnikasında

istifadə olunur. Böyük güclənmə əmsalına və aşağı səviyyəli küyə malikdir. Bunlardan

modulyasya – demodulyasya prosesində istifadə olunur. Məs. K140YD21, K140YD24 və .s

3. Cəldişləyən ƏG-i - yüksək tezlikli siqnalları çevirmək üçün istifadə olunurlar tqur <1mks

, fvah > 10MHs olur.

4.Mikrogüclü ƏG-i - az güc tələb olunan gücləndiricilərdir.

5.Çoxkanallı ƏG-i – bu gücləndirici bir korpusda yerləşdirilmiş bir necə ƏG-indən (2

və ya 4 ƏG-dən) ibarət olur. Məs. K140YD20, K1401YD1 , K1401YD2.

ƏG-i ilə təyin olunmuş tezlikdə işləyən zaman faza sürüşməsi yarana bilər. Faza

sürüşməsi nəticəsində isə müsbət əks əlaqənin əmələ gəlməsi etimalı mümkündür ki, bu da

gücləndiricidə öz-özünə həyacanlanmaya gətirib çıxarır. Bunun təhlükəsizliyini aradan

qaldırmaq üçün həmin gücləndiricidə RC-dən ibarət korreksiya dövrəsi yaradılır. Bu

korreksiya dövrəsi ya daxili ya da xarici passiv komponentlərdən ibarətdir. T- formalı iki

ardicil kondensator və bir müqavimət, eyni ilə əksinə iki müqavimət bir kondensator dövrəsi

korreksiya dövrəsi adlanır.

13

Rəqəmli elektronika. Giriş.

Rəqəm metodu və rəqəm qurğuları müxtəlif inteqrasiyalı inteqrql sxemlərdə tətbiq

olunmuş, o cümlədən, mikroprosessor qurğularında, televiziya, radioötürücü, radioqəbuledici

və başqa rabitə avadanlıqlarında tətbiq olunur. Buna görə də rəqəm sistemləri sahəsində

rabitə texniklərinin hazırlığının yüksəldilməsi vacibdir. Belə ki, rəqəm qurğularının

işlənməsi, təmiri və istismarında bu texniklərin iştirakı tələb olunur.

Bu fənnin əsas məqsədi mürəkkəb rəqəm sistemlərinin öyrədilməsinə əsaslanan impuls,

rəqəm və mikroprosessor qurğularının baza hazırlığını formalaşdırmaqdır.

Biz sizinlə mikroprosessor kompleksinə daxil olan mikrosxemlərdən istifadə olunmaqla

(etməklə) impuls qurğularının əsas şəbəkələri və rəqəm qurğularının qurulma prinsipi ilə

tanış olacağıq.

Rəqəmli elektronika – EHM və mikroprosessor qurğularının iş prinsipini təşkil edən

rəqəm qurğuları ilə təhciz olunmuş məntiqi sxem və məntiqi proqram əsasında yığılmış

hissələr arasında əlaqələndirici rolunu oynayır.

Bundan əlavə fənn müasir rəqəmli qurğuların istifadə olunması ilə EHM-ləri təşkil edən

ayrı-ayrı elementlərin və bu elementlər üzərində qurulmuş müxtəlif blok və hissələr

arasındakı struktur, funksional, prinsipal əlaqələrin öyrənilməsi ilə bilavasitə məşğul olur.

İmpuls formalı rəqəmli siqnalın parametrləri.

Radio və xətti rabitə, radiolokasiya, televiziya və EHM-lərdə, rabitə və elektronikada,

eləcədə başqa sahələrdə impuls qurğularından istifadə olunur. İmpuls qurğularında elektrik

siqnallarının 2 növündən istifadə olunur:

1. İmpuls və ya elektrik siqnalları.

2. Gərginlik və ya cərəyan düşgünlüyü.

1. Elektrik impulsu – qısa müddət arası gərginliyin və cərəyanın öz ilk təyinatından

dəyişməsidir. Aşağıdakı şəkildə düzbucaqlı və trapesiya formalı impuls siqnalı

göstərilmişdir.

U U b c

b c

Um

Um a d a d

t t

tu tf tc

14

İmpulsun öz təyinatından dəyişən ab hissəsi frontal, impulsun öz əvvəlki vəziyyətinə

qayıdan cd hissəsi impuls kəsiyi adlanır. bc və ad sahələri – uyğun olaraq impulsun təpəsi

və əsası (dibi) adlanır.

İmpulsları qeyd etmək üçün xüsusi parametrlərdən istifadə olunur.

Um – amplituda

tu – impulsun müddəti

tf – frontal müddət

tc – kəsik müddətidir.

Səkildən göründüyü kimi düzbucaqlı olmayan impulsun müddəti onun təyin olunduğu

gərginliyin və ya cərəyanın səviyyəsindən asılıdır. Təpəyə yaxın müddət az, dibdə isə

(əsasda) yüksəkdir. İmpulsun müddətini 0.5 Um və ya 0.1 Um –də ölçmək şərtləndirilmişdir.

U

b1

0.9Um ∆U

Um

0.1Um

0

tf tc b2

tu Real qurğularda impulsun forması yuxarıda göstərilən ideal formadan fərqlidir. Real

impulslarda frontal və kəsik müəyyən uzunluğa malıkdir, onun təpəsi abses oxuna II deyil və

s.

Real impulsu müəyyən etmək üçün bir sıra əlavə parametrlər daxil edilir. Real impulsun

müddəti arasında ∆U gərginliyinin bəzi dəyişiklikləri nəzərə çarpır. Bu dəyişiklik təpənin

qeyribərabərliyi adlanır. Qurğularda baş verən dəyişmə prosesinin nəticəsi olaraq b1

impulsunun təpədə artımı və impulsun hərəkəti qurtardıqdan sonra b2 artımı ola bilər. Real

impulsun front və kəsiklərinin sərhəddini göstərmək çətindir. Buna görə də impulsun 0.1Um-

dən 0.9Um-ə qalxma müddəti frontal müddət (tf) hesab olunur. İmpulsun 0.9Um-dən 0.1Um-ə

dəyişmə müddəti kəsik (tc) müddəti hesab olunur. tf və tc tu-ya nisbətən nə qədər kiçik olarsa,

impulsun forması daha çox düzbucaqlı formaya yaxınlaşır. İmpulslar “+” və “-“ sahəli, eləcə

də müxtəlif sahəlıf sahəli impulslara ayrılır.

15

U U

t t

Bir – birinin ardınca ardıcıl olaraq dəyişən impulslar, impulslar ardıcıllığını əmələ

gətirir. İmpulslar ardıcıllığının eyni zaman fasiləsində baş verən dəyişmələri dövrü impuls

ardıcıllıqlarını əmələ gətirir. Dövrü ardıcıllıqları qeyd etmək üçün əlavə parametrlər daxil

edilir. 2 qonşu eyni sahəli impulsların eyni adlı frontları arasındakı zaman kəsiyi olan T

impulsunun təkrarlanma periodudur.

U tu tf

t

T Əks təkrarlanma periodunun uzunluğu, impulsların təkrarlanma tezliyi adlanır və

aşağıdakı kimi təyin edilir:

𝑓 =1

𝑇

Periodun bir hissəsini tf – fasilə təşkil edir ki, bu da bir impulsun qurtarması, növbəti

impulsun başlanğıcıdır. Yəni:

𝑡𝑓 = 𝑇 − 𝑡𝑢

İmpuls müddətinin təkrarlanma perioduna nisbəti dolma əmsalı adlanır.

𝛾 =𝑡𝑢𝑇

Dolma əmsalı vahiddən kiçik sonsuzluqdur. Dolma əmsalının əksi həcmi impuls

sıxılmaları adlanır.

𝑄 =1

𝛾=

𝑇

𝑡𝑛

2. Gərginlik düşgünlüyü – 2 səviyyə arasında gərginliyin sürətlə dəyişməsi-dir. Əgər

gərginliyin dəyişməi aşağı U0 səviyyədən daha yüksək U1 səviyyəyə dəyişməsi baş verərsə

belə düşkünlük “+” və əksinə gərginliyin daha yuxarıdakı səviyyədən aşağı səviyyəyə

dəyişməsi “-” düşgünlük adlanır. Düşgünlüyü poten-sial siqnallar da adlandırırlar və Um –

amplituda və frontun müddəti ilə xarakterizə olunur.

Amplituda Um – düşgünlükdən əvvəl və sonrakı gərginlik səviyyələrinin fərqidir.

Frontun müddəti – gərginliyin bir səviyyədən başqa səviyyəyə dəyişmə vaxtı ilə xarakterizə

edilir. tn – “+” düşgünlüyünün frontal müddət, tc – kəsiyi müddətidir.

Frontal müddəti sıfra = olan düşgünlüyü hərdən “sıçrayış” da adlandırırlar.

16

h U U

Um

U0 t 0 t

0 tf+

tc-

Məntiqi funksiya haqqında anlayış.

Müxtəlif hərəkətləri, əşyaları qeyd etmək üçün sözlərdən istifadə olunur. Sözlər isə əlifba

adlanan həriflərdən ibarətdir. Rəqəm texnikasında bu məqsədlə kod sözlərindən istifadə

olunur. Bu sözlərin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar eyni uzunluqda olurlar və onların

qurulması üçün cəmi 2 hərifdən istifadə olunur: 0 və 1. beləliklə rəqəmli qurğularda kod sözü

müəyyən uzunluqda 0 və 1 simvollarının ardıcıllığından ibarətdir. Məsələn: 1011101. Bu

sözlərlə rəqəmləri də ifadə etmək olar. Bundan sonra kod sözü haqqında danışdıqda 1 və 0

həriflərini 0 və 1 rəqəmləri ilə qarışıq salmamaq üçün biz onları məntiqi 0 və məntiqi 1

adlandıracağıq. Əgər kod sözünün uzunluğu n mərtəbədən ibarətdirsə onda kod sözünün 2n

müxtəlif kombinasiyalarını düzəltmək olar. Məsələn, n=3 olduqda 23 = 8 kod sözünü qurmaq

olar: 000, 001, 010, 011, 100, 101, 110, 111.

Mürəkkəb rəqəmli qurğuların ayrı-ayrı şəbəkələri arasında ötürülən informasiya kod sözü

formasında verilir. Belə ki, hər bir şəbəkənin girişinə kod sözu daxil olur, şəbəkənin çıxışında

daxil olan kod sözunun nəticəsinə uyğun olan çıxış kod sözü formalaşır. Çıxış sözü şəbəkənin

girişinə daxil olan kod sözündən asılıdır. Ona görə də demək olar ki, çıxış sözü o funksiyadır

ki, onun arqumenti giriş sözüdür. Belə funksiyanın əsas xüsusiyyəti odur ki, funksiya və onun

arqumenti məntiqi 0 və məntiqi 1 mahiyyətini ala bilər. bundan sonra belə funksiyaları riyazi

məntiqi funksiya adlandıracağıq. Riyazi məntiqi funksiyanı (RMF) formalaşdıran qurğular

məntiqi qurğular və ya rəqəmli qurğular adlanır.

Məntiqi qurğular kod sözünün giriş və çıxış üsullarına görə: ardıcıl, paralel və qarışıq

olaraq 3 qrupa bölünür.

Ardıcıl hərəkətli qurğuların girişinə kod sözünün simvolları eyni zamanda deyil, simvol

ardınca simvol daxil olur. Bu formada da çıxış sözu verilir. Belə qurğunu misal olaraq

aşağıdakı kimi göstərmək olar.

Məntiqi

qurğu

𝐺𝑖𝑟.1 1 0 1 t

𝐺𝑖𝑟.2 0 1 1 t

Ç𝚤𝑥. 1 1 0 t

𝐺𝑖𝑟.2

𝐺𝑖𝑟.1

Ç𝚤𝑥.

17

Paralel qurğuların girişinə kod sözünün bütün n simvolları eyni zamanda daxil olur və

elə bu formada da çıxış sözü əmələ gəlir.

gi1 gi1 1 t

gi2 gi2 0 t

gi3 çıx1 gi3 1 t

çıx2 gi1 0 t

gi1 çıx3 gi2 1 t

gi2 gi3 1 t

gi3 çıx1 1 t

çıx2 1 t

çıx3 0 t

Şəkildən göründüyü kimi giriş kod sözü üzərində məntiq əməliyyatları paralel formada

həyata keçirilir. Qurğunun girişi 2 qrupa bölünür (I; II). Bu girişlər 3 dərəcəli giriş kod

sözünü paralel formada qəbul etmək üçündür. Eləcədə çıxışda paralel formada 3 dərəcəli

çıxış kod sözü alınır.

Qarışıq hərəkətli qurğularda giriş və çıxış kod sözləri müxtəlif formada olur. Məsələn;

giriş sözü ardıcıl, çıxış kod sözü isə paralel formada olur və əksinə. Qarışıq hərəkətli

qurğulardan kod sözünün bir formasından başqa formasına keçmək üçün istifadə olunur.

Məntiqi qurğular funksiyalaşdırma üsullarına görə 2 qrupa bölünür: kombinasiyalı və

ardıcıl qurğular.

Kombinasiyalı qurğularda (yaddaşsız avtomat), çıxışdakı hər bir simvol (məntiqi 0 və ya

məntiqi 1) həmin anda girişdə olan simvollarla (məntiqi 0 və ya məntiqi 1) müəyyən olunur

və bu zaman əvvəlki anda qurğunun girişində hansı simvollar yığımının olmasının fərqi

yoxdur. Buna görə də kombinasiyalı qurğuların yaddaşı olmur (onlar qurğunun əvvəlki işi

haqqında informasiya saxlamırlar).

Ardıcıl qurğularda (və ya yaddaşlı avtomat) çıxış siqnalı nəinki həmin anda girişdə olan

simvollarla, həmdə qurğunun daxili vəziyyətindən və bu vəziyyətin qurğunun əvvəlki zaman

anlarında olduğu sımvollar yığımından da asılıdır. Buna görə də demək olar ki, ardıcıl

qurğular yaddaşa malikdir. Onlar özündə qurğunun əvvəlki vəziyyəti haqqında informasiya

saxlayır.

Məntiqi

qurğu

18

Elementar məntiqi funksiyalar.

Klassik riyaziyyatda funksiyanın çevrilməsinin 2 üsulundan istifadə olunur: analitik və

cədvəl. Elə bu üsulla da funksiya verilə bilər. Cədvəl üsulundan istifadə etdikdə həqiqətlər

cədvəli adlanan cədvəl qurulur. Bu cədvəldə arqumentin bütün mümkün olan mənaları

(varıantları) və bu mənalara uyğun məntiqi funksiyalar verilir. 1 arqumentli funksiyanın

həqiqətlər cədvəli aşağıdakı kimidir. (Cədvəl 1)

1 arqumentli funksiya cədvələ uyğun olaraq

aşağıdakı kimi ifadə olunur.

f1(x) = 0; f2(x) = x;

f3(x) = x; f4(x) = 1

Əgər funksiyanın arqumenti n-ə =dirsə,

onda arqumentin müxtəlif məna birləşmələri 2n-ə = olacaq. Belə ki, n = 2 olduqda

arqumentin mənaları (variant-ları) sayı 22 = 4arqumentli olacaq. Belə arqumentli

funksiyaların sayı 24 = 16 olacaq. Belə funksiyanın həqiqətlər cədvəli aşağıdakı kimi

olacaqdır.

(Cədvəl 2)

Məntiqi funksiyanın yazılışı analitik üsulla da mümkündü. Adi riyaziyyatda funksiyanın

analitik formada verilməsi riyazi ifadə formasında olur, hansı ki, funksiyanın arqumentlərini

xüsusi riyazi əməliyyatlarla əlaqəndirilir. Buna uyğun olaraq məntiqi funksiyanın analitik

formada verilmə üsulu funksiyanın arqumentlər üzərində hansı məntiq əməliyyatlarının və

hansı ardıcıllıqla yerinə yetirilməsi lazım olduğunu göstərir. Cədvəl 3-də məntiqi ifadənin

yazılışı zamanı istifadə olunan məntiq əməliyyatları göstərilmişdir.

Funksiyanın həqiqətlər cədvəli (cədvəl 2) ilə məntiq əməliyyatlarının həqiqətlər cədvəlinin

(cədvəl 3) müqayisəsindən aşağıdakıları almaq olar.

Arqument Funksiyalar

x f1(x) f2(x) f3(x) f4(x)

0 0 0 1 1

1 0 1 0 1

Arqument Funksiyalar

x1 x2

f 0(x

)

f 1(x

)

f 2(x

)

f 3(x

)

f 4(x

)

f 5(x

)

f 6(x

)

f 7(x

)

f 8(x

)

f 9(x

)

f 10(x

)

f 11(x

)

f 12(x

)

f 13(x

)

f 14(x

)

f 15(x

)

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

0 1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

1 0 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

1 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

19

(Cədvəl 3)

Məntiqi

əməliyyatın işarəsi.

Həqiqətlər cədvəli Necə oxunur Əməliyyatın adı

Əsas Əlavə x1 0 0 1 1

x2 0 1 0 1

x1 · x2 x1 x2;

x1 x2;

x1& x2

x1 · x2 0 0 0 1 x1 və x2 Konyuksiya;

məntiqi VƏ

x1V x2 x1+ x2 x1V x2 0 1 1 1 x1 və ya x2 Dizyuksiya; məntiqi

VƏ YA; məntiqi

cəm.

x1→ x2 x1 x2 x1→ x2 1 1 0 1 əgər x1-dirsə,

onda x2

İmplikasiya.

x1~ x2 x1 ≡ x2

x1 ↔ x2

x1~ x2 1 0 0 1 x1 ekviva-

lentdir x2

Ekvivalentlik;

bərabərmənalılıq

funksiyası.

x1 x2 x1 V x2 x1 x2 0 1 1 0 Ya x1, ya da

x2; x1, x2-yə

ekvivalent

deyil.

2-lik modla görə

cəm. Bərabərmə-

nalı olmayan

funksiya

x1 ∆ x2 x1 → x2

x1 x2 x1 ∆ x2 0 0 1 0 x2-yə görə

x1qadağandır

Qadağa; implika-

siya deyil.

x1│x2 ─ x1│x2 1 1 1 0 x1 və x2

uyğun deyil

Məntiqi VƏ -YOX;

Şiffer ştrixi; kon-

yuksiyanın inkarı

x1 ↓ x2 ─ x1 ↓ x2 1 0 0 0 Nə x1, nə x2 Məntiqi VƏ YA-

YOX(diz-nın inkarı)

x

x

x 0 1 x1 deyil Məntiqi YOX; mən-

tiqi inkar; inversiya. x 1 0

f1(x1, x2) = x1 · x2 f7(x1, x2) = x1V x2 f11(x1, x2) = x2→ x1

f2(x1, x2) = x1 ∆ x2 f8(x1, x2) = x1 ↓ x2 f12(x1, x2) = 𝑥1̅̅̅

f4(x1, x2) = x2 ∆ x1 f9(x1, x2) = x1~ x2 f13(x1, x2) = x1→ x2

f6(x1, x2) = x1 x2 f10(x1, x2) = 𝑥2̅̅ ̅ f14(x1, x2) = x1│x2

Cədvəl 2-dəki qalan f0(x1, x2) = 0; f3(x1, x2) = x1; f5(x1,x2) = x2; f1(x1, x2) = 1 funksiyaları

praktiki olaraq maraqlı deyildir.

Bundan sonra bir və iki arqumentli funksiyaları elementar məntiqi funksiya adlandıracağıq.

Funksiyanın məntiqi ifadəlıri 1 məntiqi əməliyyatdan ibarətdirsə belə funksiyalar elementardır.

20

Məntiqi funksiyanın xüsusiyyətləri.

Dəyişən x1 və x2-nin konyuksiyası o vaxt məntiqi 1-ə bərabər olur ki, x1 və x2 məntiqi 1-ə

bərabər olsun (elə buna görə də əməliyyat VƏ YA adlanır).

Dəyişənlətin sayı 2-dən artıq olarsa və bütün dəyişənlər məntiqi 1-ə bərabər-dirsə, onda

onların konyuksiyası məntiqi 1-ə bərabər dir, heç olmazsa dəyişən-lərdən biri məntiqi 1-ə

bərabər olarsa dizyuksiya məntiqi 1-ə bərabər olacaq.

Mürəkkəb məntiq əməllərini y\yetirmək üçün riyaziyyatda olduğu kimi əməliyyatların

y\yetirilmə ardıcıllığı xüsusi ardıcıllıqla aparılır: əvvəlcə inversiya əməliyyatı y\yetirilir,

sonra konyuksiya əməliyyatı və nəhayət sonda dizyuksiya əməliyyatı y\yetirilir.

Məsələn: x1 V x2 · �̅�3 V �̅�4 · x2 məntiqi ifadəsinin yazılışı göstərir ki, ifadə hesablananda

əvvəl �̅�3 və �̅�4 inversiya əməliyyatı y\yetirilir, sonra x2 · �̅�3 və �̅� 4 · x2 konyuksiya

əməliyyatı və nəhayət sonda dizyuksiya əməliyyatı y\yetirilir. əgər bu qaydanı pozmaq lazım

gələrsə (-dən istifadə olunur. Məsələn, (x1 V x2) ·( �̅�3 V x4). Bu halda əvvəl (-zə içərisindəki

əməliyyatlar y\yetirilir. Əyər bir (-zə içərisində başqa bir (-zə varsa, onda əvvəlcə daxildəki

(-lər həll olunur.

Konyuksiya və dizyuksiya əməliyyatları 1 sıra xüsusiyyətlərə malikdir:

321321

321321

)()(

)()(

xxxxxx

xxxxxx

qruplaşdırma qanunu.

1221

1221

xxxx

xxxx yerdəyişmə qanunu.

)()()(

)(

3121321

3121321

xxxxxxx

xxxxxxx

paylama qanunu.

Aşağıdakı ifadələrin qanuna uyğun olduğuna baxaq:

1 · X = X 1 V X = 1

0 · X = 0 0 V X = X

X · X = X X V X = X

X · �̅� = 0 X V �̅� = 1

De Morqan formulu adlanan qanunun həqiqiliyini yoxlayaq:

(𝑋1 𝑉 𝑋2)̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ = �̅�1 · �̅�2

(𝑋1 ∙ 𝑋2)̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ = �̅�1 ∨ �̅�2

(𝑋1 𝑉 𝑋2)̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ = �̅�1 · �̅�2 ifadəsinin sol tərəfi (𝑋1 𝑉 𝑋2)̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ 1-ə o vaxt bərabər olur ki, X1 V X2

= 0 olsun. Bunun üçün də mütləq X1 = 0 və X2 = 0 olmalıdır.

İfadənin sağ hissəsi o zaman 1-ə bərabər olur ki, mütləq �̅�1 = 1 və �̅�2 =1 olsun, yəni X1

= 0 və X2 = 0 olduqda. Beləliklə də ancaq X1 = 0 və X2 = 0 yığımı (cütü) ifadənin sağ və sol

21

hissəsini 1-ə bərabər edir. Göründüyü kimi, arqumentin mənalarının qalan yığımlarında

ifadəninsağ və sol hissəsi 0-a bərabər olacaq. Bu da baxılan bərabərliyin doğruluğunu sübut

edir.

(𝑋1 ∙ 𝑋2)̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ = �̅�1 ∨ �̅�2 ifadəsində sağ və sol hissələr X1 = 1 və X2 = 1 olduqda 0-a

bərabər olur, arqumentin mənalarının qalan yığımlarında hər 2 hissə 1-ə = olur ki, bu da

verilən =-liyin doğruluğunu sübut edir.

Mürəkkəb məhtiqi ifadələrdə De Morqan formulunun tətbiqini aşağıdakı kimi

formalaşdırmaq olar. Arqumentləri konyuksiya və dizyuksiya əməlləri ilə bağlı olan istənilən

mürəkkəb ifadənin inversiyası, həmin ifadələrin bütün arqumentlərinin inversiyası olmadan

bütün konyuksiya işarələrinin dizyuksiya işarələri ilə əvəz etməklə və eləcə də dizyuksiya

işarələrinin konyuksiya işarələrinə və inversiyaya dəyişməklə verilə bilər. Məsələn:

)()()( 431321431321 xxxxxxxxxxxx

Elementar funksiyanın VƏ, VƏ YA, YOX əməliyyatları ilə

verilməsi. 1. Qadağa əməliyyatı.

2121 xxxx (1)

Bu və sonrakı bərabərlikləri sübut etmək üçün ifadənin sağ və sol hissələrinin

arqumentlərinin məna məna yığımlarını ayrı-ayrılıqda uyğunluğunu və həqiqiliyini

yoxlayaq.

1x 2x 21 xx 1x 2x 2x 21 xx

0

0

1

1

0

1

0

1

0

0

1

0

0

0

1

1

0

1

0

1

1

0

1

0

0

0

1

0

2. 2-lik modla görə cəm.

2121212121 xxxxxxxxxx (2)

22

1x

1x

21 xx

1x

1x

21 xx 21 xx

21

21

xx

xx

1x

1x

21 xx 21 xx

21

21

xx

xx

0

0

1

1

0

1

0

1

0

1

1

0

0

0

1

1

0

1

0

1

0

0

1

0

0

1

0

0

0

1

1

0

0

0

1

1

0

1

0

1

0

1

1

1

1

1

1

0

0

1

1

0

3. Vebb funksiyası (VƏ YA – YOX əməliyyatı).

2121 xxxx (3

𝑥1 𝑥2 𝑥1 ↓ 𝑥2 𝑥1 𝑥2 𝑥1 ∨ 𝑥2 (𝑥1 ∨ 𝑥2̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅)

0

0

1

1

0

1

0

1

1

0

0

0

0

0

1

1

0

1

0

1

0

1

1

1

1

0

0

0

4. Məntiqi bərabərmənalılıq.

1x ~ 21212121212 xxxxxxxxxxx (4)

Birinci bərabərliyin həqiqiliyi məntiqi bərabərmənalılıq və 2-lik modla görə cəmin

həqiqətlər cədvəlinə əsasən təyin olunur. Növbəti bərabərlik – (2) ifadəsinin sağ və sol

tərəflərinin inkarından və sağ tərəfin De Morqan formuluna əsasən çevrilməsindən alınır.

5. İmplikasiya.

2121 xxxx (5)

1x 2x 21 xx 1x 2x 1x 21 xx

0

0

1

1

0

1

0

1

1

1

0

1

0

0

1

1

0

1

0

1

1

1

0

1

1

1

0

1

6. Şiffer funksiyası (VƏ – YOX əməliyyatı)

23

1x │ 212 xxx

1x 2x 1x │ 2x 1x 2x 21 xx 21 xx

0

0

1

1

0

1

0

1

1

1

1

0

0

0

1

1

0

1

0

1

0

0

0

1

1

1

1

0

00).20

0).19

1).18

11).17

0).16

0).15

).14

).13

).12

).11

).10

).9

).8

).7

).6

).5

).4

).3

).2

).1

3121321

3121321

321321

321321

1221

1221

2121

2121

212121

212121

x

xx

xx

x

xx

xx

xxxxxxx

xxxxxxx

xxx

xxx

xxxxxx

xxxxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxxxx

xxx

xxxxxx

xxx

24

De Morqan üsulu.

43214321321

4321321

2121

212212

2121

211211

2121

2121

2121212

21212

2121211

21211

,,

,,

,

,,

,

,

,

,

xxxxxxxxxxxf

xxxxxxxf

xxxx

xxfxxf

xxxx

xxfxxf

xxxx

xxxx

xxxxxxf

xxxxf

xxxxxxf

xxxxf

Hasilin De Morqan üsulu ilə alınması.

2121

2121

2121

2121

,

,

,

,

xxxxf

xxxxf

xxxxf

xxxxf

Cəmin De Morqan üsulu ilə alınması.

2121

2121

2121

2121

,

,

,

,

xxxxf

xxxxf

xxxxf

xxxxf

25

Məntiq elementləri haqqında ümumi məlumat.

Məntiqi element:

* - funksiyanın işarəsi.

Bir neçə düz və inkar girişli element. x1

4321 ,,, xxxxf x2 f

x3

x4

İnkar çıxışlı element. x1

x2

Bir neçə düz və inkar çıxışlı element.

Məntiqi funksiyanı həyata keçirən elementlər.

Təkrarlayıcı İnkar (YOX)

f = x x f f = x x f

Konyuktor (VƏ) Dizyuktor (VƏ YA)

21 xxf x1 f 21 xxf x1 f

x2 x2

Şiffer elementi . Pirs elementi.

(VƏ - YOX) (VƏ YA – YOX)

𝑓 = (𝑥1 ∙ 𝑥2̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅) = 𝑥1|𝑥2 𝑓 = (𝑥1 ∨ 𝑥2̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ) = 𝑥1 ↓ 𝑥2

x1 f x1 f

x2 x2

*

1

& 1

*

1

1 &

*

*

26

İmplikator. Qadağa

2121 xxxxf 1221 xxxxf

x1 y x1 y

x2 x2

2-lik modla görə cəm.

212121 xxxxxxf

x1 y

x2

VƏ – VƏ YA VƏ-VƏ YA-YOX

4321 xxxxf 4321 xxxxf

x1 x1

x2 f x2 f

x3 x3

x4 x4

1

m2

& 1

&

& 1

&

&

27

Kombinasiyalı qurğuların sintezi.

Məntiqi funksiyanın kanoniki formada verilməsi.

Məntiqi qurğuların sintezi bir neçə mərhələdə aparılır.

I- mərhələdə funksiya şifahi, cədvəl və digər formada verilir; bu formada məntiqi

ifadəyə çevrilir.

II- Mərhələdə məntiqi ifadə minimallaşdırılır.

III- Mərhələdə məntiqi elementlər bazasında (üzərində) məntiqi qurğu yığılır.

Verilmiş ifadəni xarakterizə edən sadə ifadənin axtarılması, yəni təyin olunması

minimallaşdırma adlanır. Minimallaşdırmadan alınan ifadəyə implikant deyilir.

Minimallaşdırma aparıldıqda məntiqi cəbrin qanunlarından, Kvayna üsulundan, Veyça

kartından istifadə olunur. Minimallaşdırma əməliyyatının aparılmasını asanlaşdırmaq

üçün funksiyanın 2 kanoniki formada verilməsi qəbul olunub:

---tamamilə dizyuktiv normal forma (TDNF)

--- tamamilə konyuktiv normal forma (TKNF)

Əlavə: Məntiqi funksiyanın arqumentlərinin həqiqi və inkar qiymətlərinin məntiqi

hasilindən (konyuksiyadan) alınmış birləşmə (ifadə) minterm və ya konustituent adlanır.

Məsələn: 2 arqumentli funksiyanın mintermini yazaq:

21212121 ,,, xxxxxxxx

Funksiyanın mintermlərinin sayı 2n-ə =-dir. n- arqumentlərin sayıdır.

Məntiqi funksiyanın arqumentlərinin həqiqi və inkar qiymətlərinin dizyuksiyasından

alınan birləşmə maksterm və ya antikonstituent adlanır.

Məsələn: 2 arqumentli funksiyanın makstermini yazaq:

21212121 ;;; xxxxxxxx

n arqumentli funlsiya üçün 2n maksterm mövcuddur.

DNF-mada məntiqi funksiya mintermlərin məntiqi cəmi şəklində verilir.

Funksiyanı DNF-də verdikdə arqumentlərin tam olmayan mintermi də yazıla bilər.

Məsələn:

32321321321 ,, xxxxxxxxxxxf

Məntiqi ifadədə bütün hədlər arqumentlərin hamısının iştirakı ilə verilərsə belə forma

tamamilə dizyuktiv normal forma (TDNF) adlanır.

KNF-məntiqi funksiyanın makstermlərinin konyuksiyasından yaranır.

Məsələn:

32321321321 ,, xxxxxxxxxxxf

TKNF-da hər bir hədd arqumentlərin hamısının iştirakı ilə formalaşır.

28

Veyça kartı üsulu ilə məntiqi funksiyanın minimallaşdırılması.

Məntiqi funksiyanın Veyça kartı üsulu ilə minimallaşdırılması nisbətən mürəkkəb

olmayan funksiyalara (arqumentlərinin sayı 5-ə qədər olan) tətbiq olunur.

Veyça kartı (diaqramı) damalara bölünmüş düzbucaqlıdan ibarətdir. Damaların sayı

funksiyanın mintermlərinin maksimum sayına = olur. Məsələn: 2 arqumentli funksiya

üçün damaların sayı 22 olur. Hər bir dama 1 mintermə uyğundur.

n = 2 olduqda 22=4 olur. Bu funksiya üçün Veyça kartını tərtib edək.

n = 3 olduqda 23 = 8 olur.

x2 x2

x1

x1

x3 x3

x3

x1∙x2∙x3 x1∙x2∙x3 x1∙x2∙x3 x1∙x2∙x3

x1∙x2∙x3 x1∙x2∙x3 x1∙x2∙x3 x1∙x2∙x3

𝑥1

�̅�2

�̅�1

𝑥2

𝑥1 𝑥2

𝑥1 �̅�2

�̅�1 𝑥2

�̅�1 �̅�2

29

n = 4 olduqda 2

4 = 16 olur.

x2 x2

x4

x1

x4

x1

x4

x3 x3

x3

Veyça kartını doldurmaq üçün məntiqi funksiya DNF-ya gətirilir. Funksiyada iştirak edən

mintermə (birləşməyə) uyğun gələn damaya 1, boş qalan damalara 0 yazılır. Sonra qonşu 1-

lər dövrəyə alınır. Dövrəyə daxil olan 1+in sayı 2 üstlü tam ədədə = götürülür. Dövrəyə daxil

olan mintermə birləşmə (skleivanie) əməliyyatını 1 xx tətbiq edirik. Dövrə horizontal

və vertikal vəziyyətdə aparılır. Ən kənar eyni bir sətirdə və eyni bir sütunda yerləşmiş 1+r

qonşu götürülür. Eyni bir mintermi bir neçə dövrədə iştirak edə bilər. İmkan daxilində

dövrəyə daxil olan 1-in sayı çox götürülür.

Məsələn: cədvəl şəklində verilmiş məntiqi funksiyanın sintezini aparaq:

1. Məntiqi funksiyanın gerçəklik cədvəlini tərtib edək:

Arqument

Funksiya

m0 m1 m2 m3 m4 m5 m6 m7

x1 0 0 0 0 1 1 1 1

x2 0 0 1 1 0 0 1 1

x3 0 1 0 1 0 1 0 1

0 1 0 1 0 0 1 1

0 1 1 0 1 1 0 0

321 ,, xxxf

321 ,, xxxf

x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2∙x3∙ x4

x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2∙x3∙ x4

x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2 ∙x3∙ x4

x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2∙x3∙ x4 x1∙x2∙x3∙ x4

30

2. Məntiqi funksiyanı cədvəl formasından məntiqi ifadə formasına çevirək. Məntiqi

funksiyanı DNF-də yazmaq üçün 1 qiymət almış mintermlərin məntiqi cəmini

yazmaq lazımdır.

7631321 ,, mmmmxxxf

Mintermin yazılmasında arqumentin 0 qiyməti onun inkarı ilə, 1 qiyməti isə

arüumentin həqiqi işarəsi ilə qeyd olunur.

)1(,, 321321321321321

3217

3216

3213

3211

xxxxxxxxxxxxxxxf

xxxm

xxxm

xxxm

xxxm

3. Veyça kartından istifadə edib (1) ifadəsinin implikantını təyin edək.

I x2 x2

x1

x1

x3 x3

x3 II

)2(,, 3121321 xxxxxxxf

4. VƏ, VƏ YA, YOX element bazasında (2) ifadəsini xarakterizə edən kombinasiyalı

məntiqi sxemi quraq.

5.

1 1 0 0

0 1 1 0

1 1

1 1

31

x1 x2 x3

x1 x1 x3

x1 x2

funksiyasının VƏ, VƏ YA, YOX element bazasında sintezini

aparmalı. (2) ifadəsini xarakterizə edən məntiqi funksiyanın VƏ-YOX bazasında

kombinasiyalı sxemini tərtib edək.

(2) ifadəsinin 2qat inkarını yazaq.

312131213121321 ,, xxxxxxxxxxxxxxxf

x1 x2 x3

x1 x1│x3

x1│x2

321 ,, xxxf

321 ,, xxxf

321 ,, xxxf

&

&

&

&

1

&

&

1

32

5421321 ,, mmmmxxxf

3,, 321321321321321

3215

3214

3212

3211

xxxxxxxxxxxxxxxf

xxxm

xxxm

xxxm

xxxm

x2 x2 III

x1

x1

I x3 x3

x3 II

21323213212 ,, xxxxxxxxxxf

x1 x2 x3

x1 x1 x2 x3

x3

x2 x3

x1 x2

321 ,, xxxf

0 0 1

1 0 1 0

1

1 1

1

1

&

&

1 1

1

&

33

Məntiqi funksiyanın sintezi.

Cədvəl 3-də verilmiş 43211 ,,, xxxxf funksiyasını VƏ-YOX elementi üzərində

sintezini aparmalı.

I. Məntiqi funksiyanı DNF-də yazmalı.

43214321

4321432143214321

43211412111064243211 ,,,

xxxxxxxx

xxxxxxxxxxxxxxxx

xxxxmmmmmmmxxxxf

II. Funksiyanı Veyça kartı üsulu ilə minimallaşdıraq.

I x2 II x2

x4

x1

x4

x1

x4

x3 x3

III x3 IV

1,,, 432421432142143211 xxxxxxxxxxxxxxxxxf

III. (1) ifadəsinə uyğun məntiqi sxemi quraq.

1 1 1

1

1

1 1

1 1

1

1

1 1

1

34

x1 x2 x3 x4

x1 421 xxx

x2

4321 xxxx

421 xxx

x4

432 xxx

(1) ifadəsinin 2-qat inkarını aparaq.

4324214321421

432421432142143211

////////////

,,,

xxxxxxxxxxxxx

xxxxxxxxxxxxxxxxxf

43211 ,,, xxxxf

1

1

1

&

&

&

&

1

35

x1 x2 x3 x4

DD2.1

DD1.1

x1 421 // xxx

DD1.2

x2 DD3.1

4321 /// xxxx DD3.2

DD2.2

421 // xxx

DD1.3

x4

DD2.3

432 // xxx

DD1 - K155 ЛА3

DD2 - K155ЛА4

DD3 - K155ЛА1

43211 ,,, xxxxf

1

1

1

&

&

&

&

1

36

Triggerlər. Təyinatı, növləri.

Rəqəm sistemlərində məntiq elementlərindən başqa, həm də 2-lik

məlumatların yadda saxlanılması üçün yaddaş elementlərindən də istifadə

olunur. Məlumatı yadda saxlama prinsipinə görə yaddaş elementləri 2 növə

bölünür:

1) Statiki yaddaş elementləri.

2) Dinamiki yaddaş elementləri.

İstərsə statiki, istərsə də dinamiki YE+nin 2dayanıqliq vəziyyəti olur.Onlar-

dan biri 0-a, digəri 1-ə uyğun gəlir. Ən sadə halda EHM+də YE kimi trigger-

lərdən istifadə olunur.

2 dayanıqlıq vəziyyətindən birində ola bilən və giriş siqnalının təsiri ilə bir

vəziyyətdən digərinə keçə bilən qurğulara triggerlər deyilir.

Uyğun olaraq triggerin dayanıqlıq vəziyyəti kimi 1 və 0 götürülür və onun

vəziyyəti çıxış siqnalına görə müəyyənləşir.

Triggerin 2 çıxışı olur:

1) düz Q (“1” çıxışı);

2) inkar Q (“0” çıxışı):

Triggerin 1 vəziyyəti Q çıxışında siqnalın yüksək səviyyəsinə (1), Q

çıxışında isə aşağı (0) səviyyəsinə uyğun gəlir.

Triggerin 0 vəziyyəti Q çıxışında siqnalın aşağı səviyyəsinə, Q çıxışında isə

yüksək 1 səviyyəsinə uyğun gəlir.

Triggerlərin 2 çıxışı və bir neçə girişi olur. Bu girişlər uyğun olaraq

informasiya girişi, idarəedici girişi və sinxrogiriş kimi nəzərdə tutulur.

Informasiya girişi vasitəsilə triggerin vəziyyəti müəyyənləşir və yaxud idarə

olunur. Triggerin girişlərinin sayı onun strukturundan və təyinatından asılıdır.

Informasiya girişlərini S, R, J, K, D, T; idarəedici girişləri C və V ilə işarə

edirik.

Trigger aşağıdakı kimi işarə olunur. Q

R, S – informasiya girişi;

Q və Q – çıxışlar; Q

Q çıxışı - ilə işarə olunur.

S T

R

37

Trigger- çıxışdan girişə əks əlaqə sxemi şəklində

məntiqi elementlərdən ibarət ola bilər. Məsələn:

R S

. 0 0 1 1

Q Q

Tutaq ki, trigger “ 0”vəziyyətindədir. (Q = 0 ;Q = 1) və R və S girişlərinə “0”

siqnalı verilmişdir. Triggerin vəziyyəti dəyişməyəcək.

Indi təsəvvür edək ki,

Q = 0 , Q = 1

S = 1 , R = 0

R = 1 , S = 0

Triggerlərin qurulmasında çıxışdan girişə

əks əlaqə əsas rol oynayır və bundan istifadə

edib triggerlərin müxtəlif növlərini almaq olar. Funksional imkanlarına görə

triggerlər fərqlənir. Bunlar aşağıdakılardır:

RS – triggeri.R – qurğunun 0 vəziyyətindəki bölücü girişi, S – qurğunun 1

vəziyyətindəki bölücü girişidir.

JK - triggeri. J və K – informasiya girişli universal trigger.

D – triggeri. Girişdəki məntiqi səviyyəyə uyğun informasiya girişli trigger.

T – triggeri. Say girişli trigger.

Triggerlər sürətliliyi, həssaslığı, maneəyə dayanıqlılığı və funksional

imkanları ilə xarakterizə olunur.

Iti sürətlilik –triggerin vəziyyətinin qoşulmasının maksimal tezliyi ilə

müəyyən olunur və 100-lərlə MqHs olur.

Həssaslığı – girişdə ən az gərginlik olduqda belə qoşulmanın baş verməsilə

müəyyən olunur.

Maneəyə dayanıqlılıq- xəta şəraitində triggerin normal işləmə qabliyyətidir.

Funksional imkan – triggerin funksional imkanı dedikdə onun giriş siqnal-

larının sayı ilə xarakterizə olunması başa düşülür.

R S Q Q

0

0

1

0

1

0

0

1

0

1

0

1

1 1 1 1

38

Asinxron və sinxron triggerlər. İnformasiyanın qəbul olunması üsullarına görə triggerlər 2 növə bölünür:

1) Asinxron triggerlər.

2) Sinxron triggerlər. Asinxron YE+nin yalnız 2 ədəd informasiya girişi ( 0 və 1-ə uyğun) və uyğun olaraq 2

ədəd çıxışı var. 1- ə uyğun çıxış triggerlərdə düz çıxış kimi nəzərdə tutulur və Q ilə işarə

olunur. 0-a uyğun çıxış isə inkar çıxış kimi nəzərdə tutulur və �̅� ilə işarə olunur.

Əgər triggerin vəziyyətini 1 vəziyyətinə salmaq istəyiriksə, onda onun 1-ə uyğun

informasiya girişinə 1-ə uyğun gərginlik vermək lazımdır. Əksinə triggerin vəziyyətini 0-a

uyğun vəziyyətə gətirmək üçün onun inkar girişinə 1-ə uygun gərginlik vermək lazımdır.

Əgər triggerin vəziyyəti Q = 1-dirsə və onun düz informasiya girişinə 1-ə uyğun siqnal

verilərsə, onda trigger öz vəziyyətini dəyişmir və əvvəlki vəziyyətdə qalır. Əgər triggerinin

vəziyyəti Q = 1 vəziyyə-tindədirsə və onun inkar girişinə 1-ə uyğun siqnal verilərsə onda

trigger öz vəziyyətini dəyişir və onun düz çıxışında �̅� = 0 və Q = 1 alınmalıdır. Əgər

triggerinin vəziyyəti �̅� = 1 -dirsə onda Q = 0, bu halda əgər triggerin düz informasiya

girişinə 1-ə uyğun siqnal versək onda triggerin vəziyyəti dəyişir və

Q = 1 , �̅� = 0olmalıdır.

Əgər �̅� = 1-dirsə və onun inkar informasiya girişinə 1-ə uyğun siqnal verilər-sə onda

triggerin vəziyyəti dəyişmir və o öz əvvəlki vəziyyətində qalmalıdır.

Sinxron triggerlərdə asinxron triggerlərə nisbətən informasita girişi ilə bərabər, həm də

sinxron girişlər olur və triggerin vəziyyəti onun informasiya girişinə verilən siqnalla yanaşı

oıaraq həm də sinxrosiqnaldan da asılı olur. Yəni əgər sinxron triggerin girişlərindən hər

hansı birinə 1-ə uyğun siqnal verilərsə və sinxrogirişə heç bir siqnal verilməzsə, onda trigger

öz vəziyyətini dəyişmir və əvvəlki vəziyyətində qalmalıdır.Trigger sxemləri əsasən VƏ YA-

YOX, VƏ YOX məntiq elementləri üzərində qurulur.

Asinxron RS triggeri. Qeyd etdik ki, triggerlər əsasən “VƏ YOX”,“VƏYA-YOX”

məntiq elementləri üzərində qurulur. VƏ YA-YOX məntiq elementi üzərində qurulmuş

asinxron RS triggerinin sxemi aşağıdakı kimidir.

39

Q �̅�

R S

R və S “ 0” və “1” uyğun informasiya girişidir. Q düz çıxışı, �̅� – “ 0” -a uyğun çıxış

kimi götürülüb. Əgər trigger “ 0” vəziyyətindədirsə , bu o deməkdir ki, triggerin inf-ya

girişinə (yəni R-ə) R =1 verilib və inkar çıxışda isə �̅� = 1 alırıq. Bu halda S = 0, Q = 0. Əgər

yenə də R = 1versək, trigger öz vəziyyətini dəyişməyəcək və �̅� = 1, Q = 0 olacaq. Əgər S

inf-ya girişinə S = 1 versək, onda uyğun olaraq Q = 1, �̅� = 0olacaq. Yəni trigger öz

vəziyyətini dəyişir, “ 0”-dan “1”-ə keçir. Yenə də S = 1 versək, onda yenə də trigger öz

vəziyyətini saxlayır (Q = 1, �̅� = 0). Triggerin vəziyyətini “ 0” vəziyyətinə uyğun vəziyyətə

gətirmək üçün onda R inf-ya girişinə R = 1 veririk və bu halda �̅� = 1, Q = 0 alarıq.

Trigger sxemlərində inf-ya girişinin hər 2-nə R = 1, S = 1 kombinasiyası qadağan

olunmuş kombinasiya kimi nəzərdə tutulur və heç vaxt istifadə olunmur. Ona görə ki, bu

girişlərə uyğun suqnalın təsir müddəti qurtqrdıqdan sonra triggerin vahid və ya “ 0”

vəziyyətdə olduğunu müəyyən etmək qeyri mümkün olur.

Trigger sxemində istifadə olunan əks əlaqə dövrəsi, triggerin 2 dayanıqlıq vəziyyətini

təmçin etmək üçün istifadə edilir. Bununla əlaqədar olaraq VƏ YOX məntiq elementi

üzərində asinxron RS triggerini də yığmaq mümkündür. Bu halda sxem aşağıdakı kimi olur.

S

Q

Q

R

Tutaq ki, ilk vəziyyətdə trigger “ 0” vəziyyətindədir. Yəni Q = 0, �̅� = 1. Bu o deməkdir

ki, triggerin 𝑆̅ = 1, �̅� = 0 verilib. Triggerin vəziyyətini dəyişmək lazım gələrsə, onda

𝑆̅ = 0, �̅� = 1 vermək lazımdır. Bu halda, �̅� = 1, Q = 0 olacaq. Göstərilən giriş inf+nı1

daha təkrar etsək, yəni 𝑆̅ = 0, 𝑅 = 1 onda trigger öz vəziyyətini dəyişməyəcək və ilk

vəziyyətdə olduğu kimi qalacaq.

Sinxron RS triggeri. Asinxron RS triggerindən fərqli olaraq sinxron RS triggerində inf-

ya girişləri ilə birgə həm də triggerdə sinxro girişdən istifadə olunur. Bunun üçün də sinxro

siqnalların (takt siqnalların) triggerin girişinə verilməsi üçün əlavə məntiqi elementlər sxemə

qoşulmalıdır. Bu halda s/t-in (RS)sxemi aşağıdakı kimi olcaqdır.

1 1

&

&

40

Q Q

S R

C Sinxron RS triggerində əgər inf-ya girişlərindən 1-nə “1”-ə uyğun siqnal verilərsə, lakin

onun sinxro girişinə sinxro impuls verilməzsə, onda trigger öz vəziyyətini dəyişmir. Yəni

əvvəlki vəziyyətində qalacaq. Bu halda S = 1, C = 0; R = 1, C = 0 halına uyğun gəlir. Əgər

triggerin vəziyyətini “1” vəziyyətinə gətirmək istəsək onun girişinə S = 1 vermək lazımdır.

Sinxro girişə isə müəyyən intervalla dəyişən sinxro takt siqnalları vermək lazımdır. Əgər

triggerə yenə də R = 1, C = 0, S = 0 versək trigger vəziyyətini dəyişmir. Əgər R = 1, C =

1, S = 0 olarsa triggerin çıxış vəziyyəti Q = 0, �̅� = 1olacaq.

&

3 3

&

4

&

1

& 2

41

Şifratorlar. Şifrator 10-luq rəqəmi 2-lik say sisteminə keçirən qurğudur. Tutaq ki, şif-un 10-luq

rəqəmlə qeyd olunmuş (0,1,2,3,4,..m-1) m girişi və n çıxışı vardır. Giriş-lərdən birinə

siqnalın verilməsi çıxışda təsirlənmiş girişə uyğun n dərəcəli 2-lik rəqəmin əmələ gəlməsinə

gətirib çıxarır. Aşağıdakı şəkildə 10-luq 0,1,2,3,4,..,9 rəqəmin 8421 kodunda 2-lik formaya

çevirən şifrator simvolik olaraq göstəril-mişdir.

CD- ingilis sözü olan CODER sözündən y0

əmələ gələn həriflərdir. Cədvəldə 10-luq y1 x1

və 2-lik kodların uyğunluğundan görünür y2

ki, 1 çıxış şınındə dəyişən x1 məntiqi “1” y3 x2

səviyyəsində o vaxt olur ki, dəyişən y1,y3, y4

y5,y7,y9 girişlərindən biri bu səviyyədə olsun. y5

Göründüyü kimi: y6 x4

975311 yyyyyx y7

y8 x8

Digər çıxışlar üçün: y9

76322 yyyyx

76544 yyyyx (1)

988 yyx

Alınan (1) ifadəsinə uyğun sxem aşağıdakı kimidir.

Onluq

rəqəm

Ikilik kod

x8 x4 x2 x1

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

0

0

0

0

0

0

0

0

1

1

0

0

0

0

1

1

1

1

0

0

0

0

1

1

0

0

1

1

0

0

0

1

0

1

0

1

0

1

0

1

0

1 CD 1

2

3 2

5

6 4

7

8 8

9

42

y0 y1 y2 y3 y4 y5 y6 y7 y8 y9

x1

x2

x4

x8

Aşağıdakı şəkildə VƏ YA-YOX elementi üzərində qurulmuş şifratorun sxemi

verilmişdir. Şifrator (2) ifadəsinə uyğun qurulmuşdur.

97531975311 yyyyyyyyyyx

763276322 yyyyyyyyx

765476544 yyyyyyyyx

98988 yyyyx

y0 y1 y2 y3 y4 y5 y6 y7 y8 y9

x1

x2

x4

x8

1

1

1

1

1

1

1

1

43

Bu vaxt şifratorun invers çıxışları olur.

VƏ YOX elementi üzərində şifrator yığıldıqda aşağıdakı məntiqi ifadə sistemindən

istifadə etmək olar.

9753197531975311 yyyyyyyyyyyyyyyx

76322 yyyyx

76544 yyyyx

988 yyx

VƏ YOX elementi üzərində qurulmuş şifratorun sxemi belə olacaqdır.

9876543210 yyyyyyyyyy

x1

x1

x1

x1

&

&

&

&

44

Deşifratorlar.

2-lik rəqəmi çox da böyük olmayan 10-luq rəqəmə çevirmək üçün deşifratorlardan

(decoder) istifadə olunur. Deşifratorun girişləri 2-lik rəqəmləri vermək üçündür. Çıxışları isə

ardıcıl olaraq 10-luq rəqəmlərlə nömrələnir. Girişə 2-lik rəqəm verildikdə uyğun çıxışda –

(nömrəsi giriş rəqəminə uyğun olan) siq-nal əmələ gəlir. Deşifratorlar çox yerlərdə öz

tətbiqini tapmışdır. Ən çox onlardan rəqəmli qurğulardan rəqəm və ya mətnin kağıza çap

olunmasında istifadə olunan qurğularda istifadə olunur. Belə qurğularda deşifratorun girişinə

daxil olan 2-lik rəqəm onun uyğun çıxışında siqnalın əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bu

siqnalın köməyilə girişdəki 2-lik rəqəmə uyğun simvollar çap olunur. Aşağıdakı şəkildə

deşifratorun simvolik olaraq şərti sxemi göstərilmişdir. DC- ingilis sözü olan DECODER

sözünün həriflərindən əmələ gəlmuşdir. Deşifratorlar həm də cütfaz (parafaz) girişlərə də

malik ola bilir. Bu girişlərlə giriş dəyişənləri ilə yanaşı onların inversləri də verilə bilər.

Qurulma metoduna görə xətti və düzbucaqlı deşifratorları fərqləndirirlər.

Xətti DC- aşağıdakı cədvəldə çevrilməni həyata keçirən deşifratorun qurulmasına baxaq.

Çıxış dəyişənlərinin qiyməti aşağıdakı

məntiqi ifadə ilə təyin edilir.

0

1 DC 1

2

3

2 4

5

6

4 7

1 0

DC 1

2

2 3

4

5

4 6

7

45

12489

12488

12487

12486

12485

12484

12483

12482

12481

12480

xxxxy

xxxxy

xxxxy

xxxxy

xxxxy

xxxxy

xxxxy

xxxxy

xxxxy

xxxxy

(1)

124812489

124812488

124812487

124812486

124812485

124812484

124812483

124812482

24812481

124812480

xxxxxxxxy

xxxxxxxxy

xxxxxxxxy

xxxxxxxxy

xxxxxxxxy

xxxxxxxxy

xxxxxxxxy

xxxxxxxxy

xxxxxxxxy

xxxxxxxxy

(2)

Xətti deşifratorda çıxış dəyişənləri ya (1) ya da (2) ifadəsinə əsasən formalaşır.

Deşifrator VƏ YOX elementi üzərində qurulursa onda çıxış funksiyasının inversiyası

alınmaqla (2) ifadəsindən istifadə olunur.

Aşağıdakı sxemdə VƏ YOX elementi üzərində qurulmuş deşifratorun struktur sxemi

göstərilmişdir.

8421 giriş kodu Giriş

№ x8 x4 x2 x1

0

0

0

0

0

0

0

0

1

1

0

0

0

0

1

1

1

1

0

0

0

0

1

1

0

0

1

1

0

0

0

1

0

1

0

1

0

1

0

1

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

46

11224488 xxxxxxxx

0

1

x8

2

x4 3

4

x2

5

6

x1

7

8

9

1

1

1

1

1

1

1

1

&

&

&

&

&

&

&

&

&

&

47

Bu əməliyyatı yerinə yetirən deşifratorun şərti sxemi aşağıdakı kimidir.

Dörd dərəcəli 2-lik 8421 kodunun bütün mümkün

kombinasiyalarını deşifrasiya etmək üçün istifadə

olunan 16 çıxışlı deşifratoru 10 çıxışlı 2 deşifratordan

istifadə etməklə göstərmək olar. Hər deşifratorun 8

çıxışından istifadə olunur ki, bunlar da lazım olan 16

çıxışı əmələ gətirir (y0, y1, y2,...,y15). Belə deşifratorun

struktur sxemi aşağıdakı kimidir.

x1 y0

y1

y2

x2 y3

y4

y5

x4 y6

y7

x8

x8 y8

y9

y10

y11

y12

y13

y14

y15

Düzbucaqlı deşifratorlar. Düzbucaqlı deşifratorun qurulma prinsipinə 4 girişi və 16

çıxışı olan deşifratorun nümunəsində baxaq. Giriş dəyişənlərini x8,x4,x2,x1-i hər birində 2

dəyişən olmaqla 2 qrupa ayıraq (x8,x4 və x2,x1). Hər bir cüt dəyişəni 4 çıxışlı 2 xətti

deşifratorun giriş dəyişənləri kimi istifadə edirik. Sxem aşağıdakı kimi olacaqdır.

1 0

DC 1

2

2 3

4

5

4 6

7

8

8 9 1 0

DC 1

2

2 3

4

5

4 6

7

8

8 9

1 0

DC 1

2

2 3

4

5

4 6

7

8

8 9

48

0y

x1 y0 1y

2y y1

x2 3y

y2

0y ∙

x4

1y ∙

2y ∙

x8

3y y15

Xətti deşifratorun çıxış dəyişənləri aşağıdakı məntiqi ifadə ilə təyin olunur.

123483

122482

121481

120480

xxyxxy

xxyxxy

xxyxxy

xxyxxy

0

1 DC

1

2

2

3

0

1 DC

1

2

2

3

&

&

&

&

49

Kod çevriciləri.

Tez-tez rəqəm qurğularında bir 2-lik kod sistemindən başqa bir 2-lik kod sisteminə

keçmək lazım gəlir. Belə çevrilməyə misal olaraq riyazi əməliyyatları y/yetirən 2-lik

8421kodunun əlaqə xətti ilə ötürülməsi üçün 2-lik 5-dən 2-i koda çevirməni göstərmək olar.

Bu əməliyyat kod çevricisi adlanan qurğunun vasitəsilə həyata keçirilir. Kodları çevirmək

üçün 2 metoddan istifadə olunur;

1. 2-lik çıxış kodunun 10-luq koda çevrilməsi və yenidən lazım gələrsə 2-lik koda

çevrilməsinə əsaslanan çevrilmə;

2. Verilən çevrilməni birbaşa həyata keçirən kombinasiyalı məntiqi qurğuların

istifadəsinə əsaslanan çevrilmə.

Birinci metod struktur olaraq deşifrator və şifratorun birləşməsilə həyata keçirilir və

bundan o vaxt istifadə etmək rahat olur ki, inteqral sxemlər üzərində yığılmış standart

deşifrator və şifratordan istifadə edilsin.

II metoda – 2-lik kodun çevrilməsinə daha ətraflı baxaq.

8421 kodunun 2421 koduna çevrilməsi. 8421 kodunun ayrı-ayrı dərəcələ-rinə uyğun

olan dəyişənləri x4, x3, x2, x1, eləcə də 2421 kodu üçün uyğun olaraq y4, y3, y2, y1 ilə qeyd

edək. Aşağıdakı cədvəldə hər 2 kodun uyğun kombinasiya-ları göstərilmişdir.

Hər bir dəyişən y4, y3, y2, y1-ə x4, x3, x2, x1 funksiyasının arqumenti kimi baxmaq olar.

Deməli bu arqumentin köməyilə uyğun məntiqi ifadəni göstərmək olar. Məntiqi ifadəni

almaq üçün dəyişən y4, y3, y2, y1-in həqiqətlər cədvəlini Veyça cədvəli formasında göstərək.

8421 kodu 2421 kodu

x4 x3 x2 x1 y4 y3 y2 y1

0

0

0

0

0

0

0

0

1

1

0

0

0

0

1

1

1

1

0

0

0

0

1

1

0

0

1

1

0

0

0

1

0

1

0

1

0

1

0

1

0

0

0

0

0

1

1

1

1

1

0

0

0

0

1

0

1

1

1

1

0

0

1

1

0

1

0

0

1

1

0

1

0

1

0

1

0

1

0

1

50

𝑦4 = 𝑥4 ∨ 𝑥3𝑥2 ∨ 𝑥3𝑥1

𝑦3 = 𝑥4 ∨ 𝑥3𝑥2 ∨ 𝑥3�̅�1

𝑦2 = 𝑥4 ∨ �̅�3𝑥2 ∨ 𝑥3�̅�2𝑥1

𝑦1 = 𝑥1

𝑦4 = 𝑥4|(𝑥3|𝑥2)|(𝑥3|𝑥1) 𝑦3 = 𝑥4|(𝑥3|𝑥2)|(𝑥3|�̅�1)

𝑦2 = 𝑥4|(�̅�3|𝑥2)|(𝑥3|�̅�2|𝑥1) 𝑦1 = 𝑥1

VƏ, VƏ YA, YOX və VƏ-YOX əməliyyatlarının köməyilə məntiqi ifadənin minimal

formasını alaq:

Alınan məntiqi ifadədən istifadə edərək VƏ YOX elementi üzərində kod çevricisinin

məntiqi struktur sxemini çəkək.

* * *

* * *

0 0

0 0 0

1 1

1

1

1

𝑦4

𝑥2

𝑥3

𝑥1

𝑥4

* * *

* * *

0 0

0 0

0

1

1

1

1

1

𝑦3

𝑥2

𝑥3

𝑥1

𝑥4

* * *

* * *

0 0

0 0 0

1 1

1

1

1

𝑦2

𝑥2

𝑥3

𝑥1

𝑥4

* * *

* * *

0

0

0 0 0

1 1 1

1

1

𝑦3

𝑥2

𝑥3

𝑥1

𝑥4

51

2421 kodunun 8421 koduna çevrilməsi. Verilən çevrilməni aparmaq üçün dəyişən x4, x3,

x2, x1 –nin məntiqi ifadəsini almaq lazımdır. Bunun üçün arqument kimi dəyişən y4, y3, y2,

y1-dən istifadə edəcəyik. Dəyişən x4, x3, x2, x1 üçün məntiqi ifadə aşağıdakı kimi olacaqdır.

1111

2424224242

3423334233

234234

yxyx

yyyyxyyyyx

yyyyxyyyyx

yyxyyx

y3 y3

x4 x3

y4 y4

x1

y1 y1

y2 y2

0 1 * *

0 1 0 *

* * 0 0

0 * 0 0

1 0 * *

1 0 1 *

* * 0 0

1 * 0 0

𝑥3|�̅�2|𝑥1

𝑥1

𝑥2

𝑥3

𝑥4 𝑦4 1

1

1

1

&

&

&

&

𝑥3|𝑥2

𝑥3|𝑥1

𝑥3|�̅�1

�̅�3|𝑥2

&

&

&

& 𝑦2

𝑦3

𝑦1

52

y3 y3

x2 x1

y4

x1

y1 y1

y2 y2

Çevricinin məntiqi struktur sxemi aşağıdakı kimidir.

y4 23 yy

x4

y3

23 yy x3

y2

34 yy x2

y1 x1

24 yy

24 yy

1 0 * *

1 0 0 *

* * 1 0

0 * 1 0

0 0 * *

1 1 1 *

* * 1 1

0 * 0 0

1

1

1

& &

&

& &

&

&

&

53

Multipleksor.

Multipleksor bir neşə girişdən birini seçərək onu öz çıxışına birləşdirən qur-ğudur.

Multipleksorun bir neçə informasiya (D0, D1,...) girişləri, ünvan girişləri (A0, A1,..) girişləri

və eləcə də stroblaşdırma ( icazə) siqnalı vermək üçün C girişə və bir Q çıxışa malikdir.

Aşağıdakı şəkildə 4 informasiya girişi olan multipleksorun simvolik işarəsi verilmişdir.

Multipleksorun hər bir informasiya girişinə ünvanın verdiyi ünvan verilir. C girişinə

sroblaşdırma siqnalı verildikdə multipleksor ünvanı 2-lik kodla, ünvan girişindən verilən

informasiya girişlərindən birini seçir və onu çıxışa qoşur. Belə-liklə də, müxtəlif informasiya

girişlərinin ünvanını ünvan girişlərindən verməklə, bu girişlərdəki rəqəmli siqnalları Q

çıxışına ötürmək olar. Multipleksorun funksiyalaşdırılması aşağıdakı cədvəllə təyin edilir.

Ünvan

girişləri

Strob

siqnalı

Çıxış

A1 A0 C Q

X

0

0

1

1

X

0

1

0

1

0

1

1

1

1

0

D0

D1

D2

D3

Stroblaşdırıcı siqnal verildikdə (C=1) çıxışa i-ünvanı ünvan girişlərindən 2-lik formada

verilən Di informasiya girişinin məntiqi səviyyəsi ötürülür. Belə ki, məsələn A1A0 girişlərinə

112 verildikdə Q çıxışına 3 ünvanı- yəni D3 informasiya girişi ötürülür.

A1A0=112=310

Cədvəldən aşağıdakı məntiqi ifadəni yazmaq olar:

CAADAADAADAADQ 013012011010

Bu ifadəyə əsasən multioleksorun prinsipial sxemi aşağıdakı kimi olacaqdır.

D0

D1 MS

D2 Q

D3

A0

A1

C

54

C

A0 Q

A1 Q

D0

D1

D2

D3

Demultipleksor.

Multipleksorlardan fərqli olaraq DM+ yalnız 1informasiya girişinə və bir neçə çıxışa

malik rəqəmli qurğudur. DM-or MS-unəksi olaraq informasiya girişindəki kodu ünvanın

kodundan asılı olaraq çıxış kanallarından hər hansı birinə ötürür. Praktiki olaraq rəqəm

qurğularda istifadə olunan DM+ 1-4, 1-8, 1-16 olurlar. Funksional sxemlərin təhlilində əsas

etibarilə 1-4 prinsipli DM+dan istifadə olun-duğundan onun qurulmasına baxaq. İnteqral

sxemlərdə 1-4 DM-un mikrosxemi aşağıdakı kimi göstərilir.

y0

y1

y2

y3

DM-un həqiqətlər cədvəli aşağıdakı kimi olar.

1

1 1

1 & 1

&

&

&

1 1

DM D

A0

A1

55

Ünvan

girişləri

Çıxışlar

A1 A0 y0 y1 y2 y3

0

0

1

1

0

1

0

1

D

0

0

0

0

D

0

0

0

0

D

0

0

0

0

D

MS-u DM-lə birləşdirərək elə bir qurğu almaq olar ki, verilən ünvana üyğun olan

girişlərdən birini çıxışlardan birinə qoşmaq olsun. Bununla da girişlə çıxışın

birləşdirilməsinin istənilən kombinasiyasını almaq olar.

D0 y0

D1

D2 y1

D3

y2

x1 x4

x2 x3 y3

Məsələn:

x1 = 1, x2 = 0

x3 = 0, x4 = 0 olduqda D2 girişi y0 çıxışına qoşulmuş olur.

Qeyd edək ki, əyər DM-in girişinə D = 1 konstantası verilirsə, onda verilən ünvana

uyğun seçilən çıxışda məntiqi 1 olacaq, qalan çıxışlarda isə məntiqi 0 səviyyəsi alınacaq. Bu

vaxt yerinə yetirildiyi funksiyaya görə DM-or deşifratora çevrilir.

Doğruluq cədvəlinə əsasən çıxışlara uyğun məntiqi ifadələri yazsaq aşağıdakıları almış

olarıq:

y0 = D0 A0 A1 y2 = D0 A0 A1

y1 = D0 A0 A1 y3 = D0 A0 A1

1001003

1001002

1001001

1001000

AADAADy

AADAADy

AADAADy

AADAADy

Yuxarıdakı ifadəyə əsasən sxemi quraq.

y

DM

D

A

D0

D1 MS

D2

D3 Q

A

𝐷0

𝐴1

�̅�0

𝐷 0

�̅�1

𝐴0

𝑦0 = 𝐷 0 ∨ 𝐴0 ∨ 𝐴1̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅

𝑦1 = 𝐷 0 ∨ �̅�0 ∨ 𝐴1̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅

𝑦2 = 𝐷 0 ∨ 𝐴0 ∨ �̅�1̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅

𝑦0 = 𝐷 0 ∨ �̅�0 ∨ �̅�1̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅ ̅̅

1

1

1

1

1

1

1

56

Reqistrlər.

Reqistrlər rəqəmli qurğu olub 2-lik kod informasiyasının qəbul olunub saxla-nılmasında,

əks kodun alınmasında, kodların sürüşdürülməsində (sola, sağa), digər qurğuların idarə

olunmasında və s-də istifadə olunur. Reqistrlərin yığılma-sında triggerlərdən istifadə olunur.

n dərəcəli sözün saxlanılmasında n sayda trig-ger götürülür. İşləmə xüsusiyyətinə görə

reqistrlər 2 növə ayrılır.

1) Paralel təsirli reqistrlər.

2) Ardıcıl təsirli reqistrlər.

Ardıcıl təsirli reqistrlərdə kod sözünün dərəcələri ardıcıl olaraq qəbul olunub oxunulur.

Paralel təsirli reqistrlərdə isə kod sözünün bütün dərəcələri eyni zamanda qə-bul olunub,

oxunulur. Belə reqistr sxeminin yəğılmasında D tipli triggerlərdən is-tifadə olunur. Giriş

kodu uyğun olaraq DD1-DDn triggerlərinin D girişinə verilir. C girişinə takt idarəetmə

impulsu təsir etdikdə triggerlər eyni zamanda giriş ko-duna uyğun vəziyyətə gətirilir. Giriş

kodun əks qiymətini oxumaq istədikdə trig-gerlərin inkar çıxışından istifadə olunur.

DDn

an an

an

DDn-1

an-1 an-1

an-1

DD1

a1 a1

a1

Takt

“0”-a gətirmə

D T

C

R

D T

C

R

D T

C

R

57

Reqistrlər.

Kompyuterlərdə reqistrlər demək olar ki, maşını təşkil edən bütün qurğularda istifadə

olunur. Reqistrlər sözlərin yadda saxlanılması, qəbulu və lazım gəldikdə hər hansı bir

obyektdən digər obyektə ötürmək üçün istifadə olunur. Bununla yanaşı reqistr sxemləri 2-lik

kod çevriciləri kimi də istifadə oluna bilər. Reqistrdə yerinə yetirilən əməliyyat yalnız 2-lik

modluna görə aparılır. Reqistr sxemləri bizə məlum olan triggerlər üzərində qurulur və

reqistrlərin mərtəbələrinin sayı həmin reqistrləri təşkil edən triggerlərin sayı ilə müəyyən

olunur. Yəni trigger əgər 1 bit informasiyanı yadda saxlayırsa, N mərtəbəli reqistrdə m bit

informasi-ya yazmaq mümkün olur. İşləmə prinsipinə görə reqistrlər 3 növ olur:

1. Ardıcıl prinsipli reqistrlər. Praktikada belə prinsiplə işləyən reqistr sxemlərinə

sürüşdürücü reqistr sxemləri də deyilir. Ona görə ki, bu halda reqistrə yazılacaq ədədin kodu

reqistrə ardıcıl olaraq kodun ən kiçik mərtəbəsindən başlayaraq yazılır və hər bir mərtəbəyə

uyğun bir takt siqnalı verilir. Ümumi şəkildə ardıcıl prinsipli reqistr sxemini aşağıdakı kimi

təsvir etmək olar.

Q0

Am....A1 A0

C

Bu üsulla informasiyanı (ədəd kodunu) reqistrə yazdıqda reqistrin sonuncu 1-ci

mərtəbədən başlayaraq əvvəlcə kodun ən kiçik mərtəbəsi (A0) ardıcıl olaraq C takt siqnalı

verməklə reqistrin Pm-ci mərtəbəsində yazılır. Növbəti sinxroimpuls və ona uyğun ədədin 2-

ci mərtəbəsi A1 reqistrə verildikdə Pm-də yazılmış olan ədədin birinci mərtəbəsi, yəni A0 Pm-1-

ə sürüşdürülür və Pm mərtəbəsində A1 yazı-lır. Beləliklə, m mərtəbəli reqistrə m mərtəbəli

ədədin yazılması üçün m ədəd sin-xrotakt impulsu vermək lazımdır. m-ci takt impulsu

verildikdə ədədin ən böyük mərtəbəsi ardıcıl olaraq Pm mərtəbədə yazılır. Onun ən kiçik

mərtəbəsi isə (A0) Q0 çıxışından ardıcıl oxunur. m- mərtəbəli ədədin oxunması üçün ardıcıl

olaraq hər ədəd mərtəbəsinə uyğun m ədəd sinxroimpuls verilir və hər sinxroimpulsdan sonra

Q0 çıxışından növbəti sinxroimpulsa uyğun ədəd mərtəbəsi oxunur. Nəha-yət, m ədəd

sinxroimpulsdan sonra reqistrdə yazılmış bütün mərtəbələr ardıcıl oxunur və reqistr

təmizlənmiş olur.

2-ci üsul paralel prinsipli reqistrlərdir. Bu reqistr sxemlərində yazılacaq ədədin kodu

paralel olaraq reqistrin uyğun girişlərinə verilir və bu halda yalnız bir ədəd takt sinxrosiqnalı

vermək tələb olunur.

Pm-2 Pm-1 . . . P1 P0

58

Qm Qm-1 Q1 Q0

C

Am Am-1 A1 A0

Bu halda reqistrə paralel yazılan ədədin kodu reqistrdən paralel olaraq oxu-nur. Belə

reqistrlərə yaddaşlı reqistrlər də deyilir.

3-cü qarışıq prinsipli reqistrlərdir. Bu prinsipli reqistrlərdə informasiya ya reqistrə

ardıcıl yazılar və paralel oxunar, ya da əksinə paralel yazılar, ardıcıl oxu-nar.

Qm Qm-1 Q1 Q0

Am....A1 A0

C

Q

C

Tsür.

Am Am-1 A1 A0

Göründüyü kimi belə prinsipli reqistrlər sxemində yazılacaq ədəd ancaq bir istiqamətdə

sürüşdürülmüş olur. Lakin əlavə sürüşdürücü, idarəedici siqnalların köməyilə reqistrdə

informasiyanı həm sağa, həm də sola sürüşdürmək mümkün olur. İnformasiyanı həm sağa,

həm də sola sürüşdürmək üçün praktiki olaraq reversiv reqistrlərdən istifadə olunur.

Göstərilən prinsipli reqistrlər əsasən RS, D, JK triggerləri üzərində qurulur.

Pm Pm-1 . . . P1 P0

Pm Pm-1 . . . P1 P0

Pm Pm-1 . . . P1 P0

59

Sayğaclar. Cəmləyici ikilik sayğac.

EHM+də sayğaclardan əsas etibarilə idarəetmə qurğularında istifadə olunur. Belə ki,

sayğaclar impulsların sayılması, əmrlərin ünvanlarının təşkili, əməliyyat-ların y/yetirilməsi

ardıcıllığının sayılması üçün istifadə olunur. Sayğac cxemləri də reqistr sxemlərində olduğu

kimi triggerlər üzərində qurulur və sayğacın mərtə-bələrinin sayı onda istifadə olunan

triggerlərin sayı ilə müəyyən olunur. İşləmə prinsipinə görə S+ 2 yerə bölünür: Sadə və

reversiv sayğaclar.

Sadə sayğaclar öz növbəsində cəmləyici və çıxıcı olurlar. Reversiv sayğaclar həm

toplama, həm də çıxma əməliyyatını y\yetirir. Sayma modluna görə sayğaclar 2-lik, 10-luq,

2-10-luq tipli olurlar. Sayğac cxemləri əsas etibarilə RS, JK, D sinxron triggerlər üzərində

qurulur.

Saygac cxemlərində triggerlər say rejimində işləyirlər. Ona görə də ardıcıl keçidli

cəmləyici sayğacı qurmaq üçün JK triggerinin J və K girişlərini birləş-dirib ona “1” siqnalı

verək. “1” -ə uyğun Q çıxışını isə növbəti kiçik mərtəbənin triggerinin sinxrogirişi ilə

birləşdirmək lazımdır. Bu halda sxem aşağıdakı kimi olacaq.

20 2

1 2

2

Q1 Q2 Q3

Cgir.

Q1 Q2 Q3

“1”

y “0” Funksional olaraq aşağıdakı kimidir.

Q3

Q2

Q1

22

21

20

<0

>0

CT2

C

+1

-1

S

J T1

C

K

R

S

J T2

C

K

R

S

J T3

C

K

R

60

Sxemd’ istifad’ olunan y “0” idarəedici siqnalı sayğacın məzmununu “0” vəziyyətinə

gətirmək üçün istifadə olunur. Lakin bu o demək deyil ki, sayğaca giriş siqnalı yazmazdan

qabaq hökmən ilk vəziyyətə gətirilməlidir. Ola bilər ki, sayğac mərtəbələrində yazılmış hər

hansı 1 ədəd kodunun üzərinə növbəti im-pulslar sayılması tələb olunsun. Sayılan impulslar

sayğacın C girişindən ardıcıl olaraq verilir. 𝑆̅ girişi vasitəsilə impulsların paralel olaraq

uyğun mərtəbələrdə yazılması və sayğacın hər hansı bir mərtəbəsində informasiyanın

yenidən yazıl-ması üçün istifadə olunur. 1-ci sinxroimpuls verildikdə T1 triggeri vahid

vəziyyə-tə keçir. Bu halda T2 və T3-ün məzmunu dəyişməz qalır. Növbəti sinxroimpulsda T1-

də yazılmış “1” Q1 çıxışı ilə T2-ni “1” vəziyyətinə gətirir. T1-də “0” yazılır. T3 yenə öz

vəziyyətini dəyişmir. C girişinə 3-cü sinxroimpuls verildikdə T1-ə “1”, T2, T3 öz vəziyyətini

saxlayır. Yəni sayğacda 011 yazılmış olur. 4-cü sinxroim-puls verildikdə T3-ə “1” yazılır, T1,

T2-də “0” olur. Nəhayət 7-ci sinxroimpuls ve-rildikdən sonra sayğacın bütün mərtəbələrində

“1” yazılmış olur. Yəni 111 olur. əgər 8-ci sinxroimpuls verilərsə, onda bütün mərtəbələrdə

“0” yazılmış olmalıdır. Göründüyü kimi ardıcıl keçidli cəmləyici sayğac sxemlərində

mərtəbələrin sayını artırmaq üçün triggerlərin sayını artırılması lazım gəlir. Lakin bu bir

tərəfdən sayma modlunun artmasına səbəb olursa, digər tərəfdən sayğacın işləmə sürətini

aşağı düşməsinə səbəb olur. Ona görə də 1-ci mərtəbənin triggeri növbəti mərtə-bənin

triggerinə nəzərən daha böyük sürətlə işləmiş olur ki, bu da sxemin girişində böyük güc

sərfinə gətirib çıxarır.

Sayğac sxemlərində ümumi gecikmə vaxtı aşağıdakı kimi təyin edilə bilər.

Tgec. = Ttrg. ∙N

Burada Ttr.gec. – 1 triggerdə gecikmə vaxtı, N- mərtəbələrin ümumi sayıdır. Ardıcıl

keçidli cəmləyici sayğac sxeminin sürətini artırmaq üçün bəzi hallarda müxtəlif parametrli

triggerlərdən istifadə olunur. Lakin bu halda idarəedici qurğuda müxtəlif mürəkkəb məntiqi

dövrələrin yaranmasına səbəb olur. Bu səbəbdən paralel prinsipli sayğac sxemləri istifadə

olunur.

Reversiv toplayıcı və çıxıcı sayğaclar.

Praktiki olaraq sadə funksional sxemlərin tərtib olunması zamanı sayğac sxemlərindən

istifadə olunması lazım gəldikdə əsas etibarı ilə reversiv sayğaclardan istifadə olunması

məqsədəuyğun sayılır. Reversiv sayğac sxemləri üzərində impulsların həm cəmlənməsini ,

həm də çıxılmasını yerinə yetirmək mümkün olur. JK triggeri üzərində qurulmuş reversiv

sayğac sxemi aşağıdakı kimidir.

Sxemdə göstərilən y1 və y2 idarəedici siqnallardır. Belə ki, y1 reversiv sayğacı cəmləmə

rejimində işlətmək üçün, y2 isə çıxma rejimində işlətmək üçün istifadə olunur. Hər iki halda

sayılan impulslar C girişinə verilməlidir. Reversiv sayğacın cəmləmə rejimində işləməsinə

baxaq.

61

y2

∙ ∙ ∙

y1

A1 A2 A3

Q1 Q2 Q3

Cgir.

Q1 Q2 Q3

y0

“+1”

Əvvəlcə y0 idarə siqnalı verməklə sayğacı 0 vəziyyətinə gətiririk. Bundan sonra sayılan

1-ci impuls T1-in C girişinə verilir. İmpulsun təsir müddəti qurtardıqdan sonra T1 1

vəziyyətinə keçir. Digər tərəfdən qeyd etmək lazımdır ki, keçid mərtəbələrinin vəziyyətləri

idarə siqnallarından asılı olduğundan göstərilən hal üçün y1=1, y2=0 siqnallarını vermək

lazımdır. bu halda 1-ci və 2-ci VƏ elementləri açıq, 3-cü və 4-cü VƏ məntiq elementləri

bağlı vəziyyətdə olmalıdır. Sayılan növbəti 2-ci impuls ardıcıl olaraq C girişinə verildikdən

1-ci VƏ, VƏ YA dövrəsi ilə T2-yə vahid yazılacaq. Bu halda T1-ə 0 yazılmış olar. 3-cü

sinxroimpuls təsir etdikdən sonra T1-ə 1 yazılır, T2 və T3 vəziyyətini dəyişmir. Yəni sayğacın

göstərişi bu halda 011 olmalıdır. Növbəti 4-cü impulsun təsirindən sonra 1-ci VƏ, VƏ YA

dövrəsi ilə T2-yə 0 yazılır. Q2 çıxışından alınan vahid keçid mərtəbəsi 2-ci VƏ, VƏ YA

dövrəsi ilə T3-ün say girişinə verilir və T3 1 vəziyyətinə gətirilir. Bu halda T1 də 0

vəziyyətində olur. Beləliklə 7 impuls təsirindən sonra sayğacın məzmunu 111 olmalıdır.

Əgər bu halda 8-ci impuls təsir edərsə onda sayğacın göstərişi 0 olmalıdır.

İndi isə reversiv sayğacın çıxma rejimində işləməsinə baxaq. Yenə reversiv sayğacın

çıxma rejimində işləməsi üçün əvvəlcə y0 siqnalı verməklə sayğacı 0 vəziyyətinə gətiririk.

Bundan sonra idarə girişinə y1= 0, y2= 1 siqnalı veririk. Bu halda 1-ci və 2-ci VƏ məntiq

elementləri bağlı, 3-cü və 4-cü VƏ məntiq elementləri açıq olur. Daha sonra çıxılması tələb

olunan hər hansı bir ədədin kodu (məs. 111) paralel olaraq A1, A2, A3 girişlərindən sayğaca

yazılır. Çıxılacaq impulslar ardıcıl olaraq bu halda da C girişinə verilir. 1-ci impulsun

təsirindən sonra T1 0 vəziyyətinə gətiriləcək, qalan T2 və T3 triggerləri isə əvvəlki vəziy-

yətlərində qalacaq. 2-ci impulsun təsirindən sonra Q1 çıxışı 3-cü VƏ məntiq elementi açıq

olduğundan T2-yə 0 yazılmış olur. Bu halda T1-ə 1 yazılır. Yəni sayğacın göstərişi 100

olmalıdır.Beləliklə 7 ardıcıl impulsun təsirindən sonra sayğacın göstərişi 000 olacaqdır.

S

J T1

C

K

R

S

J T2

C

K

R

S

J T3

C

K

R

& 4

&

2

1

&

&

1

& 3

&

1

1

62

Cəmləyicilər

Cəmləyicilər (SM) ədəd kod mərtəbələri üzərində hesabi əməliyyatların y\y-si üçün

istifadə olunan kombinasyon sxemə deyilir. əgər giriş operandları (verilənləri) və alınan

nəticə 2-lik s\s-nə uyğun ədədlər kimi təsvir olunursa, onda belə cəmləyicilər 2-lik

cəmləyicilər adlanır. S\s-dən asılı olaraq 2 ədədin cəmlənməsi zamanı 1 takt ərzində

aşağıdakı rəqəmlərin toplanması həyata keçirilir:

1.I cəmlənən mərtəbənin rəqəmi

1.II cəmlənən mərtəbənin rəqəmi

3.Qonşu mərtəbəyə keçid rəqəmi.

Girişlərin sayına görə SM+ aşağıdakı növlərə bölünür:

1.Yarım cəmləyici

2.1 mərtəbəli cəmləyici

3.Çoxmərtəbəli cəmləyicilər.

Yarım cəmləyicilərin əsas etibarı ilə 2 giriş və uyğun olaraq 2 çıxışı olur. Girişlərə

toplanan I və II ədədlər verilir və bu halda kiçik mərtəbədən keçid rəqəmi nəzərə alınmır.

Yarım SM-in sxemi aşağıdakı kimi göstərilir.

Cəmləyicinin çıxışında alınan çəm mərtəbəsi 𝑎𝑖 𝑣ə 𝑏𝑖 toplananlarına uyğun olaraq:

𝑆𝑖 = 𝑎𝑖 ⊕𝑏𝑖 Qonşu mərtəbəyə keçid 𝑃𝑖 = 𝑎𝑖𝑏𝑖 kimi təyin edilir.

1 mərtəbəli cəmləyicilər yarım SM+dən fərqli olaraq 3 ədəd giriş və 2 ədəd çıxışı olur.

Sxemdən görünür ki, 1 mərtəbəli SM+də giriş verilənlərindən başqa həm də kiçid

mərtəbədən keçid rəqəmi də nəzərə alınır.Çox mərtəbəli cəmləyicilər əsas etibarı ilə 1

mərtəbəli SM+ üzərində qurulur və ilişmə prinsipinə görə ardıcıl və paralel prinsipli olurlar.

1 mərtəbəli SM+ üzərində qurulmuş çox mərtəbəli SM sxemi aşağıdakı kimidir.

𝑆1 𝑆2 𝑆3

𝑎1 𝑎2 𝑎3

𝑏1 𝑏2 𝑏3

𝑃1 𝑃2 𝑃3

Sxemdən göründüyü kimi SM 3 mərtəbəli SM-dir.

a S b

𝑃𝑖−1 P

SM a S b

𝑃𝑖−1 P

SM a S b

𝑃𝑖−1 P

SM

S

P

a

b

SM 𝑆𝑖

𝑃𝑖

S

P 𝑃𝑖−1

a

b

SM 𝑆𝑖

𝑃𝑖

63

Ardıcıl üsulla cəmləmə əməməliyyatını y\y-ək üçün cəmlənməsi tələb olunan verilənlər

uyğun şəkildə qruplaşdırılır və hər bir takt ərzində toplanan mərtəbələr-dən yalnız və yalnız

uyğun qruplar cəmləyicinin uyğun girişinə verilir.

Ardıcıl girişli çox mərtəbəli SM+ və paralel girişli SM+ 1 mərtəbəli SM+ üzərində

qurulduğundan göstərilən SM sxem üzərində həm də paralel prinsiplə toplama əməliyyatını

y\y-ək olar. Bu halda kod sözünün bütün mərtəbələri paralel olaraq SM-n uyğun girişinə

verilir. Cəmləmə əməliyyatı 1 takt ərzində y\y-lir. Pa-ralel SM+də keçid mərtəbəsi növbəti

qonşu mərtəbəyə ya paralel, ya da apdıcıl olaraq ötürülə bilər. SM+ əsas etibarilə qurulma

prinsipinə görə yaddaşlı və yaddaşsız SM+ə bölünür.

Yaddaşsız SM+ə bəzən kombinasyon tipli SM+ deyilir. belə SM+ əsas etibarilə

potensial məntiq elementləri üzərində qurulur və heç bir yaddaşa məlik olmurlar. Yaddaşsız

SM+ aşağıdakı mikroəməliyyatı y\y-rir.

𝑆𝑖 = 𝐴 = 𝐵

Yaddaşsız SM+dən fərqli olaraq yaddaşlı SM+də yaddaş elementi kimi triggerlərdən

istifadə olunur. Belə SM+də cəmləmə əməliyyatı 2-lik moduluna görə y\y-lir. Yaddaşlı SM+

aşağıdakı mikroəməliyyatı y\y-rir.

𝑆𝑖 = 𝑆 + 𝐴

İşləmə prinsipinə görə SM+ asinxron və sinxron girişli olur.

Sinxron tipli SM+də əvvəlcədən cəmləmə taktı əvvəlcədən müəyyənləşmiş olur. Bu

takt (vaxt) sabitdir və toplananların mərtəbəsindən asılı deyildir.

Asinxron tipli SM+də cəmləmə əməliyyatı qurtardıqdan sonra əməliyyatın sona

çatması haqqında əlamət siqnalı hasil olunur. Cəmləmə əməliyyatında istifadə olunan

kodlardan asılı olaraq SM+ 2-lik və 2-10-liq SM+i olurlar.

Ardıcıl keçidli 1 mərtəbəli kombinasyon cəmləyicinin işinə baxaq.

2 hesabi verilənlər üzərində əməliyyat aparılmasına müvafiq olaraq n mərtəbəli: 𝐴 = 𝑎1, 𝑎2, … 𝑎𝑛𝐵 = 𝑏1, 𝑏1, … 𝑏𝑛

Ədədlərin toplanması aşağıdakı mərtəbə cəmlərinin hesablanmasına gətirilir:

𝑞𝑖𝑆𝑖 = 𝑎𝑖 + 𝑏𝑖 + 𝑃𝑖 𝑞𝑖𝑆𝑖 - 2 mərtəbəli 2-lik ədədi, 𝑞𝑖 - i-ci mərtəbədən keçid rəqəmi, 𝑆𝑖 - 𝑎𝑖 və 𝑏𝑖

mərtəbələrinə uyğun alınan cəm, 𝑃𝑖 -qonşu mərtəbəyə alınan keçiddir.

1 mərtəbəli cəmləyicinin iş prinsipini izah etmək üçün aşağıdakı doğruluq cədvəlinə

baxaq.

𝑃𝑖 𝑎𝑖 𝑏𝑖 𝑆𝑖 𝑃𝑖+1 (𝑞𝑖) 0 0 0 0 0

0 0 1 1 0

0 1 0 1 0

0 1 1 0 1

1 0 0 1 0

1 0 1 0 1

1 1 0 0 1

1 1 1 1 1

64

Doğruluq cədvəlinə əsasn i-ci mərtəbədə uyğun cəm və növbəti böyük mərtəbəyə keçid

üçün aşağıdakı məntiqi ifadəni yazmaq olar:

𝑃𝑖+1 = �̅�𝑖𝑎𝑖𝑏𝑖 ∨ 𝑃𝑖�̅�𝑖𝑏𝑖 ∨ 𝑃𝑖𝑎𝑖�̅�𝑖 ∨ 𝑃𝑖𝑎𝑖𝑏𝑖

𝑆𝑖 = �̅�𝑖�̅�𝑖𝑏𝑖 ∨ �̅�𝑖𝑎𝑖�̅�𝑖 ∨ 𝑃𝑖�̅�𝑖�̅�𝑖 ∨ 𝑃𝑖𝑎𝑖𝑏𝑖

𝑃𝑖+1 = (�̅�𝑖𝑎𝑖𝑏𝑖 ∨ 𝑃𝑖𝑎𝑖𝑏𝑖) ∨ (𝑃𝑖�̅�𝑖𝑏𝑖 ∨ 𝑃𝑖𝑎𝑖𝑏𝑖) ∨ (𝑃𝑖𝑎𝑖�̅�𝑖 ∨ 𝑃𝑖𝑎𝑖𝑏𝑖) =

= 𝑎𝑖𝑏𝑖(�̅�𝑖 ∨ 𝑃𝑖) ∨ 𝑃𝑖𝑏𝑖(�̅�𝑖 ∨ 𝑎𝑖) ∨ 𝑃𝑖𝑎𝑖(�̅�𝑖 ∨ 𝑏𝑖) = 𝑎𝑖𝑏𝑖 ∨ 𝑃𝑖𝑏𝑖 ∨ 𝑃𝑖𝑎𝑖

𝑆𝑖 = (�̅�𝑖�̅�𝑖𝑏𝑖 ∨ 𝑏𝑖�̅�𝑖�̅�𝑖 ∨ 𝑏𝑖�̅�𝑖�̅�𝑖) ∨ (�̅�𝑖𝑎𝑖�̅�𝑖 ∨ 𝑎𝑖�̅�𝑖�̅�𝑖 ∨ 𝑎𝑖�̅�𝑖�̅�𝑖) ∨ (𝑃𝑖�̅�𝑖�̅�𝑖 ∨ �̅�𝑖�̅�𝑖𝑃𝑖 ∨ 𝑃𝑖�̅�𝑖�̅�𝑖)

∨ 𝑏𝑖𝑎𝑖𝑃𝑖= 𝑏𝑖(�̅�𝑖�̅�𝑖 ∨ �̅�𝑖�̅�𝑖 ∨ �̅�𝑖�̅�𝑖) ∨ 𝑎𝑖(�̅�𝑖�̅�𝑖 ∨ �̅�𝑖�̅�𝑖 ∨ �̅�𝑖�̅�𝑖) ∨ 𝑃𝑖(�̅�𝑖�̅�𝑖 ∨ �̅�𝑖�̅�𝑖 ∨ �̅�𝑖�̅�𝑖)

∨ 𝑃𝑖𝑎𝑖𝑏𝑖 = 𝑃𝑖+1(𝑏𝑖 ∨ 𝑃𝑖 ∨ 𝑎𝑖) ∨ 𝑃𝑖𝑎𝑖𝑏𝑖

𝑃𝑖+1 və 𝑆𝑖 üçün aldığımız minimallaşdırılmış dizyuktiv normal forma ifadəsinə görə

kombinasion cəmləyicinin sxemi aşağıdakı kimi olar.

𝑃𝑖 𝑎𝑖 𝑏𝑖

𝑃𝑖+1

𝑆𝑖

Kod komparatorları.

Rəqəmli komparatorlar – kombinasiyalı qurğu olub ikilik sözləri müqayisə etmək

üçündür. Komparator iki ikilik sözlər üzərində aşağıdakı əməliyyatları y/y:

𝐹 = (𝐴 = 𝐵) - A və B sözlərinin bətabərliliyi;

𝐹 = (𝐴 > 𝐵) - A sözü B sözündən böyükdür;

𝐹 = (𝐴 < 𝐵) - A sözü B sözündən kiçikdir.

Komparatora misal olaraq iki dördmərtəbəli sözün müqayisə sxemi olan 𝐾555𝐶П1

mikroseminə baxaq. Əsas məsələ üç mümkün olan vəziyyətdən birini: 𝐴 < 𝐵, 𝐴 = 𝐵, 𝐴 > 𝐵

təyin etməkdir. Bərabərliyin əsas göstəricisi iki ikilik rəqəmin bütün mərtəbələrinin uyğun

&

&

&

1

&

&

&

&

1

65

olmasıdır. Əgər iki rəqəm eynidirsə müqayisə sxeminin çıxışı “1” məntiqi səviyyəyə gətirilir,

əks halda çıxış məntiqi” 0“ səviyyəsində olur.

𝐾554𝐶П1 mikrosxemasının A və B rəqəmlərinin dörd (𝐴0, 𝐵0, 𝐴1, 𝐵1, 𝐴2, 𝐵2, 𝐴3, 𝐵3) müqayisə girişləri və üç əlavə keçid girişləri 𝐴 < 𝐵, 𝐴 = 𝐵, 𝐴 > 𝐵 vardır.

Bərabərliyə görə müqayisə qurğusu hər iki sözün eyniadlı mərtəbələri üzərində qurulur.

Söz ovaxt bərabər olur ki, eyniadlı mərtəbələr bərabər olsun, yəni hər ikisində 0 və 1-lər eyni

olsun.

Bir ikilik mərtəbənin müqayisəsinə baxaq.

Cədvəl1.1

Birmərtəbəli söz komparatorunun həqiqətlər cədvəli

A B 𝐹 = (𝐴 = 𝐵) 𝐹 = (𝐴 > 𝐵) 𝐹 = (𝐴 < 𝐵) 0

0

1

1

0

1

0

1

1

0

0

1

0

0

1

0

0

1

0

0

Cədvəl 1.1-dən görünür ki, giriş siqnalının istənilən kombinasiyasında komparatorun

çıxışında ancaq bir aktiv məntiqi sisnal formalaşır. Cədvə 1.1-dən aşağıdakı məntiqi ifadəni

almaq olar:

𝐹 = (𝐴 = 𝐵) = 𝑎𝑏 ∨ �̅��̅�;

𝐹 = (𝐴 > 𝐵) = 𝑎�̅�; 𝐹 = (𝐴 < 𝐵) = �̅�𝑏.

(1)

(1) ifadəsini VƏ, VƏ YA, YOX məntiq elementləri üzərində qurmaq olar. 𝐹(𝐴 = 𝐵) funksiyasına daha geniş baxaq. Bu funksiya sərbəst məna daşıyır və rəqəmli qurğularda geniş

tətbiq olunur, “ VƏ YA- YOX –u inkar edir”, 2-lik moda görə cəm adlanır (şəki 2). (1)

ifadəsinə uyğun olaraq bir mərtəbəli komparator sxemi aşağıdakı kimidir.

B rəqəminin

mərtəbələri

Genişləndirmə

girişləri

A rəqəminin

mərtəbələri

= =

K555CП1

𝐵0 𝐵1 𝐵2 𝐵3

𝐴0 𝐴1 𝐴2 𝐴3

𝐴 > 𝐵 𝐴 = 𝐵 𝐴 < 𝐵

𝐴 > 𝐵

𝐴 = 𝐵

𝐴 < 𝐵

Çıxışlar

Şəkil1

.

66

Qeyd edək ki, 𝐹(𝐴 = 𝐵), 𝐹(𝐴 > 𝐵), 𝐹(𝐴 < 𝐵) üç funksiyasından ikisi heç vaxt eyni

vaxta vahid mənasını ala bilməz. Ona görə də onlardan ancaq ikisini tətbiq edib, üçüncüsünü

isə məlum olan ikisindən almaq lazımdır. Onlar öz aralarında aşağıdakı qanunauyğunluqla

əlaqəlidir:

𝐹(𝐴 = 𝐵) = �̅�(𝐴 > 𝐵) ∙ �̅�(𝐴 < 𝐵);

𝐹(𝐴 > 𝐵) = �̅�(𝐴 = 𝐵) ∙ �̅�(𝐴 < 𝐵);

𝐹(𝐴 < 𝐵) = �̅�(𝐴 = 𝐵) ∙ �̅�(𝐴 > 𝐵).

(2)

İki sözün bərabərliyini yoxlamaq hər bir mərtəbənin bərabər olması deməkdir. 𝐹(𝐴 > 𝐵) “böyükdür” –ü yoxladıqda böyük mərtəbələr üstünlük təşkil edir. Kiçik mərtəbələri , böyü

mərtəbələr bərabər olduqda yoxlamaq lazımdır. Sözün 𝑖 -ci mərtəbəsinin bərabərliyini

𝑟1 = 𝐹(𝑎𝑖 = 𝑏𝑖) kimi qeyd edək. Onda ikimərtəbəli sözün 𝐴 > 𝐵 -yə yoxlanılması

𝑎1𝑏1 böyük mərəbələrinin yoxlanılmasına gətirib çıxarır. 𝑎0𝑏0 kiçik mərtəbələri, böyük

mərtəbələr bərabər olduqda yoxlanılır:

𝐹(𝐴 = 𝐵) 𝐹(𝐴 = 𝐵)

𝐹(𝐴 = 𝐵)

𝐹(𝐴 > 𝐵)

𝐹(𝐴 < 𝐵)

a

a

b

b

&

=1

&

&

&

=1

1

1

1

1

1

Şəkil

2

67

𝑎1 = 𝑏1 → 𝑟1 = 𝐹(𝑎1 = 𝑏1) = 1.

Ona görə də ikimərtəbəli 𝐴(𝑎0, 𝑎1), 𝐵(𝑏0, 𝑏1)söz üçün 𝐴 > 𝐵 yoxlama formulasını

yazaq:

𝐹(𝐴 > 𝐵) = 𝑎1�̅�1 ∨ 𝑟1𝑎0�̅�0. (3)

İstənilən n mərtəbəli söz üçün (3) tətbiq etsək, onda alarıq:

𝐹(𝐴 > 𝐵) = 𝑎𝑛−1�̅�𝑛−1 ∨ 𝑟𝑛−1𝑎𝑛−2�̅�𝑛−2 ∨⋯∨ 𝑟𝑛−1𝑟𝑛−2𝑟𝑛−3⋯𝑟1𝑎0�̅�0 (4)

Qeyd etdiyimiz kimi, 𝐾554𝐶П1 mikrosxemi dördmərtəbəli sözü müqayisə etmək

üçündür. Daha böyük mərtəbəli müqayisə etmək üçün bir neçə inteqral sxemli komparatorları

birləşdirərək qururlar (şəkil 3).

Kodlardan birinin dəyişdirilməsi komparatorların çıxışında qeyri – müəyyən vəziyyət

yaradır. Buna səbəb giriş siqnalının müxtəlif mərtəbələrdə eyni zamanda dəyişməsinin baş

verməsidir. Bu zaman çıxışda qısa xəta impulsları əmələ gəlir. Xətalarin olmaması üçün

sinxronizasiyadan və stroblaşdırmadan istifadə olunur.

Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, 𝑛 mikrosxemin birləşməsindən (şəkil 2) istifadə

etdikdə siqnalın ümumi gecikməsi 𝑛 dəfə artır. Kod komparatoru həddən artıq asta işləyən

qurğudur.

Böyük

mər

təb

ələr

Kiç

ik

mər

təb

ələr

𝐴 > 𝐵

𝐴 = 𝐵

𝐴 < 𝐵

𝐴 > 𝐵

𝐴 = 𝐵

𝐴 < 𝐵

Şəkil

3.

= =

𝐵0 𝐵1 𝐵2 𝐵3

𝐴0 𝐴1 𝐴2 𝐴3

𝐴 > 𝐵

𝐴 = 𝐵

𝐴 < 𝐵

= =

𝐵0 𝐵1 𝐵2 𝐵3

𝐴0 𝐴1 𝐴2 𝐴3

𝐴 > 𝐵

𝐴 = 𝐵

𝐴 < 𝐵

Məntiqi

1

68

Sabit cərəyan gücləndiriciləri.

Əgər gücləndirici sabit və tədricən dəyişən siqnalları gücləndirirsə belə gücləndirici

sabit cərəyan gücləndiricisi (SCG) adlanır. Belə gücləndirici həm də dəyişən siqnalların

gücləndirilməsi üçün istifadə oluna bilər.

Sabit və ya tədricən dəyişən siqnalların gücləndiricinin ayrı- ayrı hissələri arasında

yalnız halvanik əlaqələr istifadə edilir və ya bu siqnallar dəyişən siqnallara çevrilməlidir.

Alınan dəyişən siqnallar dəyişən cərəyan gücləndiriciləri köməkliyi ilə gücləndirilə bilər ki,

burada halvanik əlaqələr kondensatorların və ya tranzistorların vasitəsilə qırılmış olur.

Gücləndirmədən sonra dəyişən siqnallar sabit və ya tədricən dəyişən siqnallara çevrilməlidir.

Kaskadlararası halvanik əlaqələrin istifadəsi ilə qurulan SCG-də sıfır dreyfi adlanan

xoşagəlməz hadisə yaranır. Sıfır dreyfi dəyişməz sıfır giriş gərginliyi zamanı çıxış

gərginliyinin öz-özünə dəyişməsi kimi başa düşülür. Gücləndiricinin sıfır dreyfinin əsas

yaranma səbəbləri aşağıdakılardır: sxemin elementlərinin parametrlərinin dəyişməsi, ətraf

mühitin temperaturunun dəyişməsi, qidalandırıcı gərginliklərin dəyişməsi hesabına ilk əvvəl

tranzistorların parametrlərin dəyişməsi; sxemin aktiv və passiv elementlərinin

parametrlərinin onların köhnəlməsilə yaranan daima dəyişməsi.

Sıfır dreyfi siqnalı xeyirli siqnalın qiymətilə müqaisə oluna bilər, ona görə SCG-nin

qurulması zamanı sıfır dreyfinin azalmasına görə ölçülər götürülür. Dreyfin azaldılma

ölçülərinə qidalandırma mənbələrinin sərt stabilizasiyası, mənfi əks əlaqələrin istifadəsi,

SCG-nin sxemlərində balans kompensasiya sxemlərinin tətbiqi; temperatur dreyfinin

kompensasiyası üçün parametrlərin temperaturdan qeyri xətti asılılığı olan elementlərdən

istifadə etmək, aralıq çevrilməli SCG-nin tətbiqi və sair. SCG-nin qurulmasında mühüm

məsələ həmçinin qonşu kaskadların potensiallarının, uzlaşdırılması, giriş siqnal mənbəyinin

SCG ilə uzlaşdırılması məsələsidir. Ona görə ardıcıl qoşulmuş və halvanik (bilavasitə)

əlaqəli birləşməyə malik bir neçə kaskadlardan ibarət sadə SCG-si bir sıra

çatışmamazlıqlara malikdirlər.

Göstərilən çatışmamazlıqları aradan qaldırılması üçün SCG balansa gətirilən körpünü

təsvir edən paralel-balans kaskadları şəklində qurulur. Belə körpüdə bir çiyinə yük dövrəsi,

digər çiyinə qida mənbəyi qoşulur.

+𝐸𝑘

𝑅𝑘1

𝑅2 𝑅4

𝑇1 𝑇2

𝑅𝑘2

𝑅3

𝑅3

𝑅𝑒1 𝑅𝑒2

𝑢𝑔𝑖𝑟1 𝑢𝑔𝑖𝑟2

𝑢ç𝚤𝑥

𝑅1

69

Rk1 və Rk2, müqavimətləri, 𝑇1 və 𝑇2 tranzistorları, Re rezistoru körpünün qollarını təşkil

edir, diaqonalın birinə 𝐸𝑘 qida mənbəyi, digər diaqonalına – tranzistorların kollektorları

arasına yük qoşulur.

Giriş siqnalları sıfır olduqda və sxemin tam simmetrikliyi (Rk1 = Rk2, 𝑇1 və 𝑇2 )eyni

zamanı tranzistorların kollektor potensialları eyni olur və bərabərdir. Sxemin yüksək

stabilliyi onunla əlaqədardır ki, ida mənbəyi və ya tranzistorların parametrlərinin dəyişməsi

zamanı hər iki kollektorların potensialları bərabər artım olur və deməli çıxış gərginliyi sıfıra

bərabər qalır. Real sxemlərdə həmişə müəyyən qeyri simmetriklik yaranır və müəyyən sıfır

dreyfi olur, lakin bu dreyf digər sxemlərlə müqayisədə çox cüzi olur. Bu sxemdə giriş

iqnalı ya bazalar arasına, ya da bir bazanin qeyd olunmuş potensialı zamanı digər bazaya

verilə bilər.

Re rezistorunu iki paralel qoşulmuş iliqat qiymətə malik müqavimət şəklində təsvir

etsək, baxılan SCG-nin emitter stabilizasiyalı iki kaskad təşkil etdiyini görərik (vertual

ayırıcı xətt). Re müqavimətinə əlavə qida mənbəyi Ek ardıcıl qoşularsa, tranzistorların ilkin

iş rejimini elə təmin etmək olar ki, girişlərin potensialları sıfır olunması əldə edilər .

Deməli, sxemdən R1, R2, R3, R4 bölücü müqavimətləri çıxarıla bilər , nəticədə differensial

gücləndiricinin sxemini alırıq.

70

ANALOQ-RƏQƏM VƏ RƏQƏM-ANALOQ ÇEVIRICILƏRININ TƏSNI-

FATI, ƏSAS XARAKTERISTIKA VƏ PARAMETRLƏRI.

Elektron sistemlərində analoq və rəqəm formada verilmiş informasiyanın eyni vaxtda

emalından çox geniş istifadə olunur. Bu da onunla izah olunur ki, müxtəlif fiziki kəmiyyət və

proseslərə malik ilkin, başlanğıc informasiya analoq xarakterli olur. Belə informasiyanı

rəqəm formasına çevirmək asan olur. Bundan sonra alınan rəqəm emalının nəticəsini analoq

şəkilində təsviri də tələb olunur. Deməli, informasiyanın rəqəm üsulu ilə emalından istifadə

olunması analoq və rəqəm siqnallarını bir – birinə qarşılıqlı çevirən qurğunun olmasını tələb

edir. Belə qurğu rolunu analoq – rəqəm və rəqəm - analoq çeviriciləri oynayır.

Analoq – rəqəm çeviricisi (qısaca olaraq ARÇ) – giriş analoq siqnalları ona uyğun rəqəm

siqnallarına çevirən qurğudur. EHM və digər rəqəm qurğuları ilə iş üçün yararlıdır.

Rəqəm – analoq çeviricisi (qısaca olaraq RAÇ) – rəqəm siqnallarını analoq siqnallara

çevirir və formalayıcı rəqəm qurğularını analoq informasiyaya malik siqnal emal edən qurğu-

lara qoşmağa xidmət edir. Onlar EHM – in köməyilə analoq qurğuların idarə olunmasında

çox geniş istifadə olunur. Bir çox sxemlər mövcuddur ki, onların hər biri müxtəlif növ RAÇ

– lərinin qurulmasnda baza rolunu oynayır.

Onun iş prinsipi aşağıdakı kimidir. Çıxışında girişindəki rəqəm koduna birmənalı uyğun

olan analoq siqnalı formalamaq üçün ai analoq açarları bi dayaq siqnallar mənbəyinin sayı

qədər RAÇ- sinin çıxışına qoşulur ki, onun qiyməti müvafiq ikilik mərtəbənin çəkisi ilə mü-

tənasibdir.

Müasir dövrdə mikroelektron RAÇ – ləri ən geniş tətbiq olunur. Onları ümumi halda

düzünə və aralıq çeviricilərə bölürlər.

Düzünə çeviricilər sadəcə olaraq paralel növ olur. Sadə RAÇ sxeminin tərkibinə daxildir:

dayaq gərginlik mənbələri, rezistiv və ya aktiv bölücülər, analoq açarlar. Bölücü kimi R – 2R

matrisası tətbiq olunur. Müvafiq mənbələrin qoşulmasından əmələ gələn cərəyanların toplan-

masını əməliyyat gücləndiriciləri (ƏG) həyata keçirilir (şəkil 27.2).

Şəkil 27.1 RAÇ – nin qurulmasının ümumi sxemi

71

Şəkil 27.2 RAÇ – sinin sadələşdirilmiş sxemi Nəzərə almaq lazımdır ki, ƏG – nin gücləndirmə əmsalı və giriş müqaviməti çox

böyükdür. Ona görə də demək olar ki, onun giriş dövrəsindən cərəyan keçmir. Sxemin açıq

açarlarından axan cərəyanların bütün təşkilediciləri isə ƏƏ dövrəsindən keçən cərəyanla

bərabərləşərək RƏƏ rezistoru vasitəsilə yerlə qapanır. Ona görə də RAÇ – sinin çıxışında

gərginlik

U(N) = RƏƏ ∙ İƏƏ = RƏƏ ∙ ai

ifadəsinin köməyilə hesablanır. Bu isə o deməkdir ki, RAÇ – sinin həmin mərtəbələrindəki

müqavimətlərin qiyməti ilə müəyyən olunan cərəyanların cəmlənməsi əməliyyatını yerinə

yetirir. Burada, ai = 1 götürülür.

Paralel ARÇ. Bu növ ARÇ bilavasitə sayma üsulunu reallaşdırır və bu gün ən cəldişləmə

qabiliyyətinə malikdir. Paralel ARÇ – çeviricilərində etalon siqnal mənbəyinə paralel qo-

şulmuş komparatorlar dəstinin köməyilə eyni vaxtda kvantlanır. Komparatorların astana

səviyyəsi istifadə olunan kvantlama şkalasına uyğun olaraq rezistiv bölücülərin köməyilə

qurulur. Belə komparatorlar dəstinə giriş siqnalı verdikdə, sonuncunun çıxşında paralel

kodda təsvir olunmuş kvantlanmış siqnal alınır. Həmin siqnal kodlayıcı məntiqin köməyilə

ikilik koda çevirilir.

Dayaq gərginliklərindən hər biri komparatorların qeyri invers gi-rişlərinə, invers

girişlərinə isə giriş gərginliyi verilir. Ugir giriş gərginliyi verildikdə, o komparator çevirilir ki,

onda Ugir ˃ Uday şərti ödənilsin. Bu vaxt bu komparatorların çıxış siqnalları vahid qiymətini

qəbul edir. Komparatorların çıxışları prioritet şifratora qoşulur. Belə ki, həmin şifrator m –

mərtəbəli paralel vahid kodu n – mərtəbəli paralel ikilik koda çevirir.

Rəqəm formasına çevirilməsi tələb olunan analoq siqnallar daha zamana görə kifayət

qədər sürətlə dəyişir. Bu vaxt yaranan apertur xəta Q kvantlama intervalı (addım) qiymətinə

qədər arta bilər. Bütün çevirilmə müddətində çevirilən siqnalın qiymətini dəyişməz saxlamaq

üçün onun qiyməti müəyyən anda xüsusi qurğunun köməyilə qeydə alınır. Belə qurğu saxla-

nılanların – seçilməsi qurğusu adlanır. Saxlanılanların – seçilməsi sxemi seçmə müddəti

intervalında çıxışda giriş analoq siqnalını təkrarlamalıdır. Lakin, saxlama rejiminə keçdikdə

seçmə siqnalı daxil olana qədər öz çıxışında sonuncu Uçıx qiymətini saxlamalıdır. Seçmə -

saxlamanın əsas sxemi şəkil 27.3 - də təsvir olunmuşdur. Yarımkeçirici İMS kimi tez – tez

yerinə yetirilən bu sxem kiçik qurulma müddətinə malik iki ƏG – sindən ibarətdir.

72

Şəkil 27.3 Paralel ARÇ – sinin prinsipial elektrik sxemi

Ümumiyyətlə, RAÇ və ARÇ – lər elektrik xarakteristikalarına görə iki növə bölünürlər :

statik və dinamik. Statik RAÇ və ARÇ – lər çevirilməyə yekun dəqiqlik verir. Dinamik RAÇ

və ARÇ – lər verilmiş növ qurğuların cəld işləməsini müəyyən edir.

Analoq rəqəm çevricisi

Analoq–rəqəm çevricilərinin qurulmasında müxtəlif prinsiplərdən istifadə olunur.

Gərginliyin qiymətinin zaman intervalına çevrilməsi prinsipində qurulmuş rəqəmli

çevricisinin struktur sxemi şəkildə göstərildiyi kimi alınır.

Çevirmə prosesinə baxaq. Takt impulsu sayğacı 0 vəziyyətinə gətirir və eyni zamanda

xətti dəyişən gərginlik generatorunu işə salır. Xətti dəyişən gərginlik generatotunun çıxış

gərginliyi K1 və K2 komparatorlarının girişinə verilir.Bu işi komparatorların digər girişlərinə

uyğun olaraq 0 gərginliyi və Ugir. gərginliyi verilir. Xətti dəyişən gərginliyin qiyməti kiçik

mənfi qiymətdən artmağa başlayır. T1 anında XDG 0 qiymətinə bərabər olduqda birinci

Takt impulsları

¨¨

1

2

3 4

5

6

7

XDGG

Sayğac

Giriş

Çıxış

K1 K2

İG

S

R T &

73

komparatorun çıxışında 3 düzbucaqlı impus hasil olunur. Bu impulsun təsiri ilə RS triggeri

vahid vəziyyətə gətirilir. 5 xətti dəyişən gərginliyin qiyməti Ugir. gərginliyinə bərabər olduqda

ikinci komparatorun çıxışında 4 impuls alınır. Bu impulsun təsiri ilə trigger sıfır vəziyyətinə

çatdırılır. Triggerin vahid vəziyyətində qaldığı T vaxtı giriş gərginliyinə mütənasib olur.

Beləliklə giriş gərginliyi vaxt intervalına çevrilir.

T zaman anında triggerin çıxışından VƏ elementinin 1 girişinə yüksək potensial (1) təsir

etdiyindən onun ikinci girişinə impuls ardıcıllığı generatorundan verilmiş impulslar 6 keçərək

sayğacın girişinə daxil olur. Burdan görünür ki, sayğaca daxil olmuş 7 impulsların sayı T

zaman intervalına və uyğun olaraq Ugir. gərginliyinə mütənasib olur. Ugir. gərginliyin yeni

çevrilməsini almaq üçün yenidən işə salma impulsu vermək lazımdır.

Rəqəm analoq cevricisi

İkilik sayğac üzərində yığılmış rəqəm-analoq çevricisinin sxemi aşağıdakı kimidir.

a) İkilik sayğac T1, T2,...Tn triggerləri üzərində yığıldığından , sayğac qəbul olunan hər

bir impuls RAÇ-nın çıxışında gərginliyi bir pillə artırır.

Hər pillənin gərginliyi

∆ = E · Roc · 2-(n-1)

∕ R (1)

RAÇ-nın şıxış gərginliyi aşağıda göstərildiyi kimi pilləli formada olur.

Sayğaca 2

n – 1 sayda impuls qəbul olunduqda sayğacın bütün ədədləri bir qiymət

aldığından RAÇ-nın çıxış gərginliyi maksimal qiymət alır.

Uçıx.max. = ( 2n-1) · ∆ =( 2

n-1) · (E · Roc · 2

-(n-1) ∕ R) = E · Roc ∕ R · ( 2 – 2

-(n-1) ) (2)

ədədlərin böyük sayında

2 >> 2-(n-1)

; Uçıx.max ≈ 2 · E · Roc ∕ R

b) Çevricinin mütləq xətasının cəmi ikilik ədədin kiçik dərəcəsinin vahid qiymətinə

uyğun gərginlikdən az olmamalıdır:

∆ Uçıx. < E · Roc ∕ R · 2-(n-1)

(3)

∆

𝑈𝑔𝑖𝑟

𝑈ç𝚤𝑥

𝑡

𝑡

𝑅𝑏2

𝑅𝑏1

T

𝑉𝑇1

𝑉𝑇2

çıxış

E

74

t

1 t

2 t

3 t

4 t

5 t

6

U

T

Nisbi xəta üçün (3) ifadəsindən şərt ala bilərik:

η = ∆ Uçıx. ∕ Uçıx.max. < 2-(n-1)

∕ ( 2 – 2-(n-1)

) ≈ 2-n

n =10 olduqda

η < 2-10

≈ 0.001 = 0.1 %

c) Baxdığımız çeviricinin çatışmazlığı:

- müxtəlif müqavimətli yüksək dəqiqli registorlardan istifadə olunur;

- triggerlərin çıxışı gərginliklərin yüksək dəqiqliyini tyin etmək çətindir.

2.RAÇ-ın çıxış gərginliyini təyin edək:

Çıxış gərginliyi ikilik ədədin ayrı – ayrı dərəcələrindəki vahid qiymətinin çəki əmsalına

mütənasib olur, p – dərəcəli sayğacın ikilik ədədin dərəcələrini an, an-1, ... ,a1 ilə işarə etsək,

RAÇ-nin çıxış gərginliyinin ifadəsini alırıq:

Uçıx. = 1/3 · E · (an + 2-1

· an-1 + 2-2

· an-2 + , ... , + 2-(n-1)

· a1) = 1/3 · E · 2-(n-1)

· (2n-1

an + + 2n-2

· an-1 + 2n-3

· an-2 + , ... , + a1) = 1/3 · E · 2-(n-1)

· N

Beləliklə:

Uçıx. = 1/3 · E · 2-(n-1)

· N alınır.

İnformasiyanın analoq rəqəm və rəqəm analoq çevrilməsi prinsipii

Analoq formadan siqnalın rəqəmli formaya çevrilməsi analoq – rəqəm çevrici adlanan

qurğuda aparılır. Siqnalların analoq formadan rəqəmli formaya çevrilmə prosesini üç

mərhələyə bölmək olar: diskretləşdirmə, kvantlama və kodlaşdırma. Vaxta görə gərginliyin

dəyişməsinin rəqəmli formaya çevrilməsi prosesinin mahiyyətini aydınlaşdıraq.

a)Fasiləsiz siqnalların diskretləşdirilməsi. Diskretləşdirmə prosesi vaxta görə fasiləsiz

siqnalın ayrı-ayrı qiymətinin, müəyyən T zaman intervalının ani qiymətinə uyğun seçilməklə

aparılır. T intervalı zamanın takt intervalı adlanır (şəkil 1). t1, t2, t3, ... anı isə zamanın takt anı

olub hesabatı tıyin edir. Siqnalın diskret qiymətini elə kiçik T takt intervalında aparmaq

lazımdır ki, analoq formada siqnalı tələb olunan dəqiqliklə bərpa etmək mümkün olsun.

b)Kvantlama əməliyyatı. Kvantlama əməliyyatının mahiyyəti ondan ibarətdir ki,

kvantlama səviyyəsi adlanan tor yaradılır (şəkil 2). Bu səviyyələr bir-birinə nəzərən

kvantlama addımı adlanan ∆ kəmiyyəti qədər sürüşdürülür. Hər kvantlama səviyyəsinə sıra

nömrə ( 0, 1, 2,...) yazılır. Diskretləmə nəticəsində alınmış gərginliyin başlanğıc qiymətləri

ona yaxın kvantlama səviyyəsi ilə əvəz olunur. Beləliklə şəkildə göstərilən diaqramında t0

anındakı gərginliyin qiyməti ona yaxın 3 nömrəli kvantlama səviyyəsi ilə t1 takt anındakı

gərginliyin qiyməti ilə ona yaxın 6-cı səviyyə ilə əvəz olunur və bu proses davam etdirilir.

Təsvir etdiyimiz proses kvantlama prosesi adlanır. Bu əməliyyat seçilmiş vaxt anında analoq

gərginliyinin qiymətini kvantlama səviyyəsinə yuvalaşdırır. Hər bir yuvalaşdırma prosesində

xəta yaranır. Belə xəta kvantlama küyü adlanır. Kvantlama küyü ARÇ-nin

75

110 111 100 001 010 100

t

t

t t

0 t

1 t

2 t

3 t

4 t

5 t

6

7

6

5

4

3

2

1

0

∆

3 6 7 4 1 2 4

011

layihələndirilməsində elə səviyyəyə endirilib ki, tələb olunan dəqiqliklə siqnali vermək

mümkün olsun.

v) Kodlaşdırma. Siqnalların analoq – rəqəm çevrilməsinin növbəti əməliyyatı

kodlaşdırma adlanır. Gərginliyin yuvarlaqlaşdırılmasına qiyməti kvantlama səviyyəsinin

uyğun nömrəsi ilə əvəz olunur. Şəkildə göstərilən diaqrammada bu ədədlərin ; 3, 6, 7, 4, 1, 2,

və s. ardıcıllığı alınır. Bu qayda ilə alınmış ədədlərin ardıcıllığı ikilik koda çevrilir.

Dərəcə növlü ARÇ

Elektirik xarakterli siqnalları, o cümlədən telefon, televiziya və digər növ məlmatları

rabitə kanalı vasitəsiylə ötürdükdə, yaxud da işlədikdə analoq rəqəm çevricilərindən istifa-də

olunur.Siqnalların çevrilmə prosesi yəni diskretləmə, kvantlama, kodlaşdırma əməliy-

yatlarının aparılmasında müxtəlif növ ARÇ-lərdən istifadə olunur. Dərəcə tipli analoq rəqəm

çevricisinin struktur sxemi şəkildə göstərilib. Ugir. giriş gərginliyinə mütənasib ikilik ədəd

reqistrdə formalaşır. Ədəd reqistri RS tipli reqistrdə yığılı. Əvəlcə ədəd reqistrinin böyük

dərəcəsinin triggerinə Tqn vahid yazılır. Reqistrdə alınmış ədəd rəqəm analoq çevrici

vasitəsiylə Uəks rab. gərginliyinə çevrilir. Ugir.≥ Uəks r. şərti ödənilirsə, deməli həqiqətən də

ədədin böyük dərəcəsində vahid vardır. Şərt ödənilmə-dikdə Tqn sıfır səviyyəsinə keçirilir.

Sonra vahid reqistrin (n-1)-ci dərəcəsinə yazılır. Ugir. gərginliyi Uəks r. gərginliyi ilə müqayisə

olunur. Bu anda reqistrdəki ədəd aydınlaşdırılır. Başqa sözlə reqistrin bu dərəcəsinrə vahid

saxlanılır və ya sıfır səviyyəsinə qaytarılır. Beləliklə reqistrin n dərəcəsində yoxlama prosesi

aparılır və nəticədə alınmış ədəd çıxışa ötürülür.

Şevricidə göstərdiyimiz əməliyyatın yerinə yetirilməsinə baxaq. Takt impulsu Tqn

triggerini “1” vəziyyətinə gətirir, qalan Tq1, ..., Tqn-1 triggerləri sıfır vəziyyətinə gətirilir.

Həmin impulsla sürüşmə reqistrinin RG böyük dərəcəsinə “1” yazılır və reqistrin n-ci

çıxışında “1” məntiqi səviyyə yaranır.

Komparator Ugir. gərginliyini Uəks rab. gərginliyi ilə müqayisə edir, Ugir. < Uəks rab. şərti

ödənıldikdə onun çıxışında 1 məntiqi səviyyə alınır.

76

Əks rabitə növlü ARÇ

Analoq siqnalının rəqəmli siqnala çevrilməsində müxtəlif prinsiplərdə qurulmuş sxemlərdən

istifadə olunur. Əks rabitə sxemli analoq-rəqəm çevricisinin struktur sxemini şəkildə

göstərildiyi kimidir. Takt impulsun (Tİ) təsiri ilə sayğac sıfır vəziyyətinə keçirilir. Sayğacın

çıxış kodunu ona proporsional gərginliyə çevirən rəqəm-analoq çevricisinin çıxışında 0

gərginliyi Uəks r.= 0 yaranır və Ugir > Uəks r. bərabərsizliyi alınır. Belə halda K komparatorunun

çıxışında yaranan məntiqi 1 səviyyə “VƏ” elementinin girişinə təsir edir və onu açır. İmpul

generatorunun verdiyi imouls ardıcıllığı açardan keçərək sayğacın girişinə qəbul olunur.

Sayğaca qəbul olunan hər bir impuls onun qiymətini bir qiymət artırır. Rəqəm-analoq

çevricisinin çıxış gərginliyi bir pillə artır. Uoc gərginliyinin qiyməti artaraq Ugir

gərginliyindən çox olduqda (və yaxud bir səviyyədə) K komparatorunun çıxışında 0 məntiqi

səviyyə alınır və impuls generatorundan sayğaca qəbul olunan impulslar kəsilir. Bu anda

sayğacın ikilik kodu Ugir gərginliyinə mütənasib olur. Əks rabitə sxemli ARÇ-də xətti

dəyişən gərginlik generatorundan istifadə edilmədiyindən onun apparat xətası gərginliyi

zaman intervalına çevirən ARÇ-dən az olur.

Çıxış

Giriş

Sürüş.

im. döv.

Ədəd

reqistri

Konyu

ktor

Sürüşmə

reqistri

Kompa

rator

Açar

Takt impuls dövrəsi

Uə.r.

RA

Ç

Uəks r.

Ugir..

Takt impulsu

Çıxış kodu

İmpuls

generatoru. Sayğac RAÇ

Komparator

&

77

İzləmə tipli ARÇ

Analoq rəqəm çevricilərinin bir çoxu dövrü rejimdə işləyirlər. Belə qurğularda hər bir

takt impulsu çevricini başlanğıc vəziyyətə gətirir, bundan sonra çevirmə prosesi başlayır.

Çevricinin işləmə sürəti məhdudlaşdırılır, xüsusən də sayğacın işlənməsində, kiçik dərəcənin

vəziyyətinin dəyişməsi yüksək tezliklərdə aparılır.

Təcrübədə qeyri dövrü çevricilərdən tez-tez istifadə olunur. Belə çevricinin struktur

sxemi şəkildə göstərilib. Ugir. > Uəks r. olduqda sayğac düz sayma rejimində işləyir. İmpuls

generatorundan qəbul olunmuş siqnallar sayğacın sayını artırır, uyğun olaraq Uəks r.

gərginliyinin qiyməti də artır. Bu proses Ugir. gərginliyinin səviyyəsinə qalxana kimi davam

edir. Ugir. < Uəks r. olduqda sayma əks rejimdə aparılır. Ugir. = Uəks r. olduqda proses

dayandırılır. Ugir. Gərginliyinin qiyməti Uəks r. gərginliyi ilə izlənilir. Tələb olunan anda Ugir.

gərginliyinin qiymətinə proparsional sayğacın çıxışından ikilik kod götürülür.

Çııxış kodu

Ugir.

Uəks r. İmpuls

generatoru. Sayğac RAÇ

Komparator