Embed Size (px)
Citation preview
UNIVERSITEIT GENT
FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE
ACADEMIEJAAR 2015 – 2016
Analyse van eHealth-toepassingen in
België
Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van
Master of Science in de Handelswetenschappen
David Dujardin & Louis Vanooteghem
onder leiding van
Prof. Greet Maes
UNIVERSITEIT GENT
FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE
ACADEMIEJAAR 2015 – 2016
Analyse van eHealth-toepassingen in
België
Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van
Master of Science in de Handelswetenschappen
David Dujardin & Louis Vanooteghem
onder leiding van
Prof. Greet Maes
I Vertrouwelijkheidsclausule
VERTROUWELIJKHEIDSCLAUSULE
PERMISSION
Ondergetekenden verklaren dat de inhoud van deze masterproef mag geraadpleegd en/of
gereproduceerd worden, mits bronvermelding.
David Dujardin
Louis Vanooteghem
III Woord Vooraf
WOORD VOORAF
Deze duomasterproef werd geschreven in het kader van onze opleiding Master of Science in
de Handelswetenschappen met afstudeerrichting ‘Management en Informatica’ aan de
Universiteit Gent.
Graag willen wij, David Dujardin en Louis Vanooteghem, enkele mensen bedanken die ons
ondersteund en gestimuleerd hebben tijdens het schrijven van deze masterproef.
Ten eerste willen wij onze promotor prof. Greet Maes bedanken voor de goede begeleiding,
raad en feedback die we doorheen het jaar kregen.
Uiteraard bedanken wij ook de mensen die we geïnterviewd hebben: Dirk Broeckx, Georges
De Feu, Koen Bruylant, Pieter Van Herck en Wim Van Slambrouck. Deze masterproef was
enkel mogelijk dankzij hun expertise en medewerking.
Ten slotte willen we ook onze ouders bedanken die ons steeds opnieuw ondersteunden en in
het bijzonder Steven Dujardin die ons werk ook de nodige feedback bezorgde.
V Inhoudsopgave
INHOUDSOPGAVE VERTROUWELIJKHEIDSCLAUSULE ................................................................................... I
WOORD VOORAF .................................................................................................................. III
INHOUDSOPGAVE ................................................................................................................. V
LIJST GEBRUIKTE AFKORTINGEN ................................................................................. VII
LIJST TABELLEN EN FIGUREN ....................................................................................... VIII
EXECUTIVE SUMMARY ..................................................................................................... IX
1 LITERATUURSTUDIE ........................................................................................................... 1
1.1 EHEALTH .................................................................................................................................... 11.1.1 DE TERM EHEALTH ..................................................................................................................... 11.1.2 VOORBEELDEN VAN EHEALTH .................................................................................................... 51.1.3 TERMEN BINNEN EHEALTH ......................................................................................................... 61.1.4 EHEALTH IN BELGIË .................................................................................................................... 8
1.1.4.1 Federale initiatieven rond eHealth ............................................................................... 81.1.4.1.1 eHealth-platform .......................................................................................... 81.1.4.1.2 eHealthBox ................................................................................................. 101.1.4.1.3 eHealthConsent .......................................................................................... 101.1.4.1.4 Recip-e ....................................................................................................... 111.1.4.1.5 MyCareNet ................................................................................................. 121.1.4.1.6 Hubs & Metahub ........................................................................................ 13
1.1.4.2 Vlaamse initiatieven rond eHealth ............................................................................. 141.1.4.2.1 Vitalink ....................................................................................................... 141.1.4.2.2 Inter-Med ................................................................................................... 151.1.4.2.3 BruSafe ....................................................................................................... 16
1.1.4.3 Actieplan eGezondheid .............................................................................................. 171.2 HET INTERNET OF THINGS ...................................................................................................... 231.2.1 BEGRIPSBEPALING IOT .............................................................................................................. 231.2.2 PROBLEMATIEK EN UITDAGINGEN ............................................................................................ 26
1.2.2.1 Privacy ....................................................................................................................... 261.2.2.2 Standaard ................................................................................................................... 26
2 METHODOLOGIE ................................................................................................................ 29
2.1 ONDERZOEKSVRAGEN ............................................................................................................. 292.2 RELEVANTIE ............................................................................................................................ 33
VI Inhoudsopgave
2.3 ONDERZOEKSAANPAK ............................................................................................................. 34
3 EMPIRISCHE STUDIE ......................................................................................................... 37
3.1 INFORMATIE OVER DE UITWERKING ...................................................................................... 373.2 INTERVIEW DIRK BROECKX ................................................................................................... 383.3 INTERVIEW GEORGES DE FEU ................................................................................................ 463.4 INTERVIEW KOEN BRUYLANT ................................................................................................ 533.5 INTERVIEW PIETER VAN HERCK ............................................................................................ 583.6 INTERVIEW WIM VAN SLAMBROUCK .................................................................................... 653.7 OVERZICHT ANTWOORDEN PER VRAAG ................................................................................. 71
4 CONCLUSIE EN DISCUSSIE .............................................................................................. 81
4.1 CONCLUSIE ............................................................................................................................... 814.2 DISCUSSIE ................................................................................................................................. 84LITERATUURLIJST
BIJLAGEN
Bijlage 1: Interview Dirk BroeckxBijlage 2: Interview Georges De FeuBijlage 3: Interview Koen BruylantBijlage 4: Interview Pieter Van HerckBijlage 5: Interview Wim Van Slambrouck
Bijlage 6: Vitalink Rapport maart 2016
VII Lijst Gebruikte Afkortingen
LIJST GEBRUIKTE AFKORTINGEN
APB Algemene Pharmaceutische Bond
ARH Antwerpse Regionale Hub
BLE Bluetooth Low Energy
CoZo Collaboratief Zorgplatform
eID Elektronische Identiteitskaart
EMD Elektronisch Medisch Dossier
EPD Elektronisch Patiëntendossier
GMD Globaal Medisch Dossier
HCP Healthcare Professionals
HL7 Health Level 7
IoT Internet of Things
Kmehr Kind Messages for Electronice Health Record
NIC Nationaal Intermutualistisch College
PHR Personal Health Record
RAI Resident Assessment Instrument
RFID Radio Frequency Identification
RIZIV Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering
RSW Réseau Santé Wallon
SIoT Social Internet of Things
Sumehr Summarized Electronic Health Record
TTP Trusted Third Party
VznKUL Vlaams Ziekenhuisnetwerk KU Leuven
VIII Lijst Tabellen en Figuren
LIJST TABELLEN EN FIGUREN TABEL1CLASSIFICATIEINTERNETOFTHINGS-TOESTELLENOPBASISVANAPPLICATIES..............................................................24TABEL2OVERZICHTBEVRAAGDEPERSONENENHUNFUNCTIE.............................................................................................35TABEL3HETAANTALGESLAAGDESCHRIJFOPERATIESVANSUMEHRSPERMAANDINVITALINK...................................................70TABEL4BEGRIPSBEPALINGEHEALTHVOLGENSDEBEVRAAGDEN..........................................................................................71TABEL5ACTIEPLANEGEZONDHEID–ISHETEENREALISTISCHPLAN?....................................................................................72TABEL6MAATSCHAPPELIJKESTRUIKELBLOKKENVOLGENSDEBEVRAAGDEN...........................................................................74TABEL7TECHNISCHESTRUIKELBLOKKENVOLGENSDEBEVRAAGDEN.....................................................................................76TABEL8VERGELIJKINGMETANDERELANDENVOLGENSDEBEVRAAGDEN...............................................................................78TABEL9VERDERONDERZOEKNODIGVOLGENSDEBEVRAAGDEN..........................................................................................79 FIGUUR1:TERMENBINNENEHEALTH..............................................................................................................................6FIGUUR2HUBSINBELGIË...........................................................................................................................................14FIGUUR3KLUISVOORMEDISCHEGEGEVENS(VITALINK)...................................................................................................16FIGUUR4S-CURVEEVOLUTIEEHEALTHINBELGIË............................................................................................................40FIGUUR5EVOLUTIEAANTALSUMEHRSINVITALINK..........................................................................................................43
IX Executive Summary
EXECUTIVE SUMMARY
eHealth en zijn toepassingen vormen een enorme uitdaging die op termijn kan zorgen voor
beduidende economische besparingen, of beter gezegd efficiëntie-verhogend kunnen werken.
Tot op heden is eHealth echter een zeer ruim en vaag begrip. Enige vorm van uniformiteit
ontbreekt, dit zowel op vlak van theoretische begripsbepalingen als praktische functionele
standaarden.
We trachten in deze masterproef eHealth overzichtelijk in kaart te brengen alsook duiding te
geven aan de verschillende componenten. De analyse wordt gestaafd via kwalitatieve diepte-
interviews met diverse experts uit België. We hopen hierbij ook antwoorden te krijgen op
onze onderzoeksvraag: “Hoe verloopt de effectieve transformatie van een traditioneel,
ingeworteld gezondheidszorgsysteem naar een digitaal eHealth-landschap in België?”
Deze vraag werd verder opgedeeld in drie deelonderzoeksvragen. Deze worden verder
toegelicht in de methodologie.
Het Actieplan eGezondheid werd bewust niet uitvoerig besproken, omdat dit té uitgebreid is.
Om het actieplan te kunnen begrijpen is er nood aan een uiteenzetting van wat eHealth nu
juist is en wat er in de werkelijkheid allemaal gebeurt met eHealth. Dat is dan ook wat er in
deze masterproef wordt gedaan.
Een onderzoek volledig aan het actieplan wijden kan iets zijn voor in de toekomst.
In de literatuurstudie werd een extra deel uitgewerkt rond het Internet of Things.
Het Internet of Things wordt in de internationale literatuur her en der gelinkt aan eHealth.
In België blijk deze verbinding er nog niet te zijn, althans niet in de bestaande literatuur. Toch
is het belangrijk dit relatief nieuw begrip uit te leggen omdat het een beeld geeft over wat het
inhoudt en waarom een link met eHealth niet ondenkbaar is.
De connectie tussen IoT en eHealth kan een zeer interessant thema zijn om te onderzoeken
over enkele jaren, gezien de link hiertussen nu nog niet aan de orde is. Zolang het eHealth-
landschap nog niet vervolledigd is, zal het immers moeilijk worden dit te koppelen aan
nieuwe technologieën.
“Success is stumbling from failure to failure
with no loss of enthusiasm.“
-WinstonChurchill-
1
1 LITERATUURSTUDIE
1.1 EHEALTH
1.1.1 De Term eHealth
De globale gezondheidszorgservices zijn compleet aan het veranderen van een sporadische,
acute gezondheidszorg tot een continue en geïntegreerde gezondheidszorg (Anwar, Joshi, &
Tan, 2015). Dit wordt eHealth genoemd, of zoals Anwar et al. (2015) het benoemen:
“Anywhere, Anytime healthcare.” De term eHealth verwijst naar het gebruik van
informatietechnologie, waaronder het internet, in de preventie, behandeling en onderhoud van
de persoonlijke gezondheid (Borrelli & Ritterband, 2015).
Een tweede term die vaak wordt gebruikt om de combinatie van technologie en gezondheid te
omschrijven, is mHealth. mHealth verwijst eerder naar mobiele en draadloze applicaties. Dit
kan gaan van simpele sms-berichten, tot het gebruik van wearables en sociale media.
Uiteraard moet het gebruik van deze applicaties gelinkt zijn aan gezondheidstoepassingen
(Borrelli, Bartlett, Tooley, Armitage, & Wearden, 2015).
Wearables zijn kleine draagbare computers die in kleding kunnen worden verwerkt of op een
comfortabele manier op het lichaam worden gedragen (bijvoorbeeld smartwatch). Ze kunnen
dezelfde taken uitvoeren als mobiele telefoons of laptops. Soms kunnen deze wearables zelfs
meer doen dan de gekende smartphones en computers, omdat de technologie rond wearables
meer gesofisticeerd is op het gebied van sensoren (bijvoorbeeld hartslagmeter). Wearables
zijn niet alleen smartwatches, maar ook onder andere de gekende Google Glass behoort tot
deze categorie (Tehrani & Andrew, 2014).
De termen mHealth en eHealth zijn dus gelijkaardig, het gaat bij beiden om
informatietechnologie en gezondheid. Alleen kan eHealth als ruimer worden gezien dan
mHealth, omdat deze laatste het mobiele aspect benadrukt. Ze betekenen dus niet hetzelfde en
kunnen dan ook niet als synoniemen gebruikt worden.
Een eenduidige definitie geven van alles wat eHealth omvat, is tot op heden nog steeds zeer
moeilijk. “Het is zoals een definitie proberen geven van het internet. Er kan worden
gedefinieerd hoe het wordt gebruikt, maar door het dynamische karakter ervan kan er geen
2
echte definitie opgeplakt worden” (Eysenbach, 2001).
Een van de eerste omschrijvingen die terug te vinden zijn over eHealth is de volgende:
“eHealth is een opkomend terrein in het raakvlak van medische informatica, volksgezondheid
en de bedrijfswereld. Dit gerelateerd aan gezondheidsdiensten en gezondheidsinformatie die
geleverd of verbeterd worden via het internet en gelijkaardige technologieën. In een breder
spectrum karakteriseert de term niet enkel de technologische ontwikkeling, maar ook een
mentaliteit, een manier van denken, een attitude en een soort toewijding om tot een globaal
netwerkdenken te komen om zo de gezondheidszorg zowel lokaal, als regionaal en zelfs
wereldwijd te verbeteren door informatie- en communicatietechnologieën te gebruiken”
(Eysenbach, 2001).
Dit is een zeer ruime definitie die ervoor zorgt dat eHealth op een dynamische manier kan
worden benaderd. Het is opmerkelijk dat deze definitie dateert van 2001. Voor dit onderzoek
worden voornamelijk recente bronnen gebruikt, maar een definitie als deze kan onmogelijk
genegeerd worden.
Het is ook de definitie die vandaag de dag wordt gebruikt door de website www.plan-
egezondheid.be. Deze website dient ter verduidelijking voor zowel de Belgische patiënten als
de artsen en werd op poten gezet door de federale overheid. Hier kan men alle informatie
vinden rond het plan eGezondheid. Dit is een plan om het eHealth-landschap in België tegen
2019 compleet te veranderen. Meer hierover later in de literatuurstudie.
Gunther Eysenbach is een gerenommeerd onderzoeker op het gebied van eHealth (Center for
Global eHealth Innovation, 2016). Hij vindt het belangrijk dat eHealth wordt aanzien als meer
dan enkel een combinatie van internet en geneeskunde. Hijzelf verwoordt het als: “De e in
eHealth staat niet alleen voor elektronisch, maar impliceert ook enkele andere e’s. Al deze e’s
samen karakteriseren wat eHealth is, of eigenlijk wat het zou moeten zijn” (Eysenbach, 2001).
De tien e’s in eHealth zijn volgens Eysenbach (2001):
• Efficiency – Een van de beloften van eHealth is zorgen dat de efficiëntie in de
gezondheidszorg stijgt, waardoor de kosten dalen. Dit kan door het vermijden van
dubbele of onnodige diagnoses door het gebruik van verbeterde communicatie tussen
gezondheidszorginstellingen en patiëntencommunicatie.
• Enhancing Quality – Door de efficiëntieverhoging verminderen niet alleen de kosten,
maar verhoogt ook de kwaliteit. eHealth kan er bijvoorbeeld voor zorgen dat er een
3
vergelijking kan worden gemaakt tussen verschillende zorgverstrekkers, waardoor de
patiënt met een specifiek probleem naar een zorginstelling kan gaan die bijvoorbeeld
een goede reputatie heeft, die bovendien kan worden aangetoond (door de verzamelde
data).
• Evidence Based – eHealth-interventies zouden bewezen moeten kunnen worden op een
efficiënte en effectieve manier. Dit mag niet zomaar worden aangenomen, maar moet
wetenschappelijk aangetoond worden.
• Empowerment of consumers and patients – Door de kennis van de geneeskunde en de
persoonlijke elektronische data van de patiënten beschikbaar te stellen over het
internet, kan eHealth een nieuwe wereld openen voor een geneeskunde waar de patiënt
centraal staat en waar de patiënt bepaalde keuzes kan maken (gebaseerd op evidence
based van hierboven).
• Encouragement of a new relationship – eHealth kan ervoor zorgen dat er een nieuwe
drijfveer ontstaat om nieuwe relaties te laten bestaan tussen patiënt en arts, waarbij de
focus ligt op een gedeelde manier van werken.
• Education – Door het gebruik van eHealth kunnen er bepaalde opleidingen online
worden aangeboden. Dit zowel naar de arts als naar de patiënt toe. Een patiënt kan
bijvoorbeeld aangeleerd worden hoe hij met zijn ziekte moet omgaan en wat hij kan
doen om zijn gezondheid te verbeteren.
• Enabling information exchange – Er moet een standaard voorzien worden om ervoor te
zorgen dat informatie kan worden uitgewisseld tussen gezondheidszorginstellingen.
• Extending the scope – De grenzen van de gezondheidszorg moeten verbreed worden.
Zowel op een geografische als een conceptuele manier. eHealth kan ervoor zorgen dat
gebruikers eenvoudig gezondheidszorg online kunnen krijgen. Dit kan gaan van een
simpel advies tot het online bestellen van medicatie.
• Ethics – Er ontstaat een nieuwe vorm van patiënt-arts interactie waaruit er nieuwe
uitdagingen en bedreigingen voortvloeien. Geïnformeerde consent en privacy zijn hier
de twee grootste bedreigingen.
Nog eens herhalen dat deze omschrijving dateert van 2001, dit is ondertussen 15 jaar geleden
maar nog steeds relevant.
4
Zowel eHealth als mHealth hebben nood aan permanente en moeiteloze toegang tot
informatie over de gezondheid van mensen. De informatie die hier wordt gebruikt is
gevoelige, persoonlijke informatie. Ontwikkelaars van applicaties moeten op zoek gaan naar
de perfecte balans tussen het beschermen van de privacygegevens van de mensen en de
toegang tot deze gegevens voor geautoriseerde gezondheidszorgproviders (Gajanayake,
Sahama, & Lane, 2013).
“De informatica gaat er snel op vooruit, maar de sector van de gezondheidszorg is een van de
traagste sectoren om zich aan te passen” (Kivatinos, 2015). Wanneer er wordt gekeken naar
welke waarde eHealth het meest kan toevoegen aan de huidige systemen, komt men uit bij:
Monitoring
Interventie die op tijd komt
Geïntegreerde zorg en zelfzorg
Sociale steun
(Kivatinos, 2015).
Niet alleen Kivatinos, maar veel andere auteurs zien dezelfde toekomstige waarden. Men
verwacht dat door de komst van eHealth-applicaties het mogelijk zal zijn om veranderingen in
de gezondheid van mensen beter weer te geven (monitoren). Op termijn zal deze data gebruikt
worden om veranderingen in de gezondheid, zoals een ziekte, te voorspellen. Op die manier
zal het mogelijk zijn om te anticiperen op een naderende ziekte (interventie die op tijd komt).
De behandeling van die ziekte zal op een efficiënte manier kunnen worden opgevolgd, door
de patiënt, maar ook door de arts (geïntegreerde zorg, zelfzorg en sociale steun) (Borrelli,
Bartlett, Tooley, Armitage, & Wearden, 2015 ; Duggan, 2013 ; Fox & Rainie, 2014 ;
International Telecommuniction Union, 2014 ; Pew Research Center, 2014 ; Smith, 2011).
“Er wordt verder ook verwacht dat de kosten van de gezondheidszorg sterk zullen afnemen en
dat patiënten ook meer en beter geïnformeerd zullen worden, wat dan weer leidt tot hogere
tevredenheid van deze patiënten” (Kivatinos, 2015).
Verder moet er ook worden opgemerkt dat de gezondheidszorgsector een dynamische sector
is. Er moet een onderscheid worden gemaakt tussen ‘digitale autochtonen’ (de jongeren van
tegenwoordig, die het gewoon zijn om met technologie te werken) en ‘digitale immigranten’
(de oudere generatie, die het moeilijk heeft om te volgen met de technologische
5
veranderingen). Ook deze laatste categorie zal vroeg of laat de nieuwe technologieën moeten
aanvaarden en gebruiken (Gajanayake, Sahama, & Lane, 2013).
1.1.2 Voorbeelden van eHealth Een van de grootste kosten in de gezondheidszorg is de behandeling van mensen met
chronische ziektes. Dit aantal neemt jaar na jaar toe en de verwachtingen hieromtrent zijn niet
positief (Van Leeuwen, 2014). eHealth kan hier een oplossing zijn. Door de behandeling van
deze patiënten, bijvoorbeeld mensen met chronisch hartfalen, thuis verder te zetten, kan er
worden bespaard op ziekenhuisopnames. Het aantal opnames zal sterk verminderen, omdat
deze mensen van op afstand kunnen worden gemonitord, waardoor periodieke
ziekenhuisopname niet meer nodig is. De patiënt zelf is ook beter op de hoogte van zijn
toestand, en kan hier eventueel op inspelen wanneer blijkt dat hij hulp nodig heeft (Van
Leeuwen, 2014).
Een ander voorbeeld, waar men misschien niet direct aan zou denken bij eHealth, is de
mogelijkheid om fysiotherapie online te volgen. Er bestaat een mogelijkheid om fysiotherapie
te volgen via internet, met behulp van opgenomen video’s en een webcam. Deze webcam kan
een fysioloog tonen of een patiënt de oefeningen op een goede manier uitvoert. Een patiënt
hoeft zicht dan niet telkens te verplaatsen naar de fysioloog, wat de kosten voor zowel de
patiënt als voor de gezondheidszorg doet dalen. Ook hier is er een positief gevolg voor de
patiënt, hij kan voor zichzelf zorgen en is minder afhankelijk van de afspraken bij de
fysioloog (Van Leeuwen, 2014).
Nog een voorbeeld waar de kracht van eHealth tot uiting kan komen, is onlinehulp voor
mensen met psychische klachten. Er worden onlinesystemen opgebouwd die ervoor zorgen
dat mensen met psychische problemen inzicht kunnen krijgen in hun eigen mentale
gezondheid. Deze mensen zoeken vaak online naar hulp maar deze is moeilijk te vinden. Ook
huisartsen zijn vaak niet voldoende op de hoogte over mogelijke behandelingen van
psychische patiënten. Een groot voordeel van een goed opgebouwd onlineportaal is dat deze
veel toegankelijker is voor de patiënt. Vaak is er een gevoel van schaamte dat moet
overwonnen worden om over psychische problemen te praten. Deze manier van zelfhulp
behoort ook tot eHealth, omdat het gaat over een ziekte die online kan worden behandeld.
Deze behandeling kan bijvoorbeeld verlopen via chat. Een patiënt moet daardoor niet naar
6
zijn huisdokter en kan onmiddellijk spreken met iemand die ervaring heeft met die bepaalde
psychische ziekte (Mirro, 2012).
1.1.3 Termen binnen eHealth Er zijn veel termen die worden gebruikt binnen het eHealth-domein. Het is interessant om er
enkele van dichterbij te bekijken.
Figuur 1 geeft weer hoe enkele van deze termen verband houden met elkaar. Uiteraard is deze
lijst van termen niet exhaustief, er bestaan honderden termen.
Figuur 1 :Termen binnen eHealth�
Bron: Eigen figuur, gebaseerd op COCIR eHealth Toolkit, 2015
Het is belangrijk te weten wat deze termen betekenen en waar de verschillen zitten.
“Telecare is het deel in eHealth dat zorgt voor de ontwikkeling van systemen die het
mogelijk maken om sociale services te gebruiken. Telecare wordt vooral gebruikt om ouderen
en mensen met een handicap te monitoren. Deze mensen zijn vaak afhankelijk van externe
hulp, maar vertoeven toch vaak in eigen huis” (Cocir, 2015).
7
mHealth werd eerder besproken, maar de definitie van Cocir (2015) kan deze term verder
verduidelijken. “mHealth is het deel van eHealth dat gebruik maakt van mobiele en draadloze
technologieën. Net zoals eHealth beschrijft mHealth een aantal technologieën die kunnen
bijdragen aan een verscheidenheid van gezondheid gerelateerde services, maar toch is het
geen aparte categorie van services op zich. Mobiele technologieën worden gebruikt in de
gezondheidszorg, de sociale zekerheid en voor het welzijn van de gebruiker” (Cocir, 2015).
“Telemonitoring is de term die wordt gebruikt om de systemen en diensten aan te duiden die
gebruik maken van toestellen om van op afstand vitale signalen te verzamelen en te
verzenden. Deze worden dan verzonden naar een monitoring station om geïnterpreteerd te
kunnen worden. Het is dus eigenlijk de uitwisseling van data tussen een patiënt die thuis zit,
en een medisch team in een ziekenhuis. Dat medisch team helpt dan een diagnose te stellen en
zorgt voor de monitoring van de patiënt. Voor telemonitoring wordt vaak gebruik gemaakt
van een thuisunit die ervoor zorgt dat de lichaamstemperatuur, de bloeddruk en andere vitale
signalen kunnen gemonitord worden vanop een andere locatie, meestal een ziekenhuis. Deze
communicatie verloopt via telefoonlijnen (internet) of via draadloze technologie (gsm)”
(Cocir, 2015).
Telehealth is iets ruimer dan telemonitoring. “Telehealth omvat naast het systeem om vitale
signalen te monitoren ook andere systemen. Zo behoort therapiemanagement ook tot
telehealth, maar niet tot telemonitoring. Therapiemanagement zorgt ervoor dat patiënten met
een chronische aandoening ook zichzelf kunnen opvolgen. Op die manier verbetert de kennis
van de patiënt over zijn eigen ziekte. Ook de manier waarop de patiënt omgaat met zijn ziekte
zou hierbij positief evolueren” (Cocir, 2015). Het is duidelijk door figuur 1 dat bepaalde
systemen zoals mHealth ook worden gebruikt voor telehealth.
Telemedicine wordt door Cocir (2015) dan weer beschreven als: “De aflevering van
gezondheidszorgdiensten door het gebruik van informatie- en communicatietechnologieën
(eHealth). Hierbij gebruikt men ook draadloze- en mobiele technologieën (mHealth) in een
situatie waarbij de actoren zich niet op dezelfde locatie bevinden. Belangrijk hierbij is dat data
over de gezondheid van een patiënt niet per se tussen patiënt en arts blijft. Telemedicine
omvat ook de mogelijk voor het delen van patiënten data van arts tot arts”.
8
1.1.4 eHealth in België
1.1.4.1 Federale initiatieven rond eHealth
1.1.4.1.1 eHealth-platform
Het eHealth-platform is het centrale punt voor eHealth in België. Het is een openbare
instelling die werd opgericht in 2008 (Wet 21 augustus 2008 houdende oprichting en
organisatie van het eHealth-platform en diverse bepalingen, 2008).
“Als openbare instelling heeft het eHealth-platform de missie om te zorgen voor een goed
georganiseerde, onderlinge elektronische dienstverlening en ondersteuning te bieden voor de
informatie-uitwisseling tussen alle actoren in de gezondheidszorg. Dit alles met de nodige
waarborgen op het vlak van de informatieveiligheid en de bescherming van de persoonlijke
levenssfeer van de patiënt en de zorgverlener. Ook het medisch beroepsgeheim moet
gerespecteerd worden.
Het uiteindelijke doel is de kwaliteit van de gezondheidszorg te optimaliseren” (Wet 21
augustus 2008 houdende oprichting en organisatie van het eHealth-platform en diverse
bepalingen, 2008).
Van de wetgever heeft het eHealth-platform 10 opdrachten meegekregen, deze opdrachten
zijn uitgebreid terug te vinden op de website van het eHealth-platform en worden hier kort
weergegeven (Volgens eHealth-platform, 2016):
1 Ontwikkelen van een visie en een strategie inzake eHealth.
2 Vastleggen van nuttige, ICT-gerelateerde functionele en technische normen,
standaarden, specificaties en basisarchitectuur.
3 Registreren van softwarepakketten voor het beheer van elektronische
patiëntendossiers.
4 Concipiëren, beheren en ontwikkelen van een samenwerkingsplatform voor de
veilige elektronische gegevensuitwisseling met de bijhorende basisdiensten.
5 Afspreken van een taakverdeling en kwaliteitsnormen en verifiëren of de
kwaliteitsnormen worden nageleefd.
6 Bevorderen en coördineren van de verwezenlijking van programma’s en
projecten.
7 Beheren en coördineren van de ICT-gerelateerde aspecten van de
gegevensuitwisseling in het kader van elektronische patiëntendossiers en elektronische
medische voorschriften.
9
8 Optreden als onafhankelijke derde voor het coderen en anonimiseren van
persoonsgegevens met betrekking tot de gezondheid voor bepaalde, in de wet opgesomde
instanties, ter ondersteuning van het wetenschappelijk onderzoek en het beleid.
9 Motor zijn van de nodige veranderingen voor de uitvoering van de visie en
strategie inzake eHealth.
10 Organiseren van de samenwerking met andere overheidsinstanties die belast
zijn met de coördinatie van de elektronische dienstverlening.
Dit zijn de opdrachten waar het eHealth-platform verantwoordelijk voor is. Het is ook
interessant om op te sommen wat het eHealth-platform niet doet (Volgens eHealth-platform,
2016):
- Geen wijzigingen aanbrengen aan de inhoudelijke taakverdeling tussen de
onderscheiden actoren in de gezondheidszorg. Enkel elektronische samenwerking
mogelijk maken.
- Het bezit geen monopolie van elektronische dienstverlening. Het gebruik is facultatief
en niet verplicht.
- Slaat geen persoonsgegevens centraal op.
- Voert zelf geen studies inzake gezondheidszorg.
- Geen instelling die wordt aangestuurd op basis van technologie, maar een instelling
die ICT wil inzetten om doelstellingen van optimalisering van de kwaliteit van de
gezondheidszorgverstrekking, administratieve vereenvoudigen en ondersteuning van
het gezondheidszorgbeleid optimaal te bereiken.
Een van de belangrijkste activiteiten van het eHealth-platform is zorgen voor enkele
basisdiensten zoals het opslaan van alle logins (wie, waar en wanneer). Deze hebben ook
bewijskracht (eHealth-platform, 2016).
Ook zorgt het eHealth-platform ervoor dat persoonsgegevens niet kunnen worden afgeleid uit
de gegevens, dit wordt gedaan door middel van codering en anonimisering. Het platform
fungeert hier als Trusted Third Party (TTP), de zogenaamde onafhankelijke derde partij die
moet zorgen voor de anonimisering van die persoonsgegevens (eHealth-platform, 2016).
Het eHealth-platform zorgt ook voor de eHealth-certificaten. Deze hebben als doel het
authenticeren van de actoren in de gezondheidszorg en dienen tevens al basis voor de
10
aanmaak van de dubbele vercijfering. Dit is een systeem dat ervoor zorgt dat gebruikers van
eHealth-toepassingen enkel toegang kunnen krijgen tot bepaalde gegevens wanneer men over
deze certificaten beschikt. Dan wordt de sleutel verkregen die dient tot de ontcijfering van de
gegevens. De gewone gebruiker van het systeem kan worden geauthenticeerd aan de hand van
zijn eID (Elektronische Identiteitskaart) (eHealth-platform, 2016).
Het eHealth-platform is voornamelijk bekend door hun portaalsite. Via deze site kunnen
verschillende diensten worden gebruikt. Ook is er meer informatie te vinden over de missie
van het eHealth-platform in België.
Er zijn diensten die rechtstreeks via het eHealth-platform kunnen geraadpleegd worden,
andere diensten gebruiken een of meer basistoepassingen van het eHealth-platform (eHealth-
platform, 2016).
1.1.4.1.2 eHealthBox
De eHealthBox is een elektronische brievenbus die gratis ter beschikking staat voor alle
actoren in de gezondheidszorg. Via de eHealthBox kunnen deze personen berichten
achterlaten naar een gerichte actor in de gezondheidszorg, het gaat dus om geadresseerde
communicatie. Patiënten kunnen ook berichten ontvangen van zorgverleners, maar kunnen er
zelf geen verzenden. Als voorbeeld wordt vermeld dat verwijsbrieven op deze manier kunnen
worden doorgestuurd naar een andere zorgverlener. Ook laboresultaten en ontslagbrieven zijn
zaken die via de eHealthBox kunnen verzonden worden (eHealth-platform, eHealthBox,
2016). Deze eHealthBox werd ontwikkeld door het eHealth-platform in 2011 en wordt ook
via deze portaalsite aangeboden (Lexicon eGezondheid, 2015 ; eHealth-platform, 2016).
1.1.4.1.3 eHealthConsent
De eHealthConsent is ook een toepassing, gelanceerd in 2011, die rechtstreeks beschikbaar is
via het eHealth-platform. Via deze toepassing kunnen patiënten de geïnformeerde
toestemming geven voor de elektronische uitwisseling van zijn gezondheidsgegevens. Hij kan
deze toestemming ook terug intrekken. Ook kan de patiënt bepaalde specifieke zorgverleners
uitsluiten tot de toegang tot zijn gegevens. De therapeutische relaties van de patiënt kunnen
ook worden toegevoegd of worden verwijderd. Deze therapeutische relatie is een voorwaarde
voor het raadplegen van de gezondheidsgegevens van een patiënt (eHealth-platform, 2016).
11
De gebruiker dient in te loggen op het eHealth-platform via zijn eID, op die manier kan hij
dan deze eHealthConsent beheren (eHealth-platform, 2016).
Stel dat de patiënt zelf hier niet toe in staat is, dan kan de arts, apotheker of iemand van het
administratief personeel in het ziekenhuis de toestemming van de patiënt beheren indien
gewenst (eHealth-platform, 2016).
1.1.4.1.4 Recip-e
Recip-e is een project van Recip-e vzw, opgericht in 2010 in opdracht van het RIZIV
(Rijksinstituut voor Ziekte – en Invaliditeitsverzekering). De bedoeling van Recip-e is om
voorschriften op een digitale manier af te leveren aan de zorgverstrekker. Concreet kan een
arts via de toepassing op zijn computer inloggen op het Recip-e systeem. Via de eID van de
arts wordt zijn authenticiteit bevestigd en krijgt hij een token, een soort sleutel, waarmee aan
de Recip-e toepassing kan worden aangetoond dat de arts weldegelijk arts is. Deze procedure
verloopt via het eerder besproken eHealth-platform en moet elke vijf uur herhaald worden.
Dit is nodig om de authenticiteit van de arts te garanderen.
Nadat de arts is ingelogd kan hij in de toepassing een voorschrift invoeren. Om dit voorschrift
te adresseren heeft de arts de eID van de patiënt nodig. Ook deze wordt via het eHealth-
platform geauthenticeerd.
Als de arts het voorschrift heeft ingevoerd en deze ook aan een patiënt heeft gekoppeld, wordt
het voorschrift naar de Recip-e databank verzonden én afgedrukt meegegeven aan de patiënt.
Dit voorschrift ziet eruit zoals een klassiek voorschrift, alleen zijn de voorgeschreven
geneesmiddelen niet met de hand neergeschreven, maar digitaal weergegeven. Onderaan het
voorschrift wordt een barcode voorzien, deze is nodig in de volgende stap (Recip-e, 2013).
De volgende stap in dit proces is het gebruik van het voorschrift.
De patiënt komt met zijn afgedrukt, papieren voorschrift bij de apotheker. Hij kan, na het
invoeren van de patiënt zijn rijksregisternummer (via eID) én na het scannen van de barcode
zien welke medicatie werd voorgeschreven. Om dit te kunnen zien zal de apotheker zich ook
moeten aanmelden op de Recip-e applicatie. Deze zal dan weer via het eHealth-platform alle
nodige authenticatie procedures doorlopen. In de toekomst is het de bedoeling dat het
papieren voorschrift volledig verdwijnt (Recip-e, 2013).
Het grote voordeel hiervan is dat de dokter een controle heeft over de uitgeschreven
voorschriften voor een bepaalde patiënt. Hij kan deze voorschriften indien gewenst én met
12
een geldige reden terugtrekken uit de databank. Ook kan hij zien of de patiënt het voorschrift
heeft opgehaald (Recip-e, 2013).
De patiënt kan op zijn beurt zijn voorschriftengeschiedenis bekijken via het Recip-e web
portaal en eventueel verwijderen (Recip-e, 2013).
De apotheker heeft de mogelijkheid om feedback te geven aan de arts. Stel dat de apotheker
weet van een bepaalde patiënt dat hij de voorgeschreven medicatie misbruikt, kan de
apotheker dit melden aan de arts via het Recip-e systeem. Hier werd nu een voorbeeld
gebruikt van een apotheker, maar dit kan ook een andere zorgverstrekker zijn (kinesist,
verpleegkundige, …) (Recip-e, 2013 ; Lexicon eGezondheid, 2015 ; eHealth-platform, 2016).
1.1.4.1.5 MyCareNet
MyCareNet is gelinkt aan Recip-e (Recip-e, 2013).
MyCareNet is een centraal dienstenplatform dat gebruikt kan worden door individuele
zorgverleners en instellingen om op een eenvoudige, betrouwbare en beveiligde manier
informatie uit te wisselen met de ziekenfondsen (MyCareNet, 2014 ; Lexicon eGezondheid,
2015).
MyCareNet werd ontwikkeld door het NIC (Nationaal Intermutualistisch College). “Dit is een
mutualiteiten-associatie samengesteld uit vertegenwoordigers van de 5 landsbonden. In zijn
geheel vertegenwoordigt het NIC alle Belgische sociaal verzekerden, ofwel meer dan 10
miljoen mensen” (MyCareNet, 2014).
Het voordeel van MyCareNet is dat een zorgverlener onmiddellijk een patiënt kan bekijken
aan de hand van de verzekerbaarheid. Een apotheker kan bijvoorbeeld zien aan de hand van
Recip-e en MyCareNet of een bepaalde patiënt een specifiek medicament terugbetaald krijgt.
Ook het systeem voor de facturatie derde betaler wordt hier onmiddellijk in weergegeven.
Voor de patiënt wordt de administratieve rompslomp hierdoor een heel pak minder,
terugbetalingen van doktersbezoeken en medicatie kunnen op deze manier veel efficiënter
verlopen.
MyCareNet maakt ook gebruik van het eHealth-platform voor het inloggen en authenticeren
van de gebruikers. De patiënt kan te allen tijde bepalen wie zijn gegevens kan en mag zien
door dit eHealth-platform, zoals eerder weergegeven, door de eHealthConsent (zie 1.1.4.1.3)
(MyCareNet, 2014 ; Lexicon eGezondheid, 2015 ; eHealth-platform, 2016).
13
1.1.4.1.6 Hubs & Metahub
In België zijn er momenteel 5 hubs. Een hub is in deze context een centraal systeem waarin
ziekenhuizen hun informatie over patiënten kunnen opslaan. Op die manier wordt het
mogelijk om informatie van een bepaalde patiënt vanuit verschillende ziekenhuizen te
consulteren (HealthConnect, 2013 ; Lexicon eGezondheid, 2015). Belangrijk hierbij is dat de
ziekenhuizen die aangesloten zijn op één hub geen gegevens van een andere hub kunnen
raadplegen. Standaard werd hier geen connectie in voorzien. Om dit probleem op te lossen
werd er een metahub gelanceerd (Vitalink, 2013).
Deze metahub zorgt ervoor dat de hubs van de verschillende regio’s ook onderling
geconnecteerd zijn (Vitalink, 2013).
De 5 hubs die in België aanwezig zijn worden vanuit de verschillende regio’s georganiseerd.
Er is een hub in Antwerpen (ARH – Antwerpse Regionale Hub), Gent (CoZo – Collaboratief
Zorgplatform), Brussel (Abrumet), Leuven (VznKUL – Vlaams Ziekenhuisnetwerk KU
Leuven) en uiteindelijk ook een voor Wallonië (RSW – Réseau Santé Wallon) (Vitalink, 2013
; CoZo, 2014 ; Abrumet, 2016 ;Réseau Santé Wallon, 2016 ;VZNKUL, 2014 ; ARH, s.d. ;
Lexicon eGezondheid, 2015 ; eHealth-platform, 2016).
In Figuur 2 zijn de verschillende hubs op een duidelijk manier weergegeven. Hier werd ook
bewust geen lijn getrokken tussen de hubs onderling.
14
Figuur 2 Hubs in België (2010)
Bron: Presentatie Microsoft Innovation Center – Potentieel van eHealth – Frank Robben (2013)
1.1.4.2 Vlaamse initiatieven rond eHealth
Naast de federale initiatieven werden ook platformen op poten gezet vanuit de verschillende
gewesten in België (Lexicon eGezondheid, 2015). In deze studie zijn de Vlaamse initiatieven
het meest relevant.
1.1.4.2.1 Vitalink
Voor Vlaanderen is er Vitalink. “Vitalink is een digitaal platform van de Vlaamse overheid
voor het veilig delen van zorg- en welzijnsgegevens. Dit platform is bedoeld voor alle
zorgverleners, van huisartsen over thuisverplegers tot apothekers. Op deze manier kunnen zij
beschikken over correcte en actuele patiënteninformatie” (Vitalink, 2013). Uiteraard wordt
hier rekening gehouden met bescherming van de privacy van deze patiënten. Het is de
bedoeling dat Vitalink wordt geïntegreerd in de bestaande toepassingen voor eHealth. Op die
manier hoeft de arts slechts 1 applicatie op te starten om tot alle systemen toegang te krijgen
(Vitalink, 2013).
15
Voor de patiënt is het ook handig. Hij heeft via Vitalink zelf toegang tot zijn gegevens en kan
ook zelf beslissen of deze worden gedeeld. Vitalink is multidisciplinair, wat betekent dat het
platform zich niet beperkt tot één sector, bijvoorbeeld ziekenhuizen, en dat is dan ook meteen
het grootste voordeel van dit Vitalink. Via dit platform kunnen zorgverleners ook onderling
informatie uitwisselen over patiënten. Vitalink wordt aan de patiënt voorgesteld als een soort
kluis waarin al zijn gezondheidsgegevens op een beveiligde manier in bewaard worden
(Vitalink, 2013).
Vitalink werd gemaakt voor de patiënt. Het stelt de zorg van de patiënt centraal (Lexicon
eGezondheid, 2015).
Ook voor de beveiligde toegang tot Vitalink wordt gebruik gemaakt van het eHealth-platform
voor de nodig authenticatie (eHealth-platform, 2016).
Vitalink wordt ook geïntegreerd binnen de hubs in Vlaanderen, waardoor de informatie rond
patiënten exponentieel zal toenemen (Vitalink, 2013).
Vitalink werd uitgetest in 2013 via meerdere pilootprojecten. Het platform werd goed
onthaald en kan nu vrij gebruikt worden.
Die informatie wordt opgeslagen en bijgewerkt in een elektronisch medisch dossier (EMD).
Een elektronisch medisch dossier (EMD) is een dossier waarin de medische gegevens van
een persoon door een huisarts digitaal en op een gestructureerde manier worden opgeslagen.
Hier kan ook bijkomende informatie in worden opgeslagen, zoals familiesituaties, diagnoses,
hypotheses, … (Lexicon eGezondheid, 2015).
1.1.4.2.2 Inter-Med
Inter-Med is het platform voor Wallonië. Het is gelijkaardig aan Vitalink en heeft dezelfde
functies (Réseau Santé Wallon, 2016).
Opmerkelijk hier is dat Inter-Med geïntegreerd werd in de hub voor Wallonië (RSW). Er is
dus geen extra verbinding tussen de hub en het platform (Commissie voor de bescherming
van de persoonlijk levenssfeer, 2014).
16
1.1.4.2.3 BruSafe
BruSafe is het platform dat werd bedoeld voor Brussel (Vitalink, 2013; eHealth-platform,
2016). Het systeem werd overgenomen van Inter-Med (Réseau Santé Wallon, 2016).
Het systeem van de kluizen wordt aan de hand van Figuur 3 verduidelijkt. Hierin wordt de
kluis centraal weergegeven.
Figuur 3 Kluis voor Medische Gegevens (Vitalink)
Bron: Presentatie Frank Robben eGezondheid: stand van zaken 2016
17
1.1.4.3 Actieplan eGezondheid
Het plan-eGezondheid werd in het leven geroepen om patiënten en zorgverstrekkers een
overzicht te geven over hoe het gezondheidslandschap in België er in 2019 zou moeten
uitzien (Plan-eGezondheid, 2015).
Aan de hand van een website (www.plan-egezondheid.be) probeert de overheid een overzicht
te geven van de actiepunten waarrond er momenteel wordt gewerkt (Plan-eGezondheid,
2015).
Het actieplan, waarvoor de website werd gelanceerd, is een plan waar men in 20 punten
uitlegt hoe de gezondheidszorg in België omgevormd kan worden naar een eHealth-landschap
tegen 2019.
Dit plan werd voorgesteld op 20 december 2012. Het werd opgesteld door de samenwerking
tussen verschillende federale en gewestelijke instanties en organisaties, zorgverstrekkers en
verschillende vertegenwoordigers die zowel met gezondheidszorg te maken hebben als met IT
(Broeckx, 2013).
In het plan werden verschillende acties beschreven die moeten gebeuren tussen 2013 en 2018
om uiteindelijk in 2019 tot het eHealth-landschap te komen (Actieplan eGezondheid 2013-
2018, 2012).
Om de transformatie naar een eHealth-landschap te begrijpen is het noodzakelijk deze 20
acties te overlopen. De actiepunten komen allen uit het Actieplan eGezondheid 2013-2018
(2012).
18
§1 – GMD = EMD => Sumehr
In een globaal medisch dossier (GMD) worden alle gegevens bewaard over de
gezondheid van een persoon. Zowel de medische geschiedenis, als het
geneesmiddelengebruik en de gevolgde behandelingen. De dokter moet ook een lijst
invoegen waarop staat of de persoon rookt, stress heeft, welke vaccinaties hij of zij
heeft gehad, … (Christelijke Mutualiteit, s.d.).
De betekenis van een EMD werd al gegeven bij het onderdeel Vitalink (1.1.4.2.1).
Het Sumehr (Summarized Electronic Health Record), geïntroduceerd in 2005 door de
Belgische overheid, kan aanzien worden als een foto van medische toestand van een
patiënt. Het is een momentopname, dus er is geen historiek in terug te vinden. Het
Sumehr bevat een minimum aan informatie die een arts nodig heeft om de medische
toestand van een patiënt in enkele minuten te kunnen evalueren zodat de continuïteit
van de zorg gegarandeerd blijft. Het is de bedoeling dat één arts maximaal één actieve
Sumehr heeft staan per patiënt, de meest recente.
Het Sumehr bevat de volgende gegevens:
“De basisgegevens: naam, geboortedatum, moedertaal, … van de patiënt
De contactgegevens van een contactpersoon voor in geval van nood
Informatie over risicofactoren (allergieën, reacties op medicatie, sociale risicofactoren
enz.)
Een overzicht van de medische voorgeschiedenis
Een overzicht van actuele problemen
Een overzicht van de medicatie
Een overzicht van de vaccinaties”
(Vitalink, 2014).
Deze Sumehr wordt gedeeld via Vitalink, enkel zorgverleners die een therapeutische
band hebben met de patiënt en de patiënt zelf kunnen het Sumehr gebruiken.
Het Sumehr is gebaseerd op Kmehr (Kind Messages for Electronic Health Record).
Kmehr is een Belgische standaard ontwikkeld om de uitwisseling voor medische
informatie mogelijk te maken. Een Sumehr is geschreven in dit Kmehr formaat.
19
Kmehr werd opgesteld door de Belgische overheid (in 2002 door het Ministerie van
Volksgezondheid) (eHealth-platform, s.d.).
Er moet dus een digitalisering komen van het medisch dossier van een patiënt, het
dossier moet uiteindelijk ook ruimer worden (Actieplan eGezondheid 2013-2018,
2012).
§2 – Ziekenhuis-EPD
Een elektronisch patiëntendossier (EPD) zou minimaal aanwezig moeten zijn in elk
ziekenhuis. Het is een gestructureerd dossier dat op een vastgelegde manier gecodeerd
moet worden. Het moet geïntegreerd kunnen worden met bestaande toepassingen. Het
is breder dan een EMD omdat ook ontslagbrieven, terugbetalingsaanvragen, etc.
Hierin vermeld moeten worden (Actieplan eGezondheid 2013-2018, 2012).
§3 – Medicatieschema
Het medicatieschema is een schema om zowel de patiënt als verzorgers van de patiënt
op een duidelijke, gestructureerde manier een inzicht te geven over wanneer hij welke
medicatie moet nemen. De apotheker wordt nauw betrokken bij het opstellen van dit
schema.
De bedoeling is dat het medicatieschema uiteindelijk ook in Vitalink verschijnt
(Actieplan eGezondheid 2013-2018, 2012; Vitalink, 2013).
§4 – Elektronisch voorschrift
Het elektronisch voorschrift werd al besproken in het gedeelte onder Recip-e.
De bedoeling is om op termijn geen papieren voorschriften meer te gebruiken
(Actieplan eGezondheid 2013-2018, 2012).
§5 – Gegevens delen via het systeem hub & metahub
Het systeem van de hub werd eerder besproken. Het is de bedoeling dat ziekenhuizen
meer gestructureerde en gestandaardiseerde dossiers bij gaan houden (Actieplan
eGezondheid 2013-2018, 2012).
20
§6 – Ontwikkelen van een ‘minimaal EPD’
Elke zorgverlener, afhankelijk van het zorgberoep, moet minimaal enkele voor
gedefinieerde gegevens opnemen in het EPD. De bedoeling is om dit EPD gezamenlijk
te gebruiken en te delen. Op deze manier kan bijvoorbeeld worden gekeken hoeveel
mensen een bepaald vaccin hebben gekregen (Actieplan eGezondheid 2013-2018,
2012).
§7 – Psychiatrische en andere instellingen en het systeem hub & metahub
Psychiatrische instellingen vallen onder een meer gevoelige categorie van
zorginstellingen. Toch wil de overheid dat ook zij aan de hubs worden gekoppeld.
Bescherming van de privacy en regels rond het beroepsgeheim zijn hier cruciaal
(Actieplan eGezondheid 2013-2018, 2012).
§8 – Invoeren van een uniform evaluatie-instrument (BelRAI)
Het Resident Assessment Instrument (RAI) is een instrument om de
gezondheidssituatie van ouderen in instellingen te beoordelen. Dit wordt op een
gestandaardiseerde en gestructureerde manier opgevolgd door onder andere een betere
manier van opvolging. Op termijn moeten hier ook andere problematieken in
voorkomen dan enkel die van de ouderen. Het systeem kan worden gebruikt door alle
personen in een zorgberoep, maar ook door bepaalde studierichtingen (Masters in de
gerontologie, orthopedagogie, opvoedkunde, etc.) (eHealth-platform, 2016; Actieplan
eGezondheid 2013-2018, 2012).
§9 – Aanpassen van de reglementering en van de financiering als incentives voor
gebruik
Om artsen en andere zorgverleners ertoe aan te zetten deze nieuwe systemen te
gebruiken wordt er gebruik gemaakt van financiële incentives. Dit is een bedrag die de
arts krijgt in ruil voor het gebruik van deze nieuwe diensten (Actieplan eGezondheid
2013-2018, 2012).
21
§10 – Toegang tot de gegevens door de patiënt
De patiënt moet toegang krijgen tot zijn eigen personal health record (PHR). Hierin
kan hij zelf zijn dossier bekijken en eventueel aanvullen met bijkomende informatie.
Via de PHR kan de patiënt eventueel zelf rechtstreeks contact zoeken met specialisten
voor bepaalde problemen die op zijn PHR worden vermeld (Christelijke Mutualiteit,
s.d.; eHealth-platform, 2016).
§11 – Parate kennis en inzicht over eGezondheid vergroten
Er moet meer gecommuniceerd worden rond de voordelen van eHealth en van het
gebruik van de nieuwe elektronische diensten (Actieplan eGezondheid 2013-2018,
2012).
§12 – eGezondheid opnemen in de opleiding
De mogelijkheden van eHealth moeten worden opgenomen in de opleidingen. Ook de
opleidingen zelf moeten beter aansluiten op elkaar (Actieplan eGezondheid 2013-
2018, 2012).
§13 – Realisatie van een nationaal terminologiebeleid
Dit is een van de belangrijkere punten. Een goed terminologiebeleid helpt tot het
implementeren van goed uitgebouwde standaarden. Als terminologieën goed zijn
gekozen, kunnen deze duidelijker zijn voor verschillende zorgactoren. Op termijn
moet dit leiden tot een daling van de administratieve last en een verbetering van de
kwaliteit van de beschikbare informatie (Actieplan eGezondheid 2013-2018, 2012).
§14 – MyCareNet
MyCareNet werd al uitvoerig besproken bij de initiatieven van de federale overheid.
Het is de bedoeling dat dit platform beter wordt uitgebouwd en dat er functies
bijkomen. Ook de integratie met andere eHealth-toepassingen moet verbeterd worden
(Actieplan eGezondheid 2013-2018, 2012; eHealth-platform, 2016).
§15 – Een specifiek actieplan voor de harmonisering en administratieve vereenvoudiging
Integratie van alle bestaande standaarden, platformen en systemen. Op deze manier
wordt het een makkelijker te gebruiken geheel. Ook hier is de integratie met andere
eHealth-toepassingen cruciaal (Actieplan eGezondheid 2013-2018, 2012).
22
§16 – Traceerbaarheid van medische hulpmiddelen
“Het doel is om de herkomst van de gebruikte implantaten te achterhalen en het traject
ervan te kunnen volgen. Vanaf het op de markt brengen in België tot het implanteren
bij een patiënt” (Plan-eGezondheid, 2015).
§17 – Veralgemeend gebruik van de eHealthBox (en CoBRHA)
Er moet meer gecommuniceerd worden via de eHealthBox. Deze term werd uitgelegd
in het gedeelte van de initiatieven van de overheid.
Bij CoBRHA is het de bedoeling dat er een databank wordt uitgebouwd waarin de
gegevens staan van alle erkende zorgverleners en erkende voorzieningen (Actieplan
eGezondheid 2013-2018, 2012; Departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin,
s.d.).
§18 – Inventaris en consolidatie registers
De bedoeling is om een technisch kader vast te leggen om bepaalde registers op te
bouwen rond gezondheid en gezondheidszorg in België. Belangrijk hierbij is de
garantie dat het verzamelen en verspreiden van de data op een veilige en efficiënte
manier gebeurt (Actieplan eGezondheid 2013-2018, 2012).
§19 – Governance-structuur eGezondheid
Er is nood aan een transparante en flexibele eHealth governance-structuur. Het is
belangrijk dat er duidelijkheid is rond wie uiteindelijk de platformen beheert en hoe
het verdere verloop van de uitbouw ervan moet gebeuren. De coördinatie van de
verschillende beleidsniveaus moet hierin worden beschreven. Er moet ook een forum
komen om de verschillende actoren in dialoog te kunnen laten gaan (Actieplan
eGezondheid 2013-2018, 2012).
§20 – Monitoring van de uitvoering van het Actieplan
“Het actieplan moet gecoördineerd worden. Er moet controle voorzien worden voor de
veiligheid en de privacy van de gegevens. Ook de pijnpunten moeten worden
geïdentificeerd” (Plan-eGezondheid, 2015).
23
Deze 20 actiepunten werden gelanceerd in 2012. In 2015 was er een update van deze
actiepunten. Dit wordt het Actieplan eGezondheid 2015-2018 V2.0 genoemd. Inhoudelijk is
er weinig veranderd, alleen werden de deadlines verschoven naar een later tijdstip. Ook
actiepunt 19 werd samengevoegd met actiepunt 20 tot een nieuw actiepunt 20.
Actiepunt 19 en 20 zijn nu:
19 – Mobile Health
“Er moet een kader gecreëerd worden voor mHealth. Dit kader moet worden afgestemd
en gecoördineerd tussen alle beleidsniveaus. Ook op juridisch, financieel en
organisatorisch vlak moet mHealth georganiseerd worden. De services moeten mobiel
beschikbaar worden gemaakt en de kwaliteit moet ook worden gecontroleerd”
(Actieplan eGezondheid 2015-2018, 2015).
20 – Governance, roll out en monitoring eGezondheid
De doelstellingen hier liggen rond de coördinatie van het actieplan. Ook
gegevensveiligheid, het naleven van de privacy en de gebruiksvriendelijkheid van de
software en de juridische aansprakelijkheid moeten worden opgevolgd. De pijnpunten
van het roll out proces moeten ook worden geïdentificeerd (Actieplan eGezondheid
2015-2018, 2015).
1.2 HET INTERNET OF THINGS
1.2.1 Begripsbepaling IoT Het Internet of Things (IoT) is een opkomend verschijnsel waar iedereen in de toekomst mee
geconfronteerd zal worden, maar wat betekent het nu concreet? Vele studies tonen aan dat er
geen eenduidige formulering is voor de term. Enerzijds wordt IoT weergegeven als: “Een deel
van het toekomstige internet waar we heterogene verbonden toestellen zullen hebben die op
hun beurt autonoom communiceren met zowel fysieke entiteiten als virtuele componenten”
(Li, Xu, & Zhao, 2014). Anderzijds wordt IoT beschreven als: “een collectie van slimme
toestellen die interactie heeft en kan samenwerken zonder menselijke tussenkomst om een
gemeenschappelijk doel te bereiken” (Sicari, Rizzardi, Grieco, & Coen-Porisini, 2014).
Volgens Wortmann & Flüchter (2015) definieert The International Telecommunication Union
IoT dan weer als: “Een globale infrastructuur voor de informatiemaatschappij die ervoor zorgt
24
dat services geavanceerder kunnen worden door ‘dingen’ onderling te verbinden (zowel
virtueel als fysiek), gebaseerd op bestaande en evoluerende informatie – en
communicatietechnologieën”. Hier wordt IoT dus als een infrastructuur gedefinieerd in plaats
van een verzameling van verschillende toestellen.
Opvallend is dat het soms onmogelijk blijkt om een exacte definitie te geven van IoT. Deze
definitie wordt nog steeds gevormd en is afhankelijk van het gekozen perspectief ten opzichte
van IoT (Hepp, Siorpaes, & Bachlechner, 2007; Joshi & Kim, 2013; Pretz, 2013). Texas
Instruments probeerde in 2014 IoT uit te leggen aan de hand van een classificatie op basis van
applicaties. (zie Tabel 1)
Tabel 1 Classificatie Internet of Things-toestellen op basis van applicaties
Bron: Eigen tabel Overgenomen van Texas Instruments (2014)
25
Aan de hand van Tabel 1 kan er worden besloten dat er 6 grote categorieën zijn op het gebied
van IoT. Voor dit werkstuk ligt de focus op Health Care.
Om de term IoT op een heldere wijze uit te leggen maken Weinberg, Milne, Andonova, &
Hajjat (2015) gebruik van een voorbeeld. Stel dat een wielrenner aan het trainen is voor de
Olympische Spelen voor senioren. Onderweg naar huis begint het versnellingsapparaat van de
fiets te sputteren, waardoor het gebruik van de verschillende versnellingen praktisch
onmogelijk blijkt. Er zal dus meer energie nodig zijn om de fiets vooruit te duwen. Thuis
geraken zal geen probleem zijn, maar er zijn wel twee andere problemen: het
versnellingsapparaat zal gerepareerd moeten worden en extra voedingssupplementen zullen
moeten worden ingenomen om voldoende nutritionele brandstof te voorzien. Door de
technologie zou de reparatie van het versnellingsapparaat als volgt kunnen verlopen: Ten
eerste zal het interne diagnose-systeem van de fiets een probleem aan het versnellingsapparaat
zelf opmerken. De fiets zal daarop het internet raadplegen en de fietser waarschuwen dat er
iets fout is met het apparaat, dit kan via de smartphone die vooraan op de fiets werd
bevestigd. Dit wordt dan aanzien als de persoonlijke hub van de fietser. Deze hub is een
centraal punt waar alle toestellen mee verbonden zijn, en die op zich verbonden is met het
internet. De hub zal zelf een verzoek verzenden naar de dichtstbijzijnde fietsenwinkel met de
boodschap dat het versnellingsapparaat stuk is en wat het zou kosten om dit te vervangen of te
repareren. Wanneer de smartphone een positief antwoord ontvangt van een winkel, zal hij zijn
route aanpassen, zodat de fietser op de kortst mogelijke manier aan de winkel kan geraken,
via gps. Het tweede probleem heeft betrekking op meerdere systemen en processen. De
wielrenner draagt kledij die ervoor zorgt dat belangrijke lichaamsgegevens worden gemeten.
Dit gaat van de hartslag, hydratatie, lichaamstemperatuur, spiersterkte tot ingenomen voeding.
Deze gegevens worden in real time, via de hub, gedeeld met verzekeringsverstrekkers, die op
hun beurt bepaalde premies of toeslagen bepalen op basis van de gezondheidstoestand van de
wielrenner. Via de smartphone wordt de locatie permanent gemonitord. Daardoor kan de
wielrenner worden gewaarschuwd dat hij dicht bij een locatie is waar hij
voedingssupplementen kan kopen als blijkt uit de metingen van de kledij dat hij deze voeding
nodig heeft. Het systeem kan dan de kortst mogelijke route bepalen naar deze locatie.
Vandaag zijn veel van deze systemen al beschikbaar, maar ontbreekt er nog een technische
infrastructuur zonder menselijke tussenkomst om alles te laten communiceren met elkaar.
26
1.2.2 Problematiek en uitdagingen
1.2.2.1 Privacy
Deze technologische vooruitgang, de opmars van eHealth-toepassingen gecombineerd met het
IoT, gaat gepaard met problemen rond privacy en vertrouwen. Een van de grootste
hinderpalen is de bescherming van de individuele privacy. “Veel gebruikers zijn onwetend en
beseffen niet aan welke gevaren ze zich blootstellen. Een groot deel van de maatschappij weet
zelf niet wat eHealth of IoT is” (Groopman & Etlinger, 2015).
Het grote onheil schuilt in de enorme hoeveelheid data die je als gebruiker verstuurt. Door
deze data kunnen personen geïdentificeerd worden en kunnen ook de specifieke
gedragspatronen van deze personen geanalyseerd worden. Er moet met andere woorden
worden gewerkt aan zogenaamde safeguards, dit om de privacy en data-integriteit te
beschermen (World Health Organization, 2014). Een safeguard kan worden beschouwd als
een maatregel die gerespecteerd moet worden door applicatieontwikkelaars met het oog op
het garanderen van veilige eHealth-applicaties (Oxford Dictionaries, s.d.).
1.2.2.2 Standaard
Er werden reeds meerdere pogingen ondernomen om een standaard waaraan eHealth-
applicaties, gekoppeld aan het IoT, moeten voldoen, te ontwikkelen. Deze standaard draait
vooral rond de bescherming van persoonsgegevens. De Europese Commissie stelde een groep
experts aan om de relevante aspecten van een mogelijk normatief framework te onderzoeken.
Op die manier kan een duidelijker beeld worden geschept rond de beschikbare legale
voorzieningen. Er kwamen verschillende meningen naar voren. De industrie verklaart dat de
huidige databescherming voldoende is, terwijl consumentenorganisaties en geïnteresseerde
burgers een hogere prioriteit verwachten rond de bescherming van data. Dit verschil in
mening is grotendeels te wijten aan het feit dat ondernemingen zoveel mogelijk data willen
om te analyseren, terwijl consumenten nog steeds hameren op de fundamenten van privacy-
rechten en zelf willen beslissen welke informatie bedrijven van hen kunnen gebruiken en
verzamelen (Weber, 2015).
Zoals eerder vermeld worden eHealth en IoT gekenmerkt door heterogene technologieën,
waardoor het moeilijk is om een duidelijk en allesomvattend framework op te stellen. Men
mag immers niet vergeten dat de beveiliging en privacy een belangrijke en fundamentele rol
27
spelen in de evolutie van deze eHealth. Daarom worden de vereisten vooral rond deze 2
termen opgebouwd. Deze vereisten, ook wel requirements genoemd, bevatten: authenticatie,
vertrouwelijkheid en toegangscontrole binnen en buiten het netwerk (Sicari, Rizzardi, Grieco,
& Coen-Porisini, 2014).
Verder zijn er naast operationele ook heel wat strategische uitdagingen. Nieuwe dreigingen
voor het bedrijf, maar ook nieuwe opportuniteiten voor alle bedrijfsniveaus en functies.
Zullen de bestaande businessmodellen nog accuraat zijn en welke operationele processen
moeten gewijzigd worden om alles te optimaliseren en gebruiksvriendelijke te maken?
Tenslotte zijn er ook de technologische uitdagingen om telkens opnieuw te innoveren
(Wortmann & Flüchter, 2015).
28
29
2 METHODOLOGIE
2.1 ONDERZOEKSVRAGEN
Dit onderzoek heeft als doel een stand van zaken te geven over de transformatie van ons
gekend, verouderd gezondheidszorgsysteem naar een digitaal eHealth-systeem in België.
Vandaar de grote onderzoeksvraag van dit werkstuk:
Hoe verloopt de effectieve transformatie van een traditioneel, ingeworteld
gezondheidszorgsysteem naar een digitaal eHealth-landschap in België?
De effectieve transformatie doelt op hoe de transformatie in de werkelijkheid gebeurt. Er is
wel een actieplan tot een eHealth-landschap met verschillende deadlines, maar is dat wel
realistisch? Deze transformatie zou namelijk tegen 2019 moeten gerealiseerd zijn.
Een plan is theoretisch opgebouwd en de werkelijkheid brengt altijd onvoorziene situaties met
zich mee, daarom willen we onderzoeken hoe het écht gesteld is met de transformatie. De
focus ligt niet alleen op het actieplan eGezondheid, maar gaat ook breder. Er wordt gezocht
naar mogelijke struikelblokken die een transformatie kunnen afremmen, zowel technische
belemmeringen als maatschappelijke belemmeringen.
We stellen ons ook de vraag hoe België staat tegenover andere landen die ook in de richting
van een digitaal gezondheidszorgsysteem werken. Zowel de inhoud als de timing is hierbij
van belang.
Een traditioneel, ingeworteld gezondheidszorgsysteem spreekt voor zich. Dit is het systeem
waar wij in België al een lange tijd mee werken. Het gaat van het plannen van een
doktersafspraak tot het afhalen van de medicatie bij een apotheker en de daarbij horende
terugbetaling van de mutualiteit, dit alles verloopt grotendeels via pen en papier. Ook de
tussenstappen worden hierbij in kaart gebracht (doktersbezoek, revalidatie, …).
Een digitaal eHealth-landschap zou moeten duidelijk zijn vanuit de literatuur. Dit is het
systeem waarbij de gezondheidszorg zoveel mogelijk, bijna uitsluitend, digitaal verloopt. Dit
gaat van elektronische voorschriften tot het opvolgen van een revalidatie van een patiënt. Heel
30
belangrijk hierbij is dat de registratie van de gegevens digitaal verloopt in plaats van op de
klassieke manier.
Er werd onderzocht hoe de transformatie verloopt en aan welke termijn we realistisch gezien
mogen denken om die transformatie als voltooid te kunnen beschouwen.
Als afsluitend geheel willen we ook een antwoord op de vraag wat er nog onderzocht dient te
worden om de transformatie naar eHealth vlotter te laten verlopen.
Om de grote onderzoeksvraag te verduidelijken werd gekozen voor meerdere
deelonderzoeksvragen. De keuze voor deze onderverdeling werd gemaakt om het onderzoek
toch te kunnen limiteren tot bepaalde punten, zodat het specifiek genoeg wordt gevoerd.
I. Wat wordt verstaan onder de term eHealth in België?
Uit de literatuurstudie konden we afleiden dat de term eHealth voor iedereen op een andere
manier kan worden ingevuld. De ene persoon ziet deze term ruimer dan de andere. Het hangt
af van wat hun functie is in die transformatie naar een eHealth-landschap in België.
Door deze onderzoeksvraag wordt er een link gelegd tussen de functie van de geïnterviewde
en wat zijn definitie van eHealth is.
Ook kijken we of er in België al kan worden gesproken over een link tussen eHealth en het
IoT. In de internationale literatuur werd er een link gelegd, maar specifiek over België werd
hier nergens iets over teruggevonden.
II. Is het vooropgestelde tijdsschema dat voorzien is in het actieplan realistisch?
Dit is een belangrijke en diepgaande vraag. Is het plan realistisch? Zowel de inhoud als de
timing die worden beschreven in het plan worden op een kritische manier onderzocht.
Wat zijn de maatschappelijke en technische struikelblokken in België die de transformatie
afremmen. Wordt er genoeg nadruk gelegd op deze moeilijkheden? In de literatuur zien we
31
privacy en nood aan een standaard als grootste moeilijkheden, zijn die terecht, of wordt dit
overroepen?
Is de input van de overheid voldoende, teveel of net te weinig? Wat kan er beter en waarop
zou de overheid zich eerder moeten toeleggen om de transformatie te stimuleren?
Ook willen we weten of er een verschil is tussen de verschillende generaties (X, Y, Z) in de
manier waarop eHealth wordt ontvangen. En indien er een verschil is, of dit ook op een
negatieve manier de transformatie beïnvloedt.
III. Hoever staat België met de transformatie naar een digitaal
gezondheidszorgsysteem in vergelijking met landen die ook naar een eHealth-
landschap toe werken?
Om te kijken hoever België staat in deze transformatie, is het belangrijk om een vergelijking
te maken met andere landen. Op deze manier kan er een schatting worden gemaakt over
hoelang het nog kan duren vooraleer eHealth in België als "normaal" wordt beschouwd.
Hierover is weinig tot geen informatie te vinden in de bestaande literatuur, nochtans is dit een
interessante manier om een toestand te kunnen analyseren.
Zijn er bepaalde landen die in de eHealth-wereld worden aanzien als pionier? Zijn er landen
die ongeveer een simultane transformatie ondergaan als België en waar bevinden die zich nu
in die transformatie? Hoe komt het dat een bepaald land voor of achter ligt op België in die
transformatie en kan dit verschil uitgedrukt worden in een specifiek tijdsframe?
32
Overzicht onderzoeksvraag en deelvragen:
Hoe verloopt de effectieve transformatie van een traditioneel, ingeworteld
gezondheidszorgsysteem naar een digitaal eHealth-landschap in België?
I. Wat wordt verstaan onder de term eHealth in België?
II. Is het vooropgestelde tijdsschema dat voorzien is in het actieplan realistisch?
III. Hoever staat België met de transformatie naar een digitaal
gezondheidszorgsysteem in vergelijking met landen die ook naar een eHealth-
landschap toe werken?
33
2.2 RELEVANTIE
Zoals reeds vermeld hebben we het onderwerp geografisch afgebakend tot eHealth in België.
Dit vanwege de gedifferentieerde interpretaties per land en logischerwijze ook omdat het de
eHealth in België is die een grote invloed zal hebben op onze gezondheidszorg.
Qua oppervlakte mag België misschien een klein land zijn, toch bleek uit de bestaande
literatuur dat er heel wat projecten zijn rond eHealth in België, al zijn deze vooral door de
overheid opgesteld.
Uit deze literatuur bleek verder ook dat er bepaalde platformen zijn die sterk op elkaar lijken,
en dus is er de vraag of dit niet te verwarrend overkomt.
Het is dus hoog tijd voor een overzichtelijk beeld van al de verschillende elementen rond
eHealth in België en hun invloed op de transformatie naar een eHealth-landschap.
De verschillende elementen werden ook op een duidelijke manier weergegeven in de
literatuurstudie. Dit blijkt écht nodig om het eHealth-gebeuren op een goede manier te kunnen
begrijpen.
Verder onderzoek met betrekking tot eHealth in België is dus onontbeerlijk vanwege het feit
dat het een actueel onderwerp is en de evolutie snel vooruit gaat. Het is materie waar ieder
individu in de toekomst op een of andere manier mee in contact zal komen.
Het is belangrijk te weten dat er bijzonder weinig literatuur over eHealth in België
beschikbaar is waar de overheid geen invloed op heeft gehad. Vandaar dat dit onderzoek
waardevol kan zijn om de evolutie op een objectieve manier te bekijken.
Als we naar de internationale literatuur kijken zien we veel literatuur over eHealth algemeen,
maar praktisch geen over eHealth in België. Dit is ook een van de redenen waarom we voor
deze piste hebben gekozen. Op deze manier kan het onderzoek van waarde zijn voor de
maatschappij en voor verdere onderzoeken rond eHealth in België.
34
2.3 ONDERZOEKSAANPAK
Onze onderzoeksstrategie, kwalitatief onderzoek aan de hand van diepte-interviews, heeft als
doel meer inzicht te krijgen in het eHealth-domein.
Dit verkennend onderzoek werd aan de hand van semigestructureerde interviews uitgevoerd.
Dit soort interview laat ons toe meer gedetailleerde informatie te verzamelen. Met andere
woorden deze interviews werden gestart, steunend op een vooraf opgestelde vragenlijst
waarvan afgeweken werd wanneer waardevolle kennis naar boven kwam.
Uiteraard was het ook belangrijk te zorgen dat relevantiefouten, het afwijken van, en
validiteitsfouten vermeden of zoveel mogelijk beperkt werden.
Validiteitsfouten komen voor wanneer de interviewer de mening van de geïnterviewde zou
manipuleren en antwoorden zou suggereren, waardoor het antwoord al in een bepaalde
richting wordt gestuurd (Dingemanse , 2015).
We hebben getracht personen te ondervragen met verschillende achtergronden maar toch
telkens gespecialiseerd in eHealth. Bijgevolg hebben we antwoorden uit uiteenlopende
invalshoeken en perspectieven, wat ons onderzoek alleen maar ten goede kan komen. Deze
confrontatie met experts omtrent de eHealth-kwestie was dan ook uiterst boeiend en bracht
vele zaken aan het licht.
Deze aanpak werd gekozen omdat eHealth een vrij recent fenomeen is. Andere redenen zijn
om zo gedetailleerd en intensief mogelijk de materie te kunnen onderzoeken.
In de uitwerking van het onderzoek zelf zal per interview de functie van de geïnterviewde als
eerste worden besproken. Ook zijn link met eHealth zal worden vermeld. Op die manier
kunnen de antwoorden van de geïnterviewde personen duidelijker geïnterpreteerd worden
door de lezer.
In het empirisch onderzoek volgen de resultaten van het gevoerde onderzoek.
35
Overzicht bevraagde personen:
Tabel 2 Overzicht bevraagde personen en hun functie
Dirk Broeckx • In het verleden:
o 20 jaar secretaris-generaal van de Algemene
Pharmaceutische Bond (APB) – (1989 - 2009)
o Voorzitter van de Raad van Bestuur van Recip-e
(2009 - 2013)
o Ondervoorzitter van het eHealth-beheerscomité
• Trainer en consultant
• Apotheker sinds 1979 (al 37 jaar)
• Projectleider de Ronde Tafel eHealth 2012 en 2015 - 2016
waar het actieplan eGezondheid werd gecreëerd
• Projectleider www.eenlijn.be sinds 2013
•
Georges De Feu • Medeoprichter van Qualenica in 2012
• Zaakvoerder van PharmaLegal BVBA sinds 2013
• Medeoprichter Zorgpunt CVBA in 2015
• CEO van LynxCare Clinical Informatics N.V. sinds 2014
Koen Bruylant • Adviseur bij Unamec – Federatie van de industrie van
medische technologieën
• Lid Commissie Tegemoetkoming Implantaten en
Invasieve Medische Hulpmiddelen sinds 2013
Pieter Van Herck • Senior-adviseur Welzijn- en Gezondheidsbeleid bij Voka
• Betrokken bij Voka Health-community
• Schrijver boek ‘Transformeren om te overleven in de
zorg: Healthcare in het nieuwe tijdperk’ (2015)
Wim Van Slambrouck • Project- en Program manager bij Vitalink sinds 2011
36
37
3 EMPIRISCHE STUDIE
3.1 INFORMATIE OVER DE UITWERKING
De interviews werden met toestemming van de bevraagde opgenomen en mogen als bron
gebruikt worden voor de uitwerking van dit onderzoek. Daarna werden deze interviews
zorgvuldig getranscribeerd. Deze transcripties kunnen in desbetreffende bijlagen achteraan dit
werk teruggevonden worden.
Elk interview wordt ingedeeld in dezelfde categorieën, dit om alles op een overzichtelijke
manier te kunnen weergeven.
De tekst die bij elke categorie hoort zijn de antwoorden van de geïnterviewde op de vragen
rond dat onderwerp.
X.X.1 Voorstelling bevraagde (en zijn link met eHealth)
X.X.2 Begripsbepaling eHealth
X.X.3 Actieplan eGezondheid
X.X.3.1 Is het een realistisch plan?
X.X.3.2 Wat zijn de struikelblokken?
X.X.3.2.1 Maatschappelijke struikelblokken
X.X.3.2.2 Technische struikelblokken
X.X.4 Vergelijking met andere landen
X.X.5 Verder onderzoek
We hebben gekozen om de antwoorden in een beschrijvende vorm weer te geven, doch is de
gebruikte woordkeuze letterlijk de woordkeuze van de bevraagde. De keuze voor deze
beschrijvende manier is omdat het anders een onoverzichtelijk geheel wordt van citaten. De
lezer kan er dus vanuit gaan dat het stuk tekst na elke titel een citaat is van desbetreffend
bevraagd persoon.
Eventuele extra uitleg over termen werd cursief tussen streepjes (--) vermeld en heeft een
eigen bronvermelding. Dit om duidelijk te maken dat dit geen woorden zijn van de
geïnterviewde.
38
3.2 INTERVIEW DIRK BROECKX Zie Bijlage 1 Interview Dirk Broeckx
3.2.1 VOORSTELLING BEVRAAGDE (EN ZIJN LINK MET EHEALTH) Dirk Broeckx is van origine apotheker en heeft nog steeds een apotheek in het centrum van
Antwerpen.
Daarnaast was Dirk Broeckx 20 jaar lang secretaris-generaal van de Algemene
Pharmaceutische Bond (APB). Binnen die functie was hij ook woordvoerder en deed hij de
onderhandelingen met de overheid. Een 6-tal jaar geleden is hij bewust gestopt met deze
functie om zich meer te positioneren als trainer en consultant gespecialiseerd in het
ontwikkelen van zorg- en businessmodellen.
Binnen de APB was hij de voorzitter van de Raad van Bestuur van Recip-e (2009 - 2013),
tevens was hij ook ondervoorzitter van het eHealth-beheerscomité ten tijde van de oprichting
hiervan in 2008.
Als onafhankelijk consultant was Dirk Broeckx projectleider van de Ronde Tafel eHealth
2012, waar het actieplan eGezondheid (zie 1.1.4.3) werd gecreëerd. Ook bij de tweede Ronde
Tafel eHealth 2015-2016 was hij de projectleider.
Dirk Broeckx is momenteel ook projectleider van www.eenlijn.be. Het doel van deze website
is om alle mogelijke zorgverstrekkers eHealth te leren gebruiken.
Gedragskunde behoort ook tot zijn vakgebied. Gedragskunde is een van de belangrijkste
bouwstenen bij een transformatie, zeker bij een transformatie zoals eHealth. Zijn specialisatie
hierin kan hij toepassen op het project www.eenlijn.be, omdat hij hier de zorgvestrekker moet
overhalen om eHealth-toepassingen te gaan gebruiken.
Ook probeert hij iets te doen rond therapietrouw. Momenteel wordt slechts 50% van de
geneesmiddelen op een goede manier gebruikt. Gedragskunde kan ook hier van toepassing
zijn om dit percentage naar omhoog te krijgen (eventueel via eHealth).
39
3.2.2 BEGRIPSBEPALING EHEALTH VOLGENS DE BEVRAAGDE Volgens Dirk Broeckx is eHealth een toepassing van ICT in de geneeskundige, medische
zorg. Het is een simpele verklaring, maar eigenlijk is eHealth het leren beter registreren van
medische gegevens en bijgevolg ook het leren beter delen van deze gegevens.
In essentie draait het erom dat alle zorgverstrekkers moeten leren veel meer aandacht te
besteden aan de structuur van de codering van medische gegevens, zodat deze gedeeld kan
worden met en gebruikt kan worden door andere zorgverstrekkers.
eHealth is eigenlijk het geleidelijk aan gaan samenwerken van zorgverstrekkers in één
dossier. Als het dossier dan terug wordt geraadpleegd, zou de vaststelling moeten zijn dat er
nieuwe elementen aan werden toegevoegd en dat het up-to-date is.
Het doel van eHealth is volgens Dirk Broeckx niet alleen de informatie zelf te verbeteren,
maar door de informatie een betere kwaliteit van zorg te kunnen aanbieden. Op die manier
kan er sneller en beter ingespeeld worden op de behoeften van de patiënt.
3.2.3 ACTIEPLAN EGEZONDHEID
3.2.3.1 Is het een realistisch plan? Na het opstellen en bestuderen van het actieplan rond eGezondheid denkt Dirk Broeckx dat
we tegen 2020 niet tot een volledige informatisering zullen komen, maar wél tot een
substantiële omslag ten opzichte van vandaag. Hij voorspelt dat we op dat moment zullen
terugkijken op 2015 - 2016 en ons afvragen waarom we ons zo druk hebben gemaakt, want
alles werkt.
België loopt achter op de maatschappelijke digitaliseringsgolf en we moeten daar een deel van
inhalen. Er wordt verwacht dat de maatschappij, de patiënten, de gezondheidszorg, etc. zoveel
druk zullen zetten dat die tijd wel moet ingehaald worden.
Als de mensen blijven denken zoals vandaag en de noodzaak niet willen inzien van vooruit te
gaan, dan kan het zijn dat het toch nog een 10 - 15 jaar zal duren vooraleer er een volledig
eHealth-landschap is in België. Tegen 2025 - 2030 dus.
40
In België zijn we op het vlak van digitalisering pas in actie geschoten rond 2000. Als we dit
vergelijken met de algemene digitalisering van de samenleving is dit laat. De algemene
digitalisering begon rond 1985 door de komst van het internet. Als we dit op een S-curve
bekijken zitten we binnen de algemene digitalisering ver over de helft. Binnen de
digitalisering in de gezondheidszorg zitten we na 15 jaar bijna halfweg. Dit is duidelijk te zien
aan de hand van Figuur 4. Als we de curve dan vervolledigen verwacht Dirk Broeckx dat we
tegen 2025 - 2030 een volledig eHealth-landschap zullen hebben. Het kan vroeger, maar veel
hangt af van wat er zich tussen onze oren afspeelt. Als we onszelf blijven wijsmaken dat
eHealth onveilig is, zal dit langer duren. Dirk Broeckx is van oordeel dat we nu voorbij de
eerste fase zitten binnen change management. Dit is de fase waar mensen het nut niet willen
inzien van bepaalde dingen. De artsen kennen de eHealth-diensten nu en willen deze meer en
meer proberen.
Figuur 4 S-Curve evolutie eHealth in België Bron: Presentatie Dirk Broeckx (verkregen via mail)
41
3.2.3.2 Struikelblokken volgens de bevraagde 3.2.3.2.1 Maatschappelijke struikelblokken
Volgens Dirk Broeckx wordt privacy minder en minder aanzien als een struikelblok. De vraag
rond veiligheid en privacy blijft wel bestaan, maar is nu gewoon een van de vragen en niet
meer hét grote obstakel. Een hoofdregel hierrond is dat als er een nieuw systeem rond eHealth
wordt ontwikkeld, moet dat minstens even veilig zijn als het huidige papieren systeem. Dit
kan letterlijk worden opgevat. Als de dokter even naar het toilet gaat, bestaat er ook de
mogelijkheid om een dossier te nemen en het te fotograferen. Het elektronische dossier
binnen eHealth is dus nu al een pak veiliger dan het traditionele papieren dossier.
Elke toegang tot het dossier van een patiënt wordt gelogd, op die manier is het altijd zichtbaar
wie er wanneer een bepaald dossier heeft bekeken. Er is een digitaal spoor dat kan worden
gevolgd. Wanneer blijkt dat iemand die geen therapeutische band heeft met de patiënt toegang
heeft gekregen tot uw dossier kan er een klacht worden ingediend bij de Privacycommissie,
dan zal er rap een dagvaarding in de bus vallen van de persoon die het dossier heeft
geconsulteerd. Navraag bij de Privacycommissie leert dat deze klachten jaarlijks op 1,
maximaal 2 handen te tellen zijn. Elke zorgverstrekker weet ondertussen hoe streng men
toekijkt op de privacy, en elke zorgverstrekker heeft geleerd om discreet om te gaan met
medische informatie.
Dit ‘logsysteem’ en de encryptie van medische dossiers zorgen er voor dat deze nu al veiliger
bewaard worden dan de standaard dossiers. Zorgverstrekkers kunnen de dossiers enkel
openen mits ze de juiste sleutel hebben, heel het systeem hierrond is opgebouwd op het
eHealth-platform.
Als we kijken naar het verschil tussen de generaties valt op dat de jongere generatie minder en
minder problemen heeft met privacy. De oudste generatie is grotendeels van mening dat
eHealth toch niet meer voor hun generatie zal zijn, dus schenken ze er niet veel aandacht aan.
Het grootste probleem zit bij de tussencategorie, mensen tussen de 40 - 55.
Wanneer er wordt gekeken naar de artsen valt het op dat deze groep minder interesse toont in
het eHealth-gebeuren, nochtans zullen ze met deze systemen moeten werken. De oorzaak
hiervan weet men niet, misschien zijn ze te druk bezig met hun carrière, met hun kinderen, of
hebben ze gewoon geen zin om het te bekijken.
42
Het lijkt alsof in België niet veel wordt gedaan rond eHealth, maar dat is eerder een
communicatieprobleem. Er wordt enorm veel achter de schermen gedaan door de overheid,
maar er wordt niet over gecommuniceerd. Een van de redenen hiervoor is dat er in België 9
verschillende ministers bezig zijn met de materie rond eHealth, er is dus een versnippering. In
Vlaanderen alleen al hebben we Maggie De Block (Volksgezondheid), Jo Vandeurzen
(Welzijn, Volksgezondheid & Gezin) en Alexander De Croo (Digitale Agenda).
Een van de problemen waaraan wordt gewerkt is dat het aantal huisartsen die eHealth-
toepassingen gebruiken moet stijgen. In 2015 werd een incentive van 200 euro toegekend aan
huisartsen die eHealth-diensten gebruiken. Dit heeft er mede voor gezorgd dat we van 30.000
Sumehrs (wordt uitgelegd in 1.1.4.3 §1 van het actieplan eGezondheid) naar 350.000 zijn
gegaan op enkele maanden tijd. Als je dan weet dat er volgend jaar een incentive is gepland
van ongeveer 5000 euro als de arts alle beschikbare eHealth-diensten gebruikt, kan het effect
heel groot zijn.
Het is jammer dat het via een financiële incentive moet gebeuren, maar de gemiddelde
zorgverstrekker ziet de noodzaak van eHealth niet in. Het moet mentaal anders worden
bekeken, er moet meer worden gefocust op het belang van de patiënt, dan zullen er meer
mensen op de kar springen. Soms is die financiële prikkel nodig om die mensen in beweging
te krijgen. Eenmaal ze met de eHealth-diensten werken, blijven ze er ook mee werken.
De mensen moeten een soort mentale massage krijgen om eHealth te leren aanvaarden. Ook
de gebruiksvriendelijkheid van de eHealth-toepassingen moet stijgen, enkel op die manier
zullen meer zorgverstrekkers én patiënten de overgang naar eHealth maken.
3.2.3.2.2 Technische struikelblokken
Nagenoeg alle softwarepakketten van de softwareleveranciers worden de laatste 10 - 20 jaar
geschreven voor administratiedoeleinden, dus voor de terugbetalingen en andere
administratieve aspecten. Die pakketten zouden eigenlijk ook gebruikt moeten worden om
medische informatie van de patiënt op een gestructureerde, gestandaardiseerde manier in te
voeren.
43
In 2013 startte men via ‘eenlijn’ met het promoten van het Sumehr.
Wanneer de eerste resultaten binnenkwamen van de Sumehrs bleek dat het eigenlijk een hoop
rommel was met heel veel ongestructureerde tekst. De kwaliteit van de informatie bleek niet
goed te zijn. Er is dus nood aan een betere standaard. Ondertussen is het Sumehr wel in
opmars. Dit kan worden gezien aan de hand van Figuur 5 waar een stijging van het aantal
Sumehrs wordt weergegeven tussen maart 2015 en februari 2016.
Een ander probleem is dat de systemen er wel zijn, maar dat ze momenteel nog zó
onvolkomen werken dat niet alle voordelen ervan worden ingezien. Als een arts nu een
patiënt over de vloer krijgt met een bepaald probleem, dan is het niet nodig dat de arts alle
problemen ziet die ooit werden vastgesteld bij die patiënt. Er is dus nood aan een soort
dashboard systeem waar enkel de gegevens op komen die op dat moment nuttig zijn voor de
arts. Zoiets lijkt evident maar de filters hiervoor instellen is veel moeilijker dan wordt
gedacht.
Figuur 5 Evolutie aantal Sumehrs in Vitalink
Bron: Presentatie Dirk Broeckx (verkregen via mail)
44
Het grote probleem blijft de standaardisatie. Er zijn wel standaarden, maar geen echte
functionele standaarden. Zoals bij het Sumehr zijn de grote lijnen er wel, maar wat er tussen
die grote lijnen wordt ingevuld, is niet gestandaardiseerd.
België heeft een desperaat systeem. Momenteel worden alle verschillende toepassingen op
aparte systemen opgeslagen. Voorschriften van Recip-e worden op een ander systeem
opgeslagen dan de medicatieschema’s van Vitalink. Ziekenhuizen bewaren hun medische
gegevens in hun hubs, etc. Er is dus een lappendeken van brokjes informatie waardoor de
computer nog steeds zijn informatie moet halen uit 6 à 7 verschillende systemen. Het
voordeel hiervan is dat wanneer iemand deze informatie wil te weten komen op een andere
manier (kraken/hacken), hij 6 à 7 verschillende systemen zal moeten kraken.
3.2.4 VERGELIJKING MET ANDERE LANDEN VOLGENS DE BEVRAAGDE Als naar het buitenland wordt gekeken valt snel de naam ‘Kaiser Permanente’. Dit is de
grootste organisatie rond gezondheidszorg in California. Zij worden aanzien als het boegbeeld
van de moderne zorg. Al van in de jaren 80 werken ze met elektronische dossiers, waardoor
ze daar de echte invloed zien van eHealth, zowel naar de patiënt toe, als naar de maatschappij.
Doordat de gegevens al zolang digitaal zijn, kunnen ze ook voor onderzoek worden gebruikt.
Belangrijk hierbij is om te nuanceren dat dit gaat over een uitzonderlijk positief voorbeeld uit
de Verenigde Staten. Bepaalde gebieden hebben een voorsprong op België, maar anderen
zitten hopeloos achter.
Maccabi is een tweede voorbeeld waar vanuit België veel naar wordt gekeken. Maccabi is een
ziekenfonds in Israël dat qua structuur heel sterk lijkt op wat we in België hebben, alleen
kleinschaliger. Ook zij gebruiken al sinds de jaren 80 elektronische dossiers. Toen werd er
beslist dat iedereen die lid wil worden, moet aanvaarden dat er een gedeeld elektronisch
dossier zal worden aangemaakt.
Door deze voorbeelden te bekijken kan je zien wat er écht te winnen valt door het gebruik van
elektronische dossiers. Op deze landen lopen we hopeloos achter in de transformatie naar een
eHealth-landschap. Als dit in jaren wordt omgezet gaat het over 10 - 15 jaar.
Een tweede groep landen waar de transformatie vlotter verloopt dan bij ons zijn – paradoxaal
genoeg – Oostbloklanden. Estland bijvoorbeeld is pas in 2010 gestart met de transformatie
45
naar eHealth. Ze hebben toen enkele Estse specialisten de wereld rondgestuurd om de beste
technologieën te verzamelen. Deze werden in één systeem gevoegd en iedereen werd
verplicht dit systeem te gebruiken.
Dit zijn voorbeelden van waar het goed loopt, maar gemiddeld gezien staan we er niet zo
slecht voor. Het grote voordeel van België is volgens Dirk Broeckx dat er een goede strategie
is. De overheid wil dat de informatie beheerd wordt zo dicht mogelijk bij de plaats waar ze
gegenereerd wordt, de ziekenhuizen mogen hun eigen platformen blijven gebruiken en de
artsen en apothekers ook. De overheid zal dan zorgen voor een veilig systeem om deze
gegevens te delen. (Onder andere het eHealth-platform)
Nederland was een van de landen die een heel stuk verder stond dan België. Daar werd een
Landelijk Schakelpunt gemaakt, een soort ‘Big Brother’ waarop alle informatie bijeen werd
gebracht. Men had gekozen voor de opt-out methode op het vlak van de geïnformeerde
toestemming. Dit wilde zeggen dat men bij wet had gezegd dat iedereen wordt geacht zijn
gegevens te delen tenzij men actief ging melden dit niet te willen. Alles verliep goed tot de
dag dat een brief in alle Nederlands brievenbussen viel waar dit werd beschreven. Er ontstond
een maatschappelijk debat en in 2015 werd beslist dat een opt-in moet worden gebruikt voor
de geïnformeerde toestemming. Dit is zoals bij ons. Men moet actief de toestemming geven
om gegevens te mogen delen. Hierdoor heeft alles rond eHealth 2 jaar stilgelegen in
Nederland en is België hier een beetje op kunnen inlopen.
3.2.5 VERDER ONDERZOEK NODIG VOLGENS DE BEVRAAGDE Er moet zeker verder onderzocht worden welke soort functionele standaarden moeten worden
ontwikkeld.
Ook de filters voor een arts enkel te laten zien wat op dat moment relevant is moeten verder
worden onderzocht.
Het zou eveneens positief zijn mocht er onderzoek gedaan worden naar best practices. Op die
manier kan worden aangetoond via echte toepassingen hoe men in andere landen die
systemen gebruikt en wat nu juist de voordelen daar zijn. Als mensen een goed voorbeeld zien
zullen ze eerder geneigd zijn mee te gaan in het idee.
46
3.3 INTERVIEW GEORGES DE FEU Zie Bijlage 2 Interview Georges De Feu
3.3.1 VOORSTELLING BEVRAAGDE (EN ZIJN LINK MET EHEALTH) Georges De Feu richtte tijdens zijn studies ‘Farmaceutische wetenschappen’ en ‘Rechten’ met
verdere specialisaties in ’business’ reeds zijn eerste bedrijf Qualenica op (2012). Dit bedrijf is
gespecialiseerd in officinale bereidingen en is ondertussen uitgegroeid tot een bedrijf met 25 à
30 werknemers.
--
“Officinale bereidingen zijn huisbereidingen van courante producten. Ze zijn vaak een kopie
van vrij dure specialiteiten, die op deze manier dus (beter) betaalbaar worden voor de
patiënt. Ze zijn vrij van doktersvoorschrift en de apotheker kan ze makkelijk zelf bereiden. Ze
zijn doorgaans tot 30% goedkoper voor de klant” (Roma, 2009).
--
Sinds 2013 is hij zaakvoerder van PharmaLegal BVBA. Deze organisatie legt zich vooral toe
op consultancy en het onderzoeken van bedrijfsopportuniteiten in de farmaceutische sector.
Verder was hij in 2015 ook medeoprichter van Zorgpunt CVBA, een bedrijf dat zorgt voor
kwalitatieve materialen met betrekking tot thuiszorg van patiënten. Momenteel functioneert
Georges De Feu ook als CEO van LynxCare Clinical Informatics N.V. Deze vennootschap
transformeert gestructureerde en ongestructureerde medische data in begrijpbare kennis om de
veiligheid en de effectiviteit van gezondheidszorg tussen staatkundige- en taalgrenzen te
verbeteren.
Zijn eerste stappen in eHealth werden gezet via connecties met Lynxcare VS. Deze
onderneming biedt onder andere rijke burgers uit de VS met chronische aandoeningen de
mogelijkheid aan om telkens de beste dokters en zorgcentra beschikbaar te hebben en deze te
voorzien van de nodige informatie. De onderneming focust dus op het bundelen van gegevens
om zo complete medische dossiers aan te bieden aan de artsen. Met andere woorden een soort
overzichtelijke samenvatting van het traject van een patiënt waardoor de bevoegde arts direct
een overzicht beschikbaar heeft. Wat is er al met de patiënt gebeurd, welke operaties heeft hij
allemaal gehad etc. Dit helpt de arts om een efficiëntere behandeling aan te bieden.
47
3.3.2 BEGRIPSBEPALING EHEALTH VOLGENS DE BEVRAAGDE Volgens Georges De Feu is het grote probleem dat in België eHealth, het begrip, toegeëigend
is door de overheid. De problematiek hiervan kan je uitleggen met een praktisch voorbeeld:
“De overheid bakt het brood, maar brood kan een bakker ook bakken, maar je komt op het
punt dat brood alleen wordt gebakken door de overheid, want niemand kan brood bakken.”
De overheid heeft/wil met andere woorden een te groot monopolie over het eHealth-domein.
Ze hebben het teveel ingepalmd. Hierdoor ontstaat soms de misvatting dat eHealth alles te
maken heeft met overheidsinitiatieven in de healthcare, wat dus totaal niet het geval is. Hier
zit het grootste gedeelte van de misvatting. Het gebruik van de term is niet eenduidig, terwijl
iedereen wel weet over wat eHealth gaat. De vraag is: past één initiatief daartoe, ja of neen,
maar sommige aspecten vallen daarbinnen, andere aspecten vallen daar niet binnen.
eHealth is uiteindelijk gewoon de elektronische uitwisseling van gezondheidsgegevens.
3.3.3 ACTIEPLAN EGEZONDHEID
3.3.3.2 Is het een realistisch plan? Er zijn heel wat vragen bij het plan. Er is een autoritair regime van de overheid die zegt:
“Iedereen moet dat doen.” Elk systeem heeft zijn voordelen en nadelen. Stel nu dat België
begonnen is met de verkeerde keuze, dan werkt nu heel het land met een slecht systeem.
Er moeten realistische doelstellingen gezet worden. Een van de intenties dat eHealth heeft, is
dat er SNOMED-coderingen gaan geïmplementeerd worden tegen 2019. Dit is een nieuw
soort van codering die een stuk beter is omdat het veel meer klinische relevantie heeft. Het
probleem is echter dat dit 100.000 coderingen zijn en je moet ten eerste mensen daarmee doen
werken, en ten tweede bestaan deze coderingen voor België eigenlijk nog niet.
De overheid lanceert nu ook allemaal nieuwe producten en standaarden. Dus niet enkel
standaarden, maar ze plaatst ook effectief zelf producten op de markt. Producten waarin data
gecapteerd wordt om eventueel uitwisseling te kunnen gaan doen met de ‘pharma’. Wanneer
je dit als overheid doet maak je de hele markt kapot. De markt is al zo klein en als je dan nog
als overheid beslist om producten op de markt te zetten, ga je het helemaal nationaliseren.
48
België is een heel slechte leerling in het eHealth-domein. Een economist zal de markt
bekijken en een benchmark uitvoeren en geen conclusies vormen op basis van wat mensen
erover zeggen. Je moet met andere woorden kijken naar hoe performant de private sector is
binnen een bepaalde markt. En de private markt van eHealth in België is allesbehalve goed. In
het verleden was er onder het gezag van Laurette Onkelinx, toen Federaal minister van
Volksgezondheid en Federaal minister van Sociale Zaken, heel weinig privaat initiatief in de
eHealth. Het was verschrikkelijk, maar dankzij Maggie De Block is de situatie aan het
verbeteren, er komt openheid voor de private partijen. Dit klinkt alvast veelbelovend omdat je
daar de kans geeft aan private partijen om er effectief in te springen en te zeggen:” Oké we
gaan nu een selectie maken vanuit een aantal systemen en die gaan toepassen in de praktijk.”
3.3.3.2 Struikelblokken volgens de bevraagde 3.3.3.2.1 Maatschappelijke struikelblokken
Twee maanden geleden verscheen er een arrest met het verslag over hoe het vandaag de dag
in een ziekenhuis verloopt. Het resultaat was dat het qua privacy totaal niet correct is. De
geïnformeerde toestemming (eHealthConsent (Zie 1.1.4.1.3)) wordt gewoonweg niet correct
toegepast. Eigenlijk moet de patiënt op ieder moment twee zaken kunnen doen. Enerzijds
specifieke consent geven, uitdrukkelijke consent geven en dit op ieder ogenblik kunnen
intrekken. En ook, als je nog verder gaat, niet alleen algemene elementen maar ook over
specifieke data moet de patiënt zijn toestemming kunnen geven en zeggen wat wel en wat niet
mag gedeeld worden. Je moet restricties kunnen zetten op wie welke gegevens mag zien en op
welk moment en welke content. Momenteel zit iedereen te wachten op de overheid om
dergelijke privacy-portalen te ontwikkelen waar patiënten hun consent kunnen aanpassen of
bevestigen, maar dat is juist de grote problematiek. Als je daarop blijft wachten, gaat de
private sector nooit van de grond komen. Er zijn voldoende foutloze privacy-portalen in het
buitenland die volledig los van de overheid functioneren en in België kunnen gelanceerd
worden. Uiteraard moet de overheid wel een limiet zetten op dataverwerking, databehandeling
etc. en ervoor zorgen dat deze private patiëntportalen aan al deze voorwaarden/wetgevingen
voldoen.
Volgens Georges De Feu loopt over 2 jaar iedereen bol van de privacy. Nu is dat wat
toegedekt. Je hebt nu het arrest en advocatenkantoren die ons zeggen dat België echt moet
beginnen opletten want niemand weet hoe ze die privacy issues echt moeten gaan aanpakken.
49
Deze problematiek heeft er zelfs voor gezorgd dat het systeem in Nederland tot stilstand werd
gebracht. Het “Landelijk Schakelpunt”, een soort van eHealth van Nederland, is daar dus
effectief twee jaar stopgezet wegens privacy concerns. Iedereen probeert juridische
argumenten aan te halen, maar hoe België nu wettelijk is opgesteld, klopt het totaal niet. De
patiënt geeft eenmalig zijn consent en met dit consent mag alles gebeuren. Het is qua
patiëntenervaring totaal niet meer aansluitend op de realiteit. Privacy is dus een heel grote
issue. Uiteindelijk is iedereen nu eigenlijk gewoon aan het wachten op een nieuwe Europese
Privacy reglementering daarrond.
Wat betreft het gebruik zal een persoon van 60 jaar moeilijker te overtuigen zijn dan iemand
van 40. Het generatieverschil is enigszins logisch. De nieuwe artsen zijn veel enthousiaster
omdat zij direct een interessante database creëren en bijgevolg meteen patiëntgerichte
informatie kunnen geven. Deze jongere generatie is met andere woorden direct op op de
hoogte van de outcomes. Artsen kunnen hun statistieken bestuderen en kijken hoeveel kans
heeft die persoon op een slechte revalidatie, welke behandeling doe ik het best, welke
prothese koop ik het best, kan ik daar publicaties van doen etc. Stuk voor stuk interessante
topics. De jongere artsen zijn veel meer proactief ingesteld dan hun oudere collega’s. Het
generatieverschil speelt dus een rol, maar vreemd genoeg waren het de jonge dokters die
eerder terughoudend waren in het begin van de verandering.
Dankzij Maggie de Block is er de laatste 2 jaar wel een enorme mentaliteitsomschakeling bij
deze generatie. Zij speelt hier een constructieve rol in vanwege het feit dat ze de telehealth
enorm wil promoten en ook de private sector goed vooruit wil pushen.
3.3.3.2.2 Technische struikelblokken
Het belangrijkste obstakel om telehealth definitief in België te lanceren is het gebrek aan
uniformiteit in de standaarden. Wanneer alle systemen hetzelfde zouden zijn, zou het veel
eenvoudiger zijn. Maar om nu al die softwareleveranciers gaan verplichten hun software aan
te passen aan de specifieke standaarden en regels is een brug te ver. De overheid verplicht
veel te veel en vraagt aan heel wat grote softwareleveranciers in het buitenland om zich aan te
passen. Dus deze grote softwareleveranciers moeten zich schikken aan de specifieke eisen van
het kleine België?! Logischerwijze komt een groot buitenlands bedrijf dan zeggen “Jah, voor
zo’n klein landje, de overheid zal veel mogen betalen vooraleer ik mijn software ga aanpassen
aan dat landje.”
50
België is allemaal zo gecompliceerd, ieder ziekenhuis wordt ook nogmaals opgedeeld in
katholieken, socialisten etc. Iedereen heeft zijn eigen softwarepakket geschreven etc.
De Belgische overheid heeft dus een eigen standaard ontwikkeld en geïmplementeerd met de
bedoeling gestructureerde data te creëren. Gegevens moet beantwoorden aan bijvoorbeeld de
eisen van HL7. Dit is een overkoepelende standaard, maar je hebt ook meer algemene
standaarden.
--
“HL7 (Health Level 7) is een internationale standaard voor elektronische uitwisseling van
medische, financiële en administratieve gegevens tussen zorginformatiesystemen. De
standaard wordt gedefinieerd door de gelijknamige organisatie” (Introduction to HL7
Standards, sd).
--
De intentie is om deze gestructureerde data daarna uit te wisselen tussen ziekenhuizen. Er kan
echter maar een klein deel van de data (20%) uitgewisseld worden. Is deze ook altijd up-to-
date? In verdere fases worden deze gegevens ook omgevormd om te verzenden, maar ook hier
is er nog een rem. Er gaat namelijk tijdens iedere gegevens-transformatie wel data verloren.
Er zijn twee belangrijke elementen inzake standaarden namelijk taxonomie en ontologie.
Taxonomie beschrijft wat in welk veld moet geschreven worden. In dit veld moet je
bijvoorbeeld schrijven welke medicatie, in dat veld moet je schrijven wat de diagnose is etc.
Het tweede element ontologie is het definiëren hoe we medicatie letterlijk uittypen, want je
zou bepaalde geneesmiddelen wel op 20 verschillende manieren kunnen uitschrijven.
Bijvoorbeeld Oftalmologie, schrijf je dat met een ‘f’ of met ‘ph’?
Als je kijkt naar eHealth vandaag de dag in België dan worden er gegevens doorgestuurd via
een variant op HL7. De data-standaard die België heeft ingevoerd wordt Sumehr genoemd.
België heeft dus eigenlijk een lokale implementatie gemaakt van de HL7-standaard. Sumehr
is een ‘raar beest’ om zo te zeggen binnen de eHealth-wereld. Dit omdat het een eigen
taxonomie heeft dat België ontwikkelde. De vraag luidt opnieuw waarom België een eigen
taxonomie moet hebben? Tenslotte is er hier ook nogal het grote vraagstuk inzake de
ontologie. In de ontologie kruipt immers gigantisch veel tijd. De arts moet het wel goed in
51
zijn hoofd hebben zitten om al die codes adequaat te kunnen selecteren. Het neemt veel meer
tijd in beslag voor een arts in vergelijking met het oorspronkelijke systeem waar het altijd
goed heeft gewerkt met pen en papier. Dit is een van de grootste frustratie bij artsen.
Concreet is de problematiek bij standaarden dat ze veelal wel uniform zijn op het niveau van
de taxonomie, maar op het gebied van de ontologie zijn er nog heel wat onenigheden.
Besluit:
- De overheid heeft echt wel nood aan mensen die thuis zijn in eHealth en daarvan zijn er in
België veel te weinig.
- Het telkens moeten aanpassen aan de nieuwigheden en eigen standaarden knaagt behoorlijk
aan de winst van heel veel private ondernemingen.
3.3.4 VERGELIJKING MET ANDERE LANDEN VOLGENS DE BEVRAAGDE Nederland en het Verenigd Koninkrijk staan een stuk verder, maar de Verenigde Staten is de
grootste voorloper op heel dit gegeven. Vele standaarden komen namelijk uit de VS.
De eHealth-markt van België wordt geschat op €350 miljoen tegen 2019-2020 maar dit bevat
dan ook FitBits en soortgelijke producten. Desondanks loopt België echt 10 jaar achter op
Nederland. België heeft misschien wel 2 jaar ingehaald wegens de privacy-problematiek in
Nederland, maar wij hebben meerdere problemen. Ons land denkt dat ze het antwoord heeft
gevonden op alle vragen terwijl deze eigenlijk al tien keer beantwoord werden in andere
landen. Het enige voordeel dat België heeft is dat ze daar redelijk vroeg op ingesprongen zijn
en vooruittrekkende mensen achter het project heeft staan. Er is op dat vlak al heel veel
gedaan. Het enige probleem is dat België op zijn eiland is blijven zitten tot nu toe. Dus al die
data-standaarden etc. daar valt niet veel mee aan te vangen.
3.3.5 VERDER ONDERZOEK NODIG VOLGENS DE BEVRAAGDE Er zijn nog gigantisch veel opportuniteiten om te onderzoeken.
Ten eerste zou het goed zijn, en dit is nu wel aan het gebeuren, om de neuzen in dezelfde
richting te plaatsen. Er is een enorme hoeveelheid aan data ter beschikking en die moet
efficiënter aangewend worden. De administratieve last zal hierdoor in de toekomst naar
beneden gaan, en de zorg van de patiënt zal verbeteren.
52
Ten tweede moet er nagedacht worden hoe dit allemaal gerealiseerd zal worden. Er zijn een
heel aantal oplossingen, onder andere veel pilootprojecten met private partijen. De overheid
moet samenwerken om te zien hoeveel dit de performantie kan verbeteren in de verschillende
sectoren en deze zo snel mogelijk lanceren.
Het is ook belangrijk om te weten dat er al heel veel onderzocht is. Nu is het gewoon: “Schiet
toch eens in actie, wees niet bang om een aantal systemen uit te proberen!” Je moet de
initiatieven stimuleren en je zal wel zien wat eruit komt.
Ten slotte heeft de hele private sector een voordeel bij de integratie van IoT en alles daarrond.
Dit is gewoon een meerwaarde. Een meerwaarde die er zowel is naar de patiënt toe als naar de
gezondheidszorg. Omtrent deze integratie is er dus ook nog verder onderzoek mogelijk. De
link met IoT moet dus verder onderzocht worden.
53
3.4 INTERVIEW KOEN BRUYLANT Zie Bijlage 3 Interview Koen Bruylant
3.4.1 VOORSTELLING BEVRAAGDE (EN ZIJN LINK MET EHEALTH) Koen Bruylant is adviseur “implantaten en invasieve medische hulpmiddelen” bij Unamec.
--
“Een invasief medisch hulpmiddel wordt gedefinieerd als iets dat gedeeltelijk of volledig in
het lichaam binnendringt, ofwel door een lichaamsopening ofwel door het lichaamsoppervlak
heen“ (Unamec, sd).
“Unamec is een federatie van de industrie van medische technologieën en telt meer dan 200
bedrijven, goed voor 80% van de betrokken markt. Zij vertegenwoordigen 1,5 miljoen
referenties voor een jaaromzet van 3,4 miljard euro en ongeveer 18.000 banen in België. Hun
leden investeren in up-to-date medische technologieën en systemen, met de daaraan
verbonden kwaliteitsbewaking en opleiding, en optimaliseren aldus de efficiëntie van de
gezondheidszorg” (Unamec, sd).
--
Unamec zetelt in een aantal commissies waarin ze samen werken met de overheid. Koen
Bruylant is zelf sinds 2013 lid van de Commissie Tegemoetkoming Implantaten en Invasieve
Medische Hulpmiddelen.
Unamec heeft met het Federaal Agentschap van Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten
regelmatig vergaderingen. Ze hebben er vorig jaar onder andere ook samen met het RIZIV
een register traceerbaarheid van implantaten mee opgestart. Unamec heeft toen gepleit om
bestaande componenten zoals authentieke bronnen te gebruiken om dit register op te bouwen.
--
“De bron, waar de oorspronkelijk ingezamelde, correcte én volledige informatie zich bevindt,
noemen we de authentieke gegevensbron. Alle diensten moeten daar informatie ophalen.
Authentieke gegevensbronnen vormen de spil van het hedendaagse databeheer. Door
allemaal deze authentieke bronnen te gebruiken en eventuele fouten terug te melden, krijgen
we steeds betere gegevens” (Federale Overheidsdienst voor informatie- en
communicatietechnologie, 2014).
--
54
Door drie authentieke bronnen te linken - alle herkende ziekenhuizen, het patiëntennummer,
het nationaal nummer - kan je alles vastleggen en hoeft niemand zelf meer iets manueel aan te
aan te maken. Dit laatste was aanvankelijk wel het plan. Uiteindelijk moet er dus geen nieuwe
database aangemaakt worden, wat dan weer veel efficiënter is.
3.4.2 BEGRIPSBEPALING EHEALTH VOLGENS DE BEVRAAGDE Volgens Koen Bruylant is het grote probleem bij de discussies rond eHealth dat iedereen een
eigen idee rond de term vormt. Er zijn documenten beschikbaar waar alles goed gedefinieerd
staat en er dus kan voor zorgen dat iedereen over hetzelfde praat. Belangrijk is om dit in de
toekomst prominent naar voor te schuiven want de ene bedoelt met eHealth het
patiëntendossier, de andere totaal iets anders. Als iedereen conform deze vastgelegde
definities communiceert zal alles veel begrijpelijker worden.
In principe zijn er eigenlijk drie grote groepen. Ten eerste is er eHealth wat je kan
beschouwen als medical devices. Een medical device is iets wat een diagnose stelt of meet.
Ten tweede is er eHealth wat geen medical devices zijn, maar bijvoorbeeld eerder
patiëntenregistraties zijn en alle andere mogelijke manieren om patiëntengegevens te
documenteren.
Ten derde heb je nog de onderverdeling mHealth, dit zijn een aantal mobiele applicaties die
geen medical devices zijn maar ook geen archiverings- of elektronisch dossier zijn, voorbeeld
hiervan is een stappenteller.
3.4.3 ACTIEPLAN EGEZONDHEID
3.4.3.1 Is het een realistisch plan? Het plan eGezondheid, of eSanté geeft een exact beeld van wat er feitelijk te komen staat.
Alles is mooi uitgeschreven en beschrijft ook wat de grootste hype zal zijn, namelijk mHealth.
Tot voor twee jaar stond dit nergens vermeld in de plannen van de overheid, dit werd pas
recentelijk toegevoegd.
Verder heeft de overheid nu ook een aantal zaken uitgerold en mede dankzij een sterke push
van Maggie De Block is er een hoopvolle toekomst.
55
Recip-e, het medisch voorschrift waar er reeds 40.000 per dag van gemaakt worden, werkt
nog niet 100% zoals het in de plannen voorzien is, maar in de toekomst zal dat zeker wel het
geval zijn. Uw arts zal (direct) digitaal met uw apotheker corresponderen, je moet zelf geen
voorschrift meer meenemen. Je krijgt eventueel wel nog een prescriptie voor het geval je naar
een andere apotheek wilt gaan wegens diverse redenen. Je behoudt met andere woorden als
patiënt zelf nog het recht om te beslissen bij wie je langsgaat. Het eHealth-platform op zich is
een zeer goed geconstrueerd platform en gebaseerd op dezelfde wijze als de Kruispuntbank.
Zelf geen gegevens bijhouden maar als hoofddoel zaken linken aan de hand van authentieke
bronnen. Als je deze specifieke bronnen gebruikt heb je het grote voordeel dat je altijd met
dezelfde informatie werkt en deze dus met elkaar kan laten spreken.
3.4.3.2 Struikelblokken volgens de bevraagde 3.4.3.2.1 Maatschappelijke struikelblokken
Het genoemde privacy-struikelblok wordt te vaak als excuus gebruikt om iets niet te moeten
doen, terwijl het perfect oplosbaar is. Het is een vals argument om de zaken tegen te werken,
er zijn uiteindelijk genoeg manieren om gegevens te versleutelen. De eHealthConsent (zie
1.1.4.1.3) is namelijk opgesteld dat enkel de healthcare-professionals die een therapeutische
relatie hebben met de patiënt, de toegang krijgen tot de patiënt zijn gegevens. Wat er echter
wel gedeeltelijk zichtbaar zal zijn, is een beperkt medisch rapport. Noodzakelijk voor
bijvoorbeeld spoedopnames, wanneer men direct een overzicht nodig heeft met betrekking tot
uw medicatie, etc. Wat wel op een andere manier moet behandeld worden, zijn de
psychiatrische patiëntendossiers. Een concreet voorbeeld kan zijn als een patiënt naar de
gynaecoloog gaat. Dan moet de arts niet weten dat iemand reeds een lange depressie heeft
gehad. Privacy is dus niet echt zo’n probleem want er is eigenlijk al een grote en belangrijke
schifting gemaakt.
Wat de bereidheid tot het gebruik van de toepassingen betreft is dit sterk individueel
verschillend. Zo zal je mensen hebben van 60 jaar die eigenlijk perfect op de hoogte zijn van
alles. Ze zullen met de nieuwste technologieën werken, maar dat is wel een kleine
minderheid. In de ziekenhuizen heb je echte voorstanders van informaticatoepassingen onder
andere bepaalde ziekenhuisartsen, ook al zijn ze van een bepaalde leeftijd, zijn daar echt wel
zeer vooruitstrevend in. Voor sommige andere disciplines ligt het moeilijker. Vaak komt
‘tijdrovend’ als grootste kwestie naar boven. Iemand die het gewoon is om daarmee te werken
56
bespaart tijd. Een huisarts van 60 jaar kan wel met zijn computer werken en Word-
documenten wijzigen, maar heeft zich nooit beziggehouden met het leren van alle nieuwe
technologieën. Verder is de motivatie ook veel minder bij oudere artsen vanwege het feit dat
zij nog maar enkele jaren hun beroep zullen uitoefenen en het dus weinig nut heeft hierin veel
tijd te investeren.
3.4.3.2.2 Technische struikelblokken
Een van de struikelblokken is dat er (bijna) altijd, voor elke toepassing, een apart
‘programmatje’ en een link moet geschreven worden om het aan te maken. Het zou beter zijn
dat standaardgegevens in dezelfde taal geschreven worden zodat het veel gemakkelijker is om
ze later te laten communiceren met elkaar. Een voorbeeld: dit ziekenhuis heeft van bedrijf X
een aantal toestellen en ze willen deze op hun centraal systeem. Hiervoor moeten ze software
laten schrijven. Een ander ziekenhuis doet juist hetzelfde en laat ook hun eigen software
ontwikkelen, etc. Er zijn dus enorm veel gedifferentieerde softwarepakketten waardoor het
zeer moeilijk is om ze met elkaar te laten communiceren. eHealth heeft bijgevolg nood aan
een standaard die voor iedereen is en door iedereen gebruikt wordt.
Een ander probleem zijn de terugbetalingen. Bedrijven hebben technologieën ontwikkeld en
in sommige gevallen wordt er al voorzien dat de arts een honorarium krijgt. Concreet krijgt de
arts wanneer hij een patiënt op afstand volgt, nu ook al 80 euro. Dit is hetzelfde als hij af en
toe langs gaat bij de patiënt en hem zo opvolgt. Het grote probleem is hier echter dat het
extern bedrijf mag opdraaien voor de extra kosten (sms-kosten) die zo’n monitoring op
afstand met zich meebrengt. Hier moet ook een oplossing voor gezocht worden.
Ten slotte mag je ook nooit de beslissing bij een machine leggen. Het moet een hulpmiddel
blijven bij een diagnose, niet meer of niet minder. Een arts zal veel tijd kunnen besparen door
de zaken naast elkaar te leggen en zo een beter overzicht te krijgen. Maar dan moet de arts
zelf nog altijd beslissen wat hij ermee zal doen. Er mag met andere woorden geen
automatische koppeling gebeuren. Concreet voorbeeld: als de machine een tumor ontdekt zal
er routineus een stralingsmachine afkomen - daar mag de gezondheidszorg niet naartoe gaan.
57
3.4.4 VERGELIJKING MET ANDERE LANDEN VOLGENS DE BEVRAAGDE Een vergelijking maken tegenover andere landen is gecompliceerd, maar de Scandinavische
landen liggen wellicht voor. België is echter vooruitstrevend in het stimuleren en uitbrengen
van eHealth-applicaties met name het systeem van een eHealth-platform heeft alles vrij veel
versneld.
3.4.5 VERDER ONDERZOEK NODIG VOLGENS DE BEVRAAGDE Het zou interessant zijn om patiënten te zoeken die actief gebruik maken van de eHealth-
toepassingen. In Leuven is er het Vlaams Patiëntenplatform die alle patiëntenverenigingen
bijeenbrengt. Bijvoorbeeld de diabetespatiënten hebben een patiëntenvereniging, de
reumapatiënten hebben een patiëntenvereniging etc. Dit Vlaams platform heeft namelijk
software ontwikkeld specifiek voor patiënten en is dus zeker boeiend om te onderzoeken.
58
3.5 INTERVIEW PIETER VAN HERCK Zie Bijlage 4 Interview Pieter Van Herck
3.5.1 VOORSTELLING BEVRAAGDE (EN ZIJN LINK MET EHEALTH) Pieter Van Herck is senior-adviseur Welzijn en Gezondheidsbeleid bij Voka, Het Vlaams
Netwerk van Ondernemingen. Enerzijds werkend in het kenniscentrum, meer ter
beleidsondersteuning, maar daarnaast ook betrokken bij Voka Health-community, wat een
soort innovatie-platform is. Het platform probeert de puzzelstukken van innovatie in de zorg
geleidelijk aan vooruit te schuiven. Dit zowel vanuit industrie, kenniscentra, zorgactoren als
patiëntenorganisaties. Via deze 4 belangrijke invalshoeken komt Voka heel vaak in aanraking
met de wereld van eHealth, mHealth, Internet of Things etc.
3.5.2 BEGRIPSBEPALING EHEALTH VOLGENS DE BEVRAAGDE Volgens Pieter Van Herck is eHealth een heel breed gegeven. Voor sommigen is eHealth alles
van elektronische patiëntendossiers tot en met online sociale netwerken. Het is effectief
zinvol om het expliciet breed te bekijken omdat zo de hele evolutie van de digitalisering van
de zorg duidelijk zichtbaar wordt. Het zou krampachtig of defensief zijn om af te bakenen tot
de patiëntendossiers, tot gegevensdeling of enkel en alleen tot de klassieke invalshoeken die
nu hoofzakelijk in de roadmap, het eGezondheidsplan, zitten. Heel de discussie over een
definitie is minder relevant. Het is vooral het feit dat die hele evolutie vooruit moet gaan.
3.5.3 ACTIEPLAN EGEZONDHEID
3.5.3.1 Is het een realistisch plan? Het standpunt van Voka is heel duidelijk omtrent het eGezondheidsplan. Enerzijds is het
actieplan op sommige punten absoluut niet ambitieus genoeg, denk aan IoT en andere
verhalen waar het toch wat sneller zou kunnen gaan. Anderzijds zie je dat er deadlines
geformuleerd staan die totaal onrealistisch zijn. Al is het misschien wel goed om deadlines te
zetten die scherp zijn om de mensen onbewust een beetje te laten versnellen. Het kabinet weet
ook wel dat het allemaal niet realistisch is waardoor het weer wat woesji-wasji wordt.
Hierdoor gaat de sector weer wat achteruit. Conclusie: het is een moeilijk verhaal.
Als je de zaken die nu op de radar staan analyseert zal het ten vroegste 2025 zijn voor het
gerealiseerd wordt. Er is echter ook nog een verschil tussen het ontwikkelen van een systeem
59
en het moment waarop iedereen het gebruikt. Tegen dat iedereen het volop gebruikt zal het
zeker 2030 zijn. Dat lijkt misschien nog lang maar uiteindelijk is dat niet het niet zo lang
meer, het is vrij snel.
Verder moet er ook rekening gehouden worden met bepaalde elementen die tegen de deadline
al verouderd zullen zijn. Neem nu bijvoorbeeld heel de Sumehr-discussie, eigenlijk zijn dat
kladbriefjes die je doorstuurt van de ene zorg-professional naar de andere. Dit is eigenlijk al
passé, een oud instrument. Sommige segmenten van het actieplan zullen binnen 5 jaar dus al
gesneuveld zijn.
3.5.3.2 Struikelblokken volgens de bevraagde 3.5.3.2.1 Maatschappelijke struikelblokken
Vanuit de industrie en andere kan er altijd wel gezegd worden dat er veel opportuniteiten zijn,
maar die gaan altijd hand in hand met de maatschappelijke cultuur. Met andere woorden de
vraag: ”Welke nieuwe ontwikkelingen gaan echt pakken en welke niet?”
Je hebt het probleem van de financiering. Een ziekenhuis zal momenteel zeggen: ”Wij
spenderen 2% van onze middelen aan ICT en als wij meer willen digitaliseren moeten wij
naar 4% gaan maar waar vinden we die extra 2%?” Het is zeker niet onmogelijk maar het zijn
zeer moeilijke discussies. Dit zijn zaken die de evolutie vandaag heel hard vertragen.
Het meest fundamentele probleem is dat er momenteel een hele zware hervormingsbeweging
in de zorg is, van de overheid uit. Er zijn 3 grote bouwstenen. Het financiële vraagstuk, het
vraagstuk van flexibiliteit (met andere woorden wie doet wat). Als derde en laatste bouwsteen
heb je de digitalisering en eHealth. Dit laatste is eigenlijk ICT-ondersteuning van de 2 andere
componenten. Vele landen hebben dus logischerwijze eerst een zware investering gedaan in
digitalisering en eHealth: nieuwe dashboards, indicatoren en continue doorstroming van
gegevens. Dit alles vooraleer te focussen op de andere 2 bouwstenen. België probeert de drie
bewegingen tegelijkertijd uit te voeren om zo een inhaalbeweging in te zetten. Alleen is het
zeer moeilijk omdat de volgorde van die zaken niet altijd logisch is. Als je nu eens zegt: ”Laat
ons met eHealth beginnen?” dan zegt de zorgsector: ”Ons financieringssysteem is nog niet
aangepast!”. Omgekeerd ook, als België eerst de financiering zou hervormen dan wordt er
gezegd: ”Hoe kunnen we nu een koppeling maken met de kwaliteit en dit in beeld brengen als
we nog geen gegevens hebben?” Het is uiteindelijk logisch om er eerst voor te zorgen dat de
60
technologie en eHealth gerealiseerd zijn. Dit zijn de eerste bouwstenen om alle andere te laten
slagen, maar dat gebeurt niet. De flexibiliteit van de rollen van de actoren in de
gezondheidszorg is één van de traagste evoluties in heel de eGezonheids-planning en het
kabinet wil dit zelfs spreiden over 5 tot 10 jaar. Hieruit kan er worden afgeleid dat dit een
zwaar obstakel zal zijn bij alles wat een beetje sneller gaat dan die hervorming.
Het privacy-probleem is in de praktijk gemakkelijk op te lossen via de digitale weg. Alleen
zijn er vaak negatieve gebruikerspercepties omdat grote multinationals als Google en Apple
weleens laten uitschijnen van alles te doen met de gegevens. Dit is bij eHealth zeker het geval
niet. Uit studies en bevragingen wordt er vastgesteld dat het gebruikerspubliek er veel meer
voor open staat dan de zorgprofessionals zelf. 60% van de gebruikers ziet het zitten om in dit
nieuwe eHealth-verhaal te stappen. Ze zijn bereid om op andere manier met hun zorg om te
gaan. Dit in tegenstelling tot de zorgprofessionals zelf, zij verklaren dat de gebruikers er
problemen mee zal hebben.
Er is zeker ook een generatieverschil langs de gebruikerszijde. De jongere generaties gaan er
veel sneller in mee, maar in het gezondheidszorgsysteem moet je ook rekening houden met
een heel ander gebruikerspubliek, onder andere de 70-80-plussers. Het gebruik van eHealth is
met andere woorden geen verhaal voor iedereen. Er zijn altijd mensen die zeggen: “Ik wil
niet, of ik kan niet, of dit is niets voor mij. Ik wil gewoon dat mijn dokter zijn ding doet maar
voor de rest niets meer.” De oudere generatie is veel meer thuis in een autoritair gezagsysteem
van de zorg. Zij kijken naar zorgprofessionals als figuren en hechten daar een meerwaarde
aan. Daarnaast heb je een tussengeneratie (30-40-jarigen) die wel volop vertrouwd zijn met de
ICT maar het zuiver als informatief gegeven beschouwen en niet veel meer dan dat. Verder
heb je de jongste generatie, de millenniums om het zo zeggen. Deze zijn volop connected en
staan zeker open voor interactie.
Bij de zorgverstrekkers zelf is een onderscheid maken veel moeilijker. Al lijkt de
veronderstelling dat ze in eenzelfde evolutie-patroon zitten als de gebruikers reëel. De jongere
artsen zijn hier ook meer connected ten opzichte van de ouderen. Al is het soms heel
opvallend dat enkele oudere artsen meer into heel dit eHealth-verhaal zijn. Ze kunnen hier wat
meer tijd voor vrijmaken in tegenstelling tot de jongere generaties die momenteel 24/7 bezig
zijn met patiënten verzorging. Het is opmerkelijk maar dit is dus te verklaren door de
werkdruk.
61
Wat verder ook interessant is om te weten is dat de eerste lijn, onder andere de apothekers en
de huisartsen veel harder staan te springen. Verklaarbaar doordat het per definitie samengaat
met een verschuiving van de zorg in hun richting en niet omgekeerd. Dit in tegenstelling tot
ziekenhuizen en specialisten. Voor hen is dit een bedreiging, want zij weten als je alles meer
begint te digitaliseren en te connecteren, dan gaat de zorg verschuiven weg van hun
organisatie. Dat is ook een probleem.
--
In België wordt de gezondheidszorg ingedeeld in verschillende ‘lijnen’.
De eerste lijn kan worden samengevat als rechtstreeks toegankelijke zorg. Dus een huisarts,
thuisverpleegkundige, podoloog, diëtist, etc.
De huisarts is het meest centraal geplaatst binnen de eerste lijn (Samenwerkingsinitiatief
Eerstelijnsgezondheidszorg, s.d.).
Binnen de tweede lijn bevinden zich de zorgverleners die na een verwijzing kunnen worden
geconsulteerd. Bijvoorbeeld een psychiater, psycholoog, etc. De algemene ziekenhuizen
behoren ook tot deze lijn (Samenwerkingsinitiatief Eerstelijnsgezondheidszorg, s.d.).
--
Ten slotte vergeten velen vaak nog enkele belangrijke tegenargumenten. Wat betreft de
ethische dimensie van de verhalen. Wat als de zorgverstrekker de patiënt begint te monitoren
met camera’s en andere zaken. Dit roept duidelijk andere vragen op. Wat is verantwoord, wat
niet? Kan je zelf de camera afleggen? Het kan goed zijn voor uw gezondheid maar misschien
voel je je niet comfortabel wanneer er continu controle is?
Je hebt ook het juridische verhaal, aansprakelijkheid en ook alles omtrent rechtszekerheid. Er
zijn nog geen duidelijke juridische kaders ontwikkeld, wat in de toekomst een grote
onzekerheid met zich mee kan brengen. Bijvoorbeeld als een arts route A, B of C neemt, wie
zal hem zeggen of het correct is en wat als hij volledig verkeerd bezig is? Stel ook dat er iets
misloopt met de patiënt terwijl hij van op afstand wordt opgevolgd. Wie zijn
verantwoordelijkheid is dat dan? Vandaag de dag zijn dergelijke zaken nog onvoldoende
uitgeklaard. Soms wordt het wel al gedekt in de regelgeving maar weet men dat gewoon niet
in het werkveld. Zolang de zorgverstrekkers niet overtuigd zijn van de juridische kaders
zullen ze daar niet in meestappen.
62
Over het algemeen is de samenleving er wel klaar voor, al zijn er dus nog enkele essentiële
randvoorwaarden die maatschappelijk nog niet volledig zijn uitgeklaard. Het is wel duidelijk
dat er een maatschappelijke evolutie is ingezet. De zaken zullen ten volle benut worden in de
toekomst, er zijn gewoon nog een aantal onbeantwoorde vragen.
3.5.3.2.2 Technische struikelblokken
Het RIZIV, FOD Volksgezondheid en anderen verplichten ook de andere puzzelstukjes zoals
de inhoud van de patiënten interface. Typische regelneverij die in het plan verzeilt raakt. Er is
al wat verbetering omdat Voka en anderen vaak gepleit hebben voor meer openheid. Het is
eigen aan ambtenarij dat men zo’n dingen niet graag lost, maar nu begint de overheid toch te
beseffen dat ze het niet allemaal zelf kunnen controleren, beheersen, etc. Vroeger was het nog
veel erger, de overheid had slechts één ICT-leverancier, bijna alles werd via hen gedaan. Als
je de eHealth-evolutie wil vertragen moet je het inderdaad via 1 speler regelen uiteraard.
Het verhaal van standaarden is ook wel een remmende factor. Er is de problematiek omtrent
de overvloed aan Belgische standaarden, en geen internationale, maar dat is iets wat wel goed
in het plan staat. Uiteindelijk willen velen vanuit de industrie vaak nog hun eigen standaarden,
want dit levert een concurrentieel voordeel op. Het is dus een probleem langs 2 kanten, maar
er zijn zeer goede ambities. Er heerst wel nog de vraag of dit enkel vanuit het actieplan zal
komen of vanuit een veel ruimer kader want je hebt hier veel overlappingen.
3.5.4 VERGELIJKING MET ANDERE LANDEN VOLGENS DE BEVRAAGDE België is zeker niet een van de koplopers want er zijn momenteel heel wat landen die veel
verder staan. België mag al blij zijn dat het bij de digitalisering van de zorg zich ergens in het
midden bevindt.
De Scandinavische landen zijn in Europa altijd de voorlopers als het op innovatie aankomt.
Dit is het ook het verhaal met eHealth. Landen als Denemarken en Zweden hebben alle
toeters en bellen al geïntegreerd in hun systeem. Alle ziekenhuizen in Denemarken en
Zweden zijn op dit moment met niets anders bezig dan telemonitoring op constante basis.
Andere grote voorlopers op digitale zorg zijn de VS, Australië, Canada en ook wel het VK op
een heel aantal punten. Voor deze landen is er natuurlijk veel meer vrijheid. Kijk naar het
Amerikaanse systeem, daar zit het ingebakken: ”Loop maar vooruit en des te rapper des te
63
beter.” Het logische gevolg is dat de zaken veel rapper worden geïmplementeerd en daardoor
ook sneller de meerwaarde naar boven komt. Het Belgische systeem zit met een heel zwaar
gesubsidieerd geheel en velen zien digitalisering van de zorg als een financiële bedreiging in
plaats van een winst. In België heb je dus vaak nog die omgekeerde prikkel.
Verder is het RIZIV vooral aan het kijken naar de buurlanden om te zien of er bepaalde
elementen mogelijk zijn voor ons Belgische systeem. Als je de vergelijkende studie maakt
met de Europese landen besef je dat België heel ver achterloopt. Er zijn veel voorbeelden
waaruit we kunnen leren.
Het is duidelijk dat Nederland zeker 5 tot 10 jaar voorloopt op België. Nederland is altijd een
experimenteel land geweest, dit in tegenstelling tot België. Vandaar dat een toekomstige
inhaalbeweging hoogst twijfelachtig is. Uiteindelijk zal België altijd wel met een kloof zitten,
want ook al halen we een beetje in, dan komen er weer nieuwe dingen op de radar.
Tegenover de Scandinavische landen is het nog heel wat erger, daar loopt België 10-15 jaar
op achter.
Wat de Verenigde Staten betreft is het moeilijk om er een specifiek getal op te plakken.
Enerzijds hebben zij een heel oud systeem en anderzijds heel veel nieuwe ontwikkelingen.
Vanuit Europa kijken we te vaak enkel naar hun best practices, die in de VS heel goed zijn.
Er wordt echter vergeten dat de VS ook een zorgsector heeft die bijna even traag als de
Belgische verloopt. Het is met andere woorden een dubbel verhaal. Enerzijds loopt de VS
voor, anderzijds hebben zij ook een systeem met een heel conservatieve achterban, wat het
dus moeilijk maakt om een conclusie te vormen.
De kloof zal altijd blijven, het is een beetje eigen aan het Belgische systeem. Met Maggie De
Block aan het roer wordt er nu wel heel zwaar geduwd om vooruit te gaan. Laat ons
innovatiever en meer digitaal werken in de gezondheidszorg. Er zijn vele zaken in
ontwikkeling, maar het is dus nog enkele jaren wachten.
3.5.5 VERDER ONDERZOEK NODIG VOLGENS DE BEVRAAGDE Eigenlijk kan alles van eHealth nog dieper onderzocht worden, maar waar zijn de barrières?
Uiteindelijk is eHealth zeer ruim.
64
Het hele verhaal van Big Data, wat dus ook veel ruimer dan eHealth is kan verder onderzocht
worden. Hoe ga je om met gegevens, hoe moeten we ze benutten qua beleid, kwaliteit,
innovatie, R&D etc.
Tenslotte wat ook nog interessant kan zijn voor volgend onderzoek is de interactie tussen de
leefwereld van de industrie en de leefwereld van de zorg. Heel veel personen uit de industrie
denken de zorgwereld goed te kennen, maar dit bleek al meermaals niet te kloppen. Ze staan
daar veel te ver van, de afstand tussen beide leefwerelden is veel te groot. Meteen ook een van
de hoofdredenen waarom de Scandinavische landen al verder staan in deze evolutie. Hun
leefwerelden zijn al meer op elkaar ingespeeld met andere soort modellen, meer verzakelijkt.
Zaken die we in België nog niet kennen.
65
3.6 INTERVIEW WIM VAN SLAMBROUCK Zie Bijlage 5 Interview Wim Van Slambrouck
3.6.1 VOORSTELLING BEVRAAGDE (EN ZIJN LINK MET EHEALTH) Wim Van Slambrouck is project en program manager voor het Vitalink project van de
Vlaamse overheid. Dit is zijn trigger geweest in 2011 en was ook de start-up voor zijn
activiteiten binnen de overheid.
Binnen die opdracht heeft hij heel veel overleg met het globaal eHealth-platform of de
basisdiensten. Hierin probeert hij dan ook de Vlaamse noden te realiseren binnen het globale
eHealth-landschap.
3.6.2 BEGRIPSBEPALING EHEALTH VOLGENS DE BEVRAAGDE Volgens Wim Van Slambrouck is eHealth het volledige landschap dat gedirigeerd wordt
vanuit een federale context om ervoor te zorgen dat er niet alleen gegevensdeling is, maar dat
alles wat noodzakelijk is om gezondheidsinformatie te gebruiken en te delen georkestreerd
wordt in een federaal programma. Dat is eHealth in België, dus heel nauw gerelateerd aan alle
diensten die het eHealth-platform aanbiedt of faciliteert binnen het concept.
eHealth wordt vandaag in België weinig of niet gelinkt aan IoT. Momenteel is er niet echt een
doorstroming van visie op dat gebied. Het IoT-gebeuren zit op een ander niveau in
vergelijking met eHealth. Het zou misschien wel beter zijn om IoT ook op een hoger niveau
hierbij te betrekken.
3.6.3 ACTIEPLAN EGEZONDHEID
3.6.3.1 Is het een realistisch plan? Als we echt naar een volledig zorg- en medisch dossier dat multidisciplinair kan worden
gebruikt om samen te werken gaan, dan moeten we eerder kijken naar een termijn van 10 - 15
jaar. Dus tegen 2030. Dat is de vrees als we aan dezelfde snelheid evolueren zoals nu, op
federaal vlak.
Maak u geen illusies dat het gehele actieplan zal lukken, dat zal niet waar zijn. Wél zal het
erin slagen om op een aantal domeinen significante vooruitgang te boeken. Het is een goede
66
stap, maar op een aantal actiepunten zitten de meningen zo ver uit elkaar, dat er zeker enkele
actiepunten niet gerealiseerd zullen worden, althans niet binnen de afgesproken datum.
Misschien is het beter van enkele prioriteiten vast te leggen, maar ook dan zal het moeilijk
zijn om daar consensus in te vinden. De Vlaamse prioriteit ligt totaal niet op hetzelfde niveau
als de Waalse.
3.6.3.2 Struikelblokken volgens de bevraagde 3.6.3.2.1 Maatschappelijke struikelblokken
Bij de start van eHealth in België werd duidelijk dat er een grote vertrouwensbreuk was met
de staat. De vraag was waarom de staat aan de medische gezondheidsgegevens van de burger
zou moeten kunnen. De zorgverstrekkers wilden daarom een platform dat beheerd wordt
binnen de eerste lijn en niet bereikbaar is voor de overheid. Vitalink is zo’n platform, de
overheid betaalt het wel en faciliteert het ook, maar het is in beheer van de eerste lijn.
In Wallonië zit het systeem nog iets anders in elkaar. Vroeger was er een soort Inter-Med in
CoZo (zie 1.1.4.1.6 Hubs & Metahub) in Gent. Zij zijn daar expliciet mee gestopt omdat men
wilde dat over gans Vlaanderen 1 systeem werd gebruikt.
Wat er nu moet gebeuren is dat de verschillende puzzelstukjes samen moeten komen, samen
moeten werken. Wim Van Slambrouck is nu al zeker dat dit een samenwerking zal worden en
geen samensmelting van de bestaande systemen. Vlaanderen zal zijn accenten willen blijven
leggen, bijvoorbeeld in het delen van zorggegevens. In Wallonië is men in de verste verte nog
niet bezig met het delen van zorggegevens. Vlaanderen wil dat het medisch dossier wordt
ontsloten naar de burger, waar men bij wijze van spreken in Wallonië al genoegen neemt als
er een Sumehr in het systeem zit. Ook wil Vlaanderen verder multidisciplinair gaan
samenwerken tussen zorgverstrekkers.
Het is belangrijk om te weten dat in sommige beroepsgroepen, vooral de artsen en de
apothekers, er heel stevige syndicale groeperingen zijn. Het maakt niet uit wat er op politiek
niveau wordt beslist, ze weigeren mee te werken aan sommige van die actiepunten. Vaak is er
al een probleem binnen de koepels zelf. Ze geraken zelf al niet door de deur over wat nu juist
wel en niet moet gebeuren, laat staan dat de sectoren hierin makkelijk consensus vinden.
67
Hoewel ziekenhuizen, of de tweede lijn, momenteel heel actief meewerkt in een aantal
actiepunten, is Wim Van Slambrouck niet zeker dat zij zich de les zullen laten spellen zoals
het vandaag in het actieplan beschreven staat. En zo zal er op elk actiepunt wel iets te zeggen
zijn, de essentie is er wel, maar om iedereen mee te krijgen zal er toch iets meer nodig zijn.
Maggie De Block en het federale kabinet hebben enkele prioriteiten aangestipt waar ze
absoluut mee willen scoren. Daarin zal veel moeite worden gestoken, maar die moeite is zeker
en vast niet voor alle actiepunten hetzelfde.
Uiteindelijk is momenteel het vertrouwen van burgers en zorgverleners het grootste
aandachtspunt. Als er daar een kink in de kabel komt dan zou de eHealth-ballon weleens
kunnen ontploffen als deze niet goed onderbouwd is. Het probleem is dat als één zorgverlener
misbruik maakt van zijn positie in dat platform, dan kan heel het systeem gepenaliseerd
worden of in een slecht daglicht worden geplaatst. Dus dat risico is iets wat gemanaged zal
moeten worden. Het is vergelijkbaar met de discussie rond de financiële gegevens van de
burger die nu digitaal worden opgeslagen met het oog op alles onmiddellijk in de belastingen
te brengen. In het begin was hier ook zoveel tegenkanting, maar kijk nu …
Wanneer je met nieuwe evoluties en innovaties komt, zit er ook altijd een juridisch luik aan
gekoppeld. Maar het zou beter zijn van deze juridische problemen gewoon op te lossen in
plaats van erover te blijven zeuren. Volgens Wim Van Slambrouck zitten binnen de overheid
de meeste juristen van over alle sectoren heen. Het juridisch luik is niet onoverkomelijk en
kan je in enkele maanden oplossen, ten minste als je juristen hebt die oplossingsgericht zijn.
Het grote gevaar is nu dat in het kader van mHealth men maanden gaat spenderen aan
juridische discussies. Hierdoor zal dit weer in een vacuüm komen waardoor alles errond
stilligt. Het zou beter zijn van ondertussen al bepaalde pilootprojecten te lanceren en de sector
voor te bereiden op de oplossing die komt. Het juridisch kader is nodig en echt noodzakelijk,
maar zou veel rapper moeten opgelost worden.
Het verschil tussen de X, Y, Z generaties is bij de zorgverstrekkers zeker duidelijk. De ‘oude
knarren’ hebben absoluut geen behoefte aan al dat gedoe rond eHealth. Ze doen hun job en
willen dat doen zoals ze het altijd al hebben gedaan. Uiteraard zijn ze niet allemaal zo, maar
er is meer weerstand dan bij de jongere generaties.
68
Het generatieverschil bij de patiënt is minder duidelijk. Binnen elke groep zullen er wel
ongeveer evenveel voor- als tegenstanders zijn.
Als puntje bij paaltje komt wil iedereen het eHealth-gebeuren wel, maar dan moet het wél
kwalitatief zijn. Vandaag de dag zijn er nog te veel problemen als er wordt gekeken naar de
kwaliteit van de bestaande toepassingen en diensten. Ook niet iedereen speelt vandaag mee,
waardoor je als burger of als zorgverstrekker nog geen duidelijke eHealth-kwaliteit kan
ervaren.
3.6.3.2.2 Technische Struikelblokken
Er zijn veel verschillen tussen dezelfde soort toepassingen in België. Als we de kluizen
vergelijken (Vitalink en Inter-Med) zien we dat Inter-Med eigenlijk een kluis is achter de
tweede lijn, terwijl Vitalink een volledige eerstelijnskluis is die wel kan samenwerken met de
tweede lijn. Een belangrijk verschil is de beveiliging. In Wallonië is er een lagere beveiliging
van de gegevens, terwijl in Vlaanderen de gegevens in Vitalink via dubbele encryptie
beveiligd zijn.
Architecturaal is het model in België in orde, alle gegevens zijn toegankelijk, alleen moeten
de toepassingen het ontsluiten. Als je naar een arts gaat die weigert gebruik te maken van de
software die wordt gelinkt aan eHealth-diensten, dan zullen uw gegevens niet geconsulteerd
kunnen worden door de zorgverstrekkers.
Rond standaarden zit nog een heel groot issue en dat moet eerst getackeld worden, maar dat
zal volgens Wim Van Slambrouck niet duidelijk worden in dit actieplan. Er zijn wel
standaarden momenteel, dus er kan mee gewerkt worden, maar er zal een evolutie moeten zijn
naar Europese en Internationale normen, dus vandaag de dag zou dit eigenlijk geen
blokkerend element mogen zijn. Enkel binnen de mHealth loopt de gezondheidssector achter
op de algemene sector van mobiele toepassingen. Hierin zijn dringend beveiligingselementen
nodig waarbij ook naar de burger toe duidelijk wordt welke toepassingen veilig zijn om te
gebruiken.
Ook rond actiepunt 6, waarin de doelstelling is dat zoveel mogelijk zorgberoepen een EPD
moeten gaan delen zijn er nog enkele bedenkingen. Er zullen wel enkele zorgberoepen daarin
slagen, maar zeker en vast niet in de scope die men vandaag naar voor heeft geschoven.
69
3.6.4 VERGELIJKING MET ANDERE LANDEN VOLGENS DE BEVRAAGDE België heeft een zeer atypische aanpak genomen ten opzichte van andere landen, wat het niet
gemakkelijker maakt. Er werd gekozen voor de softwaresector zelf te laten spelen en de
overheid inhoudelijk een weinig dirigerende rol te laten spelen. In andere landen wordt er
bijvoorbeeld een verplichte applicatie naar voren geschoven om een medicatieschema te gaan
delen en iedereen dat centrale systeem te laten gebruiken.
In België en Vlaanderen werd gekozen voor een gedecentraliseerde oplossing. Duidelijk
zichtbaar door bijvoorbeeld de verschillende hubs (CoZo, RSW, etc.) en de verschillende
kluizen (Vitalink, Inter-Med, etc.). Het is voornamelijk via andere softwareleveranciers dat
gegevens toegankelijk worden. De federale overheid noch de Vlaamse investeert in end-to-
end toepassingen om de zorgverstrekker en/of de burger toegang te verschaffen naar zijn
gegevens. Er is bijvoorbeeld de eHealthBox, maar om die echt te gaan gebruiken moet deze
eHealthBox geïmplementeerd worden in bijvoorbeeld ziekenhuizen hun systeem.
Dat maakt een groot verschil met andere landen die net die stap wél doen. In die landen gaat
de overheid soms een samenwerking aan met de privémarkt, maar ze blijft dan wel de richting
aansturen. Hierdoor zitten wij in een technisch moeilijkere situatie om adoptie te vinden in de
zorgsector, maar anderzijds zorgt dit voor een krachtig signaal naar de softwaresector toe om
innoverend te werken. Uiteraard is België niet alleen om, ook de Noorse landen gebruiken een
gedecentraliseerd systeem omdat ze ook met een aantal regio’s zitten. Daar blijkt dat wel
beter te lukken.
In het begin keek België heel fel naar het Nederlandse model, maar dat is een andere richting
uitgegaan. Nu zijn er weinig gelijkenissen tussen het Belgische en het Nederlandse model.
De feedback van Wim Van Slambrouck is eerder vanuit een technisch oogpunt bekeken.
3.6.5 VERDER ONDERZOEK NODIG VOLGENS DE BEVRAAGDE Eén element wordt niet genoeg uitgelicht, en dat is de patiënt of de burger. Wim Van
Slambrouck is vandaag niet overtuigd dat de burger de vragende partij is rond wat er wordt
gecreëerd. Heeft de burger hier wel allemaal zoveel problemen mee? Moeten we dit allemaal
zo complex maken? Zijn we het niet te moeilijk aan het maken, misschien is de burger wel al
tevreden met de helft van wat we nu aan het proberen zijn.
70
België is ook op zoek naar hét eHealth-landschap, maar is dat wel nodig voor iedereen?
Misschien is er maar 10% van de Belgen die dat echt nodig heeft.
Dit onderzoek kan ook een goeie insteek zijn, het kan aantonen of het actieplan gericht is op
de juiste pijnpunten. Uiteindelijk bestaan de meeste systemen, al zijn ze niet kwalitatief
genoeg, en dat is wat er ontbreekt om te kunnen uitpakken met een eHealth-landschap waarin
ook de burger de echte toegevoegde waarde ziet.
Er zijn bijvoorbeeld cijfers die aantonen dat er meer en meer Sumehrs worden geproduceerd.
Tabel 3 geeft het aantal geslaagde schrijfoperaties van de Sumehrs weer per maand, hierop is
ook een duidelijke stijging te zien. Belangrijk hierbij is dat er niks wordt gezegd over de
inhoud van die Sumehrs, over de kwaliteit ervan, want daar heeft Wim Van Slambrouck zijn
twijfels over.
Tabel 3 Het aantal geslaagde schrijfoperaties van Sumehrs per maand in Vitalink
Bron: Vitalink Rapport maart 2016 (zie bijlage 6)
71
3.7 OVERZICHT ANTWOORDEN PER VRAAG
Om een overzichtelijk geheel te verkrijgen van het gevoerde onderzoek volgen de meest
relevante antwoorden die werden gegeven door de bevraagden (per categorie). Er werd
telkens een P geplaatst bij de persoon die ook dit antwoord zelf vermeldde.
Belangrijk: Als er geen P staat bij de bevraagde, wil dit niet zeggen dat de persoon niet
akkoord gaat met de stelling. Er werd enkel een P geplaatst als men zelf dit antwoord
vermeldde tijdens het interview.
3.7.1 VOORSTELLING BEVRAAGDEN (EN HUN LINK MET EHEALTH) De vergelijking van de bevraagden is niet relevant voor het onderzoek.
3.7.2 BEGRIPSBEPALING EHEALTH VOLGENS DE BEVRAAGDEN
Dirk
Broeckx
Georges
De Feu
Koen
Bruylant
Pieter
Van Herck
Wim Van
Slambrouck
eHealth = toepassing van
ICT in de geneeskundige,
medische zorg P eHealth = elektronische
uitwisseling van
gezondheidsgegevens P P
eHealth = toegeëigend door
de overheid P eHealth = zeer breed begrip,
term ligt niet vast, iedereen
heeft zijn eigen idee P P eHealth = volledig
gezondheidslandschap
gedirigeerd vanuit federale
context P
Tabel 4 Begripsbepaling eHealth volgens de bevraagden
72
3.7.3 ACTIEPLAN EGEZONDHEID
3.7.3.1 Is het een realistisch plan? Dirk
Broeckx
Georges
De Feu
Koen
Bruylant
Pieter
Van Herck
Wim Van
Slambrouck
Volledig eHealth-landschap
in België tegen 2025-2030 P P P
Realistischer sinds Maggie
De Block P P P Enerzijds niet ambitieus
genoeg, anderzijds
onrealistische deadlines P
Deadlines om mensen scherp
te stellen P Actieplan zal niet volledig
lukken tegen 2019, wél
vooruitgang P P P
Waalse prioriteit anders dan
de Vlaamse P Tabel 5 Actieplan eGezondheid – Is het een realistisch plan?
73
3.7.3.2 Struikelblokken volgens de bevraagden 3.7.3.2.1 Maatschappelijke struikelblokken
Dirk
Broeckx
Georges
De Feu
Koen
Bruylant
Pieter
Van Herck
Wim Van
Slambrouck
Privacy overroepen als
struikelblok P P P Niemand weet hoe privacy
probleem moet worden
aangepakt P Jongere generatie minder en
minder problemen met
privacy P Oudere generatie beschouwt
eHealth als niet meer voor
hun tijd P P P Verschil in bereidwilligheid
tot meewerken in eHealth per
generatie P P P P P
Communicatieprobleem rond
eHealth P
Gebruiksvriendelijkheid
moet beter P P P Mensen moeten geprikkeld
worden om eHealth te
gebruiken P
Geïnformeerde Consent
wordt niet correct toegepast P
74
Dirk
Broeckx
Georges
De Feu
Koen
Bruylant
Pieter
Van Herck
Wim Van
Slambrouck
Nood aan goede patiënten
portalen los van de overheid P
Tijdrovend en
arbeidsintensief P P België probeert teveel
tegelijk, zowel financiële als
flexibiliteit als digitalisering
van eHealth P
Het juridische verhaal rond
eHealth ligt nog niet vast en
is noodzakelijk P P
In Wallonië geen interesse in
delen van zorggegevens P Niet allen op dezelfde lijn,
syndicale beroeps-
groeperingen weigeren soms
mee te werken
P Kwaliteit van bestaande
toepassingen en diensten
moet beter P Tabel 6 Maatschappelijke struikelblokken volgens de bevraagden
75
3.7.3.2.2 Technische struikelblokken
Dirk
Broeckx
Georges
De Feu
Koen
Bruylant
Pieter
Van Herck
Wim Van
Slambrouck
Veel verschillen tussen
zelfde soort toepassingen in
België P Architecturaal in orde, enkel
nog toepassingen nodig om
het te ontsluiten P
Actieplan niet duidelijk rond
standaarden P P P
België heeft eigen standaard
geïmplementeerd P P
Elke zorgverlener heeft een
eigen softwarepakket P Winst van privébedrijven
verdwijnt door aanpassing
standaarden P Extern bedrijf moet
opdraaien voor kosten van
monitoring op afstand P Een belangrijke beslissing
mag nooit bij een machine
worden gelegd P
Nood aan openheid P
Oorspronkelijk geschreven
voor administratiedoeleinden P
76
Dirk
Broeckx
Georges
De Feu
Koen
Bruylant
Pieter
Van Herck
Wim Van
Slambrouck
Nood aan structuur,
standaard P P P P
Kwaliteit van de informatie
is niet goed P P
Er zijn geen functionele
standaarden P P Systemen zelf werken nog
niet goed genoeg om
voordelen op te merken P Tabel 7 Technische struikelblokken volgens de bevraagden
77
3.7.4 VERGELIJKING MET ANDERE LANDEN VOLGENS DE BEVRAAGDE
Dirk
Broeckx
Georges
De Feu
Koen
Bruylant
Pieter
Van Herck
Wim Van
Slambrouck
Kaiser Permanente wordt
aanzien als boegbeeld van
moderne zorg P
Maccabi gebruikt als sinds
’80 elektronische dossiers P
Transformatie vlotter in
voormalige Oostbloklanden P
Gemiddeld gezien staat
België niet zo slecht P Nederland staat stukken
verder dan België, wél een
deeltje ingelopen P P P
Verenigde Staten is de
grootste voorloper P P P Vragen vanuit België werden
eigenlijk al vaak beantwoord
in andere landen P
België is vroeg begonnen,
maar geraakt niet vooruit P
Scandinavische landen liggen
voor P P
78
Dirk
Broeckx
Georges
De Feu
Koen
Bruylant
Pieter
Van Herck
Wim Van
Slambrouck
België is vooruitstrevend,
eHealth-platform versnelt
alles P Ook Australië, Canada en
Verenigd Koninkrijk lopen
voor P België heeft zeer atypische
aanpak genomen t.o.v. andere
landen P Weinig gelijkenissen tussen
Belgisch en Nederlands
model P Tabel 8 Vergelijking met andere landen volgens de bevraagden
79
3.7.5 VERDER ONDERZOEK NODIG VOLGENS DE BEVRAAGDE
Dirk
Broeckx
Georges
De Feu
Koen
Bruylant
Pieter
Van Herck
Wim Van
Slambrouck
Welk soort functionele
standaarden zijn
noodzakelijk? P Filters onderzoeken om
relevante informatie op het
juiste tijdstip te tonen
(dashboarding) P
Best Practices onderzoeken,
zo kunnen mensen
gestimuleerd worden P Onderzoeken hoe neuzen in
dezelfde richting kunnen
worden geplaatst P
Onderzoeken hoe data beter
kan worden aangewend P P
Al veel onderzocht, tijd voor
actie! P
Kant van de patiënt
onderzoeken P P P Interactie onderzoeken tussen
de leefwereld van de
industrie en die van de zorg P Onderzoeken of het actieplan
wel op de juiste pijnpunten
zit P Tabel 9 Verder onderzoek nodig volgens de bevraagden
80
81
4 CONCLUSIE EN DISCUSSIE 4.1 CONCLUSIE Overzicht onderzoeksvraag en deelvragen:
Hoe verloopt de effectieve transformatie van een traditioneel, ingeworteld
gezondheidszorgsysteem naar een digitaal eHealth-landschap in België?
I. Wat wordt verstaan onder de term eHealth in België?
II. Is het vooropgestelde tijdsschema dat voorzien is in het actieplan realistisch?
III. Hoever staat België met de transformatie naar een digitaal
gezondheidszorgsysteem in vergelijking met landen die ook naar een eHealth-
landschap toe werken?
Om een antwoord te formuleren op de onderzoeksvraag is het beter te starten met de
antwoorden op de deelvragen.
I. Wat wordt verstaan onder de term eHealth in België?
Op deze vraag waren de antwoorden zeer uiteenlopend. Alle bevraagden
gingen akkoord met de stelling dat eHealth te maken heeft met de
elektronische uitwisseling van gezondheidsgegevens. Alleen wordt eHealth als
begrip door de ene breder aanzien dan door de andere.
Er is dus geen eenduidig antwoord op deze vraag, wat enigszins te verwachten
was na onderzoek van de bestaande literatuur.
Het kan nuttig zijn hier een eenduidige definitie rond te lanceren zodat iedereen
het toch al eens is over de term eHealth.
82
II. Is het vooropgestelde tijdsschema dat voorzien is in het actieplan
realistisch?
Hier waren de antwoorden al meer gelijklopend. Het actieplan zal niet volledig
voltooid kunnen worden tegen 2019. Dit is de vooropgestelde datum.
Wel opvallend is dat 3 van de 5 bevraagden 2025-2030 gaven als realistischer
tijdskader om tot een eHealth-landschap te komen in België.
Er is ook consensus bij de geïnterviewden dat er tegen 2019 wél een
vooruitgang zal zijn op het gebied van eHealth in België. Deze vooruitgang is
duidelijk merkbaar sinds Maggie De Block Minister van Volksgezondheid
werd.
Als we kijken naar de vooropgestelde periode, is het plan niet echt realistisch.
De strakke deadlines kunnen wel helpen om mensen scherp te stellen.
Als we kijken naar de inhoud van het plan zijn er bepaalde actiepunten waar
eerder de nadruk op moet gelegd worden dan andere. Zo is de communicatie
van de overheid naar de buitenwereld toe een van de werkpunten.
Uit het onderzoek blijkt ook dat een belangrijk struikelblok nog steeds rond
een standaard, een bepaalde structuur draait. Hierrond zijn er veel
onduidelijkheden en worden er ook vragen gesteld bij de nood aan Belgische
standaarden. Zou het niet beter zijn direct de internationale standaarden te
volgen? Want wat als Europa plots een Europese standaard wil opleggen?
83
III. Hoever staat België met de transformatie naar een digitaal
gezondheidszorgsysteem in vergelijking met landen die ook naar een
eHealth-landschap toe werken?
Er wordt vaak naar de Verenigde Staten gekeken als voorbeeld voor waar
België naartoe moet werken. Dit moet wel met een korrel zout worden
genomen. De Verenigde Staten zijn zeer verdeeld en wij zien hier enkel de
goede uitwerkingen, en niet de slechte.
Ook Nederland loopt voor op België, als het in tijd moet worden weergegeven
moet er toch worden gekeken naar 5 à 10 jaar dat België moet inhalen ten
opzichte van Nederland.
De Scandinavische landen kwamen ook enkele keren voor tijdens het
onderzoek.
Uit het gevoerde onderzoek bleek ook dat België niet het slechtste land is.
eHealth in België loopt gemiddeld goed. De verdeling in België tussen
Federaal en Vlaanderen en Wallonië maakt het alvast niet gemakkelijker.
Hoofdonderzoeksvraag: Hoe verloopt de effectieve transformatie van een
traditioneel, ingeworteld gezondheidszorgsysteem naar een eHealth-landschap in
België?
Uit het onderzoek kan worden afgeleid dat de transformatie trager verloopt dan
vooropgesteld. Vooral het probleem rond de structuur en de standaarden van
gezondheidsgegevens blijkt een groot struikelblok.
België is niet de slechtste leerling in de klas, maar behoort ook niet tot de
beste.
Verder kan er ook worden afgeleid uit het gevoerde onderzoek dat er bepaalde
actiepunten zijn die meer benadrukt dienen te worden en die bijgevolg ook een
realistischer tijdskader dienen te krijgen. 2019 is té dichtbij om alles te doen
slagen.
Wat ook opviel tijdens het onderzoek is dat patiënten, gebruikers, weinig
betrokken worden in het gehele eHealth-gebeuren. Nochtans is de patiënt wel
een centraal punt in een eHealth-landschap. Dit was dan ook het meest
voorkomende antwoord op wat nog verder onderzocht dient te worden.
84
4.2 DISCUSSIE
Door de uitgevoerde diepte-interviews werd dit onderzoek beperkt tot 5 bevraagden. Omwille
van de vele onduidelijkheden rond eHealth bleek een diepte-interview met een beperkt aantal
bevraagden dus de beste keuze. Op deze manier kon er dieper worden ingegaan op het
eHealth-gebeuren in België en konden er ook bepaalde zaken aan het licht komen die op een
andere manier nooit ter sprake zouden komen.
Dit verkennend onderzoek mag dus niet worden veralgemeend, daarvoor werden er te weinig
interviews afgenomen. Nochtans zijn de bevraagden telkens personen die dicht bij het
eHealth-gebeuren in België staan en die dus wel weten waarover ze praten.
Toch kunnen er uit dit onderzoek bepaalde conclusies worden getrokken. Zo is het duidelijk
dat er écht nood is aan een universele, functionele standaard over de zorgberoepen heen om
de gezondheidszorg in België te kunnen transformeren naar een digitaal eHealth-landschap.
Ook de tijdspanne van het plan eGezondheid blijkt niet realistisch opgesteld te zijn. Is het niet
beter om hier een realistischer kader rond te bouwen, in plaats van een raamwerk waarvan je
weet dat de slaagkansen niet gegarandeerd kunnen worden.
Dit onderzoek was nodig om alles rond eHealth in België op een kritische, duidelijke manier
te kunnen weergeven. Hierdoor is het nu mogelijk om verdere deelgebieden van eHealth,
zoals mHealth, beter te onderzoeken.
Ook kan het onderzoek een discussie op gang brengen, waardoor de transformatie naar een
eHealth-landschap beter of sneller kan verlopen.
Naast het verder onderzoeken van deelgebieden van eHealth, blijkt er ook een hoge nood te
zijn aan verder onderzoek rond standaarden en structuur.
Uit het onderzoek blijkt ook dat verder onderzoek naar wat de patiënt écht wil zeker nuttig
kan zijn voor de transformatie. Zijn we niet te ver aan het gaan? Willen de patiënten dit alles
wel?
I
LITERATUURLIJST
Abrumet. (2016). Brussels Gezondheidsnetwerk. Opgeroepen op 04 16, 2016, van
http://brusselsgezondheidsnetwerk.be
Actieplan eGezondheid 2013-2018. (2012). Actieplan eGezondheid 2013-2018.
Actieplan eGezondheid 2015-2018. (2015). Actieplan eGezondheid 2015-2018.
Anwar, M., Joshi, J., & Tan, J. (2015, Augustus 25). Anytime, Anywhere access to secure,
privacy-aware healthcare services: Issues, approaches and challenges. Health Policy
and Technology, 299-311.
ARH. (sd). Antwerpse Regionale Hub. Opgeroepen op 04 16, 2016, van
http://www.antwerpseregionalehub.be/?q=node/4
Borrelli, B., & Ritterband, L. M. (2015, oktober 23). Special Issue on eHealth and mHealth:
Challenges and Future Directions for Assessment, Treatment, and Dissemination.
Health Psychology(Vol. 34), 1205-1208.
Borrelli, B., Bartlett, Y. K., Tooley, E., Armitage, C. J., & Wearden, A. (2015). Prevalence
and frequency of mHealth and eHealth use among US and UK smokers and
differences by motivation to quit. 17, 164. Journal of Medical Internet Research.
Broeckx, D. (2013). Actieplan eGezondheid.
Center for Global eHealth Innovation. (2016). Professional Bio Gunther Eysenbach.
Opgeroepen op 04 17, 2016, van http://ehealthinnovation.org/people/gunther-
eysenbach/
Christelijke Mutualiteit. (sd). Globaal Medisch Dossier (CM). Opgeroepen op 04 16, 2016
Cocir. (2015). Cocir eHealth Toolkit. European Coordination Committee of the Radiological,
Electromedical and Healthcare IT Industry.
Commissie voor de bescherming van de persoonlijk levenssfeer. (2014). Sectoraal Comité
van de Sociale Zekerheid en van de Gezondheid.
CoZo. (2014). Collaboratief Zorgplatform. Opgeroepen op 04 16, 2016, van
http://www.cozo.be
Departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. (sd). Vlaamse overheid CoBRHA.
Opgeroepen op 04 15, 2016, van
http://www4.vlaanderen.be/wvg/data/cobrha/Paginas/default.aspx
Dingemanse , K. (2015, september 29). Soorten interviews. Opgeroepen op April 16, 2016,
van Scribbr: https://www.scribbr.nl/onderzoeksmethoden/soorten-interviews/
II
Duggan, M. (2013, september 19). Cell phone activities 2013. (P. R. Center, Producent)
Opgeroepen op februari 2, 2015, van http://www.pewinternet.org/2013/09/ 19/cell-
phone-activities-2013/
eHealth-platform. (2016). BelRAI eHealth-platform. Opgeroepen op 04 16, 2016, van
https://www.ehealth.fgov.be/nl/application/applications/BELRAI.html
eHealth-platform. (2016). eHealth in de praktijk. Opgeroepen op 04 27, 2016, van eHealth-
platform: https://www.ehealth.fgov.be/nl/basic_service
eHealth-platform. (2016). eHealthConsent - Registratie van de geïnformeerde toestemming
van de patiënt. Opgeroepen op 04 27, 2016, van eHealth-platform, eHealthConsent:
https://www.ehealth.fgov.be/nl/burgers/on-line-diensten/ehealthconsent-0
eHealth-platform. (2016). Missie eHealth-platform. Opgeroepen op 04 13, 2016, van eHealth-
platform: https://www.ehealth.fgov.be/nl/over-het-ehealth-platform/missie/opdrachten
eHealth-platform. (sd). KMEHR eHealth-platform. Opgeroepen op 04 25, 2016, van Kmehr
eHealth-platform,: https://www.ehealth.fgov.be/standards/kmehr/
eHealth-platform, eHealthBox. (2016). eHealthBox Functionaliteiten. Opgeroepen op 04 13,
2016, van eHealthBox basisdiensten:
https://www.ehealth.fgov.be/nl/basisdiensten/beveiligde-elektronische-
brievenbus/functionaliteiten
Eysenbach, G. (2001). What is e-health? Journal of Medical Internet Research.
Federale Overheidsdienst voor informatie- en communicatietechnologie. (2014). FEDICT -
Wat is een authentieke bron? Opgeroepen op 04 26, 2016, van
http://www.fedict.belgium.be/nl/over_fedict/nieuwsberichten/fedivers/fedivers_nov_2
014/Item5
Fox, S., & Rainie, L. (2014, februari 27). The Web at 25 in the US. Opgeroepen op februari 2,
2015, van PewInternet: http://www.pewinternet.org/2014/02/27/the-web-at-25-in- the-
u-s/
Gajanayake, R., Sahama, T., & Lane, B. (2013). The Role of Human Factors when Evaluating
Information Accountability for eHealth Systems.
Groopman, J., & Etlinger, S. (2015). Consumer Perceptions of Privacy in the Internet of
Things. US: Altimer Group.
HealthConnect. (2013). eHealth alles op een rijtje. Opgeroepen op 04 16, 2016, van
https://www.healthconnect.be/nl/blog/alles-op-een-rijtje-ehealthbox-vitalink-en-hubs
III
Hepp, M., Siorpaes, K., & Bachlechner, D. (2007). Harvesting Wiki consensus: using
wikipedia entries as vocabulary for knowledge management. IEEE Internet
Computing, pp. 54-65.
International Telecommuniction Union. (2014). The world in 2014: ICT facts & figures.
Opgeroepen op februari 02, 2015, van itu: http://www.itu.int/en/ Pages/default.aspx
Introduction to HL7 Standards. (sd). Opgeroepen op april 23, 2016, van Health Level Seven®
: http://www.hl7.org/implement/standards/index.cfm?ref=nav
Joshi, G. P., & Kim, S. W. (2013, Mei 20). Survey, nomenclature and comparison of reader
anti-collision protocols in RFID. IETE Technical Review.
Kivatinos, D. (2015, December 1). Rise of the "Internet of Healthy Things". hitconsultant.net.
Lexicon eGezondheid. (2015). plan-eGezondheid.be. Opgeroepen op 04 09, 2016, van
eGezondheid: http://plan-egezondheid.be.178-208-48-194.yoolspreview.be/home
Li, S., Xu, L. D., & Zhao, S. (2014, April 26). The internet of things: a survey. pp. 243-259.
Mirro. (2012). Opgeroepen op maart 18, 2016, van Mirro:
https://www.mirro.nl/onlinezelfhulp/aandeslag/
MyCareNet. (2014). Algemene beschrijving van MyCareNet. Opgeroepen op 04 13, 2016, van
Cin-nic MyCareNet: http://ned.mycarenet.be/algemene-beschrijving
Oxford Dictionaries. (sd). Opgeroepen op 04 16, 2016, van
http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/safeguard
Pew Research Center. (2014). Data Trend: Cell phone and smartphone ownership
demographics. Opgeroepen op februari 02, 2015, van http://
www.pewinternet.org/data-trend/mobile/cell-phone-and-smartphone- ownership-
demographics/
Plan-eGezondheid. (2015). eGezondheidslandschap in 2019. Opgeroepen op 04 16, 2016, van
http://www.plan-egezondheid.be
Pretz, K. (2013). The Next Evolution of the Internet.
Recip-e. (2013). Recip-e Welkom. Opgeroepen op 04 13, 2016, van Recip-e: http://recip-
e.be/home-nl/
Réseau Santé Wallon. (2016). Réseau Santé Wallon. Opgeroepen op 04 16, 2016, van
https://www.reseausantewallon.be/NL/patients/Pages/default.aspx
Robben, F. (2013, 11 12). Hubs in 2010. Mogelijk business potentieel van eHealth voor ICT
leveranciers en ICT start-ups, 20. Brussel, België: Microsoft Innovation Center.
Robben, F. (2016, 02 12). Kluis Ecosysteem. eGezondheid: stand van zaken, prioriteiten en
rol van het eHealth-platform, 24.
IV
Roma, A. D. (2009). De Roma, Officinale bereidingen. Opgeroepen op 04 26, 2014, van
http://www.apotheekderoma.be/aanbod/magistrale-bereidingen
Samenwerkingsinitiatief Eerstelijnsgezondheidszorg. (sd). Samenwerkingsinitiatief
Eerstelijnsgezondheidszorg. Opgeroepen op 04 24, 2016, van
http://www.vlaamsesels.be/drupal/?q=node/2
Sicari, S., Rizzardi, A., Grieco, L. A., & Coen-Porisini, A. (2014). Security, privacy and trust
in Internet of Things: The road ahead.
Smith, A. (2011, september 19). Americans and text messaging. Opgeroepen op februari 2,
2015, van Pew: http://www.pewinternet.org/2011/09/ 19/americans-and-text-
messaging/
Tehrani, K., & Andrew, M. (2014, 03). Wearable Technology and Wearable Devices:
Everything You Need to Know. Wearable Devices Magazine.
Texas Instruments. (2014). Application areas for the Internet of Things. http://www.ti.com/
ww/en/internet_of_things/iot-applications.html.
Unamec. (sd). FAQ. Opgeroepen op april 23, 2016, van Unamec:
http://www.unamec.be/faq/?lang=nl
Van Leeuwen, S. (2014, augustus). eHealth en online zorg drukken de kosten aanzienlijk.
Opgeroepen op maart 18, 2016, van klantegericht ondernemen in de 21e eeuw:
http://klantgerichtondernemen.blogspot.be/2014/08/e-health-en-online-zorg-drukken-
de.html
Vitalink. (2013). Andere eHealth-projecten. Opgeroepen op 04 16, 2016, van Vitalink:
http://www.vitalink.be/Vitalink/Zorgverleners/Over-Vitalink/Andere-e-
healthprojecten/
Vitalink. (2013). Wat is Vitalink? Opgeroepen op 2016, van Vitalink: www.vitalink.be
Vitalink. (2014). Cookbook Businessproject: Sumehr V3.0.
Vitalink. (sd). Sumehr. Opgeroepen op april 23, 2016, van Vitalink - gegevens delen, van
vitaal belang: http://www.vitalink.be/Vitalink/Zorgverleners/Gegevens/Sumehr/
VZNKUL. (2014). Vlaams Ziekenhuisnetwerk KU Leuven. Opgeroepen op 04 16, 2016, van
http://www.vznkul.be/hub
Weber, R. H. (2015). Internet of Things: Privacy issues revisited. Elsevier.
Weinberg, B. D., Milne, G. R., Andonova, Y. G., & Hajjat, F. M. (2015). Internet of Things:
Convenience vs. privacy and secrecy. Business Horizons.
V
Wet 21 augustus 2008 houdende oprichting en organisatie van het eHealth-platform en
diverse bepalingen. (2008, 10 13). Wet 21 augustus 2008 houdende oprichting en
organisatie van het eHealth-platform en diverse bepalingen, 54454.
World Health Organization. (2014, 05 15). The Health Internet. Opgeroepen op 04 16, 2016,
van World Health Organization:
http://www.who.int/ehealth/programmes/governance/en/index3.html
Wortmann, F., & Flüchter, K. (2015, Juni). Internet of Things - Technology and Value
Added. Research Gate, 221-224.
