AndréComteSponville

KITABINORIJINALADI

PRESENTATIONSDELAPHILOSOPHIEYAYıNHAKLARı

ANDRECOMTE-SPONVILLE©EDITIONSALBINMICHEL S.A.. 2000©ALTINKİTAPLARYAYINEVİVETİCARETA.Ş.©YAYıNAHAZıRLAYAN

HALİLGÖKHAN

KAPAK

SLLÇUKÖZDOGAN

BASKI

1.BASIM/OCAK2006AKDENİZYAYINCILIKA.Ş.MatbaacılarŞilesiNo:83Bağcılar-İstanbul

BU KİTABIN HER TÜRLÜ YAYIN HAKLARI FİKİR VE SANATESERLERİ YASASI GEREĞİNCE ALTIN KİTAPLAR YAYINEVİ VETİCARETA.Ş.'YEAİTTİR.

ISBN975-21-0562–

FELSEFEYITAKDÎMIMDÎR

ANDRÉCOMTE-SPONVILLE

ALTIN KİTAPLAR YAYINEVİ Celâl Ferdi Gökçay Sk. Nebioğlu İlhanıCağaloğlu-İstanbul

TÜRKÇESİS.SEZAYILANCIOĞLU

İçindekiler

Önsöz11

1.Ahlak172.Siyaset273.Sevgi384.Ölüm475.Bilgi556.Özgürlük657.Tanrı768.Ateizm889.Sanat10110.Zaman11011.İnsan12512.Bilgelik135

Sözdizimi145

TürkçeKaynakça153

Önsöz"Felsefe,bilgelikalıştırmasıveöğretişidir."

KANT

Felsefe yapmak kendi kendine düşünmektir, ama kimse öncelikle sadecediğerlerinin ve özellikle de geçmişin büyük felsefecilerinin düşüncelerinedayanarakgeçerlibirfelsefeyapmayaulaşamaz.Felsefe,sadecebirmaceradeğil;aynı zamanda çabasız, oku-masız ve araçsız ilerlemeyen bir iştir. İlk adımlarfazlasıylacesaretkırıcı,çoğukezzorvecansıkıcıdır.Sonyıllardabeni"felsefekitapçıkları"yayınlamayaitenşeybudur.Nedirbu"felsefekitapçıkları?"Herbirikırkkadarmetindenoluşan,kibumetinlerçoğukezkısavebanaönemligörünenbazı kavramları, ana unsurlarıyla açıklamaya çalıştığım birkaç sayfalık sunumiçeren,onikiküçükbölümdenoluşanbirfelsefeyegirişderlemesidir...

Bu kitap, itina ile gözden geçirilmiş ve genişletilmiş bu on iki sunumdanoluşmuştur.Buradadaaynıalçakgönüllüamaçgüdülmüştür:Olasıdiğeryüzlercegirişten biri olarak felsefeye bir giriş yapma, bu yolda bir kapı açma. Bu yol,okuyucuyakitabı okuyup bitirdikten sonra, er ya da geç yapıtları kendi kendinekeşfetme ve isterse de kendi antolojisini titizlikle hazırlama olanağı verecektir.Felsefenin yirmi beş yüzyılı bitmez tükenmez bir hazinedir. Bu küçük kitap,birilerinde felsefeyi daha yakından tanıma arzusu uyandı-nrsa, onda ışık ve hazbulmayayardımedebilirseozamanboşunayazılmamışolur.

Hedeflenenokuyucuyagelince,öncelikle, aldığımmektuplararacılığıyla bununçokdahaötesinegeçtiğinifarkedinceyekadar,yenigençliğidüşünüyordum.Yinede,buönyargıdankimiizlerkaldı:bazıörneklerinseçimi,belirlibirgörüşaçısı,belirlibirüslup,bazenşuyadabunoktaüzerindedahaçokdurma...Budabana

sen diye hitap etmeyi zorunlu kılan şeyi açıklar, çünkü asla sen diye hitapetmediğim lise ve üniversite öğrencilerimden çok, kendileri de yeni gençlikdöneminde olan çocuklarımı düşünüyordum. Bütünü düşündüğümde düzeltmeyegerek görmediğim pek çok öğe var. Felsefe yapmanın yaşı yoktur, ama yenigençler,yetişkinlerdendahafazlabukonudakendilerineeşlikedilmesine ihtiyaçduyarlar.

Felsefenedir?Kısaaralıklarla ve buon iki bölümün sonunda felsefeyi iyi birşekildeaçıkladığımainanıyorum.Felsefenebirbilimnedebirbilgidir;birbilmeedimi de değildir; elde bulunan bilgiler üzerinde bir düşüncedir. Bu nedenlefelsefeyiöğrenemiyoruzdiyordu,Kant.Sadece felsefeyapmaköğrenilir. Nasıl?Kendi kendine felsefe yaparak: Kendi düşünceni, başkalarının düşüncesini,dünyayı, toplumu, deneyimin bize öğrettiklerini, bizde bıraktığı bilinmezliklerikendikendinesorgulayarak...Tuttuğumuzyolüzerindeşuyadabu"profesyonel"felsefecininyapıtlarıylakarşılaşılabilir.

Arzuedilmesigerekendebudur.Dahaiyi,dahagüçlü,dahaderindüşüneceğiz.Dahauzağavedahaivedigideceğiz.Yine,Kant'uıdediğigibi:"Biryargımodeligibideğilsadecekendikendineonunüzerine,hattaonakarşıbiryargıdabulunmafırsatı olarak ele alınmalıdır." Kimse bizim yerimize felsefe yapamaz. Elbettefelsefeninkendi uzmanları, uğraşanları, öğretmenleri vardır, ama felsefe, ne biruzmanlık ne bir meslek ne de bir bilim dalıdır: İnsan varlığını oluşturan birboyuttur.Hayatlaveakılladonatıldığımızandanitibaren,bu ikiyetininbirbirineeklemlenmesi sorusu kaçınılmaz olarak varlığını ortaya koyar. Elbette felsefeyapmadan akıl yürütülebilir (fen bilimlerinde olduğu gibi), felsefe yapmadanyaşanabilir (budalalık ve tutku içinde yaşamak). Ama felsefe yapmaksızınyaşamınıdüşünmek,düşüncesiniyaşamakolmaz.Çünküfelsefebudur.

Biyoloji hiçbir zaman bir biyologa nasıl yaşamak gerektiğini anlatmayacaktır,yaşamanıngerekliolupolmadığını,hattabiyolojiyapmanıngerekipgerekmediğinisöylemeyecektir.Sosyalbilimler,neinsanlığınnedebeşeribilimlerindeğerininne olduğunu söylemeyecektir. İşte bunun için felsefe yapmak gerekmektedir:Çünkübildiğimiz,yaşadığımızveistediğimizşeylerüzerinedüşünmekgerekirvehiçbir bilgi buna ne yeter ne de buna izin verir. Sanat? Din? Politika? Bunlar

büyüksorunlardır,fakatbüyüksorunlarındasorgulanmasıgerekir.Halbukionlarısorguladığımız ya da onlar üzerine kendimizi biraz daha derinlemesinesorguladığımızda en azından bir kısmını kavramış bulunuruz. Böylece felsefeyebir adım atmış oluruz. Daha sonra sırası gelince felsefenin kendisi desorgulanmalıdır, bunu hiçbir felsefeci yadırgamaz, fakat felsefeyi sorgulamak,onuniçindençıkmakdeğilonuniçinegirmektir.

Hangi yolla? Burada sadece gerçekten bildiğim tek yolu izledim, BatıFelsefesi'ninyolunu.Bu,başkafelsefeler,başkayollarolmadığıanlamınagelmez.Felsefeyapmak,uslayaşamaktırveusdaevrenseldir.Felsefenasılherhangibirinsanınözelindekalabilir?ÖzellikleDoğu'da ruhani venazari başka geleneklervardır, bunu herkes bilir. Fakat her şeyden bahsedilemez, çoğunu sadece ikincieldenöğrendiğimDoğuFelsefesi'nitanıtmayıiddiaetmembenimaçımdangülünçolacaktır. Felsefenin sadece ve özellikle Yunan ve Batı Felsefesi olduğunainanmıyorum.Ancak,YunanlılardanberiBatı'da,bizimolan, sınırsız bir felsefegeleneği vardır. Herkes gibi ben de buna inandım ve okuyucumu da işte bunadoğru yönlendirmek istiyorum. Söylemlerinin kısalığı altında, bu sunumlarıntutkusuyinedeölçülemeyecekkadargeniştir.Bundandolayıda, tanımlarınınbirparçasıolaneksiklikaffedilmelidir.

Us ile yaşamaktan bahsediyordum. Bu, bir yönü işaret eder, bu da felsefeninyönüdür, ama onun içeriğini tüketmeyi asla başaramayacaktır. Felsefe, köklüsorgulama,evrenselvenihaihakikatinarayışı(bilimlerdeolduğugibişuyadabukısmigerçeğinhakikatideğil),kavramlarınyaratıcılığıvekullanımı(başkabilimdallarında da yapılsa bile), kendi üstüne katlanma (usun veya ruhun kendinedönüşüdüşüncenindüşüncesi),kendi tarihivekendi insanlık tarihiüzerinederindüşünme,olasıenbüyüktutarlılığınveolasıenbüyükussallığınarayışı (yaşamasanatına açılacak olan usun sanatı denebilir), bazı kere sistemlerin inşası, herzaman tezlerin,kuramlarınözüm-lenmesidir...Amaaynı zamanda da, hatta belkide öncelikle felsefe, yanılsamaların, önyargıların, ideolojilerin eleştirisidir.Felsefe,tamolarakbirmücadeledir.Silahımı?Akıl.Düşmanlarımı?Budalalık,fanatiklik,bağnazlıkveyadiğerlerininfelsefesi.Müttefiklermi?Bilimler.Konusumu? İnsanı da içine alan bir bütün veya bütünün içinde olan insan. Amacı mı?

Bilgelik:Mutluluk,amahakikatiniçindekimutluluk.

Uygulamada, felsefeninkonuları çok fazladır: İnsanla ve doğruyla ilgili hiçbirşey ona yabancı değildir. Yine de, bu demek değildir ki hepsi eşit derecedeönemlidir. Kant,Mantık adlı meşhur eserinde, felsefenin alanını dört soruylaözetliyordu:Nebilebilirini?,Neyapmamgerek?,Neümitedebilirim?,İnsannedir? "İlk üç soru, son soruyla ilişkilidir," diye belirtir. Ama şunu eklemekisterimki,budörtsorununhepside,şüphesiz insanivefelsefiolaraktemelolanbeşincibirsoruyaaçılımyapar:Nasılyaşamak?Busoruyaakıllıcayanıtvermeyidenediğimiz andan itibaren felsefe yapıyoruz ve bu soruyu kendine sormakkaçın.lmazolduğunagöre, felsefedensadecebudalalık yadagericilik nedeniyleuzakkalınabileceğisonucunavarabiliriz.

Felsefeyapılması gereklimidir? Bu soru sorulduğunda, buna ciddi bir cevaparanmaya başladığında bile felsefe yapılmış olur. Bu, felsefenin kendisorgulanmasına ya da kendi kendini doğrulamasına indirgenebileceği anlamınagelmez.Çünkü,kendimizi,dünya,insanlık,mutluluk,hukuk,özgürlük,ölüm,Tanrı,bilgihakkında(bazenakılcı,bazenköktencibirşekilde)sorguladığımızdaazveyaçok, iyiveyakötüfelsefeyapmışoluruz.Kim,bunuyapmaktanvazgeçebilirki?İnsan, felsefe yapan bir hayvandır: Felsefeyi ancak, kendi insanlığının birparças.nıreddederekyadsıyabilir.

Dolayısıyla felsefe yapmak gerekir. Yapabildiğimiz kadar ileri düşünmek,bilmediğimizkadaruzaklaragitmek.Amahangiamaç içinde?Daha insani,dahaakılcı,dahahuzurlu,dahamantıklı,dahamutluveözgürbirhayat...İştegelenekselolarak,bilgelikdiyeadlandırdığımızbudur:Yalansızvegözboyamadanuzakbirmutlulukhali.Bunaerişilebilirmi?Hiçşüphesiz,aslatamolarakdeğil.Amabu,onaeğilmeyi veya yaklaşmayı engellemez. "Felsefe, insan için bilgelik yolundabirçabadırvedaimayarımkalır,"diyorKant. İştegeçkalmadanyolakoyulmakiçin bir sebep daha. Daha iyi yaşamak için daha iyi düşünmek söz konusudur.Felsefebuiştir;bilgeliksedinginlik.

Nedir felsefe? Yanıtlar, felsefeciler kadar çok ya da eksiktir. Bu, yanıtlarınesasta birleşmesine ve kesişmelerine engel olmaz. Öğrencilik yıllarımdan beriEpiküros'un yanıtına karşı bir zaafım oldu: "Felsefe, söylemler ve akıl

yürütmelerle bize mutlu yaşamı sağlayan eylemdir." Bu, felsefeyi en büyükbaşarısıyla tanımlamaktır (bilgelik, ebedigüzellik).Böylesibaşarı hiçbir zamantamolmasabile,onubaşarısızlıklarahapsetmektendahaiyidir.Mutlulukamaçtır,felsefeiseyol.Herkeseiyiyolculuklar!

AhlakTedirgin bir Sokrates olmakmutlu bir domuz olmaktan yeğdir, mesut bir

budalaolmaktansatedirginSokratesolmakyeğdir.Budalaveyadomuzfarklıdüşünüyorsadabusorununtekbiryönünübildikleriiçindir:Kendilerininki.Diğeriisekarşılaştırmayapmakiçinherikitarafıdabilir.

JohnStuartMIII.

Ahlakkonusundayanılgıyadüşeriz.Öncelikleahlak,necezalandırmak,nebaskıaltına almak, ne de kınamak için vardır. Bunlar için mahkemeler, polisler,cezaevleri vardır ve kimse oralarda ahlakı göremez. Sokrates hapishanedeölmüştüramayargıçlarındandahaözgürdür.Belkide felsefe işteorada,herbiriiçinahlak,işteorada,herzamantekrarbaşlar.Oradahiçbircezamümkündeğildir,orada hiçbir baskı etkili değildir, orada dıştan gelen hiçbir kınama gereklideğildir. Ahlak özgür olduğumuz yerde başlar: Kendi kendini yargıladığı vekendinehükmettiğinde,ahlakbuözgürlüğünkendisidir.

Mağazadanbuplağı veya şu elbiseyi çalmak istersin...Ama ya bir korumanıngözetimi ya elektronik bir kontrol sistemi vardır veya yalnızca yakalanmaktan,cezalandırılmaktan, kınanmaktan korkarsın... Bu namusluluk değildir; bu birhesaptır. Bu ahlak değildir, önlemdir. Polis korkusu erdemin karşıtıdır veyasadeceihtiyattankaynaklananbirerdemdir.

Bunun tersinidüşün,Platon'unanlattığıoyüzüğesahipsinveGyges'inmeşhuryüzüğü seni istediğinde görünmez kılacak... Bu, bir çobanın tesadüfen bulduğusihirli bir yüzüktür. Tümüyle görünmez olmak için yüzüğün taşını avuç içine,yenidengörünürolmakiçindetaşıdışarıyadoğruçevirmekyeterlidir...Önceleri,namuslu biri olarak geçinen Gyges, kendisine tutsak ettiği bu yüzüğün suçateşviklerine karşı koymasını bilemedi. Sihirli gücünden, saraya girip kraliçeyicezbetmek, kralı öldürüp tek başına iktidarı ele geçirmek gibi ondan yalnızcakendi çıkan için faydalandı. Dev/ef'te bunu anlatan, iyiyle kötünün ya da öyleolduğu varsayılanların, sadece ihtiyat veya ikiyüzlülük aracılığıyla ayırtedilebilecekleri sonucuna varır, başka bir deyişle, bir başkasının bakışına

atfedileneşitdeğerdeolmayanbirönemyadakendilerinigizlemeyeteneklerininazhğı-çokluğuaracılığıyla...HerbiriGygesyüzüğünesahipolduğundaartıkonlarıbirbirinden ayıracak bir şey kalmaz: "Her ikisi de aynı amaca yönelir." Bu,ahlakın, yalnızca makyajlı bir erdem, bir yalan ve bir yanılsama olduğunuvarsaymaktır.Bütünyasaklarınkaybolmasıveherkesinkendi zevkiyadabencilçıkarınınpeşinedüşmesiiçinkendinigörünmezkılmakyeterliolur.

Budoğrumudur?TabikiPlatonbununtersineinandı.AmakimsePlatoncuolmakzorunda değil... Seni içeren tek cevap ise kendi içindedir. Düşün, bir düşüncedeneyi yaşayalım, yüzüğe sen sahipsin. Ne yapardın? Ne yapmazdın? Örneğin,diğerinin mülkiyetine, mahremiyetine, sırlarına, özgürlüğüne, onuruna, yaşamınasaygılıolmayadevamedermiydin?Kimseseninyerinecevapveremez:Busoruyalnızcave tümüyle seni ilgilendirir.Kğer görünmezolsaydın,yapmadığın fakatkendineizinvereceğinşeylerintümüahlaktançokikiyüzlülüğeveyaihtiyataaittir.Bunakarşın,görünmezolduğundadahi,çıkar içindeğildegörevolarakkendinekabulettirdiğinyadayasakladığınşey,yalnızcaahlaktır.Ruhununbirmihenktaşıvar. Kendi kendini yargıladığın yerde ahlakının bir mihenk taşı vardır. Seninahlakın?Bu,birbaşkasınınbakışınaveyadışarıdangelenşuveyabutehdidebağlıolmaksızın, iyiye ve kötüye, yasaklanmış olana ve ödeve, kabul edilebilire veedilemeyene dair bir anlayış adına kendinden istediğin şeydir. Somut olarak,yenilmezvegörünmezolsanbileboyuneğeceğinkurallarbütünüdür.

Bu çok mudur, az mıdır? Buna karar verecek olan sensin. Örneğin, kendinigörünmezkılabilseydinbirmasumahükümgiydirt-meyi,birdosta ihanetetmeyi,birçocuğaacı çektirmeyi, tecavüzü, işkenceyi, öldürmeyi kabul edecekmiydin?Yanıtıyalnızcasanabağlıdır:Sendeahlakiolaraksadecekendiyanıtınabağlısın.Yüzüğün yok mu? Bu seni, düşünmekten, yargılamaktan ve hareket etmektenalıkoymaz.Bir serseri ile namuslu bir adam arasındagörünüşten başka bir farkvarsabu,diğerlerininbakışının,sakınımınınherşeyolmadığınınbirgöstergesidir.Ahlakıniddiasıveyüceyalnızhğıbudur.Tümahlakötekiyle,amakendikendiyleolan bir ilişkidir. Ahlaki olarak hareket etmek, başkalarının çıkarlarını hesabaalmak şüphesiz ama Platon'un dediği gibi "tanrıların ve insanların haberiolmadan",birbaşkadeyişleödülsüz,cezasızveseninözyargındanbaşkahiçbir

şeye ihtiyaçduymaksızın hesaba almak.Bir iddiamı?İyi anlatamıyorum, çünkübirkezdahayanıtyalnızcasanabağlı.Bubir iddiadeğil,birseçimdir.Yapmakzorundaolduğunşeyibilenyalnızcasensinvekimseseninyerinekararveremez;ahlakın yalnızlığı ve büyüklüğü.Yalnızca kendi kendine yasakladığın kötülükle,yaptığıniyilikleve-yapılan iyiliğisendenbaşkakimsebilmesebile- iyibirşeyyapmış olmanın doyumundan başka hiçbir yarar gözetmediğinde bir değerinvardır.

BuSpinoza'nındüşüncesidir:"İyibirşeyyapmakvekendinineşelihissetmek."Buçoközlübirdüşüncedir.Enazındankendinebirazcıksaygısıolmaksızınnasılneşeli olunur? Kendini yönetmek-sizin, kendine hâkim olmaksızın, kendiniaşmaksızınkendinenasılsaygı duyulur? Söylendiği gibi, oynayacak olan sensinfakatbubiroyundeğil,birgösteridedeğil.Buseninyaşamınıntakendisi:buradaveşuanda,yaptığınşeyneyseseno'sun.Birbaşkasıolmayıdüşlemekahlakengereksizdir.Zenginliği,sağlığı,güzelliği,mutluluğu...ümitedebiliriz.Erdemiümitetmeksaçmadır.İyibirkişiveyabirserseriolmak,bunasen,yalnızcasenkararverirsin:Gerçekte,istediğinşeyleeşdeğersin.

Ahlak nedir? Bireyin kendi kendine yasakladığı veya kabul ettirdiği şeylerintümüdür, ancak bu öncelikle, bencillikten başka bir şey olmayacak olan kendimutluluğunu ya da refahını artırma amacıyla değil, başkasının haklarını vemenfaatlerinihesabakatmaamacıyla,birserseriolmamak,birinsanlıkfikrinevekendine dair bir fikre sadık kalmak için olmalıdır. Ahlak "Ne yapmalıyım?"sorusunucevaplar.Bu,bütünödevlerimintümüdür,birbaşkadeyişle-herkesgibibenim de onları ihlal ettiğim olmuş olsa da- meşru olarak kabul ettiğimzorunluluklardır.Başkasınındenetimiyle,beklenilenödüllerveyayaptırımlardanbağımsızolarak,kendimekabulettirdiğimyadakabuletmemgerekenkanundur.

"Diğerleri ne yapmalıdır?" değil, "Ne yapmalıyım?" Ahlaki töreciliktenayıran şey budur. "Ahlak asla komşu için değil," diyordu Alain. Komşununişleriyle uğraşmak ahlaki değil, ahlakçılıktır. Hangi tür daha tatsızdır? Hangisöylev daha boştur? Ahlak yalnızca birinci şahısta meşrudur. Birine "cömertolmakzorundasın"demek, cömertliğinbir kanıtıdeğildir.Ona, "cesaretli olmakzorundasın"demekcesaretinkanıtıdeğildir.Ahlakyalnızca kendini ilgilendirir:

Ödevler sadece onun kendi içinde değerlidir. Diğerleri için hak ve bağışlamayeterlidir.

Üstelik, ötekinin niyetlerini, eksikliklerini veya hak ettiklerini kim bilebilir?Ahlaken kimse, eğer varsa Tanrı'dan ya da kendisinden başkası tarafındanyargılanamaz ve bu da yeterli bir varoluştur. Bencil miydin? Alçak miydin?Başkasının zayıflığından, sıkıntısından, saflığından yararlandın mı? Yalansöyledin mi, çaldınmı, tecavüz ettin mi? Bunu sen biliyorsun ve kendi içindekendin hakkında sahip olduğun bu bilgi, ki bunu bilinç olarak adlandırırız, varolantekyargıçtır,enazındanahlakiolarakönemtaşıyantekyargıç.Birdavamı?Bir para cezası mı? Bir hapis cezası mı? Bu yalnızca insanların adaletidir:Yalnızcahukukvepolistir.Serbestolankaçserserivar?Kaçcesurinsanhapiste?Toplumlauyumiçindeolabilirsinvebudahiçşüphesizgereklidir.Fakatbuseninkendinle, kendi bilincinle uyumlu olmanı engellemez ve işte tek gerçek kuralbudur.

Ohalde,nekadarbireyvarsaokadardaahlakmıvardır?Hayır.Ahlakın tümparadoksubudur:Sadecebirincişahıstabirdeğer taşır, amabu evrenseldir, birbaşka deyişle bütün insanlar içindir (çünkü bütün insanlar bir "ben"dir). Enazından, biz onu bu şekilde yaşıyoruz. Uygulamada iyi biliyoruz ki, aldığımızeğitime, içinde yaşadığımız topluma veya döneme, gittiğimiz yerlere, kendimizibulduğumuzkültürebağlıolarakfarklıahlaklarvardır...Mutlakbirahlakyokturyada kimse oraya mutlak olarak ulaşamaz. Fakat kendime zulmü, ırkçılığı ya dacinayeti yasakladığımda aynı zamanda biliyorum ki bu herkesin kendi zevkinebağlıolanbirtercihsorunudeğildir.Bu,öncelikletoplumundevamıveonuruiçingerekli olan bir koşuldur, bütün toplum için, başka bir deyişle insanlık veyauygarlıkiçin.

Eğerherkesyalansöylerseartıkkimsekimseye inanmazolur.Hattaartıkyalandasöylenemez(çünküyalangüvenegereksinimduyar,ogüveniçiğniyorolsada)vetümiletişimsaçmaveyaboşunaolur.

Eğerherkesçalarsa,toplumiçindeyaşamakimkânsızveyasefilceolur.Artıkhiçkimseiçinmülkiyet,refaholmayacakvehattaçalınacakbirşeyde...

Eğerherkesöldürürse, insanlıkveyauygarlıkkendiyokoluşunuhazırlar.Artıkkorkuveşiddettenbaşkabirşeyolmazvebizlerdeaslındatakendisiolduğumuzsuçlularınkurbanlarıoluruz...

Bunlar yalnızca bazı varsayımlardır, ama bizi ahlakın tam kalbine yerleştirenvarsayımlar.Şu veya bu eylemin iyimi yoksa kınanılacak bir şey olduğunumubilmek istiyorsun? Eğer herkes senin gibi davranırsa ne olacağını kendine sor.Örneğin, bir çocuk kaldırıma bir çiklet atıyor: Ebeveynleri ona, "Düşün herkesbunu yaparsa; senin için ve herkes için ne kadar pis, ne kadar tatsız bir durumolurdu!"diyorlar.Düşünki,afortiori, herkes yalan söylüyor, öldürüyor, çalıyor,ırzageçiyor,saldırıyor,işkenceyapıyor...Nasılböylebirinsanlığıisteyebilirsin?Onu çocukların için nasıl isteyebilirsin? Ve kendini, istediğin şeyden ne adınayoksun edersin.O halde,/ ötekilerde ayıplayacağın şeyi kendine de yasaklamangerekir ya da evrensele göre, yani zihne veya akla göre, kendini beğenmektenvazgeçmekgerekir. İşte karar noktası budur:Herkes içingeçerliliği olan ya dageçerliolmasıgerekenbirkanunakişiselolarakboyuneğmeksözkonusudur.

Koşulsuz buyruğun çok iyi bilinen Kantçı formülasyonunun AhlakMetafiziğinin Temellendirilmesi adlı eserde dile getirildiği gibi: "Sadece,evrensel bir yasa haline gelebilecekmaksimlere göre eylemde bulun ona göredavran." Bu, "sevgili küçük ben"dcn ziyade, insanlığa göre davranmak vemenfaatlerindenveyazevklerdençokaklına itaat etmekdemektir.Boyuneğdiğiilke (maksim)herkes içingeçerliysebir eylem iyidir:Ahlakidavranmak,karşıkoymaksızın herkesin boyun eğdiği ilkelere uymayı arzu edebilecek şekildedavranmaktır. Bu, İncil'in veya insanlığın ruhuyla birleşir (diğer dinlerde deeşdeğerdesöylemlerbulabiliriz),Rousseau'nun"yüceözdeyişindebelirttiğigibi:"Sana nasıl davranılmasını istiyorsan başkasına öyle davran" Bu da, dahaalçakgönüllü ve daha açık bir şekilde, yine Rousseau'nun "önceki kadarmükemmelolmasadadahayararlıolan"formülündebelirttiğigibiacımaruhuylabirleşir:Kendiyararını,ötekiiçinmümkünolabilecekenazzararlasağla.

Bu,enazındankısmenötekinegöreyaşamaktıryadadahaçokkendinegöreamayargılayarakvedüşünerek.Alain'in dediği gibi"evrensel olarakhep yalnız..."Buahlakınkendisidir.

Sözkonusubuahlakımeşrulaştırmak için bir dayanak gerekirmi?Bu, gereklideğildir, çok mümkün de değildir. Bir çocuk boğulur. Onu kurtarmak için birilkeyeihtiyacınvarmı?Birzorbakıyım,zulüm,işkenceyapıyor.Onunlamücadeleetmekiçinbirilkeyegereksiniminvarmı?Birilke,bizimdeğerlerimizindeğerinigarantileyen,kuşku götürmez bir gerçeklik olur. Bu bize, bizimle aynı değerleripaylaşmayanlara dahi, bizim haklı olduğumuzu ve onun da haksız olduğunugöstermeimkânısunar.Bununiçinöncemantığıkurmakgerekirvebudamuktedirolmadığımız bir şeydir. Öncelikle, nasıl bir önkoşulsuz ispat ortaya konabilir?Sonra,değerlersözkonusuolduğundaonuoluşturmayıiddiaediyorolsadaahlakıvarsaymayan bir temel vardır? Bencilliği cömertlikten, yalancılığı içtenlikten,şiddet veya zalimliği dinginlik veya acımadan daha üstün gören bireye haksızolduğu nasıl gösterilir ve bu ona ne gibi bir iyilik yapabilir? Yalnız kendinidüşünene,düşünce ne katabilir?Yalnızca kendi için yaşayana evrensel ne ifadeeder? Başkasının özgürlüğüne, başkasının dinginliğine, başkasının hayatınasaygısızlıketmektençekinmeyenkişi,çelişmezlikilkesinenedensaygıgöstersin?Bununla mücadele için, öncelikle onun yanlışlıklarını ortaya koymak nedengerekir?Korkukendikendiniçürütmez.Kötülükkendikendiniyoketmez.Şiddetekarşı,zalimliğe karşı, barbarlığa karşı dayanaktan çok cesarete ihtiyacımız var.Kendimizekarşıda,dayanaktançok istekvesadakate ihtiyacımızvar. İnsanlığınortaya koyduğu şeyin alçakça olmaması söz konusudur. Neden, bunun için birilkeyeveyabirgüvenceyegereksinimimizolsun?Nasılmümkünolabilirdi?İradeyeterlidirvedahadaiyidir.

Alain'inyazdığı gibi, "Ahlak, kendi aklının bilincinde olmaktır ve böylece demutlakolarak zorunludur; çünkü asalet zorlar.Ahlakkendine saygı duygusundanbaşkabirşeydeğildir".Bu,kendindevebaşkasındainsanlığasaygıgöstermektir.Bu, reddediş olmadan, çaba harcamadan, mücadele etmeden olmaz. Senidüşünmeyenyadasadecesenidüşünenkısmınıreddetmeksözkonusudur.Sanaaitolanşiddeti,bencilliği,kendiözalçaklığınıreddetmekyadaherdurumdaaşmaksözkonusudur.Bu,kendinikadınveyaerkekolarakistemekyakadınyadaerkekolmayıhaketmektir.

Dostoyevski'nin bir kahramanı, "Eğer Tanrı yoksa her şey özgür olur," diyor.

Hayır,inançlıdaolsaninançsızdaherşeyikendinemübahkılamazsın.Herşeyiniçindeenkötüsüdevardır,busanayakışmaz!

Ahlakayalnızca cennet ümidi, cehennem korkusuyla saygılı olacak bir inanan,erdemli olamaz: Sadece bencil ve ihtiyatlı olur. Kant'ın az çok açıkladığı gibiyalnızcakendiselameti için iyilikyapan,kurtulmuşve iyideğildir.YineKant'ındediği gibi bir eylem"hiçbir şey ümit etmeksizin" tamamlandığında yalnızcaahlaki olarak iyi demektir. Bu nokta, ahlaken modernliğe, bir başka deyişlelaikliğe (doğru anlamıyla, bir inananın, bir ateist kadar laik olabileceğianlamında)vardığımızyerdir.Bu,AydınlanmaÇağıruhudur.Bay-le'in,Voltaire'in,Kant'ındüşüncesidir.Ahlakıoluşturandindeğildir;dahaziyadedinikuranyadadoğrulayan ahlaktır. Tanrı varolduğu için iyi davranmak zorunda değilim; iyidavranmak zorunda olduğum için -erdemli olmak için değil fakat ümitsizliğekapılmamak için- Tann'ya inanmak ihtiyacındayım. Tanrı, bana bazı şeyleri buyurduğu için iyi değildir bunlar; bir buyruk ahlaki olarak iyi olduğu için onunTanrı'dan geldiğini düşünebilirim. Ahlak dine inanmayı da yasaklamaz ve hattaKant'a göre dine yönlendirir. Ancak, ona bağımlı değildir ve kendini onaindirgeyemez.Tanrıolmasabile,ölümdensonrahiçbirşeyolmasabile,buseni,göreviniyapmaktan,başkabirdeyişleinsancadavranmaktanalıkoymaz.

"İnsan için usulüne uygun olmaktan, iyi olmaktan daha güzel vemeşru bir şeyyoktur,"diyorMontaigne.Tekgörevyalnızca insanolmaktır (insanlığın yalnızcabirhayvantürüdeğiluygarlığınbirkazanımıolmasıanlamında), tekerdeminsanolmaktırvekimseseninyerineinsanolamaz.

Bu,mutluluğun yerini almaz, bu nedenle ahlak her şey değildir. Bu, sevgininyerinitutmaz,bunedenleahlaktemelolanşeydeğildir.Ancakhiçbirmutlulukonuvermez;hiçbirsevgionayetmez:Bu,ahlakınherzamangerekliolmasıdemektir.

Kendinlebarışıkolarak(dahaziyadekorkularınınveiçgüdülerininesiriolmak)ötekiyleözgürceyaşamayısanasağlayanahlaktır.

Ahlak, sana kişisel olarak ifşa edilmiş olan, evrensel veya her durumdaevrenselleştirilebilenbugerekliliktir.

Kadını veya erkeği iyi yaparak insanlığın kendini oluşturmasına yardım

ediyoruz.Bugereklidir:Senininsanlığaihtiyacınolduğugibi,insanlığındasanaihtiyacıvar.

Siyaset"Siyasetidüşünmekgerekir;eğeryeterincedüşünmezsek, bir

günzalimcecezalandırdım."

ALAIN

İnsan toplumsal bir hayvandır, yani sadece kendi benzerleriyle birlikteyaşayabilirvegelişebilir.

Ancak, aynı zamanda bencil bir hayvandır. Kant'ın dediği gibi insanın,"toplumsallaşamayan toplumsallaşması", ne başkalarından vazgeçebilir, ne deonlariçinkendiarzularınıntatmininibirtarafabırakabilir.

Siyasete bundan dolayı ihtiyacımız var. Menfaat çatışmalarının şiddetkullanmadan yoluna girmesi, güçlerimizin birbirine karşıt olması yerinebirleşmesi,savaştan,korkudan,barbarlıktankaçmakiçin.

Bu nedenle bir Devlet'e ihtiyacımız var. İnsanlar iyi ve doğru olduklan içindeğil, böyle olmadıkları için. Dayanışma içinde olduklarından değil, amadayanışma içinde olabilmek için, belli bir şanslan olması için. Aristoteles'erağmen, "doğadan değil" ama kültürden, ama tarihten kaynaklanan bir devlet,siyasetin kendisi de budur: Kendi kendini oluşturan, bozan, yeniden yapan,varlığınısürdüren tarih,şimdiki tarih,bizimki,yani tek tarihtir.Siyaset ilenasılilgilenilmez?Herşeyonabağlıolduğunagöre,hiçbirşeyleilgilenmemekgerekir.

Siyaset nedir? Anlaşmazlıklann, ittifakların ve yalnızca bireyler arasındaolmayan (aile içinde veya herhangi bir grupta gördüğümüz gibi) ama toplumunbütünbasamaklarındakigüçilişkilerininsavaşçıolmayanbiryollayönetimidir.OhaldeaynıDevlet veya aynı Site (YunancaPolis) içinde kendimizin seçmediği,onlar içinhiçbirözelduygubeslemediğimizveherbakımdanmüttefiktençokyadaaynıderecederakipolanlarlabirlikteyaşamasanatıdır.Bu,ortakbiriktidarveiktidar için bir mücadele varsayar. Bu, bir hükümet ve hükümetler değişiminivarsayar. Bu, düzenli çatışmalan; geçici an-laşmalan ve nihayetindeanlaşmazlıklarıhalletmeyoluüzerinebiruzlaşmayıvarsayar.Aksitakdirdeoradasadeceşiddetolurvebudasiyasetinvarolmakiçinöncelikleengellemekzorunda

olduğuşeydir.Savaşındurduğuyerdesiyasetbaşlar.

Buyuranınveboyuneğeninkimolduğunu,söylendiğigibikanunlarıyapanın -bunuegemenolarakadlandınnz-kimolduğunubilmeksözkonusudur.Bu,birkralveyabirzorba(mutlakmonarşide),halk(demokraside),herhangibirbireygrubu(sosyal bir sınıf, bir parti, gerçek veya görüntüde bir seçkin; bir aristokrasi)...olabilir.Sıkçarastlanılanbuüçtiprejimveyahükümetinbenzersizbirbileşkesideolabilir.Herşeyinenbüyüğüveötekileringüvencesiolanbugüçolmadan,enazından bu dünyada ne olursa olsun siyaset olamaz. Çünkü Foucault'nun dediğigibi "güç her yerde"dir ya da güçler sayısızdır; ama sadece, aralarındaki engüçlünün, tanınmış ya da dayatılmış otoritesi altında bir arada yaşayabilirler.İktidarlann çokluğu, Devlet'in veya hükümdarın tekliği; bütün siyaset bununüzerineoynanır, ondan dolayı da bunlar gereklidir. Önümüze çıkarı ilk zorbayaboyunmueğeceğiz?Gelenilkküçükşefeöylemi?Elbette,hayır!Birveyabirçokiktidargerektiğini,itaatetmekgerektiğiniiyibiliyoruz.Amaherhangibirineveyabedeli ne olursa olsun değil. Özgürce itaat etmek istiyoruz: Boyun eğdiğimizgücün bizimkini yok etmemesini ve onu güçlendirmesini veya güvence altınaalmasınıistiyoruz.Bunaaslatamolarakneulaşılır,nedebundanaslatamolarakvazgeçilir. Bu nedenle siyasel yapıyoruz. Bu nedenle siyaset yapmaya devamedeceğiz.Dahaözgürolmakiçin.Dahamutluolmakiçin.Dahagüçlüolmakiçin.Birbirinden ayn olarak veya biri ötekine karşı olarak değil, 1995 sonbaharıgöstericilerinindediğigibi"hepberaber"yadahemberaberhemkarşıt,çünkübugerekli,yoksasiyaseteihtiyaçolmaz.

Siyasetanlaşmazlığı,çatışmayı, çelişkiyi varsayar.Herkes aynı kanıda olduğuzaman (örneğin herkes sağlığı hastalığa ya da mutluluğu mutsuzluğa tercihettiğinde...) bu, siyaset olmaz. Herkes, kendi köşesinde kalırsa, yalnızca kendiküçükişleriyleuğraşırsabudasiyasetolmaz.Siyaset,bizikarşıkarşıyagetirerekbirleştirir.Bizi, bir araya geleceğimiz en iyi yol hakkında karşı karşıya getirir.Bunda dur durak yoktur. Siyasetin sonu geldi diye haykırırsak yanılmış oluruz.Tam tersine bu, sadece kabul edilmiş ve aşılmış anlaşmaz hklar içinde devamedebileninsanlığın,özgürlüğün,tarihinsonuolur.Siyasetdenizgibidir,herzamanyenidenbaşlar.Bu,siyasetbirmücadeleveolasıtekbarışolduğuiçindir.Savaşın

karşıtıdır, bunu tekrarlayalım bu zaten yüceliği hakkında yeterli fikri verir. Budoğadurumununtersidirvebudagerekliliğihakkındayeterlifikriverir.Kimtekbaşınayaşamakister?Kimdiğerlerinekarşıyaşamakister?Hobbes'ungösterdiğidoğadurumu"herbirkişininötekilerekarşısavaşı"dır:Ohaldeinsanlarınyaşamı"yalnız,uğraşıp didinerek geçen, can sıkıcı,yarı hayvani ve kısadır."Ortak birgüç,ortakbirkanun,ortakbirDevletyeğlenir:Siyasetyeğlenir!

Nasıl bir arada yaşanır, ne yapmak için? Çözülmesi gereken ve anında (fikir,kamp,çoğunluk...değiştirme hakkımız olduğuna göre) tekrar sorulacak iki soru.Herkese,bununüzerindedüşünmekvehakkındatartışmakdüşüyor.

Siyaset nedir? Devlet'in egemenliği altında ve onun kontrolü için birlikte veçalışmalıbiryaşamdır.Gücüelegeçirme,elde tutmaveonukullanmasanatıdır.Aynızamanda,gücüpaylaşmasanatı,zatenonuelegeçirmeninbaşkabiryoludayoktur.

Siyaseti yalnızca ikinci derecede veya küçük düşürücü bir etkinlik olarakgörürsek yanılmış oluruz. Elbette, hakikatin tersidir. Ortak yaşamla, ortak alınyazısıyla,ortakçatışmalarlauğraşmak,herinsaniçintemelbirgörevdirvekimsekendini bundan alıkoyamaz. Meydanı ırkçılara, faşistlere, demagoglara mıbırakacaksın?Seninadınakararalmayıbürokratlaramıbırakacaksın?Kendilerinebenzeyen bir toplumu sana kabul ettirmeleri için teknokratlara veya kariyermeraklılarına izin mi vereceksin? O zaman ne hakla yolunda gitmeyen şeydenşikâyetedeceksin?Eğeronuengellemekiçin,hiçbirşeyyapmazsan,kötününveyavasatınsuçortağıolmayacakmısın?Eylemsizlikbirözürdeğildir.Yctcısizlikbirözür değildir. Siyaset yapmamak, gücünün bir parçasını reddetmektir, ki bu datehlikeli bir şeydir, ama aynı zamanda sorumluluklarının bir kısmını dareddetmektir, ki bu da kınanabilecek hır şeydir. Siyaset dışı kalmak hem yanlışhemdehatadır.Menfaatlerinevegörevlerineyüzçevirmektir.

Fakat tek işisanki iyilik,erdem,çıkargiitmemeymişgibidavr ranarak siyaseti

sadece ahlaka indirgemek islersek de yanılmış oluruz. Bu da hakikatin tersidir.Ahlakvalilimikorıısaydıpolise,kanunlara,mahkemelere,orduyagereksinimimizolmayacaktı: Ne Devlet'e gereksinim olacaktı ne di- siyasete! Sefaleti veya

dışlanmayı yenmek için ahlaka güvenmek, kuşkusuz kendi kendine hikâyeanlatmaktır.Dışsiyaseliınsanlıp.ınhizmetine,sosyalsiyasetiyardımseverliğevegöçmenpolitikasını da ırkçılık karşıtlığına dayandırmaya çalışmak hiç şüphesizboşa zaman harcamaktır. Tabi ki insanlığa hizmet, yardımseverlik. ııkçılıkkarşıtlığı ahlaken gereklidir; ama kendi içlerinde ne siyası olaıak yclerliolabilirler (eğer yeterli olsalardı zaten siyasete ihtiyaç olmayacaktı) ne deherhangibirtoplumsalsorunutekbaşlarınaçözebılııler.

Ahlakınsınırlarıyoklııı;siyasetinisevardır.Ahlakınvatanıyoktur;siyasetinisevardır. Çok doğaldır ki ne biri ne de diğeri, ırk kavramına uygun bir anlamvermeyi başarabilir. Derinin rengi ne insanlığı ne de yurttaşlığı belirle. Ahlakülkemizin veya vatandaşlarımızın, Avrupa'nın veya Avrupalıların menfaatlerinigözetmek demek de değildir... Ahlak yalnızca bireyleri tanır. Ahlak yalnızcainsanlığıtanır.Oysaistersağistersolgörüştenolsun,bütünFransaveyaAvrupasiyasetiözelolarak,sadecebirhalkıveyahalklarısavunmakiçinvardır;bu,tabikiinsanlığakarşıbirkorumadeğildir,böylesiahlakdışıvebirçeşitintiharyadakendikendiniyoketmekolurdu,buöncelikliolarakahlakınnedayatabildiğinedemutlakolarakyasaklayabildiğinekarşıdır.

Ahlakın, insanlığa yeterli olması arzulanabilir; siyasete gereksinim duymamakistenebilir.Ancakbu,tarihhakkındakendiniyanıltmakvekendikendimizeyalansöylemekolur.

Siyaset, bencilliğin karşıtı değildir (ahlak öyledir), bencilliğin ortak veçalışmalı ifadesidir. Nasibimize düşen bu olduğuna göre beraberce ve mümkünolan en etkili biçimde bencil olmak söz konusudur. Nasıl? Çıkar birliklerioluşturarak, dayanışma olarak adlandırdığımız şey budur (menfaat gütmemeyivarsayancömertliktenfarklıolarak).

Bu fark genellikle pek bilinmez; üzerinde ısrarla durmak için bir neden daha.Dayanışma içinde olmak, diğerinin çıkarını savunmaktır çünkü -dolaylı veyadolaysız- bunlar aynı zamanda benim de çıkarımdır.Onun için bir şey yapmamkendim için de yapıyor olmam demektir. Çünkü aynı düşmanlara veya aynıçıkarlara sahibiz, çünkü aynı tehlike veya aynı saldırılara maruz kalıyoruz.Sendikacılıkta, sigortada veya vergide olduğu gibi. Kim, iyi sigortalandığı,

sendikalaştığıvevergileriniödediği içinkendini cömertolarakniteleyebilirki?Cömertlikbaşkabirşeydir.Benimçıkarlarımauyduğuiçinbaşkasınınçıkarlarınıkorumakdeğildir; o çıkarları paylaşmıyor olsam bile onları savunmaktır, oradabirçıkarımolduğundandeğil,onunçıkanolduğuiçin.Onuniçinbirşeyyaparkenkendimiçinyapmışolmuyorum:Oradabirşeykaybetmembilemümkün,hattabusıksık rastlanılan bir durum.Verdiğimizşeyi nasıl saklayabiliriz? Sakladığımızşeyinasılverebiliriz?Buartıkbirbağışdeğil,amabirdeğişimolur.Buartıkbircömertlikdeğilbirdayanışmaolur.

Dayanışmabirçoklarınakarşıkendinisavunmaşeklidir;cö-mertlikseneredeysekendinibaşkaları içinfedaetmektir.Bunedenlecömertlikahlakendahayücedir;iştebunedenledayanışma,sosyalvesiyasalaçıdandahaacil,dahagerçekçi,dahaetkilidir.Kimse,sosyalsigortaprimini,vergilerinicömertliğindenödemez.Amasadece cömertlikten sendikaya yazılan bir sendikacı varsa çok tuna/sendikacılıktır.Bununla birlikte sosyal güvenlik, vergi ve sendikalar adalet içinkimizamancömertliğinortayakoyduğundanfazlasını -çok daha fazlasını- yaptı!Aynışeysiyasetiçindegeçerlidir.Kimse,kanunacömertliğindensaygıgöstermez.Kimse cömertlikten ötürü yurttaş değildir. Fakat hukuk ve Devlet, adalet ya daözgürlükiçin,iyiniyetinyaptığındançokdahafazlasınıgerçekleştirdi.

Yine de, dayanışma ve cömertlik birbirleriyle o kadar bağdaşmaz değildir:Cömertolmak,dayanışmaiçindeolmayıengellemez;dayanışma içindeolmakdacömertliğeengeldeğildir.Ancak,bu çokdenkolduklarıanlamına da gelmez vebundandolayı hiçbiri ne yeterli olabilir, ne de ötekinin yerini tutabilir.Aslındabelki cömertlik yetebilirdi, eğer yeterince yürekli olsaydık. Ama çok az, çoknadir, bizim cömertliklerimiz çok küçücük... Cömertliğin eksikliğini çektiğimiziçindayanışmayaihtiyacımızvarvebunedenledayanışmayaöylesinemuhtacız!

Cömertlik:Ahlaki erdem.Dayanışma: Siyasal erdem.Dev-let'in en büyük işi,bencillikleri düzene sokmak ve toplumsallaştırmaktır. Devlet, bundan dolayıgereklidir.Bundandolayı,Devlet'inyeridoldurulamaz.Siyasetahlakın,ödevin,sevgininsaltanatıdeğildir.Siyasetgüçilişkilerininvefikirlerin,menfaatlerinvemenfaat çatışmalarının saltanatıdır. Machiavelli'ye veya Marx'a bakınız.Hobbes'aveyaSpinoza'yabakınız.Siyaset"başkalarınıdüşünme"şeklideğildir:

Akıllıvetoplumsallaşmışbencilliktir.Buyalnızcaonukınamamaklakalmazaynızamanda onu da doğrular, çünkü hepimiz benciliz, bari hep birlikte ve akıllıcabencilolalım!Kim,sadeceortakçıkanyadaoolduğunainandığımızşeyibulmakiçin yapılan sabırlı ve düzenli arayışın, neredeyse herkes için genele yayılmışçatışmaveyadüzensizliklerdendahaiyiolduğunugörüyor?Kim,adaletinhemenhemenherkesiçinadaletsizliktenyeğtutulduğunugörüyor?Ahlakendoğrulanmışolsa bile, ahlak ve siyasetin hedeflerinde birbirlerine zıt olmadıkları açıkçabellidir. Ancak, ahlak siyaseti elde etmek için yeterli değildir, bu da ikisininbirbirinekaktırılmayacağımgösterenbirdiğergörünürgerçektir.

Ahlaközündemenfaatgütmez;hiçbirsiyasetböyledeğildir.

Ahlakevrenseldirveyaöyleolmakister;tümsiyasetseözeldir.

Ahlakyalnızdır(yalnızcabirincişahıstadeğerlidir);siyasetkolektiftir.

Bunedenleahlaksiyasetinyerini,siyasetdeahlakınyerinitutamaz.İkisinedeveikisiarasındakifarklılığadaihtiyacımızvar!

İstisnaidurumlardışında,birseçimiyilerivekötülerideğil,kamplan,ideolojikveya sosyal grupları, partileri, ittifakları, çıkar-lan, fikirleri, öncelikleri,seçenekleri, programları... karşı karşıya getirir. Burada, ahlakın da söyleyeceğibir sözü olduğunu hatırlamak gerekir (ahlaken kınanabilecek oylar vardır). Bu,ahlakın ne stratejinin ne de projenin yerini tutmadığını bize hatırlatır. Ahlak,işsizliğe,savaşa,barbarlığakarşıneönerir?Tabikibizeonlarlamücadeleetmekgerektiğinisöyler,amaonlarıyenmekiçinençokşansanasılsahipolabileceğimiznoktasında susar. Oysa, siyaset açısından önemli olan nasıl'dn. Adalet veözgürlüktenyanamısın?Ahlaken,bunlarötekilerininyanındaçokufak şeylerdir.Fakat, siyasi açıdan, bu sana onlarınnasıl savunulacağını ya da nasıl bir arayagetirileceğini söylemez. İsraillilerin ve Filistinlilerin tanınmış ve emin birvatanda yaşamalarını, bütün Kosovalılann barış içinde yaşayabilmelerini,ekonomik küreselleşmenin halkların ve bireylerin zararına olmamasını, tümyaşlılarındoğrudürüstbiremeklilikten,tümgençlerinadınayaraşırbireğitimdenyararlanmalarını dilersuı değil mi? Ahlak yalnızca seni onaylayabilir, ama hepberaber onlara ulaşmak için şansımızı nasıl güçlendirebileeeğimize dair hiçbir

şey söylemez. Ekonominin veya serbest pazar kın allarının buna yetebileceğinekiminanabilir?Pazaryalnızcamallariçindeğerlidir.Oysanedünya,neadalet,neözgürlükbumallardanbirideğil.Satılıkolmayanbirşeyipazarabırakmaknasılbi.çılgınlık olurdu! İşletmelere gelince, onlar öncelikle kâra yöneli.ler. Ihındandolay,onlarıkınamıyorum.Onlarınişleyişibuvebukârahepimizin ihtiyacıvar.Ama kânn bir toplumu insani yapmaya yettiğine kim inanır? Ekonomi zenginliküretir ve bu gereklidir, ne kadar olıı.sa olsun asla fazlası yoktur. Ama aynızamandaadalete,özgüllüğe,güvenliğe,banşa,kardeşliğe,projelere, idealleredeihtiyacımız vardır. Hiçbir pazarda bunlan bulamazsınız. Bunun için siyasetyapmakgerekir.Çünküahlakyeterlideğildir,ekonomiyeterlideğildirvebunlarlayetindiğimizi ileri sürmek ahlaken kınanılacak, ekonomik olarak da yıkıcıolabilecekbirşeydir.

Niçinsiyaset?Çünkübizneaziziz,nedeyalnızcatüketiciyiz.Yurttaşız,yurttaşolmakzorundayızveyurttaşkalabilmekiçinsiyaseteihtiyacımızvar.

Siyasetimeslekolarakyapanlaragelince,yetenekleriveerdemlerihakkındaçokfazla yanılgıya kapılmaksızın, kamu yararı için gösterdikleri gayretten hoşnutolmamız gerekir. Duyarlılık, insan haklarının ve yurttaşlık görevlerinin birparçasıdır.

Bu cumhuriyetçi uyanıklığı ne her şeyi gülünçleştiren alayla, ne de her şeyibayağılaştıran hor görme ile karıştırmayacağız. Uyanık olmak, güvenmemektir;ilkeolarakkınamak ya da yermek değildir. Siyaseti, siyaset yapanların suratınahiç durmadan tükürerek saygınlığa kavuşturamayız, ki bugün bu saygınlığaivedilikle ihtiyaç vardır. Demokratik bir Devlet'te, nasıl bir siyasetçiyi hakediyorsak ona sahibizdir. Bu rejimi ötekilerine tercih etmemiz için bir gerekçedaha:ötekileriylebirlikteonudeğiştirmekiçinhareketegeçmemizşartıylaahlakiolarak ondan yakınmaya -ki bunun için konu sıkıntısı çekmediğimiz kesin!-hakkımızvar.

Adaleti,barışı,özgürlüğü,refahı...ümitetmekyeterlideğildir.Onlarısavunmakve ilerlemelerini sağlamak hareket etmekle olur, bu da etkili bir şekilde ancakbirlikte hareket etmekten geçer, o da siyasettir. Siyasetin ne ahlaka, ne deekonomiyeindirgenemeyeceğiüzerindeısrarladurdum.Birsonucabağlamak için

şunuhatırlatalım, bu siyasetin ahlakenumursamaz, ekonomik açıdan da önemsizolduğuanlamınagelmez. İnsanhaklarına ve kendi iyiliğine bağlı olan her bireyiçin, siyaset ile uğraşmak yalnız bir hak değil, aynı zamanda görevi vemenfaatidir; ve şüphesiz, onları az çok bir arada tutmanın tek yoludur. Sevgikanunuylaormankanunuarasındaçokincebirçizgivardır,odakısacakanundur.Meleklikvebarbarlıkarasındasiyasetvardır.Meleklersiyasettenvazgeçebilirler,hayvanlardasiyasetsizyapabilirler.Yainsanlar,hayır.Bundandolayı,Aristotelesen azından bu anlamda, "İnsan siyasal bir hayvandır," diye yazmakta haklıdır:Çünküsiyasetolmadığında,insankendiinsanlığınıtamolaraközümseyemez.

"İyi insan olmak" (ahlak) yeterli değildir. Aynı zamanda, insancıl bir toplumyaratmak da gerekir (kimilerine göre insanı oluşturanın toplum olduğudüşünülürse) ve bunun için de onu sürekli yeniden yapılandırmak gerekir, enazından kısmen. Dünya durmaksızın değişmektedir; değişmeyen bir loptum,kendiniyokolmayabırakmışdemektir.Ohaldehareket etmek,mücadele etmek,kafşıkoymak,keşfetmek,korumak,değiştirmekgerekir.Siyasetbuişeyarar.Dahailginç görevler varmıdır? Belki. Ancak, toplum katmanında bundan daha ivedigörevleryoktur.Tarihbeklemez;budalagibionubekleyipdurma!

Tarihnebiralınyazısıdır,nedeyalnızcabizioluşturanbir şeydir.Tarih, bizioluşturanahepbirlikteyaptığımızşeydirvebudasiyasetintakendisidir.

Sevgi"Sevmek,hazduymaktır."ARİSTOTELES

Sevgien ilginçkonudur.Önceliklevaatettiğiyadavaat etmiş gibi göründüğümutluluktan dolayı -bazen de tehdit ettiği ya da kaybettirdiği mutluluk- kendiiçinde ilgi çekicidir. Arkadaşlar arasında hangi konu daha eğlenceli, dahamahrem, daha kuvvetlidir? Sevgililer arasında hangi konuşma daha gizli, dahayumuşak ve daha şaşırtıcıdır? Ve tutkudan daha çok ilgi uyandıran başka nevardır?

Aşktanbaşkatutkuların,tutkuluaşklardanbaşkaaşklarınolduğusöylenir.Buçokdoğrudur ve aynı zamanda benim sözümü de doğrular: Sevgi en ilginç konudur,sadece vaat ettiği mutluluktan dolayı -kendi içinde değil, ama dolaylı olarak-çünküilgilendiğinherşeysevgininvarolduğunuvarsayar.Spor iledahaçokmuilgileniyorsun?Busporusevdiğiniçin.Yadasinemamı?Budasinemayısevdiğiniçin.Belkidepara?Parayıyadasanasatınalmaimkânıverdiğişeylerisevdiğiniçin.Ya siyaset? Siyaseti ya da iktidarı ya da adaleti ya da özgürlüğü sevdiğiniçin... İşinle mi ilgilisin? Onu sevdiğindendir veya sana ka/andııdığı veyakazandıracağışeyisevdiğinden.Pekiyamutluluğunaolanilgin?Buda,herkesgibikendikendinisevdiğinvehiçşüphesizmutluluk,varolduğumuz,malikolduğumuz,yaptığımız şeyin sevgisinden başka bir şey olmadığı için. Felsefe ile ilgilenirmisin? Felsefe, kendi adında (philosophia, Yrf-nancada bilgelik sevgisidemektir)vekendikonusunda(sevmektenbaşkabilgelikvarmıdır.')sevgiyitaşır.BütünfelsefecilerinsaygıduyduğuSokrates'iııaslabaşkabirşeydegözüolmadı.Faşizmle, stalinizmle, ölümle, savaşla da ilgilenir misin? Onları sevdiği için,dahadoğrusuonlara karşı koyan şeyi seversin.Demokrasi, insan hakları, barış,kardeşlik, cesaret...Ne kadar farklı ilgi alanı varsa bir o kadar da farklı sevgivardır.Ama sevgisizhiçbir ilgi yokturvebudabeni ilk çıkış noktama götürür.Sevgienilginçkonudurvediğerherşey,onayönelttiğimizyadaondabulduğumuzsevgikadarilgigörür.

Ohaldesevgiyisevmekveyahiçbirşeyisevmemekgerekir;aşkısevmekyadaölmek gerekir. Bu nedenle aşk, intihar değil, gerçekten ciddi olan tek felsefi

sorundur.

AlbertCamus'nün,SisifosSöylencesi'nmenbaşındayazdığışeyidüşünüyorum:"Gerçektenciddi tekbir felsefisorunvar: İntihar.Hayatınyaşamayadeğerolupolmadığını yargılamak, bu, felsefenin temel sorusunu yanıtlamaktır." Bucümlelerin ikincisini memnuniyetle benimseyeceğim; bu da birincisini tümüylekabuletmemiengeller.Hayatyaşamazahmetinedeğermi?İntihar,sorunaçözümgetirmektençokonuortadankaldırır;sevgiise,busorunuortadankaldırmaz(aynısoru her sabah ve her akşam tekrar sorulduğuna göre) ama hayatta olduğumuzsürecesadecesevgionuazçokçözebilirvebizihayatabağlar.Hayatınyaşamayadeğerolupolmadığıyadadahaçokyaşamazahmetivezevkinedeğipdeğmediğiönceliklemuktedirolduğumuzsevgininniceliğinebağlıdır.Spinoza'nınsöylediğişey budur: "Tüm mutluluğumuz ve tüm sefaletimiz tek bir noktada odaklanır:Sevgiye ne tür bir amaçla bağlanıyoruz?" Mutluluk, bir veya birçok mutlusevgidir; mutsuzluk da mutsuz bir aşk ya da hiç sevgi olmamasıdır. Freud'undediği gibi, depresif ya da melankolik saplantı öncelikle "sevme yeteneğininkaybolmasıyla" kendini gösterir; kendini sevmek de buna dahildir. Genellikleintiharameyillibirruhhaliolmasıbuaçıdanşaşırtıcıdeğildir.Hayatta tutanşeysevgidir,çünküsevgi,yaşamısevilirkılandır.Kurtaransevgidir;kurtarılmasısözkonusuolandaodur.

Fakathangisevgi?Hanginedenle?

Nesnelerinsayısızolmasıgibi,sevgideçoğuldur.Söylediğimgibiparayıveyagücü sevebiliriz, dostları da, âşık olduğumuz o kadını veya erkeği de,çocuklarımızı, ebeveynleri, hatta herhangi birini de sevebiliriz. Yalnızca oradaolanıveyakınolarakadlandırırız.

Eğer inanıyorsak Tann'yı da sevebiliriz. Kendine inanmak, en azından birazkendiniseviyorsa.

Pekçokfarklısevgiiçinkullanılankelimenintekliğikarışıklık,hattayanılsamakaynağıdır, çünkü kaçınılmaz olarak işin içine tutku karışır. Sevgidenbahsettiğimizde, neden konuştuğumuzu biliyor muyuz? Genellikle belirsizsevgileri,bencilyadakendinehayrandemekistiyorum,saklamakveyasüslemek,

kendimizi kandırmak, kendimizden başka bir şeyi seviyormuş gibi görünmek,hatalarımızıyadayanılgılarımızıdüzeltmektençokgizlemekiçinkelimeninanlambelirsizliğinden faydalanmıyor muyuz? Sevgi herkesin hoşuna gider. Açıkçaanlaşılırolanbudurumunbizidahaözenliolmayaitmesigerekirdi.Hakikataşkı,aşkınaşkınaeşlik etmeli, onu aydınlatmalı, ona yol göstermeli ve belki de onucoşkuylahafifleterek terketmelidir.Kişininkendikendini sevmesigerektiği çokaşikârdır, aksi takdirde bizden komşumuzu da kendimiz gibi sevmemiz nasılistenebilir?Ancak,her zaman sadeceveya sırfkendisi içinkendim sevmek birdeneyimvebirtehlikedir.Yoksabizdennedenkomşumuzuda sevmemiz istensinki?

Farklı sevgiler için farklı sözcükler gerekirdi. Dilimizde eksik olan sözcüklerdeğil:Dostluk,şelkat,tutku,duygusalbağlılık,sevi,sempati,gönülkayması,içtensevme, hayranlık, Tann sevgisi, tensel arzu... Çok fazla seçenek var, bu da birkarışıklıkyaratıyor.Belkidebizdençokdahaaçıkgörüşlüyadadahabireşimselolan Yunanlılar, üç farklı sevgiyi tarif etmek için başlıca üç sözcüktenyararlanıyorlardı. Bunlar sevginin Yunanca üç ismi ve bildiğim kadarıyla tümdiller içindeenaçıkseçikolanı:Eros,philia,agape.PetitTraitedesgrandesverîus(BüyükErdemlerinKüçükKitabı,1995)adlıeserimdebundanuzuncasözettim.Buradakısacabirkaçizlek-tenbahsedebilirim.

Eros nedir? Eksiklik ve sevginin tutkulu hali. Platon'a göre sevgi, "Malikolmadığımız, var olmayan, eksikliğini duyduğumuz şey, işte bunlar arzunun vesevginin nesneleredir. Kendine çeken, sahip olmayı ve saklamayı isteyen aşktırbu. Seni seviyorum, seni is-tiyorum'lar en kolayıdır. En yamanıdır. Eksik olannasıl sevilmez? Eksik olmayan nasıl sevilir? Tutkunun sırrı budur (sadeceyoksunlukta, acıda, engellemede varlığını sürdürür); dinin sırrı budur (Tan n,mutlak olarak eksik olandır). İnanç olmadan, böyle bir sevgi nasıl mutlu olur?Kendindeolmayanşeyisevmesiveacıçekmesiyadaartıksevmediğişeyesahipolması(mademkisadeceeksikolanıseviyor)vesıkılmasıgerekir.Tutkununacısı,çiftlerinüzüntüsü;öyleysemutluaşk(eros)yoktur.

Amasevgiolmadannasılmutluolacağız?Sevdikçenasıl aslamutlu olunmaz?Platon, her şey hakkında her zaman haklı değildir. Yoksunluk, sevginin tamamı

değildir. Bazen eksik olmayan şeyi -sahip olduğumuz, yaptığımız, olan şeyi-sevdiğimiz de olur ve bundan neşeyle zevk almayı, evet ondan haz duymayıbaşarırız!Buda,Yu-nanhlannphiliadiye isimlendirdiklerişeydir,Aristoteles'inanladığı anlamda sevgi ("Sevmek, haz duymaktır") ve mutluluğun sırrıdır,diyebiliriz.Budurumda,özlemduymadığımız,bizehazverenşeyiseviyoruzvebubizimutlukılıyoryadasevgimizbuhazzınkendisidir,denebilir.Çiftleşmeninveeylemin zevki (yaptığımız sevgi), çiftlerin ve dostlannmutluluğu (paylaştığımızsevgi):Mutsuzaşk(philia)yoktur.

Dostluk?Philia yi dilimize çevirirken genellikle bu sözcüğü kullanırız, bu daalanınıveseviyesinibirazkısıtlamakoluyor.Çünküburadasözedilendostluk,nearzudan(kiartıkeksiklikdeğilgüçtür),netutkudan(erosvephiliakanştınlabilirvegenelliklebirbirlerinekarışırlar)soyutlanmıştır,neaileden(Aristotelesphiliaile ebeveynler ve çocuklar arasındaki sevgi kadar eşler arasındaki aşkı dabelirtir:Dahasonralanevlilikaşkından sözedecekolanMontaignegibi),nedesevgililerin çok çalkantılı ve çok değerli mahremiyetlerinden... Bu artık ya dasadece,AzizThomas'ın tensel istek sevgisi olarak isimlendirdiği (kişinin kendidinginliğiiçinbaşkasınısevmesi)şeydeğildir;bu,iyiyürekliliksevgisidir,(onuniyiliği içinbirbaşkasını sevmek) vemutlu çiftlerin simdir.Bu açık yürekliliğintensel arzuyla sonuçlanmayacağı düşünülür. Aksine, sevgililer arasında tenselarzu, bu açıkyüreklilikle beslenir ve onu aydınlatır. Verdiğimiz veya aldığımızzevktenhazduymamaknasılolur?Bize iyilikyapankadınveyaerkeğin iyiliğiniistememeknasılolur?

Yunanhlann philia diye adlandırdıkları, bu neşe dolu iyilik, bu iyiniyetli hazAristoteles'in sevgi anlayışıdır diyebilirim, çünkü sevmek, haz duymak vesevdiğimizin iyiliğini istemektir. Bu, ayfh zamanda Spinoza'nın da sevgianlayışıdır: Etik adlı eserinde okuduğumuz gibi, "bir nedenin görünüşüdüşüncesinin eşlik ettiği sevinçtir." Sevmek, haz duymaktır. Bundan dolayı dasevmektenbaşkahazyoktur,kendiilkesiiçindemutlusevgidenbaşkasevgiyoktur.Yoksunluk? Bu, sevginin özü değildir; gerçekler bizi kötü yaptığında, yas biziyaraladığıveyaparçaladığında,yoksunluksevgiyedairbirkazadır.Amamutluluk(düşte bile olsa) orada ise bu bizi yaralamaz.Arzu, bir eksiklik değildir:Arzu

güçtür (doyumaulaşmanın gücü, gücün içindeki haz), aşk hazdır. Tüm sevgililermutluolduklarızamanbunubilirlervebütündostlarda.Seniseviyorum,senvarolduğuniçinsevinçliyim.

Agape. Yine Yunanca bir kelime, ama diğerlerinden çok daha sonra ortayaçıkmış. Ne Platon, ne Aristoteles, ne de Epiküros böyle bir sözcüğükullanmamıştır.Erosvephiliaonlarayetiyordu;yalnızcatutkuyuyadadostluğu,acının, eksikliğin acısını veya paylaşmanın sevincini biliyorlardı. Ancak, buüçününölümündenepeysonraansızınuzakbirRomakolonisinde,şüphelisemitikbir diyalektle şaşırtıcı şeyler söyleyen küçük bir Yahudi ortaya çıktı: "Tanrıaşktır... Komşunuzu seviniz... Düşmanlarınızı seviniz..." Şüphesiz bütün dillerdetuhafgelenbucümleler,Yunancayaçevrilemezgibigeliyordu.Hangisevgisöz konusu olabilirdi?Erosmu?Philiamı?Bu bizi ister istemez saçmalıklaragötürecekti.SözkonusuolanneolursaolsunTanrıbundannasılyoksunolabilirdi?Kimledostolabilirdi? "Tan-n'nındostuolduğunu iddia edenbazı gülünç kişilervar," diyordu Aristoteles... Gerçekten de, böylesine değersiz, böylesine gülünçolan varlığımızın, ebedi ve mükemmel ilahi hazzı artırabileceğini düşünmektezorlanıyoruz... Kim bizden kibarca komşumuza (yani herkese, herhangi birine!)âşık olmamızı veya saçma bir şekilde düşmanımızla dost olmamızı isteyebilir?Yinede,bugünİngilizcedeyaptığımızgibi,herkesinanlayabilmesiiçinbubilgiyiYunancayaçevirmekgerekiyordu... İsa'nın ilkyoldaşları, çünkü sözkonusuolantabi ki O'dur, bunun için de isim halinde kullanılmayan bir fiilden (agapan:Sevmek) yola çıkarak yeni isim türetme ya da bunu halkın anlayacağı biçimesokma yoluna gitmişlerdir. Bu da, Latincede Caritas, daha sonra Fransızcadagenellikle charite olarak çevrilen agape sözcüğünü doğurmuştur... Söz konusuolan nedir? Yapabildiğimiz ölçüde, komşumuza duyulan sevgiden söz ediliyor;yani ne eksikliğini duyduğumuz ne de bize iyiliği olan (dolayısıyla âşıkolmadığımız, dost olmadığımız biri), sadece orada olan ve karşılığındakaybedilebilen, hiçbir şey için ya da daha çok kendisi için sevmemiz gerekenbirineyöneliksevgi,değerineolursaolsun,neyaparsayapsın,hattadüşmanımızbile olsa... Bu, İsa'ya göre sevgidir, Simone Weil veya Jan-kelevitch'in sevgianlayışıdabudurveeğermümkünsekutsallığınsırndabudur.Busevimlivesevgi

dolu iyilikseverliğisadakayadaalçakgönüllülüklekarıştırmamakgerekir:Dahaçokevrenselbirdostluksözkonusuolur,çünküegodankurtulmuş(saltdostluktadurumböyledeğildir:LaBoetie'yleolandostluğuhakkında "çünküo'ydu, çünküben'dim,"diyecektirMoııtaigne), egoizmdenkurtulmuş, her şeyden kurtulmuşluksözkonusudur,bundandolayıdakendisikurtarıcıdır.Eğervarsa,buTanrısevgisiolur ("O Theos agape estin," diye okuruz Aziz Yuhanna'ıuıı ilk mcku.bunda:Tanrıaşktır)veeğerTanrıyoksadakalplerimizdeverüyalarımızdaonaençokyaklaşanınaşkıdırsözkonusuolan.rEros,philia,agape:Eksikolanyadaalansevgi; haz veren ve paylaşan sevgi; alan ve veren sevgi... İlçü arasında seçimyapmakiçinfazlaaceleedilmesin!Hangimullulukeksiksizolabilir?Hangibağışpaylaşımsızdır? Bu üç sevgiyi ya da hu üç sevgi tipini ya da sevgideki bu üç

dereceyi, en azından eıılelekliiel olarak birbirinden ayırmak gerekirse, buözellikle her üçünün de gerekli ve birbirine bağlı olduğunu anlamak, birindenöbürünegölüren süreci aydınlatmak içindir.Bunlar, karşılıklı olarak biıbiıleıınıdışlayan üç esas değildir: Daha ziyade sevmek kampındaki üç kıılııp ya dayaşamasüreciolanaynısüreçteüçandır.Herzamanıçıııl.rosbirincidir,Platonve Schopenhauer'dan sonra Freud'.ı.ı da bize hal.rlaitığı budur; agape İncil'indurmaksızınbizegösterdiğiamaçtır(enazındanonadoğruyönelebileceğimizbiramaç);nihayetphiliaeksikliğigücü,fakirliğizenginliğedönüştürenyolduryadahiryololarakhazdır.

Memeemençocuğudüşününveonamemeverenanneyi.Elbetteannedeöncedenbirçocuklu.Ilepimizalmaklabaşlıyoruzvebudabirsevmeşeklidir.Dahasonravermeyiöğreniyoruz,enazındanbirazvebazen.Buda,alınansevgi,insaniolan,ama asla aşırıdeğil, o kadar da zayıf, tedirgin, sınırlı, bununla birlikte nesnesiolduğumuzvebiziözneyapansevgiye,birlütufgibibiziönceleyen,bizeyolaçan,ama bizi yaratmayan sevgiye, bizi sallayan, yıkayan, besleyen, koruyan, avutan,bizekesinlikleeşlikeden,bizdenkaçan,bizehazveren,bizialtüstedenvebiziaydınlatan sevgiye sonuna kadar sadık olmanın tek şeklidir. Eğer annelerolmasaydı sevgi hakkında ne bilecektik?Eğeraşk olmasaydı Tanrı hakkında nebilebilirdik?

Felsefibirsevgiilanımı?Örneğin,şöylebirşeyolabilirdi:Platon'agöresevgi:

"Seniseviyorum,seniözlüyorum,seniistiyorum."

Aristoteles'e veya Spinoza'ya göre sevgi: "Seni seviyorum. Sen benimsevinciminnedenisinvebudabenimutluediyor."

SimoneWeil veya JankeUevitch'e göre sevgi: "Hiçbir şey veya hemen hemenhiçbir şey olmayan kendim gibi seviyorum seni, seni, eğer varsa Tanrı'nın bizisevdiği gibi seviyorum, seni herhangi biri gibi seviyorum. Gücümü seninzayıflığının hizmetine sunuyorum, azıcık olan gücümü senin engin zayıflığınınhizmetinesunuyorum..."

Eros,philia,agape:Kendineçeken,sadecezevkvermeyiyadaacıçektirmeyi,sahip olmayı veya kaybetmeyi bilen sevgi; haz veren ve paylaşan, bize iyilikyapanın iyiliğini isteyen sevgi; ve nihayet, kabul eden ve koruyan, veren vekendiniteslimeden,hattaartıksevilmeyebileihtiyacıolmayansevgi...

Seni bütün bu şekillerde seviyorum: Doymaksızın seni kendime çekiyorum,keyiflehayatını,yatağını,aşkınıpaylaşıyorum ve sakince kendimi veriyorum vekendimdenvazgeçiyorum...

Olduğunşeyiolmana,yanivarolduğunvebenimvarolmamayardımettiğiniçinteşekkürederim!

Ölüm"Herşeyinkarşısındagüveneldeetmekmümkündür,ama

ölümdendolayı,biz,insanlar,hepimizsurlarlaçevrilmemişbirşehirdeyaşıyoruz."

EPİKÜROS

Ölüm,düşünceiçingerekliveimkânsızbirnesnedir.

Gerekli, çünkü bütün hayatımız onun izini taşıyor, hiçliğin gölgesi gibi (eğerölmeseydik,şüphesizheranınayrıbirtadı,farklıbirışığıolacaktı),bizimiçinherşeydenbirkaçışnoktasıgibi.

Fakat imkânsız, çünkü ölümde düşünecek hiçbir şey yok. Nedir ölüm? Bunubilmiyoruz. Bunu bilemeyiz. Bu yüce gizem tüm yaşamımızı da gizemli kılıyor,bizi nereye götürdüğünü bilmediğimiz bir yol gibi veya daha çok nereyegötürdüğünüfazlasıylabildiğimiz bir yol, (ölüme) ama bununla birlikte ardındaolanşeyi-söz

(*) Elbette, gizemin onhıl k:ı<l:ııyen yokun cüğün ardında, şeyin ardında-bilmiyoruz,nedeardındabirşeyolupolmadığını.

Belki de insanlığın başlangıcı olan (hiçbir hayvanın bu konu üzerine kendinisorgulamadığı muhtemeldir) bu gizem, hiç şüphesiz çaresiz de değildir.Felsefeciler, "Ölüm nedir?" sorusuna hiç durmaksızın cevap verdiler.Metafiziğin büyük bir kısmı bu soruya dayanır. Ama en uç noktada birsadeleştirmeyegidersek,verdiklericevaplarikikampaayrılır:ölümünhiçbirşeyolmadığını (kesin olarak bir hiçlik) söyleyenler; ölümün başka bir yaşam veyaaynıyaşamındevamı,arınmışı,özgürleşmişiolduğunuifadeedenler.İkisideonuinkâr etmenin farklı biçimleridir: hiçlik denilirse, hiçlik hiçbir şey değil ya dahayatdenilirse,ölümdebirhayatolur.Ölümüdüşünmek,onuyoketmektir:Nesnezorunlu olarak kaçar. Ölüm hiçbir şeydir (Epiküros) ya da ölüm ölüm değildir(Platon)fakatbaşkabirhayattır.

Buikiuçarasında,mümkünolacakortadakidoğrunoktayıpekazseçebiliyoruz;yadaitirafedilmişcehaleti,belirsizliği,kuşkuyu,hattaumursamazlığıgörüyoruz

ve bu da o orta noktalardan biri değil. Çünkü ölüm söz konusu olduğunda, bubilinemezlikhepimizinpayınadüşüyor,buüçüncüdurum, ilk ikisininkırılganvekarara bağlanamayan taraflarının hesaba katılmasından başka bir şey değildir.Zaten bunlar, üçüncü halin olmazlığı ilkesine tabi olarak, uç tutumlardan çokçelişik öneriler ifade eder. Ölümün bir şey olması gerekir ya da hiçbir şeyolmaması.Eğerbirşeyse,aynızamandaonuhiçliktendeayıranbuşey yalnızcabaşkabirhayatolabilir,durumlarayadainançlaragörebirazdahakaranlıkveyabirazdaha ışıklı, sadecebaşka bir hayat...Ölümün gizemi sadece iki tip yanıtaizinverirvebelkidebundandolayıbugizem,felsefeveinsanlıktarihinibukadarkuvvetlice yapılandırır. Ölümü kesin bir hiçlik olarak ciddi düşünenler vardır(ateistler vemateryalist felsefecilerinhemenhemenhepsini özelliklebukamptabııluyomz)vetamtersineonusadecebirgeçiş,ikihayatarasındabirgeçiş,hattagerçeğin tamamlayıcısı olarak da görenler vardır (dınleım hiıçoğuyla birliktespiritüalistveidealistfelsefecilerindeıladeelliğigibi).'-'Ölümüdüşünmek,onuortadankaldırmaktır,diyoıdııın.lakalbuaslakimseyiölümdenneazatetti,nedeölümünıladeellimşeyhakkındaonuöncedenaydınlattı.

Bizimiçinçözülemezolanbirsomhakkındadüşünmeninfaydasıohaldenedirdiye sorabiliriz, Çünkü. Pascal’ın da söylemiş olduğu gibi, bütün hayatımız vebütündüşüncemizbunabağlıdırölümdensonra"birşey"olduğunainanıyorsakyada inanmıyorsak, buna göre yaşayışımız aynı olmayacak, ayın şekildedüşünmeyeceğizde.Üstelik,yalnızcagerçektençözülmeyeelverişlisorunlarla(veo andan itibaren de artık sorun olmaktan çıkanlarla ilgilenmek isteyen birininfelsefe yapmaktan vazgeçmesi gerekir. Ama bunu da kendini kendinden ya dadüşüncenin bu kısmından yoksun kılmaksızın nasıl yapabilir? Bilimler kendikendimizesorduğumuzenönemlisorularınhiçbirinicevaplamazlar.Niçiııhiçbirşeydenziya-debirşeyvardır?Hayatyaşamazahmetinedegermi?İyinedir?Kötünedir?Özgürmüyüzyoksaherşeybelirlenmişmi?Tanrıvarmı?Ölümdensonrahayat varmı?Geniş anlamda ele alırsak metafizik diye niteleyebileceğiıniz busoruları(gerçektebütünolasıfiziksınırlarınıaşarlar)bizidüşünenvarlıklarveyadaha ziyade felsefe yapan varlıklar (bu soruları sormayan bilımler de düşünür)yaparveinsanlıkdiyeadlandırdığımızşeydebuduryadaYunanlılarındediğigibi

mortels:Ölecekolanlardeğil-hayvanlardaölürler-amaneanlamageldiğiniçokda bilmeksizin ve kendini onu düşünmekten alıko-yamayarak öleceklerinibilenler... İnsan metafizik bir hayvandır; bu nedenle ölüm her zaman onunsorunudur.Sözkonusuolanölümüçözmekdeğil,onunkarşısındadurmaktır.

Burada meşhur formülle karşılaşıyoruz: "Felsefe yapmak ölmeyiöğrenmektir...-Montaigne'inDenemeler'mâm birinin başlığı da bu şekildedir.AncakMontaignebufikritamolarakÇiçero'danalırveÇiçerodaTusculanes'tebunuPlaton'danbir alıntı olarakverir.BununÇiçero tarafındanLatinceye, dahasonradaMontaignetarafındanFransızcayaçevrilenPlaton'aaitbirfikirolduğunusöyleyebiliriz.Önemliolanbaşkabirşeydir;önemliolan,Montaigne'indahaöncefarkettiğigibi,bucümleninikifarklışekildeanlaşılabilmesidir,bunlararasındaazyadaçokbütünyaşam-vefelsefeninbüyükbirkısmı-belirlenir.

Platon'un yüklediği bir anlam var: ölüm, burada ruhun ve bedenin ayrılmasıdemektir,hayatınbiramacıvardır,felsefedebuamacadoğrubirtürkısayoldur.İntiharmı?Tamtersine:dahacanlı,dahasaf,dahaözgür;çünkübedendenenbuhapishanenin -hattaGor-gias'm dediği gibi bumezarın- önceliğinden kurtulmuşbir hayat. "Gerçek felsefeciler çoktan ölmüştür," diye yazar Platon, bu nedenleölümonlarıkorkutmuyor,ölümonlardannealabilir?

Bir deMontaigne'in yüklediği bir anlam: ölüm yaşamın"amacı" değil fakat"nihayeti",vadesi,temelbitimliliğidir(erekliliğideğil).Ondankaçamadığımızagöre, yaşamımızı veya zevklerimizi heder etmesine izin vermeden kendini onahazırlamak,onukabuletmekgerekir. İlkDenemelerde,Montaigneonaalışmak,onahazırlanmak,kendiifadesiyleonakarşıkendi izinisürmek için,hepölümüdüşünmekister.Sonlardaise,öylegörünüyorkibudüşüncedahaazgerekli,dahaaz dayanıklı, daha az ivedi: zamanla giderek daha hafif ve daha yumuşak birşekilde gerçekleşen kabulleniş yetiyor. Montaigne'in başarısını belirleyen birçelişkidençokbirevrimyadaherdurumdagelişmelerdir.Sıkıntımı?Yalnızcabirandır.Cesaretmi?Yalnızcabiranlıktır.Eğlenceyadaunutuşdeğil,dinginbirkabulleniş olan rehavet çok daha iyidir. Montaigne'in tek bir cümlede yazmışolduğu en güzel cümlelerinden birinde, özetlediği de budur: "Hareket edelimistiyorumvehayatın görevlerini olabildiğinceuzatalım, ölümbeni lahanalarımı

dikerken, ama ölümü, hatta mükemmel olmayan bahçemi umursamazken bulsunistiyorum." Felsefe yapmak, sadece hayatı öğrenmek olduğu için ölümüöğrenmektirveçünküölüm-ölümdüşüncesi,ölümünkaçınılmazlığı-hayatın birparçasıdır.Fakatdeğerliolanhayattırvesadeceodur.Gerçekfelsefecilerhayatıolduğugibisevmeyiöğrendiler;hayatınölümlüolmasındannedenkorksunlarki?

Hiçlikmi ya da yeniden doğuşmu?Başka bir hayatmı yoksa artık hiç hayatolmaması mı? Bu iki yol arasında herkes kendi seçimini yapar ve hatta -kuşkucular gibi, belki Montaigne gibi- seçim yapmayı reddedebiliriz: Soruyugerçekteolduğugibiaçıkuçlubırakmakveyaşamakolanbuaçıklığı sürdürmek.Fakatbudabirşekildeölümüdüşünmektirvegereklidirde.Çünkü-tümdüşünce,tümyaşamiçin-ensonufukolduğuhaldeonudüşünmemekmümkünolabilirmi?

Buna karşın, Spinoza, "Özgür insan ölümden daha az hiçbir şey düşünmez vebilgeliği, ölümün değil ama yaşamın derin düşünüşüdür," diye yazar. Cümleninbirinci kısmı ne kadar çelişkili görünüyorsa ikinci kısmı da o kadar aşikârdır.Hayatın kısalığını, geçiciliğini ve kırılganlığını düşünmeksizin hayat hakkındanasıl düşünülür, yani nasıl felsefe yapılır? Bilge, (Spinoza'ya göre yalnızca oözgürdür)cansızvarlıktançokcanlıvarlığı, ölümdençokhayatı, zayıflıktan çokgücünü düşünse. Ama, aynı zamanda bitimliliği ve ölümlülüğü hakkındadüşünmedenhayatnasılkendigerçekliği-herbelirtmebirolumsuzlamadır-içindedüşünülebilir?

Zaten,SpinozaEtikadlıeserininbirbaşkabölümündetekbaşınabudüşünceninfazlasıyla tek yanlı olabilecek kısmını düzeltir. Her sonlu varlık için, onu yokedebilecek daha güçlü bir başka varlık vardır, diye açıklar. Bu, bütün canlıvarlıkların ölümlü olduğunu ve kimsenin, kendisine her taraftan saldıran vekendisini tehdit edenbuölümekarşıkoymadanvarlığının içindeyaşamasının yadadayanmasınınmümkünolmadığınıkabuletmektir.Evrenbizdendahagüçlüdür,bu nedenle ölüyoruz. Yaşamak, mücadele etmek, karşı koymak, yaşamısürdürmektir ve kimse buna sonsuza kadar muktedir değildir. Sonunda ölmekzorunludurvebubizevaatedilenteksondur.Herzamanölümüdüşünmekonuaşırıdüşünmekolur.Amahiçdüşünmemekdedüşünmeyireddetmekolacaktır.

Üstelik kimse tümüyle özgür değildir: Kimse bütünüyle bilge değildir. Kabul

etmek gerekir ki, bu da güzel günlerin veya zorlu gecelerin ölümü düşüncesinegötürür.

Ölümden sonrabiryaşamınvarolmasını isteriz çünkübuonunla ilgili soruyamutlakbirşekildecevapvermemizisağlar.Fakatmerak,umuttandahafazlabirkanıtdeğildir.

Ölümde, kimileri belki ulaşacakları bir selamet görürler ya da Platon'unifadesiyle"alınacak güzel bir risk". Bununla birlikte, ondan hiçten başka hiçbirşey beklemeyenler, bir soluklanmanın çoğunu ve azını bulurlar: yorgunluğunortadankalkması.Bu iki fikirdeahenklidirveyaahenkliolabilir.Ölümfikridebuna hizmet edebilir. Hayatı, umutla daha kabullenebilir ya da biriciklikle yeridoldurulamazkılabilir.Herikidurumdaölümühiçboşaharcamayanbirneden.'

Hiçliğin en fazla olası göründüğünü düşünenlerdenim; öylesine olası kiuygulamada aşağı yukarı bir kesinlik ortaya çıkarır. Ya-pabildiğimce kendimibuna uyduruyorumve işin içinden pek de fena çıkmıyorum.Yakınlarımın ölümübeni acı çekmelerinden daha az endişelendirir. Kendi ölümümse onlarınkindendahadaaz.Bubelkiyaşınyadababaolmanıngetirdiğibirkazanımdır.Ölümümbenden yalnızca beni alacak; bundan dolayı benden her şeyi alacak ve bendenhiçbirşeyalmayacak:Ortada,herhangibirşeyikaybedecekbirikalmadığınagöre,başkalarınınölümübaşkatürlügerçek,başkatürlüduyarlı,başka türlüsancılıdır.Bubizineyazıkkionadakarşıkoymaktanalıkoymaz.Yasdediğimizşeybudur,Freud'un gösterdiği gibi, öncelikle kendi üzerinde bir çalışma olan, herkesinbildiğigibizamanisteyenveaslakimseninvarlıklauzlaştırmayıbaşaramayacağışey.PsikanalizDenemeleriadlıeserindeFreudşöyleyazmıştı:"Oeskiözlüsözühatırlayalım: Si vispacem, para bellum. Barışı korumak istiyorsan savaş içinsilahlan. Bu sözü değiştirme zamanı: Sı vis vitam, para mortem. Hayatatahammül edebilmek istiyorsan ölümü kabul etmeye hazır ol."Hayata tahammületmekmi?Bundandahafazlasıdasöylenebilir.Çokbüyükbirmemnuniyetleşunusöyleyeceğim:eğerhayatısevmekistiyorsan,eğeronunkıymetinibilinçliolarakanlamakistiyorsan,ölümündehayatınbirparçasıolduğunuunutma.Ölümükabuletmek-kendininkiniveyakmla-nnınkini-hayatasonunakadarsadıkkalmanın tekyoludur.

Ölümlülerveölümlülerinsevgilileri:bizbuyuzvebizikahredendebudur.Amabizi erkek ya da kadın yapan bu kahredici acı, aynı zamanda hayata en yüksekdeğerini veren şeydir. Eğer ölme-seydik, eğer varlığımız ölümün çok karanlıközünden böylece kop-masaydı hayat bu kadar kıymetli, nadide, sarsıcı olurmuydu?"Ölümhakkındayeterincederindüşünülmemesi,hayatınınenküçükanınıyeterinceödüllendirmemektir,"diyeyazarGide.Ohalde,hayatıdahaçoksevmek,-herdurumda,hayatıolduğugibisevmekiçin:kırılganvegeçici-onunkıymetinidaha iyi anlamak içinölümüdüşünmekgerekir, budabubölümündoğrulanmasıiçinyeterlidir.

Bilgi"Eşyanındoğasınıgözlerbilmez."

LUKRETIUS

Tanımak, olan şeyi düşünmektir: bilgi, ruh ile dünya arasında, özne ile nesnearasındabirtürilişkidir,uygunluk,benzerlik,tamlıkilişkisi.Dostlar,mahalle,evböylecetanınır:Bunlarıdüşündüğümüzzamanaklımızdaolanşeyazçokgerçektevarolanşeyetekabüleder.

Bilgiyi hakikatten ayıran şey de az çok budur. Çünkü dostlarımız hakkındayanılabiliriz. Mahallemiz hakkında asla her şeyi bilmeyiz. Hatta kendi evimizhakkındabilegözdenkaçırdığımızşeyler olabilir.Kim, evin karınca saldırısınauğramadığına ya da gizli hazineler üzerine inşa edilmediğine yemin edebilir?Mutlakbirbilgi,mükemmelbirbilgi, sonsuzbirbilgiyoktur.Mahalleni tanıyormusun?Elbette!Fakatonutamamentanımakiçin,oradabulunanenküçüksokağı,hersokaktakienküçükbinayı,herbinanınenküçükdairesini,herdaireninenufakköşesini,herköşedekienküçüktozparçasını,herparçanınenküçükatomunu,heratomunenküçükelektronunubilmekgerekir.Bununasılyapabilirsin?Bununiçineksiksizbirbilimvesonsuzbirakılgerekir:Nebirine,nedediğerine gücümüzyeter.

Bununla birlikte bu, hiçbir şey bilmediğimizi göstermez. Eğer durum böyleolsaydı bilmenin ve bilmemenin ne olduğunu nasıl bilecektik? Olgu olanMontaigne'in sorusu (Ne biliyorum?) ya da hak olan Kant'ın sorusu (Nebilebilirim,nasılvehangişartlarda?)birideötekideenazındanmümkünolanbirfikrivarsayar.Eğerhiçbirşekildemümkünolmasaydınasılakılyürütebilirdikvefelsefeneişeyarardı?

Hakikat,varolan şey (veritasessendi:varlığın hakikati) ya da var olana tamolarak tekabül eden şeydir (veritas cognoscendi: Bilginin hakikati). Bundandolayı hiçbir bilgi hakikat değildir: çünkü asla ne olan şeyi, ne de olan şeyintümünü mutlak olarak tanıyoruz. Söz konusu olan ne olursa olsun yalnızcaduyularımızla, aklımızla, kuramlarımızla tanıyabiliriz. Bütün bilgi, doğal olarak

birdolayım-hhksadoğrudan(dolaysız)bilginasılolur?Enufakdüşüncemizbile,vücudumuzun, ruhumuzun, kültürümüzün izini taşır. Bizdeki bütün fikirler insani,öznel, sınırlıdır ve o halde gerçeğin bitmez tükenmez karmaşıklığı ile mutlakolarakbağdaşamaz.

"Beşerin gözleri sadece bilgisinin biçimleriyle şeyleri fark edebilir," diyorduMontaigne; Kant ise, onları sadece duyarlılığımızın biçimleriyledüşünebileceğimizi açıklar. Diğer gözler bize başka bir manzara gösterecektir.Başkabir akıl onu farklışekildedüşünecektir.Belki başka bir beyin, başka birmatematik,başkafizik,başkabiyolojiyaratırdı.Şeyleritanımak,onlarıbizimiçinolduklarıgibialgılamakvedüşünmekolduğunagöreonlarınasılkendi içlerindeoldukları gibi tanırız? Gerçeğe hiçbir şekilde doğrudan nüfuz edemeyiz (onusadece duyarlılığımız, aklımız, gözlem ve ölçme araçlarımız, kavramlarımız,kuramlarımızaracılığıylatanıyabiliriz),mutlakilehiçbirmutlaktemasa,sonsuzluküzerine hiçbir sonsuz açılıma sahip değiliz. Onları nasıl tümüyle tanıyabiliriz?Gerçeğialvgılamamızaveonuanlamamızaizinverenaraçlaraynızamandabizigerçektenayırıyor;gerçeğinasılmutlakolaraktanıyabiliriz?Birözneiçinsadecebilgi vardır. Hu bilgi, bilimsel olsa bile, nasıl mükemmel bir şekilde nesnelolabilir?

Ohalde,bilgivehakikal iki farklıkavramdır.Amaaynı zamandabirbirleriyledayanışma içindedirler. Hiçbir bilgi hakikat değildir; ama hiçbir şekilde doğruolmayanbirbilgideartıkbilgideğildir(bircoşkunluk,biryanlış,biryanılsamaolabilir...).Hiçbirbilgimutlakdeğildir;amaancak içerdiğiyadavarlığına izinverdiği mutlak parçasıyla, basit bir inanç ya da bir fikir değil de, bir bilgiolabilir.

Örneğin,Dünya'nınGüneş'inetrafındakihareketi.Kimsebunutamamen,tümüylemükemmelolarakbilemez.Amabuhareketinvarlığınıvebirdönmehareketisözkonusu olduğunu biliyoruz. Kopernik ve Newton kuramları, izafi olduklarından(çünkü söz konusu olan kuramlar), Hipparkos'un ya da Ptolemeus'unkuramlarındandahadoğruvedahakesindir.Ohaldemutlakolmayayakındır.Bunaparalel olarak, izafiyet kuramı, kendisinin açıkladığı ve kendisini açıklamayanXVIII. yüzyılın gökyüzü mekaniğinden daha mutlaktır (ve bazen adından dolayı

sandığımız gibi daha izafi değildir!). Bütün bilgiler izafi olsa da bu, onlarınbirbirlerine eşdeğerli olduklarını göstermez. Ptolemeus'tan Nevvton'a olanilerlemekadarNevvton'danEinstein'akadarolanilerlemedehiçkuşkugötürmez.

Bundandolayıbirbilimlertarihivardırvebutarih,hemnormatifvehemdegeriçevrilemezdir: çünkü en az doğrunun karşısına en çok doğru çıkar, çünküanlaşılmış ve çürütülmüş hatalara tekrar düşmeyiz. Bachelard ve Popper'in, herbirinin kendi tarzına göre gösterdiği şey budur. Hiçbir bilim kesin değildir.Ancak,Bache-lard'ındediğigibi,eğerbilimlertarihi,"bütüntarihlerarasındaengeri çevrilemez olanı" ise bu, ilerleme kanıtlanabilir ve kanıtlanmışolduğundandır: Bu tarih, "aynı zamanda bilimsel kültürün dinamiğedir. Hiçbirkuramnemutlakolarakdoğru,hattanedemutlakolarakdoğrulanabilirdir.Ancakeğer bilimsel bir kuram söz konusuysa, onu deneyimle karşılaştırmak, onusınamanın, Popper'in dediği gibi onu yanlışlamanın, başka bir deyişlegerektiğindeonuyanlışlığındançıkarmanınmümkünolmasıgerekir.Busınamalaradayanan kuramlar, sınamalardan geçemeyenlerin yerini alır, bütünleşir ya dageridebırakır.Bu,kuramlarınkültürelseçimişeklindeolur(Dar-vvin'in,türlerindoğal seçiminden bahsettiği anlamda). Bilimler de bu sayede ilerler; bazensandığımız gibi kesinlikten kesinliğe gitmez, Cavailles'nin dediği gibi"derinleşerek ve bir şeyleri silerek"; başka bir deyişle Popper'in terimleriyle"denemeler ve hataların ayıklanması yoluyla" ilerleme olur. Bundan dolayıbilimsel bir kuram her zaman kısmi, geçici, görecelidir. Yine de bu, onlarıbütünüyle reddetmeye ya da onların yerine cehalet ya da boş inançları tercihetmeye-bu tanımaktanvazgeçmekolur- izinvermez.Bilimlerinöyleolağanüstü,öylekarşıkonulmazilerlemesihemonlarıngöreceliklerini(mutlakbirbilimartıkilerleyemez) ve hem de en azından kısmen doğruluklarını onaylayandır(bilimlerimizdedoğruolanhiçbirşeyolmasaydı,artık ilerleyemezveartıkbirerbilimolamazlardı).

Bununla birlikle, bilgi ve bilimi karıştırmaktan ya da birini diğerineindirgemekten kaçınacağız. Adresini, doğum tarihini, komşularını, dostlarını,zevklerini, nihayet hiçbir bilimin sana öğretme diği ve sana güvence vermediğibinlerceşeyibiliyorsun.Algızatenbirbilgidir,deneyimzatenbirbilgidir,biraz

belirsizolsabile(bu,Spinoza'nınbirincilbilgiolarakadlandırdığışeydir)onsuztüm bilim imkânsız olur. O halde, "bilimsel gerçek" bir söz üretme değildir.Bilimsel olmayan doğrular ve bir gün doğru olmadıklarını keşfedeceğimizbilimselkıııamlaıvardır.

Örneğin,birmahkemedetanıklıkyapmakzorundaolduğunudüşün...Sendenşuyada bu noktayı bilimsel olarak ispatlaman istenmez, sadece inandığın şeyi, hattadahada iyisibildiğinşeyi söylemen beklenir.Yanılabilirmisin?Kesinlikle.Bunedenle,tanıklıklarınçoksayıdaolmasıislenir.Ancakbuçoklukbilesadeceolasıbirdoğruyuvarsayarvebaşkatürlüdeadaletolmaz.Gerçeklehiçbirbağlantımızolmasaydı ya da gerçek var olmasaydı, bir suçluyla masum biri arasında,tanıklıklaiftira,adaletveadlihataarasındanasılbirfarkolur?Biz,reddedenlerekarşı,bağnazlarakarşı,yalancılarakarşınedenmücadeleedecektik?

Burada esas olan, kuşkuculuk ile sofistliği karıştırmamaktır. Montaigne ya daHume gibi kuşkucu olmak, hiçbir şeyin kesin olmadığını düşünmektir ve bununiçinelimizdemükemmelnedenlervardır.Kuşkulanamadığımızşeyikesinlikdiyeadlandırıyoruz.

(*) Ünlü düşünür Phrryn tarafından kurulmuş olan ilkçağ kuşkuculuğuPironizm, insanların yalnızca şeylerin kendilerim- nasıl norüıulüklerinibilebilecekleriniaynışeylerinfarklı insanlara farklı göründüklerini ve bı/.iınbu görünüşlerden hangisinin doğru olduğunu, hangi insanın haklı olduğunusöyleyemeyeceğimizisavunur.

Ama bir güçsüzlüğü ne kanıtlar? İnsanlar binlerce yıl boyunca dünyanınhareketsiz olduğundan emindiler: Dünya daha az hareket ediyor değildi... Birkesinlik,ispatlanmışbirbilgidir.Amaispatlarımızsadeceaklımızındagüvenilirolması şartıyla güvenilirdir; bunu da sadece kendisi aracılığıylaispatlayabildiğimize göre nasıl ispatlayabiliriz? "Nesnelerden aldığımızgörünüşleriyargılamak için,bizeyargısalbiraraç;buaracıdoğrulamak içinbirispat; ispatı doğrulamak için araç gerekir. İşte çarkın içine girdik," diye yazarMontaigne.Bu,bilgininçemberidirveonamutlakbirşekildebirşeyilerisürmeyiyasaklar. Bu çemberden çıkmak mı? Bu sadece akıl ya da deneyim yolu ileolabilir;amanebiri,nediğeribunamuktedirdir:çünküdeneyimduyulara,akılda

kendi kendinebağlıdır. "Kendileri de belirsizlikle dolu olan duyular, kavgamızıdurduramıyorsa,bunuaklınyapıyorolmasıgerekir;hiçbirakıldabaşkabirakılolmaksızınkendinioluşturamaz. İştesonsuzakadargerigidebiliriz,"diyedevamederMontaigne.Sadeceçemberle,sonsuzakadargerigitmekarasındabirseçimyapabiliyoruz;başka seçimimizolmadığını söylemekten farksız:Bilgiyimümkünkılan(duyumlar,us,yargı)onukesinlikiçindekurmayıyasaklar.

JulesLequier'ninolağanüstüsözü:"Gerçeğesahipolduğumuzaensağlamşekildeinandığımızda, buna inanıyor olduğumuzu bilmemiz gerekir, bildiğimizeinanmamızdeğil."BuHume'unvehoşgörününzaferi.

MarcelConche'unMontaignehakkındakimuhteşemsözü.Hiçşüphesizpekçokkesinliğesahibiz,bunlarınçoğudabizedoğrukesinliklergibigeliyor(mutlakbirşekildekurulmuşyadadoğrulanmışkesinlikler);ama"haklıkesinliklerolduğukesinliği asla olgusal bir kesinlik değildir." Bundan şu sonucu çıkarmakgerekir:

Tamamen kesin, en sağlam kesinlik hiçbir şey kanıtlamaz: Mutlak olarakinandırıcıkanıtlaryoktur.

O halde düşünmekten vazgeçmek mi gerekir? Hayır. Pascal, "Doğru ispatlarolmasımümkündür,amabudakesindeğildir,"diyebelirtiyor.Bugerçektekendikendiniispatlamaz,çünküzatenbütünispatlaronuvarsayar."Doğruispatlarvar"önermesi, ispatlanamaz bir önermedir. "Matematik doğrudur" önermesi, birmatematik ispatınaelverişlideğildir."Deneysel bilimler doğrudur" önermes ,̂deneysel bir doğrulama için elverişli değildir. Fakat bu matematik, fizik ya dabiyoloji yapmayı engellemez, bir ispatın ya da bir deneyimin, bir düşüncedendaha iyi ya da daha fazla değerli olduğunu düşünmeyi de engellemez. Her şeybelirsizolsabilebu,gerçeğiaramayıbırakmakiçinbirnedendeğildir,(,'iınküherşeyinbelirsizolduğudakesindeğildir,diyebelirtirPascalvekuşkucuları haklıgösterirken aynı zamanda sözlerini kanıtlamalarını hepten yasaklayan şey debudur. Pironizmirr"' ve Moııiaigne'in zaferine. Kuşkuculuk usçuluğun karşıtıdeğildir; saydam ve sonuna kadar götürülmüş bir usçuluktur, usun görünürkesinliğindenşüpheetmeyebaşlayacağınoktayakadar.Birgörünüşünekanıtlar?

Sofistlik, başka bir şeydir Hiçbir şeyin kesin olmadığını düşünmek değildir,hiçbir şeyin doğru olmadığını düşünmektir. Bunu, ne Montaigne, ne de Humeyazdı. Huna inanmış olsalardı, nasıl felsefe yapabilirlerdi ve neden felsefeyapacaklardı ki?Kuşkuculuk, dogmatizminkarşıtıdır. Solistlik, akılcılığın, hattafelsefenin karşı tidir. Eğer hiçbir şey doğru olmasaydı aklımızdan geriye nekalacaktı? Nasıl tartışacak, nasıl kanıtlayacak, nasıl bilebilecektik? "Herkesingerçeği kendine" mi? Eğer bu doğru olsaydı artık hiçbir şekilde gerçeklikolmayacaktı;çünkügerçeksadeceevrenselolmasıkoşuluyladeğerlidir.Belkişuandaokuduğunbuküçükkitabısendenbaşkahiçkimsebilmiyor.Yinedebukitapevrensel olarak doğrudur. Kimse onu dünyanın hiçbir noktasında, hiçbirdöneminde yalanını ya da bilgisizliğini kanıtlamaksızın yadsıyamaz. Alain'indediği gibi "düşünceler evrenseldir", bu da hepimizi, en azından hukukta,doğrunun önünde eşit kılar. Hakikat kimseye ait değildir; bu nedenle hukukenherkeseaittir.Hakikatboyuneğmez;bunedenleözgürdürveö/.gürkılar.

Solistlerin haksızlığı, bu elbette kanıtlayamadığımız bir şeydir (çünkü bütünispatlarenazındanhakikatfikriniönesürer);haklıolduklarını,tutarlıbirşekildedüşünemeyiz bile. Hakikat var olmasaydı, hakikatin var olmadığı doğruolmayacaktı. EğerNietzsche'nin istediği gibi, her şey yanlış olsaydı, her şeyinyanlışolduğuyanlışolacaktı.Solistlikteçelişkiliolan(kuşkuculuktaolmayan)vefelsefe gibi kendi kendini yok ettiği nokta budur. Sofistler bununla çok azilgilenirler. Hiı çelişki onlara ne yapar? Felsefeyle uğraşacakları ne varılır1?Ancak Sokıates'ten beri felsefeciler bununla ilgilenirler. Bunu yapmak içinnedenleri vardır, bunlar da aklın kendisi ve hakikatin aşkıdır. Kğer hiçbir şeydoğrudeğilse,herhangibirşeyidüşünebiliriz,budasolistler içinçokuygunbirşeydir; ama artık hiçbir şekilde düşünemiyorsak bu, felsefe için öldürücü birşeydir.

Doğru görünen şeyden başka bir şeye boyun eğen ya da doğruyu kendisindenbaşka bir şeye boyun eğdiren (örneğin güce, menfaate, ideolojiye.) bütündüşüncelerisofistlikolarakadlandırıyorum.Kuramsaldüzende,biziondanayıranbilgidir,pratikdüzendedeiçtenlik.Çünküeğerhiçbirşeynedoğru,nedeyanlışolsaydı,bilgi ilebilgisizlikarasında, içtenlik ileyalancılıkarasında hiçbir fark

olmayacaktı. Bilimler varlıklarını sürdüremeyecekti, ne ahlak, ne de demokrasiolacaktı.Eğerherşeyyanlışolursaherşeyserbesttir:Deneyimleryadaispatlarbozulabilir(çünkühiçbirigeçerlideğildir),batılinançlarbilimlerleaynıseviyeyekonabilir (çünkü hiçbir gerçek onlan birbirinden ayırmaz), masum biri mahkûmedilebilir (çünküdoğruveyanlış tanıklıkarasındahiçbir belirli farkyoktur), ensağlam tarihsel gerçekler yadsınabilir (çünkü geri kalan her şey kadar onlar dayanlıştır), suçlular serbest bırakılabilir (çünkü onların suçlu olduğu doğrudeğildir), kendimize suçlu olma izni verilebilir (çünkü suçluyken bile, suçluolduğumuz doğu. değildir) ve nihayet ne olursa olsun bir oyun tüm geçerliliğireddedilebilir (çünkü bir oy sadece sonucunu gerçekten biliyorsak değerlidir).Kimbundakitehlikelerigörür?Eğerherhangibirşeyidüşünebiliyorsak,herhangibirşeydeyapabiliriz:Nihilizminbarbarlığagötürdüğügibi,sofistlikdenihilizmegötürür.

Bilgiye,ruhaniveuygarlaştırıcıyeteneğiniverendebudur."Aydınlanmanedir?"diyesorarKant.İnsanın,azınlığınındışınaçıkışıdır,diyecevapverirvebundansadecebilgiyleçıkılır:"SapereaudelBilmeye cesaret et!Kendi öz sağduyunukullanma cesaretini göster. İşte, Aydınlanma'nın özünü dile getiren söz." Aslaahlakçı olmasa da (tanımak yargılamak değildir, yargılamak tanımak değildir),yine de bütün bilgi bir ahlak dersidir: Çünkü hiçbir ahlak onsuz ve ona karşımümkündeğildir.

Bundandolayı,hakikati,Platon'undediğigibi"bütünruhunla"aramakgerekirveruhbuarayıştanbaşkabirşeydeğildir.

Yine bu nedenledir ki, asla aramanın sonunu getirmeyeceğiz. Hiçbir şeytanımayacağımızdan değil, ki bu da az çok mümkündür, ama asla her şeyitanıyamayacağımız içindir. Büyük Aristoteles, o alışıldık ölçülü tarzıyla bunuşöyledilegetirir:"Hakikatinarayışıhemzor,hemkolaydır.Kimseonatamamıylaerişemez,kimseondannetamamenkaçar,nedeonutamamenkaçırabilir."

Sürekli öğrenmemize izin veren ve sofistleri (gerçeğin var olmadığını ya damutlak olarak imkânsız olduğunu öne süren) olduğu gibi dogmatikleri, (gerçeğemutlakolaraksahipolabilecekleriniönesüren)dedaimahaksızçıkartanbudur.

Mutlakbilgisizlikvemutlakbilmekarasında,bilgivebilgilerinilerlemesiiçinbiryervar.Herkeseiyiçalışmalar!

Özgürlük"Bizehuyrıdanyasayauymak,özgürlüktür."ROUSSEAU

Özgür olmak insanın istediğini yapmasıdır. Ama bu birçok farklı anlamdakullanılır.

Buöncelikleyapmaközgürlüğüdür:Eylemözgürlüğüvebundanyolaçıkarakdabaskının, engellerin, esaretinkarşıtı.Hobbesözgürlük için şöyle der: "Herhangibirhareketinkarşıtıolantümengellemelerinyokluğundanbaşkabirşeydeğildir:Bir vazo içinde kapalı kalan su özgür değildir, çünkü vazo onun yayılmasınıengeller;vazokırıldığıandasuyenidenözgürlüğünekavuşur,bunungibiinsandaona verilen hareket alanına uyarak az ya da çok özgürlükten yararlanır." Buanlamda, hiçbir şey ve hiç kimse beni engellemediği sürece davranışlarımdaözgürüm.Buözgürlükaslamutlakdeğildir (herzamanengellervardır)veçokazolarak da hiç yoktur. Bir mahkûm bile, hücresinde oturabilir ya da ayaktadurabilir,konuşabiliryada susabilir,kaçmayahazırlanabilir ya da gardiyanlaradalkavuklukedebilir...Herhangibirdevlettekihiçbiryurttaşistediklerinintümünüyapamaz:Ötekilervekanunlar,tehlikelerindenverisklerindenkurtulmayıbildiğiölçüde yeterli derecede yaptırım oluşturur. Bu nedenle burada söz konusu olanözgürlüğübelirlemekiçinsıksıksiyasalanlamdakiözgürlüktensözedilir:Çünküonu ilk sınırlandıran ve şüphesiz güvence altına alabilen tek güç devlettir.Özgürlük,liberalbirdemokrasidetotaliterbirdevletteolduğundandahageniştir.Ve bir hukuk devletinde de kuralsız bir devlettekinden daha fazladır: Çünküyalnızcayasa,birilerininveötekilerininözgürlüklerininbirbirleriyleçatışmaktançok bir arada var olmalarına, birbirlerini yok etmekten çok birbirlerinigüçlendirmelerine (karşılıklı olarak birbirlerini kısıtlıyor olsalar bile) olanakverir. Locke, "Yasanın olmadığı yerde özgürlük de yoktur," diye belirtir. "Ziraözgürlük, öteki tarafından gelebilecek olan rahatsızlık veya şiddete maruzkalmamayı içerir ki bu hiçbir yasanın olmadığı bir yerde bulunamaz." Devlet,özgürlüğünü sınırlandırır mı? Hiç şüphesiz, ama aynı zamanda diğerlerininözgürlüğünüdesınırlandırır,kibudase-ninkiningeçerlibirşekildevarolmasınaolanakverentekşeydir.Yasalarolmasaydıyalnızcaşiddetvekorkuolurdu.Her

zamankorkanvetehditedilenbireydendahaazözgürneolabilir?

O halde özgür olmak, insanın istediğini yapmasıdır. Eylem özgürlüğü, siyasalanlamda özgürlük, fiziki ve göreceli özgürlük. Bu, Hobbes'un, Locke'un,Voltaire'in anladığı anlamda özgürlüktür ("özgürlük yalnızca hareket etmegücüdür") ve belki de ne gerçekliği, ne de değeri yadsınabilecek olan teközgürlüktür.

Fakat, insan istediği her şeyi istemekte de özgür müdür? Bu, özgürlükkelimesininikincianlamıdır.İsteközgürlüğü,metafizikanlamdaözgürlük,mutlaközgürlük,hattadoğaüstüözgürlükolduğunuiddiaederbazıları.Felsefiolarak,buensorunluveenilgiçekicianlamıdır.

Birörnekelealalım.Adınayaraşırbirdemokraside,seçimlerdeşuveyabuadayiçin oy vermekte ö/.gürü/.diir. Tecrit edilen oy verme kabininin içinde, eylemözgürlüğüntam,hattamutlaktır(buözgürlük ̂devarolanadaylistesinetabikalır)vebundandolayıdakimiistiyorsanonaoyverebilirsin.Siyasalözgürlük,eylemözgürlüğüdür.

Şunayadabunaoyvermeyi istemekte özgürmüsün?Eğersol-cuysansağa oyvermeyi istemekte özgür müsün? Sağcıysan, solu tercih etmekte özgür müsün?Hiçbir tarafta değilsen birini seçmekte özgür müsün? Görüşlerini, isteklerini,korkularını, umutlarını özgürce seçebiliyor musun? Ve nasıl özgür olabilirsin,mademkibu sadecediğer fikirler,diğer arzular, diğer korkuveyaumutlar adınaolabiliyor.Tamamenkeyfibirseçeneğiniçinedüşmekdışında,kibudaartıkbirözgürlük olmaz? Öylesine oy vermek, özgürce oy vermek değildir. Fakatistediğimiz kişi için oy vermek, kendi iradenin ya da onu belirleyen (sosyal,ruhsal,ideolojik...)nedenlerinmahkûmuolarakkalmakdeğilmidir?Görüşlerimizdoğrultusundaseçimyaparız.Fakatbugörüşlerikimseçer?

"İnsanlarözgürolduklarınısanırlar,"diyeyazarSpinoza."Çünküistemlerininvearzularının bilincindedirler ve rüyalarında bile, hiçbir şekilde bilinçli olmadanonlarıistemeyevearzulamayaeğilimlikılannedenleridüşünmezler."Neistersenonu mu yapıyorsun? Elbette! Fakat neden onu istiyorsun? İsteğin, gerçeğin birparçasıdır,odagerikalantümdiğerşeylergibiyeternedenilkesine(hiçJbirşey

nedensiz var olamaz: Her şey açıklanabilir), nedensellik ilkesine (hiçbir şeyhiçlikten doğmaz: Her şeyin bir nedeni vardır), son olarak da mikroskobikvarlıklann genel belirlenimciliğine tabidir. Yine de mikroskobik düzeyde, sonhaddine varan bir belirlenim-sizlik (Epikürosçuların düşündüğü ve kuantumfiziğininbugündoğrulargöründüğügibi)olsaydıbile,nörobiyolojikdüzeyde,senioluşturan atomlar tarafından bundan daha az belirlenmiş olmayacaktın. Onlarınhareketlerirastlantısalsa,seninisteğineuymalarıdadüşünülemez.Demekkidahaçokseninisteğinonlarauyacaktır.Rastlantıözgürdeğildir.Rastlantısalbir isteknasılözgürolur?

İçinegirilmesioykabinininiçinegirmektenzorolanbirsırdahavardır:Buda,sendahilkimseniniçinegiremediği,beynininsırrıdır.Zarfıniçinehangipusulayıkoyacaksın? Seçeneğin var mı? Kuşkusuz. Fakat sana seçim yaptıran sinirseldüzenekhakkındanebiliyorsun?

Sonuçta bu seçim, bunu özgürce yaptığın varsayılsa bile, senin ne olduğunabağlıdır. Diğer milyonlarca insan farklı şekilde oy verecekler. Ve sen başkasıdeğildesenolmayınezamanseçtin?

Hiç şüphesiz en zor sorun budur. Eğer seçen özneyi (ben), ben seçmiyorsamyaptığımtümseçimlerseçmişolmadığımben tarafındanbelirlenmiş olarakkalırveohaldemutlakolaraközgürolmazlar.Peki,bütünseçimlerbunabağlıysaveneseçersem seçeyim sadece önceden biri ya da bir şey olma şartıyla seçimyapabiliyorsamolduğumkişiyinasılseçebilirim?

Bu,Diderot'nunKaderciJacquesyapıtındakiikisoruyubirbirinebağlar:"Ben,benolmayabilirmiyim?Vebenolarak,bendenbaşkabirşey isteyebilirmiyim?"Ozamanbudurumdaben,birhapishaneolur.Yoksanasılözgürolur?

İrade özgürlüğünün var olmadığı ya da salt bir yanılsama olduğu sonucunavarmak için fazla acele etmeyeceğiz. Özgür olmak, istediğimizi yapmaktır,diyordum.Ohalde, istemekteözgürolmak, istediğini istemektir.Buözgürlüğünhiçbirzamaneksikolmayacağınagüvenceveririm;istediğimizinasılistememezlikederizyadaondanbaşkabirşeyinasılisteyebilirizki?

Varolmamaktanuzakolarak,iradeözgürlüğü,buanlamdadahaziyadebirçeşit

söz türetmesi olur: Stoacılarındemiş olduğu gibi her irade özgürdür ve bundandolayıda(Descartes'ın"tamamlanmaküzereolaneylem"içindediğigibi)"özgür,kendiliğinden ve istemli" eşanlamlı üç kelimedir. Varlığına çok az felsefecininitiraz ettiği buradaki özgürlük, istemin kendıliğindenliği olarakadlandırabileceğimiz şeydir. Bu, Epiküros ve Epiktetos'un anladığı anlamdaözgürlük olmakla birlikte aynı zamanda esas olarak Aristoteles, Leibniz veyaBergson'unkullandığıanlamdadaözgürlüktür.Bu,istençözgürlüğüyadadahaçoksadece bana (bu beni, o helirlese de) bağlı olan istencin kendisidir: istediğimiistemekteözgürümvebununiçindebenoyum.

Beynimbanaemirveriyormu?Yani...Eğerbeynimoluyorsam,ohaldekendikendimeemirveriyorumdemektir.Kimolduğumtarafındanbelirleniyorolsamdabu,özgürlüğümünvarolmadığınıdeğil,mutlakolmadığınıkanıtlar: Bu anlamdaözgürlük, kendi kendini belirlemeye belirlenmiş güçten başka bir şey değildir.Beyin, çağdaş nörobiyologların dediği gibi, bir "açık kendini düzenlemedüzeneğidir". Buna bağlı olmam, muhtemel olmaktan daha fazladır. Ancak,olduğumuz şeye bağlı olmak (ve ondan başka bir şeye değil), bağımsızlıktanımının takendisidir! İradenindayanıksızyadabağımlı olmadığını belirtmekiçinbelirlenmişbiriradedensözetmektehaklıyız.Bu,özgürlüğüntersideğildir;eylemegeçmişözgürlüktür.

Zatenburada,beyindenmiyoksacismiolmayanbirruhtanmıbahsedildiğiçokdaönemlideğildir.Her ikidurumdadaözgürolmakherzaman,olduğumuzşeyeve prensipte sadece buna bağlı olmaktır. "Davranışlarımız tüm kişiliğimizdendoğduğu zaman, davranışlarımız kişiliğimizi açıkladığı zaman, davranışlarımızkişiliğimizle, bazen sanat eseri ile sanatçı arasında bulduğumuz o tarifsizbenzeşme içinde olduğu zaman özgürüz," diye yazıyor Bergson. Şüphesiz,Raphael'inRaphaelveyaMichelangeloolmakgibibirseçeneğiyoktur.Fakatbuonun özgürce resmetmesini engellemez, tam tersine ona istediği gibi resmetmeözgürlüğünü verir. Hiçlik nasıl serbest olur? Kişi olmayan bir varlık nasılseçebilir? "O halde karakterimizin çok güçlü etkisine boyun eğdiğimiz önesürülecektir," diye devam eder Bergson, fakat hemen ardından bu itirazın boşolduğunu belirtmek için: "Karakterimiz hâlâ bizdir," diyor ve kendinden

etkilenmek (nasıl etkilenilmez ki?) tek kelimeyle tam olarak özgür olmaktır,diyerek tek kelimeyle bitirir Bergson. "Benden ve sadece benden doğan tümdavranışlarıözgürdiyeadlandırmayı uygungörüyorsak, kendi benliğimizin izinitaşıyandavranışgerçektenözgürdür,çünküyalnızcakendibenimonunyaratılışınıüstlenir." İstemin kendiliğindenliği dediğim şey budur. Belirlenmiş olması,belirleyici olmasını engellemez. Hatta sadece belirlenmiş olduğu içinbelirleyicidir.Herhangibirşeyideğil;istediğimşeyiistiyorumvebundandolayıonuistemekteözgürüm.

Çok iyi. Fakat istediğim şeyden başka bir şeyi istemekte de özgür müyüm?İstencim,kendiliğindenbirseçimgücümüdür(başkabirdeyişlesadeceolduğumşeyeboyuneğenbirgüç)yadabelirlenmemişbir seçimgücümü(hiçbir şeye,hattaolduğumşeyebileboyuneğmeyenbirgüç)?Ohaldeözgürlükgörecelimidir(eğer bana bağlıysa), mutlak mıdır (eğer ben kendim bile ona bağlıysam)?Örneğin, sadece eğer sağ görüşlüysem mi sağa oy vermekte özgürüm ve solgörüşlüysem de sola (istemin kendiliğindenliği: İstediğim kişiyi seçiyorum)?Yoksa, çok özel durumlar haricinde, sağa yada sola oy vermeyi istemekte deözgürmüyüm,kibusağdayadasoldaolmayıözgürceseçtiğimivarsayar?Nbcttcgizemli olan (çünkü özdeşlik ilkesini ihlal ediyor: istediğim şeyden başka şeyiisteyebileceğimivarsayıyor) bu ikinci istenç özgürlüğü, felsefecilerin bazı kerekayıtsızkalmaözgürlüğü veyadaha sıkçao:-giir irade olarak adlandırdıklarışeydir.MarcelConchebunumükemmelbirşekildetanımlar:"Özgürirade,hiçbirşey tarafından beli.leıımeksizin kendi kendini belirleme gücüdür," diye yazarDcscaıtes'ın,Kant'ın, Sartre'ın kullandığı anlamda özgüllüktür bu.Mu özgürlük,yaptığım şeyin (varoluşum) olduğum şey (özüm) taralından belirlenmediğinifakattamtersine,yaptığımşeyinonuyarattığınıyadaözgürceseçtiğinivarsayar."Descartes'ınmükemmelbir şekildeanladığışey," diye yazar Sartre. "Özgürlükkavramının, mutlak bir özerklik gerekliliğini içinde barındırdığı, özgür birdavranışıntohumlarınıöncekibirdünyadabulmanınimkânsızolduğu,mutlakyenibir üretimolduğuvebunundevamındadaözgürlükveyaratmanın tek bir bütünolduğudur."Bundandolayıdabuözgürlük,Sartre'ıntümaçıklığıylagördüğügibi,sadece "varoluş, özün önüne geçerse" mümkündür. Yine Sartre'ın dediği gibi,

insan özgürse, "öncelikle hiçbir şeydir" ve yalnızca "olduğu şey" haline gelir.Şüphesizçelişkilibirifadeolsada,sadeceolduğumşeyolmamakveolmadığımşey olmaya muk tedir olmak şartıyla, yani kendimi tamamıyla kendim seçmekşartıyla özgürüm: Varlık ve Hiçlik adlı eserinde "Her kişi kendisinin mutlakseçimidir,"diyeyazarSartre.

Kendininyinekendintarafındanseçimi,kiyokluğuözgüriradeyiimkânsızyadadüşünülemez kılar, Devlet'm sonunda Platon'un Er miliyle (orada ruhlar, ikidünyayagelişarasındayaşamlarınıvebedenleriniseçerler)aktardığışeydir.Bu,Kant'ın düşünülür karakter diye, Sartre'ın ise, başka bir sorunsal bağlamında,bütünseçimleriönceleyenvebütünseçimlerinkendisinebağlıolduğuilközgürlükdiyeadlandırdığışeydir.Buradakiözgürlükmutlaktıryadaözgürlükdeğildir.Buözgürlük, kendi kendini belirlemenin belirlenmemiş gücüdür, başka bir deyişle,kendi kendini yaratmanın özgür gücüdür. Bundan dolayı bazıları, bu özgürlüğünsadeceTanrı'yaaitolduğunuyadaeğerbunamuktedirsekbizdentanrılaryaptığınıdüşünür.

Ohaldebaşlıcaikianlamıvardır-eylemözgürlüğüveiradeözgürlüğü- ikincisikendiiçindeikiyeayrılır:isteminkendiliğinden-liğiveyaözgürirade.

Hepsibumu?Hayır,değil.Çünküdüşünce de bir davranıştır. İstediğimiz şeyiyapmak, bu aynı zamanda istediğimiz şeyi düşünmek olabilir. Bu, düşünceözgürlüğü ya da bugün hâlâ dediğimiz gibi, zihinsel özgürlük sorununu ortayaçıkarır.

Sorun,biryandaneylemözgürlüğünü,yanisiyasalanlamdaözgürlüğüiçinealır:düşünceözgürlüğü(veiçerdiğivarsayılanherşey:Bilgiedinmeözgürlüğü, ifade,tartışmaözgürlüğü...)insanhaklarınınvedemokrasiningereklerininbirparçasıdır.

Fakatbudahadailerigider.Birmatematikproblemindenörnekverilirse;hangianlamdaonuçözmekteözgürüm!Özgürbirseçimanlamındamı?Şüphesizhayır:eğer ispatı anlarsam çözüm bana kendini kabul ettirir, eğer anlamazsam dakaçınılmazbir şekilde onukaybederim.Bununla birlikte, akıl yürüttüğüm zamanhiçbirdışbaskıaltındadeğilimdir:istediğimşeyidüşünürüm,yanidoğruolduğunubildiğim (ya da doğru olduğunu sandığım) şeyi. Hiçbir özgürlük, bu bilgi

olmadıkçasomutolarakvarolmayıbilmez.Zihin,kısmideolsa,doğruyaulaşmayolunasahipdeğilsekendikendininmahkûmuolur.Akılyürütmeleridiğerlerigibibir sayıklama ve tüm düşünceler de sadece bir belirti olur. Akıl, bizi bundanayıran şeydir. Bizi evrensele açarak bizi kendimizden kurtarır. Alain'in yazdığıgibi: "Zihin asla boyun eğmez. Geometrinin bir ispatı bunu açıklamaya yeter,çünkü sadece söze inanıyorsanız bir budalasınız; zihne ihanet ediyorsunuzdemektir."Bunedenlehiçbirzorbahakikatisevmez.Bunedenlehiçbirzorbaaklısevmez.Çünküakılvehakikatsadecekendilerineboyuneğer,çünküözgürdürler.Hayır, şüphesiz, herhangi bir şeyi düşünebiliriz ama doğrunun zorunluluğu, aynızamandabağımsızlığınıntanımınındakendisidir.

Euclid uzayında, bir üçgenin üç açısı kaç derece yapar? Bedenim, ortamım,ülkem,bilinçaltımneolursaolsunvehattabenkendimneolursamolayım-eğerçözümü biliyor ve anlıyorsam- yanıtım sadece "18ü derece" olabilir. Bununlabirlikte belki de hiçbir zaman, onu tanıdığım kadarıyla, sadece hakikate, akla,başkabirdeyişlebendeki, amabenolmayanve içimdengeçenveanladığım buzorunluluğaboyuneğdiğimzamankikadarözgürolmadım.

Örnekleriçoğaltabiliriz. 3 kere 7 kaç yapar?Kütle ile enerji arasındaki ilişkinedir? IV.Henri'yi kimöldürdü?GüneşmiDünya'nınetrafında yoksaDünyamıGüneş'inetrafındadöner?Sadecedoğruyanıtıbilmeyen,yanıtınıseçebilir;sadeceyanıtıbilenözgürcecevapverebilir.

Zihinözgürlüğü:Usözgürlüğü.Bu,özgürbirseçimdeğil;özgürbirzorunluluk.Bu, doğrunun özgürlüğü ya da özgürlük gibi hakikat. Spinoza'ya, Hegel'e göreözgürlük budur, hiç şüphesiz Marx'a ve Freud'a göre olduğu gibi: Zorunlulukiçerenbirözgürlükyadadahaçokzorunluluğunanlaşılması.

Terimin gerçek anlamında özgür olmak, sadece kendi zorunluluğuna boyuneğmektir,diyeaçıklarSpinoza.Akıl,bundandolayıözgürveözgürleştiricidir.

Eylem özgürlüğü, istemin kendiliğindenliği, özgür irade, aklın ya da zihninözgürlüğü...Budört anlamarasında, herkes ona enönemli gelenleri veya en iyiolarakgörünenleri(biridiğeriyleuyuşmazdeğildir)seçebilir.Buseçimözgürolurmu? Hiçbir bilgi yeterli olmadığı, bütün yanıtlar bir seçimi varsaydığı ve bu

seçime bağlı olduğu için, bu soruya mutlak bir yanıt veremeyiz. Özgürlük birgizemdir,enazbirprobleminolduğukadar:onuaslatamolarakka-nıtlayamazvehattaanlayamayız bile.Bu gizem bizi oluşturur. Bundan dolayı herkes de kendiiçin bir gizemdir. Eğer olduğum şeyi olmayı seçtiysem bu sadece, Platon'unistediğigibibaşkabiryaşamda,Kant'ınsöylediğigibibaşkabirdünyadayadaenazındanSart-re'ınsöylediğigibibunabağlıolanistemlikarardüzeyindemümkünolabilir.Ancakbubaşkayaşam,başkadünyayadabaşkadüzeyhakkındahiçbirtanımsal bilgiye sahip olamıyorum. İşte bundan dolayı da, bunu aslakanıtlayamadandaimaözgürolduğuma(özgüriradeanlamında)inanabilirim.

Özün, burada olmaması da mümkündür. Bu dört anlamdan en azından üçünüyadsımak zordur: Eylem özgürlüğü, istemin kendiliğindenliği, aklın özgürgerekliliği.Buüçözgürlük,bizimiçinyalnızcagöreceliolarak(hareketetmekte,istemekte,tanımaktaazçoközgürüz)varolmakgibibirortaknoktayasahiptirvebu da bahsi yeterince kesinleştirir. Sorun, mutlak olarak özgür olup olmadığınıbilmektenziyadenasıldahaçoközgürolabileceğinianlamayaçalışmaktır artık.Birgizemolanözgürirade,birsüreç,birhedef,birişolanözgürleşmedendahaazönemtaşır.

Özgürdoğmayız,özgüroluruz.Enazındanbenbunavebununiçindeözgürlüğünasla mutlak, sonsuz, kesin olmadığına inanıyorum. Az çok özgürüz ve elbettemümkünolduğukadardahafazlaözgürolmaksözkonusudur.

Sartre haklı olsa bile bu, şu son noktada beni haksız kılmaya yetmez. Özgürolalım veya olmayalım, Niet/.sche'nin söylediği gibi, bu bizi olduğumuz şeyolmaktanalıkoymaz.Sartre'ınarzuettiğigibi,herkes"kendininmutlakbirseçim"iolsabilebubizinehareketetmekten,neistemektennedetanımaktanalıkoyar.

Özgürlük yalnızca bir gizem değildir; aynı zamanda bir amaç ve bir idealdir.Gizem tam olarak açıklığa kavuşamasa bile, bu idealin bizi aydınlatmasınıengellemez.Amacatamamenulaşılamasabile,buneonadoğrugitmeyi,nedeonayaklaşmayıengeller.

Söz konusu olan kurtulmayı öğrenmektir. Buradaki özgürlük, Spinoza'dagördüğümüzgibibilgeliğinbirbaşkaismiolmaktanöteyegitmez.

Tanrı"BirTanrıyainanmak,yaşamınanlamınıgösterir."

LudwigWITTGENSTEIN

Tanrı'nın var olup olmadığını bilmiyoruz. Bunun için de, ona inanmak ya dainanmamaksorunuortayaçıkıyor.

"İnanca yer vermek için bilgiyi sınırlamak," diyordu Kant. Bilgi, olguylasınırlanmıştır; sadece hepsini asla bilmeyeceğimizdendeğil, bundan daha doğalbirşeyolamaz,amadahaçokherzamanözünükaçırdığımıziçin.Ensonereklergibi ilk nedenleri de bilmiyoruz. Niçin hiçbir şey yerine bir şeyler var? Bunubilmiyoruz. Asla da bilmeyeceğiz. Neden (hangi amaçla)? Bunu da daha çokbiliyordeğiliz,hattabiramaçolupolmadığınıbilebilmiyoruz.Fakathiçbirşeyinhiçbirşeydendoğmadığı,eğerdoğruysa herhangi bir şeyin yalın varlığı -dünya,evren-her zaman bir şeyin var olmuş olduğunu gösterir: Varlığın ebediliğini,yaratılmamışlığını, belki de yaratıcılığını ve bu bazılarının Tanrı olarakadlandırdığışeydir.

Otümzamanlardavarmıdır?Dahaçokzamanındışındaveherşeyiyarattığıgibionu da yaratarak.YaratılıştanönceTanrı ne yapıyordu?Hiçbir şey yapmıyordudiye cevapverirAzizAugustinus, amagerçekteönce diye bir şey yoktu (bütün"önce"lerzamanıvarsaydığınagöre):Tann'nın"aralıksızsürenbugünü"ndenbaşkabirşey yoktu, ne bir gün (tümgün ışığı onabağlı olduğuna göre hangisiyle onuölçebiliriz?)nedebirgeceolanamayaşadığımız,yaşayacağımızhergünüvehergeceyi içeren ve önceleyen, hiç kimsenin yaşamadığı sayısız niceleri gibi.Sonsuzlukzamanın içindedeğildir, zaman sonsuzluğun içindedir. Evrenin içindeolanTanrıdeğildir,evrenTann'nın içindedir.O'na inanmak?Görünenokibuenbasitşey.Mutlakolarakzorunluolanbuvarlıkolmaksızınhiçbirşeyinvarolmanedeniolmazdı.Onasılvarolmazki?

Tanrı, dünyanın dışındadır, kendi nedeni ve kendi ereği gibi. Her şey ondangelir, her şey ondadır ("sahip olduğumuz varlık, devinim ve yaşam ondadır"diyorduAzizPaul),herşeyonayönelir.Varlığınabc'sidir:MutlakVarlık-mutlak

olarak sonsuz, mutlak biçimde kusursuz, mutlak şekilde gerçek- onsuz görecehiçbirşeyvarolamaz.Nedenhiçbirşeyyerinebirşeylervar?ÇünküTanrı.

Bunun, soruyu (neden hiçbir şey yerine Tanrı var?) ortadan kaldırmayacağısöylenirvebudadoğrudur.AncakTanrı,kendivarlığısorusuna-kendikendinden,kendi kendisi tarafından, kendi kendinde- yanıt veren o Varlık olacaktır.Felsefecilerindediğigibi,Tanrıkendininnedenidirvebugizem(nasılbirvarlıkkendi kendinin sebebi olabilir?) tanımının bir parçasıdır. "Kendinin nedeniolmaktan, özün varlığı kaplamasını anlıyorum, diye yazar Spinoza, başka birdeyişle doğa sadece mevcut olarak düşünülebilir." Bu yalnızca Tanrı içingeçerlidir;buTanrı'nıntakendisidir.EnazındanFelsefecilerinTanrısı'dır."Tanrınasılfelsefeniniçinegirer?"diyesorarkendikendineHeidegger.Kendininnedeniolarak,diyeyanıtverir:"Varolanınvarlığıtemelanlamıyla,sadecekendinedeni(causa sui) olarak düşünülebilir. Bu noktada, Tanrı'nın metafizik kavramıadlandırılmışolur."Heidegger,"İnsanbuTanrı'yaneduaedebilir,nedekurbansunabilir," diye ekler. Fakat hiçbir dua, hiçbir kurban felsefi açıdan O'nsuzdüşünülemez. Tanrı nedir? Mutlak olarak gerekli olan varlıktır (kendi nedeni),mutlakbiçimdeyaratıcı(herşeyinnedeni),mutlakbirşekildemutlak(hiçbirşeyebağlıdeğil,herşeyonabağlı).Bu,varlıklarınVarlığıveherşeyintemelidir.

Ovarmıdır?Tanımsalolarakvardır,butanımıbirkanıtolarakkabuledilmesebile.

Bütün Batı Felsefesi'ni -en azından Aziz Anselmus'tan Hegel'e kadar- gelipgeçenmeşhurvarlıkbilimselkanıtiçindekibazenbüyüleyicibazentedirginedicişey budur. Tanrı nasıl tanımlanır? Yüce varlık (Aziz Anselmus:"Düşünülemeyecekkadarbüyükbirvarlık"),mutlakbirşekildemükemmelvarlık(Descartes), mutlak olarak sonsuz varlık (Spinoza, Hegel) gibi... Oysa varolmasaydı ne en büyük, ne de gerçekten sonsuz olurdu. Böylecemükemmelliğindenbirşeylereksikolurdu,söyleyebileceğimizenbasitşeybudur.Ohalde,tanımsalolarakvardır.Tann'yıdüşünmek(O'nuyücemükemmel,sonsuzolarak kabul etmek), O'nu var olarak düşünmektir. "Bir üçgenin üç açısının ikidoğruyaeşitolmasıyadadağilevadininayrılmazolduğugibi,varlıkdaTann'nınözündenayrılamaz,"diyeyazar

Descartes; "varlığı eksik olan bir Tann'yı (yani, son derece mükemmel birvarlığı)düşünme,vadisiolmayanbirdağıdüşünmekkadarsevimsizdir.""Bunun,dağlarınvevadilerinvarlığınıkanıtlamadığısöylenir,hiçşüphesiz,"diyeyanıtlarDescartes."Amayinededağlarvevadilerbirbirlerindenayrılamazlar.Tanrısözkonusu olduğunda da aynı şey geçerlidir: Varlığı özünden ayrılamaz, O'ndanayrılamaz ve bundan dolayı da zorunlu olarak vardır." "Tanrı kavramı, kendiiçindevarlığıkapsar"diyeyazarHegel:Tanrıözündevarolarftekvarlıktır.

Buvarlıkbilimselkanıtınhiçbirşeykanıtlamadığıyeterinceaçıktır.Başka türlüolsaydı hepimiz inançlı, deneyim yalanlamaya yeter ya da budala olacaktık ki,deneyim bunu doğrulamaya yetmez. Zaten, ne olursa olsun bir tanım nasılkanıtlanabilir?Zenginliğitanımlayarakzenginolacağınıiddiaetmekgibi...Kant'ınbelirttiğigibi,gerçekyüzfrankolasıyüzfranktandahafazlahiçbirşey içermez,amagerçekyüzfrankile"onunkavramıylayadaolasılığıyla"olacağımdandahazenginim. Bir miktar paraya sahip olmak için onu tanımlamak yetmez. Tann'yıkanıtlamakiçindeTann'yıtanımlamakyetmez.Zaten,birvarlığıkavramlarlanasılispatlayabiliriz? Dünya, en iyi delil olarak görünüyor (artık a priori değil aposteriori)vekozmolojikkanıtmifadeettiğişeybudur.

Söz konusu olan nedir? Yeterli akıl ilkesinin dünyaya uygulanması. "Nedenbaşkatürlüdeğildeböyleolduğunugösterenyeterlibirnedenolmaksızın,hiçbirolgudoğruveyamevcutolduğunu,hiçbiranlatımgerçekolduğunubilemez,"diyeyazar Leibniz. Bu, var olan her şeyin kendini açıklayabilmesi gerektiğinisöylemektir-bizbuaçıklamayıyapmayamuktedirolamasakbile-.Oysakidünyavardır,kendivarlığıiçinbirnedenolmasabile(olumsaldır;varolmayabilir).Ohaldevarlığınıaçıklamak içinbirnedeniolduğunuvarsaymakgerekir, ama eğerbunedendeolumsalisesırasıgeldiğindebirbaşkaneden tarafındanaçıklanmakzorunda kalır ve böylece bütün nedenler -yani dünya- açıklanmadan, sonsuzakadargider.Olumsalvarlıkların hepsini (dünyayı)açıklamak içinmutlak olarakzorunlu bir varlığı (Tanrı) varsaymak gerekir. "Şeylerin son nedeni zorunlu birözüniçindeolmalıdırvebuözüniçindedeğişimlerinayrıntısısadeceçokyüksekderecede olur, kaynakta olduğu gibi; Tanrı diye adlandırdığımız şey de budur,"diye devam eder Leibniz. Başka bir deyişle: Eğer dünya var ise o halde

Tanrıdır,öyleysedünyaTanrı'dır.

Leibniz'in dile getirdiği gibi (ama bu aynı zamanda Thomas d'Aquin ve biranlamda Aristoteles'in de delilidir) bu, "a conlingen-tia mimdi" (dünyanınolumsallığından kaynaklanan) kanıt, benim gözümde en güçlü, en şaşırtıcı, bazıkereler beni sarsan tek kanıttır. Olumsallık, ayağımızı nereye basacağımızıbilemediğimizdipsizbiruçurumdur.Bu,nasıl,temelsiz,nedensiz,kanıtsızolur?

Bununlabirliktekozmolojikkanıt sadeceusun ilkesiyle aynıdeğerdedir. Oysabualanlarda,hangisiolursaolsunbirilkenasılispatlanabilir?Tanrı'yı,dünyanınolumsallığıylakanıtlamak istemek, her zamanbir kavramdan (zorunlubir nedenkavramı) bir varlığa (Tann'nın varlığına) geçmektir ve bu nedenle Kant'ınbelirttiği gibi bu kozmolojik kanıt, gerçekte ontolojik kanıta indirgenir. Nedenusumuz varlığın ölçüsü olsun ki? Bu, varlığın değerinden, gücünden vegüvenilirliğinden nasıl emin oluruz? Sadece bir Tanrı onları güvence altınaalabilir.Varolduğunurasyonelolarakkanıtlamayıyasaklayanşeydebudur,çünküakıl yürütmelerimizin hakikatini güvence altına alabilmek için, ispatlanmasıgerekenbuTann'nınvarlığını önceden varsaymak gerekir.Uçurumdan kaçıp birdaireniniçinedüşüyoruz;bu,birçıkmazdandiğerinegeçmektir.

Özellikle, bu kozmolojik kanıt, en iyi durumda, sadece zorunlu bir varlığınvarlığınıkanıtlayabilir.Amabize,buvarlığın,teriminbasitanlamında,birTanrıolmasıgüvencesinineverir?Bu,Spino-za'nın istediğigibiDoğaveyabaşkabirdeyişleebedivesonsuzbirvarlıkolabilirdişüphesiz,hiçbirözelliğiveşahsiyetiolmayanbirvarlık.Bilinçsiz,iradesiz,aşksızbirvarlıkvekimsedeondakabuledilebilir bir Tann görmezdi. Bizi dinlemiyorsa O'na dua etmek neye yarar?Bizden hiçbir şey istemiyorsa O'na boyun eğmek neye yarar? Bizi sevmiyorsaO'nusevmekneyeyarar?

Tann'nın varlığının geleneksel büyük kanıtlanndan üçüncüsü belki depsiko-teolojik kanıt, ben psıko-teleolojik kanıt diye adlandırmayı tercih ediyorum(Yunanca telos: erek, amaç). Dünyanın iyi niyetli ve düzenleyici bir akıllılıkolduğunuvarsaymadanonuaçıklayabilmemiz çok düzenli, çok uyumlu, kuşkusuzbir ereğe yönelim olur. Tesadüf, nasıl bu kadar güzel bir dünya yapabilir?Yaşamınortayaçıkışını,oinanılmazkarmaşasını,apaçıkolangerekselliğininasıl

açıklayabilir? Herhangi bir gezegende, herhangi bir saat bulunursa kimse onunkendisiniyalnızcadoğanınkurallanylaaçıkladığına inanmaz,çünküherkesoradaakıllıvekararlıbir eylemin sonucunugörür.Oysaenküçükcanlıvarlık bile enözenli bir saatten daha karmaşıktır. Birini açıklayamayan tesadüf, ötekini nasılaçıklayabilir?

Belkibirgünbilimadamlarıbununyanıtınıverir.Amauzunzamandanberi enpopüler, dolaysız olarak en inandıncı olan (Çiçe-ro'nun, Voltaire'in veRousseau'nundapaylaştığı)budelilinbugünaçıklığınınbirbölümünükaybettiğinisaptamak ilginçtir. Uyum bozuluyor -evrendeki ne kadar çok tesadüf varsa,dünyadadaokadar çokkâbus!- vegeridekalanlar kendilerini giderekdaha iyiaçıklıyor (doğanın kanunlarıyla, zorunluluk ve tesadüfle, türlerin gelişimi veseçimiyle,hepsinin içkinussallığıyla...). Rousseau veVoltaire, "Saatçi olmadansaatyapılmaz,"diyorlardı.Amanasılkötübirsaatkiiçindedepremler,kasırgalar,kuraklıklar, etobur hayvanlar, sayısız hastalıklar ve insanı barındırıyor! Doğa,acımasız, adaletsiz ve duyarsızdır. Bunda, nasıl Tann'nın eli görülebilir?Gelenekselolarakkötülüksorunudiyeadlandırdığımızşeydirbu.İnananlarınçoğugibi, O'ndan bir gizem yaratmak, O'nu çözmeye muktedir olmadığımızı kabuletmektir. Bu andan itibaren, psiko-teolojik kanıt, gücünün özünden yoksunbırakılmıştır.Çok fazla acı (insanlığınvarlığından çok daha önce; hayvanlar daacı çeker), çok fazla soykırım, çok fazla adaletsizlik. Yaşam bir örgütlenmeharikasımıdır?Şüphesiz.Ancakaynızamanda,korkuve trajedilerinkorkunçbirşekilde bir araya gelmesidir.Milyonlarca hayvan türü diğermilyonlarca tür ilebesleniyor, biyosfer için bu bir çeşit dengedir ama canlılar için kaç vahşetpahasına? En yetkinler, yaşamlarını devam ettirirler; diğerleri yok olur. Türleriçin bu bir elemedir, ama insanlar için ne kadar acı ve adaletsizlik pahasına?Doğal tarihtençokaz şeyörnekalınır, insanlık tarihindendedaha fazlası değil.Darvvin'densonrahangiTanrı?Auschvvitz'densonrahangiTanrı?

Varhkbilimsel kanıt, kozmolojik kanıt, psiko-teolojik kanıt... Bunlar, Tann'nınvarlığının geleneksel üç büyük kanıtıdır. Bu bölümde bunlardan çok az sözedebildim. Bununla birlikte, Kant'ın yeterince gösterdiği ve ondan önce dePascal'in kabul ettiği gibi bu üç kanıtın hiçbir şey kanıtlamadığını kabul etmek

zorunludur. Bu, iki dahinin Tanrı'ya inanmasını engellemez ya da inançlarınınasılsaöyleoluşturmalarını:birimanamabirbilgideğil;birbağışlamaveyabirumut ama bir kuram değil. Onlar, varlığını ispatlamaktan vazgeçmiş olduklarıTann'ya çok daha fazla inanıyorlardı. İnançları, kendisinin nesnel olarakdoğrulanamazolduğunubilsedeöznelolarakçokcanlıydı.

Bu,bugüngenelkuraldır.Tarihselnedenlerdenbaşkanedenleriçinbukanıtlarlailgilenen çok az çağdaş felsefeci tanıyorum ya da buna güvenen çok az inananbiliyorum. Kanıtlar mı? Eğer kanıt olsaydı, imana ihtiyacımız olur muydu?İspatlayabileceğimizbirTanrı,hâlâbirTannolurmuydu?

Bu, O'nu düşünmeyi, bu kanıtlan incelemeyi ya da başka kanıtlar icat etmeyiengellemez. Örneğin, Tann'nın varlığına dair tamamen panteist (tüm tanncı)(Yunancatopan:hepsi)birkanıtyaratabiliriz.VarolanbütünherşeyintoplamınaTanndiyelim:ohalde,yenidentanımlavarolacaktır(varolanherşeyin toplamızorunluolarakvardır).Amaneönemivar,çünkübubizeneO'nunneolduğunu,nede değerini söylüyor. Evren, sadece, en azından kendisinin buna inanabilmesişartıylaaklayatkınbirTannyaratır.Ama,durumbundanmıibaret?DostumMarcWetzel, bana, "Tann, Her Şey'in kendine ait bilincidir," diyor. Belki, ama, herşeyinbirbilinciolduğununkanıtınedir?

Bütünbukanıtlarınortaknoktası, bazen çok azbazende aşın kanıtlamalarıdır.Gerekli, mutlak, ebedi, sonsuz vs. herhangi bir şeyi ispatlasalar bile bu şeyin,dinlerinçoğununanladığı anlamdabirTannolduğunu ispatlayamaz: yalnızca birvarlıkdeğil,birkişi,yalnızcabirgerçeklikdeğilamabirözne,yalnızcabirşeydeğilamabiri;sadecebirilkedeğilamabirBaba.

Buaynızamanda,dogmasızvemezhepsizbirinanışolanya-radancıhğındazayıfnoktasıdır. Okuyucularımdan biri, "Tann'ya inanıyorum, ama dinlerin, insanabenzeyenTanrısı'nadeğil.GerçekTanrı tanınmıyor..."diyeyazmıştı.Evet.Ama,O'nuhiçtanımasay-dıkTanrıolduğununasılbilecektik?

Tann'yainanmak,onuenazındanbiraztanıdığımızıvarsayar,budasadeceakıl,açıklama ya da bağışlama yoluyla mümkündür. Ama akıl, giderek yetersizolduğunukendikendine itiraf eder.Ohaldegeriye açıklamavebağışlama, yani

dinkalır...Hangisi?Buradaçokönemlideğil,çünküfelsefeninonlarıbirbirindenayırma imkânı yoktur. Felsefecilerin Tanrısı, birçoğumuz için peygamberlerin,mistiklerin ya da inananların Tanrısı'ndan daha az önemlidir. Pascal veKierkegaard, Descartes veya Leibniz'den daha iyi bir şekilde özü açıkladılar:Tanrı, düşünceden çok bir iman nesnesidir ya da daha ziyade hiç de bir nesnedeğilamaözne,kendini tamamenaşkaverastlantıyaverenbirözne.Pascal,birateşgecesinde,bunudenediğine inandı:"İbrahimpeygamberinTanrısı,MusapeygamberinTanrısı,DavudpeygamberinTanrısı,felsefecilerinvebilginlerindeğil.Kesinlik,duygu,sevinç,barış.İsapeygamberinTanrısı...Sevinç,sevinç,sevinç,sevincingözyaşları..."Bubirispatdeğildir,amahiçbirispatbudeneyimolmaksızınimaniçinyeterliolamaz.

Felsefenin durduğu yer belki de bu noktadır. Karşılaştığımız şeyi kanıtlamakneyeyarar?Karşılaşmadığımızbirşeyinasılkanıtlayabiliriz?Varlıkbiryüklemdeğildir, Kant bu konuda haklıdır ve Hume da bu nedenle, "bir varlığı neispatlayabiliriz, ne de çürütebiliriz," diyordu. Varlık ispatlanamadığından dahaçokortayaçıkar:Kendikendinisınaramakanıtlamaz.

Sınamanın kanıt olduğu söylenir, ama hayır, çünkü burada ne yinelenir, nedoğrulanır,neölçülür,nedetamameniletilebilir.Sınamahiçbirşeyikanıtlamaz,çünküaldatıcıveyanlıştır.Birhayalmi?Biresrimemi?Bunlanuyuşturuculardasağlar.Peki,biruyuşturucuneyikanıtlar?Tann'yıgören,O'nugerçektengördüğünümüyoksasanrıladığınımınasılbilir?Onuduyan,gerçektenO'numudinlediğiniyoksa O'nu kendisinin mi konuşturduğunu nasıl bilir; varlığını, aşkını,bağlayıcılığını hisseden, bunlan algıladığını ya/ da düş kurmuş olduğunu nasılbilir?İmanınıngerçekliğinden,uyuduğumdagördüğümrüyalardaneminolmamdandaha fazla emin olan bir inanan tanımıyorum.Bir kesinlik, sadece öznel olarakkaldıkçahiçbirşeykanıtlamaz.İmandiyeadlandırdığımızşeydebudur."Sadeceöznel olarak yeterli olan bir inançtır," diye yazar Kant ve bunun için de -nekuramsalolarak,nedeuygulamada-herhangibirinekabulettiremeyeceğimiz birinanç.

Başkabirdeyişle,Tanrı,birgizemdendahaazbirkavram,sorudandahaazbirolgu, bahisten daha az bir sınama, bir umuttan daha az bir düşüncedir.

Umutsuzluktan kaçmak için varsayıİması gereken şeydir (Kant'ta pratik aklınpostulalannınişleviböyledir)vebundandolayıda,umutimankadarteologalbirerdemdir; çünkü nesne olarak Tann'yı alır. "Umutsuzluğun karşıtı, inanmaktır,"diye yazar Kierkegaard: umudumuzu tümüyle hoşnut edebilecek tek varlıkTanrı'dır.

Bu,bir kezdahahiçbir şeykanıtlamasa da, tamamlamak için onu kabul etmekgerekir:Renan'ındediğigibi,hakikatinüzgünolmasınısağlayabiliyorsaumutbirkanıt değildir. Ama ümit etmek için hiçbir şey bırakmayan delillerin ne değeriolur?

Ümitettiğimizşeynedir? İlahilerin ilahisinindediğigibiaşk,ölümden,kinden,şiddetten,hepsindendahagüçlüolsunvegerçektenTanrıolabilecektekşeybudur:Güçlü aşk, kurtarıcı aşk ve mutlak bir şekilde sevilesi olan tek Tanrı -çünkümutlakbirşekildesevecenolur-.AzizlerinvemistiklerinTanrısı:"Tanrıaşktır,"diye yazar Bergson. "Ve aşkın nesnesidir; gizemciliğin tüm katkısı buradadır.Mistik,buikiliaşktansözetmeyiaslabitiremez.Betimlemesibitmez,çünkütasvirettiği şey anlatılamazdır. Ancak, betimlemenin açıkça söylediği şey, ilahi aşkınTanrı'dangelenherhangibirşeyolmadığıdır:bu,Tann'nıntakendisidir."

Bu Tann'nın bir ferden (bir arzu nesnesi) daha az bir hakikat (bilgi nesnesi)olduğunaitirazedeceğiz.Şüphesiz.AmaO'nainanmak,buyücedeğerin(aşk)aynızamanda yüce hakikat de (Tanrı) olduğuna inanmaktır. Bu, kendi kendiniispatlamaz. Bu, kendi kendini çürütmez. Ancak kendi kendini düşünebilir, ümitedebilirve inanabilir.Tanrı,ölçütübelirleyenhakikattir -Doğruluğunve İyiliğinbirleşmesi- ve bu bağlamda, bütün hakikatlerin ölçütüdür. Bu yüksek seviyede,arzulanabilirveanlaşılırolaneştir,diyeaçıklarAristotelesveeğervarise,Tanrıolan bu kimliktir, diyor. Sadece onun, bizi tamamıyla tatmin edebileceği veyaavutabileceği daha iyi nasıl söylenir? "Yalnızca Tanrı bizi kurtarır," diye kabulediyorduHeidegger.Ohaldeonainanmakveyaselametindenvazgeçmekgerekir.

Sonuca bağlamak için şunu söyleyelim: Tanrı anlam yaratır ve anlam verir;öncelliklebütünanlamlaroolmadanölümünçılgınlığınasürüklenebileceğiiçinveikinciolarakdasadecetekbirözneiçinanlamlıolduğu,yanisadecemutlakbirözneiçinmutlakolarakanlamlıolduğuiçin.Tanrı,anlamlarınanlamıdırvebunun

içindesaçmanınyadaümitsizliğinkarşıtıdır.

Var mıdır? Bunu bilemiyoruz. Tanrı, varlık sorusunun, doğru sorusunun, iyisorusununyanıtıvebuüçyanıt-veyabuüçkişi-birolur.

Ancak varlık yanıt vermez; bu, dünya diye adlandığımız şeydir. Ancak doğruyanıtvermez;bu,düşüncediyeadlandırdığımızşeydir.

İyimi?Odahenüzyanıtvermezvebudaumutdiyeadlandırdığımızşeydir.'

Ateizm"inançkurtarır,ohaldeyalansöyler."

NIETZSCHE

Ateizmbenzersizbirfelsefinesnedir.Birinançtır,amaolumsuz.Birdüşüncedir,amanesnesininboşluğundanbeslenir.

Etimoloji,bunuyeterinceaçıklar:Büyük theos'un (Tann'nın) önündeki, yoksunbırakmayı ifade eden şu küçük a... Ateist olmak, tanrısız olmaktır, ya hiçbirTann'yainanmadığımıziçinyadahepsininyokluğunudoğruladığımıziçin.Bizimkigibitektanrılıbirdünyada,sonuçolarakfarklıikiateizmiayırtedebiliriz:Tann'yainanırolmamak(olumsuzateizm)yadaTann'nınvarolmadığınainanmak(olumlu,hatta militan ateizm). Bir inancın yokluğu ya da bir yokluğa inanış. Tann'nınyokluğuyadaTann'nınolumsuzlanması.

Yine de bu iki ateizm arasındaki farkı fazlasıyla vurgulamaktan kaçınacağız.Bunlar, iki ırmaktan çok iki akıntıdır; aynı kampta olan iki uçtur. Bütüninanmayanlar, doğal olarak ikisi arasında yer alabilir, tereddüt edebilir, gidipgelebilir...Yinedebiridiğerindendahaazateistdeğildir.Tann'yainanırızyadainanmayız:Seçeneğinikincikısmınıseçenherkesateistin

Ya bilinemezci? Bilinemezci, seçimi kabul etmeyendir. Bu anlamda, olumsuzateizmolarak adlandırdığımşeye çokyakındır, bukendineözgü işaretidir, Tannolasılığına daha açıktır. Metafizik bir merkezicilik ya da dini bir kuşkuculukgibidir. Bilinemezci taraf ol-' maz. Kesip atmaz. Ne inançlı, ne inançsızdır:Sorunuaskıdabırakır.Bununiçinçokiyinedenlerivardır.Tann'nınvarolduğunubilmiyorsak (eğer biliyor olsaydık, bu soru artık sorulmayacaktı) nedenvarlığından bahsetmek gerekir?Neden bilmediğimiz bir şeyi doğrulamak ya dayadsımak gereksin? Etimoloji, burada da aydınlatıcıdır. Yunancada Agnöstos,yabancıyada tanınmayandır.Bilinemezci,dinalanında,Tann'nınvarmıyokmuolduğunubilmeyenvebubilgisizliğetutunandır.Bilinemezci,bilgisizliktendolayınasıl kınanabilir?Alçakgönüllülük onun yanında gibi görünür.Aydınlanma onunyanındagibigörünür.Örneğin,Protagoras'ınşugüzelsözü:"Tanrılarhakkındane

neolduklanna,nedeneolmadıklannadairhiçbir şey söyleyemem. Pek çok şeybunubilmeyiengelliyor.Öncelikle sorununkaranlığı venihayet insanyaşamınınkısalığı."Doğalolarak,saygınvehattaiyianlamlıbirdurum.Budurum,inananıve ateist ikisi için ortak olan aşırılıklarına götürür:Her ikisi de onun hakkındabildiklerindendahafazlasınısöyler.

Fakat,bilinemezciliğingücünüveaynızamandazayıflığınıortayaçıkaranbudur.Eğer bilinemezci olmak sadece Tann'nın var olup olmadığını bilmemek olsaydıhepimizin bilinemezci olması gerekirdi; çünkü içimizden kimse bu sorununcevabına sahip değildir. Bu anlamda bilinemezcilik, felsefi bir duruştan çok,insanlık durumunun bir verisi olur. Eğer sana, "Tanrının var olmadığınıbiliyorum,"diyenbirivarsaobirateistdeğil,birbudaladır.Yadaşöylediyelim:inançsızlığınıbilgisananbirbudala.Yineaynışekilde,birisana"Tanrınınvarolduğunubiliyorum,"derseodainançlıbirbudaladır.Şunoktaüzerindeısrarladurmakgerekir.Hakikatinneolduğunubilmiyoruz.İnançveinançsızlıkkanıtsızdırve onları tanımlayan da budur. Bildiğimiz zaman artık inanmaya ya dainanmamaya yer yoktur. Mantıkçıların dediği gibi, bilinemezcilik anlamadakaybettiğini anlam genişlemesinde kazanır. Eğer herkes ona bağlıysa, onunlaövünmeninneanlamıkalır?

Bilinemezcilik,bilgisizliğininbasitdoğrulamasındandahaileriyegittiğitakdirdefelsefi olarak açıklayıcı olur: Bu doğrulamanın yeterli olduğunu ya dadiğerlerindendahadeğerliolduğunudoğruladığında.Bu,seçmemeyiseçmektir.Budaayrımyoluyla,ateizminneolduğunuyeterinceaçıklar:Olumsuz(Tanrı'yainanırolmamak) ya da olumlu (Tann'nın var olmadığına inanmak) ama her zaman birtavıralma,birtaraftutma,yanıtvarsayanbirseçim.İştebunoktadabilinemezciliksoruyayaklaşırveonuaçıkbırakır,budaonungücüvesınırıdır.

Bilinemezcitaraftutmaz.Ateistisetutar:Tanrı'yakarşıyadadahaçokTann'nınvarlığınakarşıtavıralır.

Neden?Kanıt yoktur ve bu konuda ateistler her zaman inananlardan çok dahaaydın olmuşlardır. Ateizm tarihinde, ünlü ve sözde 'Tann'nın varlığınınkanıtlan"na denk hiçbir şey yoktur. Bir şeyin var olmadığı nasıl kanıtlanır?Örneğin, kim Noel Baha'nın var olmadiğini kanıtlayabilir? Ya da hayaletlerin

olmadığını? Tann'nın var olmadığı nasıl kanıtlanabilir? Aklımız, hiçbir şeyinonunönünegeçmediğininasılispatlayabilir?Özde,kendigücünündışındaolacakbirşeyinasılçürütebilir?Bu imkânsızlık,yinedebiziaptallığagötürmeznededüşünmektenvazgeçmemizidoğrular.Kanıt yok ama savlar var.Ateist olduğumiçindebusavlardanbirkaçınıanaçizgileriyleaktarmakistiyorum.

Birincisi, çok basit, tamamen olumsuzlayıcıdır: Ateist olmak için güçlü birneden, öncelikle karşıt delillerin zayıflığıdır. "Kanıtların" olduğu gibideneyimlerin de zayıflığı. Eğer Tanrı var olsaydı, kendi kendini daha çokgöstermeli ya da daha çok hissettirmeliydi! Neden Tanrı kendini bu derecesaklıyorolsun?Genelolarakinançlılarbuna,"Özgürlüğümüzükorumakiçin,"diyeyanıtverirler:EğerTanrıkendinibize tümgüçlülüğüyle gösterecekolsaydı, onainanıpinanmamaktaartıközgürolmayacaktık.

Bu yanıt benim için doyurucu değildir. Çünkü öncelikle, bu cevap Tanrı'dan(zavallı, kendi özvarlığından nasıl şüphe edebilir?) ve onun pek çokpeygamberinden(onugönnüşolduklarıvarsayılan)dahaözgürolduğumuzusöyler,budafelsefiveteolojikolarakdüşünülmesizorbirşeydir.

Buyanıtıdoyurucubulmamamın ikinciaçıklamasıdabilgisizliğin,bilgiyegöreherzamandahaazözgürolmasıdır.Çocuklarınözgürlüğünesaygıgöstermek içinonları bilgilendirmekten vaz mı geçmeliydik? Bütün eğitimciler ve bütünebeveynler bunun tersini söyler. Gençler ne kadar çok bilirlerse o kadar özgürolurlar!Bilgisizlikaslaözgürlükdeğildir;bilgiaslaonahizmetetmez.

Ve sonolarakbu savbanabugün egemenolanTanrıBaba imgesi ile uyuşmazgeliyor. Çocuklarımın özgürlüğüne saygılı olmam, hiç kuşkusuz istenilen birşeydir. Ama beni sevme ya da sevmeme, bana itaat etme ya da etmeme, banasaygılı olma ya da olmama özgürlükleri en azından benim var olduğumubilmelerini gerektirir! Çocuklarının özgürlüğüne saygılı olmak için, onlarlayaşamayı, onlara eşlik etmeyi ve hatta özellikle kendini tanıtmayı reddeden birbabanekadaracıklıolur!Vahiymi?Amahangibaba,çocuklarınıyetiştirmekiçinyüzyıllardan beri ölü olan ötekilerine hitaben söylenmiş ve kendilerine sadeceanlaşılmaz ya da şüpheli metinler aracılığıyla intikal etmiş metinlerle yetinir?Hangi baba, çocuklarıyla doğrudan konuşmak ve bağrına basmak yerine, onları

belirli eserlereyadamüritlerinin eserlerineyönlendirir? (Vehangi esere? İncilmi?Kuranmı?Upanişadmı?)TuhafbirBabaolantuhafbirTanrı!Vehangibaba,çocukları acı çekerken kendini hâlâ görünmez kılan bir Baha'dan daha canidir?Auschvvitz'de, Ruanda'da kendini göstermeyen, çocukları mutsuzluk ve korkuiçindeyken kendini saklayan bu Baba kimdir? Pascal'in ya da Isaıe'nin gizliTanrısıkötübirbabadır.Onunasılsevelim?Onanasılinanalım?Ateizmgerçeğeçok daha yakın bir varsayımdır. Eğer Tanrı kendini göstermiyorsa ve kendinigizlemesinianlayamıyorsakbelkidebuçokbasitbirşekilde,sadecevarolmadığıiçindir.

İkincikanıtdaaynışekildeolumsuzlayıcıdır,amabukez,deneyselolmaktançokkuramsaldır. Düşünce alanında, Tann'nın başlıca gücü, dünyayı, yaşamı vedüşüncenin kendisini açıklamaktır. Ama Tanrı, eğer varsa, tanımsal olarakaçıklanamazsa,ozamanbuaçıklamanınnedeğerivardır?Dinmümkünbir inançolabilir, bunu inkâr etmiyorum. Saygın da olabilir, buna da bir şey demiyorum.Benimsorguladığımonundüşünseliçeriğidir.Birdin,anlamadığımızherhangibirşeyi(evrenin,hayatın,düşünceninvarlığı...)bundandahadaazanladığımızbaşkabir şeyle (Tanrı) açıklayan bir öğretiden başka nedir? Mantıksal açıdan buaçıklamanınnegibibirdeğerivardır?Bu,Spinoza'nındediği gibi "bilgisizliğinsığınağıdır" ve bunun, onun Tanrısı için geçerli olduğundan endişeleniyorum."Tanrı,yaniherbiriebedivesonsuzbirözüifadeedensonsuzsayıdaözelliktenoluşmuşbirtöz,zorunluolarakmevcuttur."Etik'teokuduğumuzbudur.Ama,böylebir Tanrı ve bu sonsuz öznitelikldr hakkında ne biliyoruz? Hiçbir şey, bizebenzeyenyadabizenüfuzedenşeyin(enginlik,düşünce)birTanrıolmadığındanbaşkahiçbirşey.Ohaldeonainanmakneden?Bunoktada,Freud'unhakkıvardır."Bilgisizlikbilgisizliktir;ondançıkmışherhangibirşeyeinanmayahakkımızyok."Yadainanmayahakkımızvar,amabu,bilgininyerini tutamaz.Pironizminzaferi.Tanrı söz konusu olduğunda, bilgisizlik, herhangi bir inancı ya da aklıdoğrulayamaz.

Ohalde,neolursaolsunherşeyiTanrı 'ylaaçıklamak(veherşeyiaçıkladığınıileri sürmek!), hiçbir şeyi açıklamamak ve bir bilgisizliğin yerine bir diğerinikoymaktır.Buneyeyarar?

"Ateistdeğilim,"dedibirarkadaşım,birgizeminolduğuna inanıyorum."Güzel!Ateistolmakiçin,birgizemeinanmamakmıgerekir?Herşeyibildiğini,herşeyianladığını, her şeyi açıkladığınımı iddia etmek gerekir? Bu artık ateizm değilbilimcilik,körlük,budalalıkolur.Evrendeherşeyiaçıklayabiliyorolsaydıkbile,kibundançokuzağız,yinedeaçıklanmasıgerekenbirşeykalırdı,evreninkendisive bunu açıklayamıyoruz. Ya sonra, yargılayacak, hareket edecek, sevecek,yaşayacakbirşey,hiçbirbiliminyetmeyeceğibirşeykalır.Ateistolmak,akıllıvebilinçliolmayıengellemez.Bu,ateizmi,dargörüşlübirateizmolanbilimciliktenayırır. Bilim cilik, bilim dinidir: Ateizmin,materyalizmin ya da akılcılığın özüdeğildir; bütün bunların dogmatik ve dinci bir şekilde fosilleştiril-mesidir.İnanmayanlarındinidirdiyelim.Buradakibuözgürdüşünce,neredeyseherzamandüşünceözgürlüğününkarşıtıdır!

Bilimler her şeyi açıklamaz, akıl her şeyi açıklamaz, bu kaçınılmazdır.Bilinmeyen, anlaşılmayan, gizemli bir şey vardır ve her zaman da olacaktır.Bilimciler, bunu yadsımakta haksızdırlar. Ama inananlar hangi hakla bu gizemikendilerinemaletmeyi,kendilerindegizlemeyi,sadecekendilerineaitbirözellikhalinegetirmeyiisterler?Birgizeminolmasınedinihaklıkılar,nedeaklıhaksız!Bu dogmatizmi, ister dini ister akılcı olsun bütün dogmatizmleri haksız kılar.Bunun içindirki,özellikledesadecekendidogmalarıylavarolandinlerihaksızkılar.Bir bilginin, bilime hayran olmaya ihtiyacı yoktur.AmaTanrısı'na hayranolmayacakbirinanannasılolur?

Ateist olmak, gizemi reddetmek değildir; onu, bir inanç ya da boyun eğişle,ondankurtulmayı yadaonu zararsızcaazaltmayı kabul etmemektir.Bu, her şeyiaçıklamakdeğildir;herşeyi,açıklanamazolanlaaçıklamayıreddetmektir.

Bunun tersine, Tanrı'ya inanmak, dünyaya gizem eklemek değildir; bu gizeme(telaffuzedilemezbileolsa)birisimeklemekvebugizemisakin,basitbirşekildebirgüçyadaaile,ittifakyadaaşkhikâyesineindirgemektir.GüçlüTanrı,yaratıcıTanrı, yargılayan ve bağışlayıcı Tanrı:"Göklere ait olan Tanrımız..." Bu herşeyiaçıklar,amaaçıklanamazolanbir şeyle.Ohaldebuhiçbir şeyi açıklamaz;sadecegizeminyerinideğiştirir,hemenhemenherzamanin-sanbiçimciliktenyana."Başlangıçta,Tanrıgöğüveyeriyarattı,sonradakendisuretindeinsanı."Bu,

bizi içerenevreni,bizebenzeyenbirşeyleyadakendisinebenzediğimiz biriyleaçıklamaktır.

"EğerTanrıbizikendisuretindeyarattıysa,bunuonaen iyişekilde iadeettik,"diye yazarVoltaire. Psikolojik olarak bundan daha anlaşılır ne olabilir. Felsefiolarak bundan daha kuşkulu ne olabilir? Evren, İncil'den ya daKuran'dan dahagizemlidir.Evreniniçerdiğibukitaplar,onunasılaçıklayabilir?

Enküçükbirçiçekbileakılsırermezbirgizemdir.Amanedenbugizemin,imaniçindeçözülebilirolmasıistenir?

Özbizeyabancıdır.AmanedenbilinmeyeninTanrıolmasıis,-tenir?

Diğerüçkanıtdahaolumludur.Birincisihemdahabasit,hemdahagüçlüdür:Bu,kötülükkanıtıdır.DünyanınherşeyemuktedirveiyibirTanrıtarafındanyaratılmışolduğunakolaycainanabilme-miziçindünyadaçokfazlakorku,çokfazlaacı,çokfazlahaksızlıkvardır.

Bu çıkmaz, Epiküros'dan ya da Lactance'tan beri bilinmektedir: Ya Tanrıkötülüğüortadankaldırmak ister, amabunuyapamaz,ohaldeher şeyemuktedirdeğildir; ya da bunu yapabilir, ama istemez, o haldemükemmelen iyi değildir.Biriyadaötekideğilse(venebirineötekideğilse;kötülüğüortadankaldırmayıistemiyorvebunuyapamıyorsa)hâlâbirTanrımıdır?Bu,Leibniz'indilegetirdiğigibi bütün teodize (Tanrı'nın iyiliğini kötülüğe rağmen açıklamaya çalışandisiplin)sorunudur:"Tanrıvarsa,kötülükneredengeliyor?Tanrıyoksa iyiliknereden geliyor?" Ama kötülük imana, iyiliğin ateizme karşı yaptığından çokdahagüçlükarşıkoyar.Çünküdahatavizsiz,dahasınırsız,dahaindirgenemezdir.Bir çocukmu gülüyor?Bunu açıklamak için bir Tanrı'ya pek ihtiyaç duymayız.Ama bir çocuk öldüğü zaman, bir çocuk tüyler ürpertici şekilde acı çektiğindeböyle midir? Kim bu çocuğun önünde, annesinin önünde Tann'nın büyüklüğünüonunyaratıcısınınharikalığınıyüceltmeyecesareteder?Oysa,yeryüzündeherannekadarçocukkorkunçbirşekildeacıçekmektedir?

İnananlar,karşısavolarakbukorkunçluklardandaimainsanınsorumluolduğunuileri sürerler... Şüphesiz öyledir. Ama insan ne kendinin ne de bütün bunlarınsebebidir. Özgürlük her şeyi açıklamaz. Günah her şeyi açıklamaz. Diderot'nun

iğneli şakaları akıllara gelir: "Hıristiyanların Tanrısı, elmalarını çocuklarındandahaçoksakınanbirbabadır."

Bu,YahudilerinyadaMüslümanlarınTanrısıiçindegeçerlidir.Bu,sevgininvemerhametin Tanrısı olduğu varsayılan bütün tanrılar için geçerlidir; başka türlünasıl Tanrı olur? Neden, hiçbir babada kabul etmeyeceğimiz şeyleri ondahoşgörmek zorundayız? Paris'in büyük bir hastanesinin çocuk hastalıklarıservisindesaatlercekaldığımolurdu.Buda,insanhakkındasonderecegüçlübirfikiredinmemisağladı.Vevarise,Tanrıhakkındadabirokadarolumsuz.MarcelConche'un haklı olarak yazdığı gibi: "Çocukların acı çekmesi mutlak birkötülüktür."Bu,tümteodize'yiimkânsızkılar.Hiçbirhatanınaçıklayamayacağıyadadoğrulayamayacağınekadarcanavarlık?İlkgünahtanöncenekadarçokacı?Hatta insanlığınvar oluşundanöncenekadar çokkorku?Ceylanları kaplanlara,çocuklarıkansereterkedenbuTanrınasılbirtanrıdır?

İkincikanıt daha özneldir ve öyle olduğu için onu da buraya alıyorum.Genelolarak insanlık ve özel olarak da kendim hakkında, bizi bir Tann'nın yaratmışolduğunu tahayyül edecekkadar iyi fikre sahip değilim.Bu, bu kadar küçük birsonuçiçinfazlabüyükbirnedenolurdu!Heryerdeaşırıbirsıradanlık,aşırıbiralçalma,Pas-cal'indediğigibi,aşınbirsefaletveçokazyücelikvar.

Butopraklarüzerindebunudahadaçoğaltmayahiçgerekyok.İnsandanherkaçışhaksızlıktır. Böyle bir hareket; sanki kahramanlar hiç var olmamış gibi, cesurinsanlarhiçyaşamamışgibivarsaymakvebununsonucundadabudalaca,kötülereve alçaklara hak vermek olur. Ama kahramanların da onları insan yapanözellikleri,cesurlanndazayıflıklarıvardır.Nebiri,nedediğerivarolmakyadaanlaşılır olmak için bir Tann'ya ihtiyaç duyar. Cesaret yeter. Nezaket yeter.İnsanlık yeter. Tersinden bakarsak, hangi Tanrı sayılamayacak kadar çok olannefreti, şiddeti,alçaklığı,aptallığıdoğrula-yabilir?Canavarlanyada serserileribirtarafabırakalım.Berg-son'undediğigibi,çokbasitbirşekildekendinibilmek,insanahayranlıkduymaktançok,ondanyakınmayayadaonuaşağılamaya sebepolur.Aşın bencillik, böbürlenme, korku. Çok az cesaret ve cömertlik. Kendinedönükaşırısevgivekendindenbaşkasıiçinçokazsevgi.İnsanlık,çokgülünçbiryaratılıştır.BirTanrınasılbunuistemişolabilir?

Dinde,dinintümündeaşınbirkendinibeğenmevardır(eğerTannbeniyarattıysa,bu zahmete değdiğim içindir!) ve bu da ateist olmak için bir nedendir. Tann'yainanmak,kibirlilikgünahınıişlemekolur.

Bunun tamaksine,ateizmbir tür tevazudur.Kendini,gerçekteolduğumuz gibi,bir hayvan olarak kabul etmek ve bize insanolmak yükümlülüğünü bırakır. Buyükümlülüğü, kendi çapımızda yarattığının derinliklerine inebilmemiz için,Tann'nınbizeverdiğidüşünülür.Belki.Amacevabınbenitatminedebilmesiiçin,yükümlülükaşırıağırvebizimgücümüzaşınderecedekısıtlıdır.Bizimgibiküçükvarlıklariçin,doğabanaçokdahamakulbirnedenolarakgörünmektedir.

Üçüncüolumlukanıtdahafazlaşaşkınlıkuyandırabilir.Tan-rı'ya inanmıyorsam,buaynı zamanda ve belki de özellikle, var olduğunu tercih etmemdendir. Buna,Pascal'iniddiasınıntersidediyebilirizistersek.Enelverişliolanıdeğil-düşüncene bir ticaret ne de bir piyangodur- ama gerçeğe en yakın olanı düşünmek sözkonusudur.OysabanaöylegeliyorkiTanrıhakikateyanlıktannekadaruzaksaokadarçokarzulanır:Engüçlüarzularımızaöylesineuygundüşerki,acabaO'nusadecebununiçinmiicatettiksorusugelirakla.

Hepsindendahafazlanearzuediyoruz?Ölmemek,kaybetmişolduğumuzsevgilivarlıklarıyenidenbulmak,sevilmek...Pekidinbizenediyor,örneğinHıristiyanlıkdini?Ölmeyeceğimiziyadaenazındangerçektenölmeyeceğimizi,yahutyenidendirileceğimizi; buna bağlı olarak da kaybetmiş olduğumuz sevgili varlıklarıyenidenbulacağımızı, zatensonsuzbir sevgiyle sevildiğimizi...Dahane istenir?Elbettehiçbirşey,dinişüphelikılanşeydebudur!Hangimucize ile,olupbitenibilmeyen gerçek, arzularımıza bu derece uyar? Bu, Tann'nın var olmadığınıkanıtlamaz -çünkü tanım olarak mucizeleri gerçekleştiren O'dur- ama Tann'nıngerçek olmak için fazla iyi olup olmadığı, O'na inanmanın kendi arzulannıgerçekmişgibi kabul etmekolupolmayacağı,kısacadinin sadecebir yanılsama(Freud'unkullandığı anlamda)olupolmadığı sorusunu sormaya iter. Tam olarakbir hata değil (şunu tekrarlayalımkiTanrı var olabilir), ama "insani arzulardantüreyen bir inanç" anlamında. Bu, inancı çürütmeksizin, onu kırılgan yapar."Dünyanınyaratıcısıbir

TanrıveiyilikledolubirYaradanolması,evreninahlakibirdüzenivesonraki

hayat olması şüphesiz çok güzel olurdu, ama bütün bunların tam olarak dakendimiziçinarzuladığımızşeylerolmasıçoktuhaftır,"diyeyazarFreud.Tanrı'yainanmakNoelBaba'yainanmaktır,amabinkatdahafazla,hattasınırsızbirgüçle.Bu, diğerinin ya da onun kaybının tesellisi olsun diye kendine yedek bir Babavermektir,gerçekKanun,gerçekAşk,gerçekGüçolarakvebiziolduğumuzgibisevmeyi,bizihoşnutkılmayı, bizi kurtarmayı kabul edenbirBaba...Bunun arzuedilmesiniçokiyianlıyorum.Amanedenonainanmakgereksin?"İnançkurtarır,ohalde yalan söyler," diyor Nietzsche. Zanlı olmamak için, inanç bizi fazlasıylahoşnutkılar,diyelim.

Sana,"Paris'teEüksemhurgHahçcsi'niı.arkasında,parkmanzarasınahâkim,altıodalıbirdairealmakistiyorumveyüzbinfranktanfazlavermekistemiyorumve

bunun olabileceğine güveniyor, inanıyorum!" dediğimi düşün. Olsa olsa kendikendine:"Hayalkuruyor;arzusunugerçekgibidüşünüyor,"diyebilirsin.Kuşkusuzçok da haklı olursun. (Bu hiçbir şey kanıtlamasa bile, çılgın bir satıcıylakarşılaşmayacağımı kim bilebilir?) Oysa, Tann'nın var olduğu, öldükten sonradirileceğimizgibişeylersöylendiğizamanbusana,Lüksemburg'unarkasındayüzbinfranklıkaltıodalıbirdaireninvarlığındandaha inanılmazgelmiyormu?İştebu ya Tanrı hakkında edindiğin küçük bir fikirden ya da ev hakkında bildiğinbüyükbirgerçektenkaynaklanır.

Bunun tersine, ateistin tavn, çok kere haksız olmayı göze alsa da, çok dahagüçlüdür.Bu,onunhaklıolduğunukanıtlamaz,amaonu,ötekilerindeolduğugibisadecekendini teselli etmekyada inandırmak içinolduğudüşüncesine daha azşüphelikılar.

Burada sadece birkaç olası kanıttan söz etmek istiyorum. Herkes, gücü vesınırları kendi değerlendirir. Tann'nın varlığı, akılcı düşünüldüğünde safdışıbırakılamayacak bir olasılıktır. Ateizmi, olduğu şey yapan da budur: Bir bilgideğil,amabirinanç,birkezdahabelirtelim,birkesinlikdeğil,amabiriddia.

Bizi hoşgörüye iten budur. Ateist ve inananı birbirinden ayıran şey yalnızcabilmedikleridir.Bunasıl bildikleri şeylerdendahaönemli olur:Yaşamın, aşkın,sefaletinerağmenacıçekenvesaygıninsanlığın,acıçekenvecesurinsanlığınbir

deneyimi mi? Bu benim sadakat dediğim şeydir, başka türlü imanlarının ya daimansızlıklarınınkarşı karşıya getireceği insanları birleştiren şey. Bilmediğimizbirşey içinbirbirimiziöldürmekçılgınlıkolur.Bildiğimizyadakabulettiğimizşey içinbirliktemücadeleetmekdahayeğdir: İnsanveuygarlıkhakkında belirlibirfikir,dünyayıvegizemiyerleştirmeninbirşekli(nedenhiçbirşeyyerineoradabir şeyler var?), aşkın ve merhametin belli bir deneyimi, ruhun belirli birgereksinimi... Bir din olmayan ama bir ahlak olan "hümanizm" diyeadlandırdığımızşeybudur.İnsanaveinsanıninsanlığınasadakat.

Bu, hiçbirTann'nın yerine geçmez.Bu, hiçbirTann'yı ortadankaldırmaz.Amahiçbirdinvehiçbirateizm,busadakatolmaksızıninsancakabuledilebilirolmaz.

Sanat"Düşüncede olduğu gibi, sanatta da aradığımız şey

hakikattir."

IIEGEL

Sanat,birinsanyapısıdır.Kuşyuvası,kuşcıvıltılarıbirersanateserideğildir,an kovanı ve arıların dansı da sanat eseri sayılmaz. Fark yaratan şey, güzellikdeğildir. Hangi simgesel ressam, yapıtlan-nın doğanın bize sunduklanndan dahagüzelolduğunuveonlangörmedenonlantaklitettiğiniiddiaedebilir?Hangisoyutressam gökyüzünden ya da okyanustan daha iyisini yapar? Hangi heykeltıraşhayattanyadarüzgârdandahaetkilidir?Venihayetkaçmüzisyeninyapıtı,duyulanilkbülbülsesindendahaçokhoşumuzagider?

Güzellik, sanatın erekleri arasında en mümkün olanlardan biridir, ama sanatıtanımlamaya yetmez. Doğa da güzeldir, hatta çok daha güzeldir. Eğer teksanatçılıktansa, bu öncelikle bir zanaatçı gibi (maymun da bir alet yapabilir),güzelliktenanlayanbirigibi(kabaranbirtavuskuşukarşısındadişisinindeestetikbirçeşitzevkduymadığınıkimbilir?)yadabuikiyetininbirleşmesigibideğildir.Birsanateserisadecebiretkinliğingüzelürünüdeğildir,nedehergüzelürünbirsanateseridir.Bununolmasıiçinbaşkabirşeygerekir,insansızbirdoğadabunasahipdeğildirvehiçbirhayvandabunualgılamaz.Nedirgereken? İnsanlığın takendisidir, kendini dünya ve kendisi hakkında sorgulayan, bir hakikat ya da biranlam arayışı içindeki, soru soran ya da yorumlayan, ruhu olan bir insanlık,kendini doğanın içine atmak, Hegel'in dediği gibi kendini sadece onda bulmakşartıylasadecedoğanınkendisinesunduğuşeylericanlandırabilenbirinsanlık,kibuda-doğanesorguladığınedecevapverdiğinegöre-onudönüştürdüğünüyadayenidenyarattığınıvarsayar.Bu,sanatsızdayapılabilir.Fakatsanatbunuçokdahafazla ve iyi yapar. Zihin, burada yararlılık, güç ve etkililik olan alışılmışereklerindendahaazuzaklaşır.Sanatçı,yalnızcadünyayı taklitetmek istesebile,taklitetmekteolduğukendindenbaşka birmodel yoktur, çünküdünya asla kendikendininbenzeriniyapmaz.Sadecebakmakyeterliolsaydı,resimçokdahakolayolurdu. Ama bu sanat olur muydu? Müzikte, doğmakta olan eserin kendisi,

sanatçınınortayakoyduğubirçeşitfikir-amakavramsızvesözcüklerolmaksızın-değilsehangimodel?Rembrandt'ayadaMozart'abakınız.Bugüzellikdünyadandeğil. Bu hakikat dünyadan değil ya da sadece öncelikle Mozart'tan veRembrandt'tanolduğuiçinbudünyadan."Doğanınşeyleri,varolmaklayetinirler,"diye yazar Hegel. "Yalındırlar, bir kereliktirler, ama bir bilinç olarak insankendiniikiyeayırır:Tektir,amakendiiçindir."Bundandolayıdainsanınsanataihtiyacı vardır, "olduğu şeyi dışa vurmak" ve bunda "sanki kendisinin biryansımasını" bulmak için. İnsansız bir dünyayı yeterli bulan kimse burayakatılmasın.

Sanatta, insanlık hayranlık duyarak kendini hayranlıkla seyreder, sorgulayarakkendini sorgular, tanıyarak kendini tanır. Cisim-leşmemiş olan bu duyarlı kendiüstüne katlanma sanatın ta kendisidir. "Bütün sanatlar ayna gibidir, insan oradakendinde bilmediği şeyleri tanır ve kabul eder," diyor Alain. Şüphesiz. Ancakinsan, sanatta sadece kendine bakar.Daha çok da, içinde kendini tanıyama-diğıöylesinebir şeye-eğer içinde kendini tamamen kaybetmiyorsa-bakamadığı için.Dünya, içinde insanın kendini aradığı gerçek aynadır. Sanatsa yalnızca içindekendinibulduğubiryansıma.

O halde doğayı taklit etmek mi gerekir? Bu da olasılıklardan biridir.Yunanhlar'ıneskimimesis(taklit)sorunsalı,hernekadarçokaydınlatıcıolsada,zamanzamankısmiveindirgemecidir.Nebütünsanatlariçinnedesanatınbütünüiçin geçerli olabilir. Taklidin, müzikte ve mimarlıkta pek yeri yoktur. Çağdaşresminveheykelciliğinbüyükbirbölümüdebundankurtulmuşdurumdadır.Eğerbize yeni, hoş, güçlü hiçbir şey getirmiyorsa, bir romancı, ressam ya dasinemacınıngerçeği taklit etmesi bize ne katar?Bir sanat eseri, güzel bir şeyintakdimi değil, ama "bir şeyin güzel takdimidir" diyor Kant. Van Gogh'unAyakkabılar'm&,Chardin'inLa ta/e'ineyadaGoya'nınSiyah yağlıboyalarınabakınız... Güzeli taklit etmek değildir söz konusu olan, zaten buna ihtiyacı dayoktur,amaoradaolduğuzamanonuyüceltmek,yaratmakyadagüzeleksikveyagörünmez olduğunda onu ortaya koymak söz konusudur. Bugün, fo toğrafçıhğınbizeanımsattığışeybudur.Enküçükbir baskıbilekabul edilebilir bir taklittir.Ama ne kadar sanattır? Salt kendisi olarak ne değeri vardır? Taklit, sıklıkla

sanatınbiraracıyadagereksinimiolmuştur.Ancaksadecebiraraçtır,asılamaçdeğil. Diğerleri gibi bir gereksinim, şüphesiz her zaman güçlü, bazen koruyucuamaherzamangereklideğilvehiçbirzamandayeterlideğil.Güzelitaklitetmekmi?Bu,birkartpostalestetiğidir.Sanatçıyaratır;kopyalamaz.

Kantbizibugizemedahaçokyaklaştınr."Güzelsanatlardehanın sanatlarıdır,"diye yazar Kant. Fakat deha nedir? Bu soruya Kant, şu yanıtı verir: "Sanatakurallannı veren doğal bir yetenek ya da annağan." Bu yaratıcı gücün, Kant'ınistediği gibi doğuştan ya da sonradan edinilmiş olması pek önemli değildir;görünüşe göre hem biri, hem de ötekidir.Önemli olan veKant'ı haklı kılan, bugücünsanatakurallannıyalnızca "hiçbirbelirlikuralkoyamayacağımızbir şeyi"üretirken koyuyor olmasıdır. Deha, kullanma kılavuzunun tersidir, yine de aynızamanda onun yerini tutar. Herhangi bir kurala indirgenemez (sanatı teknikten,dehayıbeceridenayıranbudur)amasanatçıyaveonun takipçilerinekuralkoyar,bu kurallar her zaman gizemli ve örtük kalmış olsalar bile. Sanatta deha,öğrenilmeyen ama öğretendir. Taklit etmeyen ama taklit edilendir. Öykünmeyenamaöykündüğümüzşeydir.Bundandolayı,Malraux'nundediğigibi"resimyapmakmüzelerde öğrenilir". Çünkü ustalara hayran olarak ve onlara öykünerek belkionlardanbiriolmaşansınasahipolabiliriz.

Hemözgün,hemdekopyaolandehanınçelişkisiburadadır.Özgünçünküdehayı,herhangibirkurala,taklideyadabilgiyein-dirgeyemiyoruz.Ancakaynızamandakopya, çünküözgünlükyetmiyor (Kant, "Saçmadaözgünolabilir," diyebelirtir:Yüzyılımız sanatının bir kısmının ifadesidir bu), çünkü deha modellik ya dakaynaklıkyapabilmelidir,budaeserlerinin"taklitledoğmuşolmaksızın,biryargıkuralıyadaölçüsüolabilmesiiçinötekinintaklidineönerilebiliyorsaolmalarını"varsayar, diye ekler Kant. Her yerde olduğu gibi sanatta da herhangi bir şeyyapabiliriz. Ancak herhangi bir şey sanat değildir. Orta derecede yeteneklisanatçılar vardır, ama önemli olan onlar değildir. Yalnızca deha kanun yapar:Sanatkendiniyalnızcakendiistisnalarındatanır,bunlardaonuntekkuralıdır.

Büyüksanatçılar,yalnızlığıevrenselliğe,öznelliği nesnelliğe, kendiliğindenliğidisipline kanştıranlardır ve belki de sanatın, onu tekniklerden ve bilimlerdenayıran gerçekmucizesi de budur.Yayın kullanılmış olduğu tümmedeniyetlerde,

oklaruzunluklarınınüçteikisiyledengelerinikurar.Yinede,dikkatçekiciolanbuteknik birlik, insanlık hakkında -zekâsı ve biraz da uygulayıcısı olan insanlardışında- hiçbir bilgi vermez: İnsanlık her şeyi dünyaya ve onun kurallarınaborçludur. Bu, yaratıcılık değil icattır ve yaratılanın ne olduğu çok da önemlideğildir.LumiereskardeşlerolmasaydıyinedesinemayakavuşurdukamaGodardolmasaydı ne Serseri Âşıklardı ne de Çılgın Pierrot'yu seyredebilirdik.Gutenberg olmasa da er ya da geç matbaaya sahip olacaktık, ama Villon'suzAsılmışlarınBal-ladındm tek birmısra bile okuyamayacaktık.Mucitler zamankazandırır.Sanatçılarzamanıkaybettirirvekorurlar.

Bu bilimler için de geçerlidir. Nevvton'un ya da Einstein'ın doğum sırasındaöldüklerini düşünün. Hiç şüphesiz bilim tarihi değişirdi, ama içeriğinden çokhızında,yönelimindençokayrıntılannda.Böyleoldudiyeneevrenselyerçekimi,neenerjininveyığınlanndenkliğikaybolurdu.Birbaşkası,birazdahasonraonlanzatenbulacaktı,bundandolayıhâlâyaratımdeğildekeşifsözkonusudur.

Ancak Shakespeare,Michelangelo ya da Cezanne yaşamamış olsaydı, onlarınyapıtlarınayadayapıtlarınınyerinitutabilecekbirşeyeaslasahipolamayacaktık.Sadece sanat tarihininhızı,kişileriyadanükteli ayrıntılarıdeğil, ama en temeliçeriğivehattabirölçüdeyönelimidedeğişmişolurdu.MüziktarihindenBach'ı,Haydn'ıveBeethoven'ikaldıralım:Onlarolmadanmüziğinneolabileceğini kimbilebilir? Haydn olmasaydı Mozart ne yapardı? Peki ya Beethoven olmamışolsaydı,Schubert?Bacholmasaydıhepsineyapardı?Bunlarsanatıilerleten,onuyapılandıran dehalardır ve yerleri asla doldurulamaz, olmasalardı ne olacağıöncedenbilinemez.

Şöyle bir geçerken, aynı şeyi felsefe için de söyleyebileceğimizi düşünelim.Platon, Descartes, Kant, Nietzsche olmaksızın, felsefe, bugün gördüğümüzhalindentümüylefarklıolmuşolurdu.Felsefeninbirbilimolmadığınıkanıtlamakiçin de bu yeterlidir. Yine de felsefe bir sanatmıdır? Bu, bir tanım sorusudur.Ama felsefe en azından şu açıdan bir sanattır, belli sayıdaki eşsiz dehalarolmasaydı, yani sanattaki gibi özgün ve kopyalar, o da ya var olmayacak ya dabambaşka bir şey olacaktı: Kant'ın dediği gibi, bir felsefi yapıtın bize neverebildiğinivenevermesigerektiğiniyargılamakiçinbizekuralveölçüolanlar

onlardır.Bu, en azmümkünbir hakikatin yeterli bir güzellik yaratacağı bir akılsanatıdır,diyebiliriz.

Ama gerçek anlamıyla sanata dönelim. Geleneksel olarak altı tane sayılansanatlar (resim, heykel, mimarlık, müzik, dans, edebiyat) sözde farklıdır, bunauzunsüredir"yedincisanat"olaraksinemayı,hattasekizinciolarakdaçizgifilmiekliyoruz. Bu sanatların ortak neleri vardır? Öncelikle yukarıda anımsattığımöznellik, bununla dehalar evrensele ulaşabilir. Luc Ferry'nin dediği gibi"yaşamlarımızda yeri doldurulamaz olanı" ifade etmek söz konusudur, bütün busanatlar da ona katkıda bulunur. Tüm sahiplenme ya da çıkar arzularından uzakolarak, bizde uyandırdıkları hoş duyguda birleşirler. Kim, zevk almak veyakaramsarlığa kapılmak için bir Vermeer'e sahip olmak ister? Kim, Mozart'ıdinlerken ondan zevkten başka bir şey bekler? Hüzünlü bile olsa... Bu çıkargütmeyen zevk, geniş anlamlı bir sözcükle tanımlanır bu, güzellik diyeadlandırdığımızşeydir.Bu,sanatınesasıdeğildir,amagüzellikolmadandasanatneyeyarar?

Kant'agöre,güzelolan,çıkarsız,evrenselvegereklibirmemnuniyetinnesnesiolarakkavramsızbirşekilde tanınan(herkesin,bizimöylekabulettiğimizgüzelibulabileceği duygusuna sahibiz) ve herhangi bir amaç için olmasa da belli birereklilik biçimi taşıyan şeydir (hiçbir dış amaç varsaymadığı ölçüde bize çokdahagüzelgörünençiçekteyadayapıttabirereklilikalgılıyoruz).Kantçıolmayanbenimiçin,zevkalınmayanbirgüzelliğinolmadığınıbelirtmek isterimvebudabenimiçinyeterlibir,amaçtır.Poussin'indüşüncesi;"Sanatınamacı,büyükzevkalmaktır". Moliere'in düşüncesi: "Tek kural hoşlanmaktır". Kısaca, bu sevdiğişeydenhazalmadüşüncesidir.

Sevdiğişeydenmi yoksa bildiğişeyden zevk almakmı?Hem biri, hem öteki,sanatıendeğerlikılanbudur.Sanat -sözkonusunesne çirkinyada sıradan bileolsa-güzelliğiniortayaçıkartarakhakikatisevmemizeyardımeder. İkielma,birsoğan,birçifteskiayakkabı...Yadabirkaçnota,birkaçkelime...Vebirden,sankimutlağınkendisi oradaymış gibi olur, duvara ya da sessizliğe asılı, ihtişamının,sonsuzluğunun, hakikatinin içinde parlar gibi sanki asla açığaçıkmayacakmışçasına...Proust,"Gerçekhayat,nihayetkeşfedilmişveaydınlanmış

hayat, bunun sonucunda da gerçekten yaşanmış tek hayat, edebiyattır," diyeyazıyordu. Bu daha çok, şu demektir, bütün sanatlar gibi edebiyat da, yineProust'un dediği gibi "sanatçıda olduğu kadar bütün insanlarda da her an olan"ama dikkatsizlikten, yeteneksizlikten herkesin göremediği ve sanatçının kendibiricikliği içinde bize sunduğu bu gerçek hayatı algılamada ve ona uyumsağlamada bize yardım eder. Güzellik buna yetmez. Hakikat buna yetmez.Çirkinlik ya da Nietzsche'ye rağmen, yanılsama da bunun için yeterli değildir.Güzele ve gerçeğe ihtiyacımız var, ama daha çok onların karşılaşmasına,karışmasına, birliğine ve bunun için de sanatçılara ihtiyacımız var: Sadecehakikatigüzelleştirmekiçindeğil,buyapayvesüslüolurdu,amahakikatinözündebulunangüzelliğiortayaçıkarmakyada ifadeetmek için,bizehakikatigörmeyi,ondanzevkalmayıvebuzevktenmutluolmayı,onusevmeyiöğretmeleriiçin.Hoşyadabenzerbirhalegetirmeksözkonusudeğildir.Yalansöylemeksizinsevmeksözkonusudur-Mozart'a,Vermeer'ebakınız-buda,hakikisanattır.

"Sanathakikatiortayaçıkarır,"diyeyazar,Heiddeger."Öncüolansanat,kurucubirkorumaolarakyapıtıniçinde,varlığınhakikatinibirandaortayaçıkartır."Buhakikat,herzamankavramlarla,kuramlarla,soyutlamalarlayapılanbilimhakikatideğildir. Tam tersine, sanatın hakikati her zaman somuttur, her zamanuygulamalıdır, her zaman kendine göre sessizdir (kendini sözcüklerle ya daseslerle ifade ettiği zaman bile). Bu, onu karşılamaya muktedir olduğumuzderecede, varlığın hakikatidir, Heidegger'in yazdığı gibi "olduğu haliyle varolanınkeşfindekivarlıktır" vebudabizi içerenyadabiz olanmutlağın insani,zorunluolarak insani, bir tasvirini yapar.Güzelliğedüşkünolanlara yazık. Eğersadecebundanibaretler-sevirtüözlereyazık.Güzellikherşeydeğildir.Teknikherşeydeğildir.Sanatöncelikle,ürünyadaustalıkolmadanönce,birhakikatinortayaçıkarılması, teşvik edilmesi veya kullanılmasıdır. Oysa insan için, dili olmayanhangi hakikat vardır? Hatta, dili olmayan hangi sessizlik? Bu, tüm sanatlardasanatın özü ve zirvesi olan şiir ile karşılaştığımız noktadır. Çünkü yineHeidegger'in dediği gibi, "sanatın özü, şiirdir" ve çünkü "şiirin özü, hakikatinkurulmasıdır".

Eğer"insan,dünyadaşairolarakbulunuyor"isebu,bizeonugörmeyi,tanımayı,

övmeyi-aynızamandaonakarşıçıkmayıveonıidönüştürmeyi-sıkıcıolduğundabileondanzevkalmayı,üzgünyadaacımasızolduğundadahineşelenmeyiyadaona katlanmayı, kısaca onu sevmeyi ya da affetmeyi öğreten bu yaratıcılar(Yunancada poietai denir) sayesindedir, çünkü en sonunda bu noktaya gelmekgerekiyor,çünkübu insanınveyapıtın tekbilgeliğidir,estetiğin, etikle buluştuğunokta budur. "Güzelin, sanatın amacı olacağı görüşünde bir şeyler vardır, diyeyazar Wittgenstein ve güzel tam olarak mutlu kılan şeydir." Yine de bütüngüzellikler ya da herhangi bir güzellik için değil.Hakikat de önemlidir. Sanattasadeceyalansöy-lemeyengüzelliğinbirdeğerivardır.

Bach'sız ya da Beethoven'sız müziği, Rembrandt'sız ya da Michelangelo'suzplastik sanatları, Shakespeare'siz ya daHugo'suz edebiyatı hayal edemiyorum...Ama kim -hepsi evrensel, hepsi biricik olan- bu eşsiz sanatçılar olmaksızın,insanlığınşuandaolduğuşeyolmayacağınıgörebilir?

Çünkü o zaman insanlık, daha az güzel, daha az kültürlü, daha az mı mutluolacaktı?Sadecebudeğilyadaözelliklebudeğil.Çünkü,insanlıkonlarsızdahaazgerçekvedahaazinsaniolacaktı.Sanatbirinsanyapısıdır.İnsandabirsanatyapısı.

Zaman"Sadeceşimdikizamanvardır."

CHRYSIPPE

Zaman nedir? "Eğer kimse onu bana sormazsa, biliyorum, ama sorarlarsa veaçıklamak istersem onu artık bilemiyorum," diyor, Aziz Augustinus. Zaman birdelil ve bir gizemdir. Herkes onu sınar; kimse onu ele geçiremez. Çünküdurmaksızınkaçar.Eğerbirandursaydıherşeydururduveartıkzamanolmazdı.Artık hareket olmazdı (çünkü hareket etmek için zaman gereklidir), artık durmaolmazdı (çünkü hareketsiz kalmak için yine zaman gerekli). Zaman olmaksızın,şimdideolmayacaktı,ohalde,"var"daartıkyoktur:Nasılherhangibirşeyvarolabilir?Kant,zaman,"tümgörüngülerinapriorişartıdır,"diyor.Zamanınbizimiçinherşeyinşartıolduğunusöylemektirbu.

Zaten, bütün durmalar onu varlığını varsayıyorsa zaman nasıl durabilir? "Eyzaman!Uçuşunudurdur!"."Bu,şairindileğidir,diyeyorumlarAlain,ama'Zaman,ne kadar zaman, uçuşunu durdurur?' diye sorulduğunda çelişkiyle kendi kendiniyokedenbirdilektir." İkişeydenbiri olur:Ya zaman sadecebelirli bir zamandururvebudurmamışolmasıdemektir;yadasonsuzakadardururveartıkdurmayada sonkavramlarınınbir anlamıyoktur.Durma, sadeceönceki bir şeye göreolur;sonsuzakadardabirsonrayıvarsayar.Oysaöncevesonrazamanıvarsayar:Zamanın durması fikri, ister geçici, ister kesin olsun, sadece zaman içindedüşünülür.

Zaman, bizim için varlığın ve tüm varlığın ufkudur. Sonsuzluk mu? Eğer buzamanınkarşıtıolsaydı,onunhakkındahiçbirşeybilemez,hiçbirşeydüşünemez,hiçbirşeysınayamazdık.Diderotharabelerdegezinirkenkendikendine,"Herşeyyokolur,herşeyölür,herşeygeçer.Kalansadecedünyadır.Devamedensadecezamandır,"diyordu.Zamanolmaksızınhiçbirşeynekalır,negeçer,nedevamederhatta,nedeyokolabilir.Olmak,zamaniçindeolmaktır,çünkübu,devametmekyada durmaktır. Fakat o halde, yalnızca kalmak şartıyla geçen, yalnızca akmakkaydıylakalanvenihayetkendinisadeceelimizdenkaçmasınısağlayangeçişinin

sınamasıylaverenzamannedir?

Mademkionsuzhiçbirseyolamaz,ohaldezamanınbirşeyolmasıgerekir.Amane?

Zaman diye adlandırdığımız şey, öncelikle geçmişin, şimdinin ve geleceğinsürekliliğidir.Geçmişdeğildir,çünkügeçmişartıkyoktur.Gelecekdeğildir,çünküo da henüz yoktur. Şimdiye gelince, yalnızca kendini anbean ortadan kaldırdığısürece zamana -sonsuzluğa değil- ait gibi görünür. Yalnızca, var olmaktanvazgeçerekşimdikizamanolur,diyeyazarAzizAugustinus:Geleceğin geçmiştekaybolması,henüzvarolmayanşeyin,artıkvarolmayanbirbaşkaşeyiçindeyokolması.İkisiarasındanevar?Birindendiğerinegeçiş,yakalanmayan,dayanıksız,süresiz bir geçiş, çünkü zihin için her süre, var olmayan geçmiş ve gelecektenoluşmuştur.İkihiçlik(gelecek,geçmiş)arasındabiryokolma(şimdi).İkiyoklukarasındabir kaçış. İki gece arasında bir ışık. Bu nasıl bir dünya oluşturur? Bunasılbirzamanoluşturur?

Şimdikianıelealalım.Zamanüzerineyazılmışbuküçükmetniokuyorsun...Dahaönce yapmış olduğun şey, geçmiştir ve hiçbir şey değildir ya da hemen hemenhiçbirşeydeğildir,artıkbirşeydeğildirdiyelim.Sadece, şimdiki zamandabirionu hatırladığı kadar vardır. Ancak bu anı ne geçmişin kendisidir, ne de öyleolabilir:Busadeceonun,şimdikizamanınbirparçasıolan,bugünedairbiriziyada anımsanmasıdır. Eğer hatıranın kendisi geçtiyse, onu artık hatır-lamayacaksındır. Bu artık bir hatıra değil, bir unutma olur. Geçmiş, bizim içinyalnızcaşimdideveyaşimdinin içindevardır.Geçmiş,geçmemişolduğusürecevardır,budahafızanıntümçelişkisidir.

Ohalde,kimseninhatırlamadığıbirgeçmişbirhiçmiolur,tamamenbirhiçmiolur?Bukadarbasitdeğil.Çünkü,artıkolmayanbirşeyindahaönceolmuşolduğuda bir gerçektir; ebedi bir gerçek. Kimse, üşüdüğü, acıktığı, korktuğu içinAuschvvitz'deağlayanoküçükkızın,belkibirkaçgünsonra,diyelimki1942'ninAralık ayında gaz odasına gönderilmiş olan o kızın ne adını ne de yüzünühatırlamıyorartık, çok uzun zaman önceydi; onu tanımış olan herkes öldü; hattacesedibilekayboldu;onungözyaşlarınınasılhatırlayabilirizki?Doğru.Amavukubulanbuolaygerçektirvebugünonukimsehatırlamıyorolsadayadayannkimse

hatırlamayacak olsa da ebediyen gerçek olarak kalır. Spinoza'nın dediği gibigözyaşlarının her biri ebedi bir gerçek olarak kalır ve başka türlü bir hakikatolamaz.Bu,geçmişinherşeyerağmenvarolduğunumugösterir?Hayır,çünküşuhakikatvardırvedaimavarolacaktır:Ebediyet,düşünceiçingerçeğinherzamanşimdi olmasından başka bir şey değildir. Halen var olan, geçmiş değildir;geçmeyenhakikattir.

Üstteki birkaç satırı okudun.Bu, şimdikizamanının, çabucak unutacağın küçükbiranındanbaşkabirşeydeğildir.Yinedeonlarıokumuşolduğungerçekmi?Hiçşüphesiz;amaaynızamandaonla-nçabucakunutacağındagerçek...Üstelik,bütünhayatınıhatırlamakzorundaolsanbudakikalardadahaazgeridekalmışdeğildir.Busayfalarıyarınyadaonyılsonradaokuyabilirsinamaasla,ilkokumandakioönceki anı bulamazsın. Çünkü zaman sürüp gitmeyi, geçmeyi, değişmeyibırakmamıştır ve gerçek gizem de budur: Şimdi, asla yitip gitmeksizin (çünküdevam etmektedir) her zaman yok olur (geçmişte).Bu gizem, geçmişin ne içinealabileceği, ne de yok edebileceği zamandır.Madem ki artık yok, geçmiş nasılzamanolur?Mademkihâlâdevamediyor,zamannasılgeçmişolur?

Gelecek mi? Senin için, en yakın gelecek, en mümkün gelecek örneğin şuaşağıdakibirkaçsatınokumaktır...Ancakbudakesindeğildir,budahenüzyoktur:Bir arkadaşın seni rahatsız edebilir, sıkılabilirsin, başka bir şey düşünmeyebaşlayabilirsin, bu küçük kitabı kaybedebilirsin, hatta belki bir an içindeölebilirsin... Eğer gelecek var olsaydı, gelecek bir şey olmazdı. Şimdiye aitolurdu.Gelecek,sadeceolmamakşartıylaaslındaolduğuşeyolabilir,beklemeninbütünçelişkisideburadadır.Bugerçeğeaitbirşeydeğildir;bu,mümkünolana,sanalolana,düşselolanadairdir.Bubölümüsonunakadarokuyacakmısın?Bunuyalnızca bitirdiğin zaman bilirsin. Bu da artık geleceğe değil geçmişe ait olur.Buradan oraya mı? Yalnızca ya devam edebilirsin ya da durabilirsin: Bu dageleceğe değil, şimdiye dairdir. Umut? Bekleyiş? Düş? Azim? Bunlar, kendikendilerine sadece şimdide varlıklarını sürdürürler: Ya şimdiye aittirler ya dadeğildirler. Yarın? Gelecek sene? On sene sonra? Bu sadece olmadığı için,gelecek olandır; yalnızca gerçek olmamak kaydıyla mümkündür. Kitabınsayfalarını atlayabilir, sonuna doğru koşabilirsin, hep çok daha hızlı gidebilir,

trenlere,uçaklara,füzelerebinebilirsin...Yinedeneşimdide,negerçektennedezamandançıkabilirsin.Beklemekyadahareketetmekgerekirvekimseşuradaveşu anda sadece birine ya da diğerine muktedir değildir. Gelecek nasıl zamanolabilir, çünkühenüz yoktur?Zamannasıl gelecek olan bir şey olabilir? Çünküzaten ve daima oradadır, mademki bizi önceler, mademki bize eşlik eder,mademkibiziiçerir...

Zamangeçiyor,amageçmişdeğil.Geliyor,amagelecekolandeğil.Hiçbirşeygeçmiyor,hiçbirşeygelmiyor,şimdidenbaşkahiçbirşeygelmiyor.

Yine bu şimdi, şimdiki zaman olarak, sadece yok olduğu anda var olur. Onuyakalamayı dene, çoktan geçmiş olacaktır. Eğer şimdi daima şimdi olarakkalsaydı,eğergeçmişleaslabirleşmeseydi, "Zamanolmazdı, sonsuzlukolurdu,"diye belirtir Aziz Augustinus. "O halde," diye devam eder İtiraflar m yazarıRousseau."Eğerşimdi,zamanolmak içingeçmişekatılmalıysaonun sadecevarolmayıbıraktığındavar olduğunu söyleyebilirmiyiz?" Sonuç, çelişkili bir şekilahr: "Bize zamanın ne olduğunu doğrulayan şey, onun artık olmamayayöneldiğidir."

Zorlukbelkidegöründüğündendahaazönemlidir.

Çünkü öncelikleAzizAugustinus'un itirazı (eğer şimdi, şimdi kalsaydı, zamanolmazdı, sonsuzluk olurdu), zamanın ve sonsuzluğun birbiriyle bağdaşmadığınıvarsayar,buispatlanmamışveçokdanormaldeğildir.

Ayrıcahiçbir şeyşimdiningeçmişlebirleştiğini, hatta bunun anlaşılabilir olupolmadığınıispatlamaz.Geçmiş,varolmadığınagöreşimdikizamanonunlaneredebirleşebilir? Ya da sadece şu anda olan bir şeyle birleşebildiğimize göre,olmayanbirşeylenasılbirleşilebilir?

Son olarak da ve özellikle, Aziz Augustinus'un şu ana kadar bir örnek olançözümlemesibizimdeneyimimizdenuzaklaşırgörünür.Kimherhangibirzamandaşimdinindurduğunugördü?Şimdideğişirmi?Elbette!Fakatbunusadecekalmakşartıyla yapabilir. Şimdi olmuş olan şey artık şimdi değil mi? Şüphesiz! Amaşimdi, o hâlâ şimdidir. Hiç başka bir şey yaşadın mı? Doğduğun andan beri,geçmişin bir saniyesini yaşadınmı ya da geleceğin bininci saniyesini? Şimdiki

zamanolmayantekbiran,bugünolmayantekbirgünyaşadınmı?Yadabirşeyindurmasının tek şartı şimdiki zamanın durmamasıysa, şimdiki zamanın "artıkolmadığını" söylemenin ne anlamı olur? Kendi adıma, şimdiki zamanın yokolduğunu asla görmediğimden eminim, o her zaman devam eder, sürer, dayanır.Şunuiyidüşünmekgerekir,şimdibeniaslayanıltmamışolantekşeydir.

Sık sık parasız kaldığım oldu ya da aşksız, sağlıksız, cesaretsiz. Ama hiçbirzaman, şimdinin yokluğunu çekmedim. Zaman yokluğu çektim mi? Evet, herkesgibi. Ama istediğim zaman hemen hemen daima gelecekti (bu, aciliyet olarakadlandırdığımız şeydir: Önümüzde artık hiç zaman kalmadığında), bazen degeçmiş (nostalji diye adlandırdığımız şey:Geride kalan, olmuş olanın özlemi)amaaslaşimdideğildi.Oherzaman,tekvebütünolarakoradaydı!

Zaten, bütün yoksunluğun varlığını varsaydığı bir şeyden nasıl yoksunkalınabilir?Bütüngörüşlerin,bütünduruşların,bütünvarlıklarıngerektirdiğişeyinolmayıbıraktığınınasılgörebiliriz?

Şimdi asla durmaz ve asla başlamaz. Geçmiş içinde yok olmadığı gibigelecekten de gelmez: kalır ve değişir, sürüp gider ve değişime uğrar, sadecesürüpgittiğivekaldığıiçindeğişebiliryadadeğişimeuğrayabilir.Spinoza,"Süre,varlığınbelirsizdevamıdır,"diyordu.Bu,zamanıntakendisidir:Varlığın,süreklive daima değişken varlığı. O halde Aziz Augustinus'un söylemine geri dönmekgerekir. "Bize zamanın ne olduğunu doğrulayan şey, onun artık olmamayayöneldiğidir." Bana bunun tersi daha doğru geliyor: Zamanın ne olduğunudoğrulamamızaizinverentekşey,zamanınsürüpgidiyorolmasıdır.

Ohaldezamanvesonsuzluktektirdiyeceğiz.Nedenolmasın?Ancakbukonuya,sonuçkısmındatekrardöneceğiz.

Geçmişartıkyok,gelecekdehenüzyok.Sadece,tekgerçekzamanolanşimdikizaman var. Oysa, onu bu şekilde yaşamıyoruz. Tam tersine, sadece geçmişihatırladığımız, geleceği tahmin ettiğimiz, onları ayıran, zihin ya da bizimsaatlerimiz,hakkında tasalandığımızdazamanınbilincinevarıyoruz.Saatlerimiz?Ama kıpırdayan akreple yelkovan, şimdiki zamanın sadece bir parçasıdır: "Buzamana ait değildir," diyor Bergson. "Mekâna aittir." Sadece, bunların geçmiş

durumlarının ne olduğunu hatırlayan, gelecek durumlarını tahmin eden zihinburadabir süreninvarlığını okuyabilir.Zihni ortadankaldırdığın zaman, sadecegeçmişivegeleceğiolmayanbirşimdikalır.Sadeceyelkovanlaakrebinşimdikikonumukalır,mekânkalır.Amazihinoradadır,çünkühafızaoradadır,çünkügeç-'mişi, şimdiyi ve hatta geleceği (randevularımıza, projelerimize, verdiğimizsözlere bak) hatırlayan beden oradadır. Mekân değildir artık; süreçtir. Hareketdeğildir artık; bilinçtir. An değildir artık; aralıktır. Bundan dolayı zamanıölçebiliyoruz (şimdiyi ölçmeyi dene biraz!), bundan dolayı zaman, bizim için,sonsuzluğa(geçmişi,geleceğiolmayansafbirşimdi)karşıkoyar,kısacabundandolayızamanıniçindeyiz(vesadeceşimdininiçindedeğil)tabieğerzamanbizimiçimizdedeğilse...

Nedenbukararsızlık?Çünküölçtüğümüzyadadüşlediğimizbuzamanbilhassa,sadecezihiniçinvarlığıolangeçmiştenvegelecektenoluşmuştur.Bununzamanıgerçek durumu olup olmadığını nereden bilebiliriz? Zamanın nesnelliği ya daöznelliğisorunuolanbusoru,felsefiolarakönemlidir.Zamankendinde,dünyanın,gerçeğin,doğanınparçasımıdır?Yoksasadecebizim için,bizimbilincimiz içinöznel olarak mı vardır? Bu iki tezin birbirini kesin olarak dışlamadığınıgöreceğiz.Herbirikendibakışaçısınagöredoğruolabilir,başkabirdeyişle ikifarklı zaman ya da zamanı iki farklı düşünüş biçimi vardır. Bir tarafta nesnelzaman, dünyanın ya da doğanın zamanı, Hegel'in demiş olduğu gibi yalnızcasüreklibirşuanolan,aslabölünemeyen(şimdiyibölmeyidenebiraz!)zamanvediğer tarafta toplamda -zihinde ve zihin için- pek de bir geçmiş ve gelecekolmayan,bilincinveruhunzamanı.

Birincisini süre, ikincisini zaman olarak isimlendiririz. Ancak gerçekte, ikifarklı bakış açısıyla irdelenmiş tek ve aynı şeyden bahsedildiğini ve zamanın,sürenin insan tarafından ölçülmesinden başka bir şey olmadığını unutmayalım."Süreyi belirlemek için onu, belirli ve değişmeyen bir hareketi olan şeylerinsüresiyle karşılaştırıyoruz ve bu karşılaştırmaya zaman adını veriyoruz," diyeyazar,Spinoza.Ancakhiçbirkarşılaştırmabirvarlıkortayaçıkarmaz.Bu,zamanınve sürenin birbiriyle karıştırılmasını engeller, ama aynı zamanda sanki aynıvasıftavarlıklarınısürdürüyormuşgibionlarıtamolarakbirbirindenayırmayıda

engeller. Durum bu değildir. Süre, gerçeğin bir parçasıdır; hatta daha ziyadegerçeğin kendisidir. Gerçeğin varlığının belirsiz devamıdır. Zaman sadece usunbirvarlığıdır:Herşeyinbölünemezveölçülemezsüresiniölçmeyadadüşünmeşeklimizdir.

Süre, varlığa dairdir; bu anlamda zaman, özneye dairdir. Bu son bahsettiğimzaman, yaşanmış zaman, öznel zaman (nesnel zamanı ölçmeye izin veren tekzaman,birbilinçiçinsadecesaatvardır),20.yüzyılfelsefecilerininzamansallıkolarakadlandırdıklarışeybudur.Budünyadanziyadebilincinbirboyutudur.YineAzizAugusti-nus'undediğigibibuvarlıktan ziyade zihnin gevşemesidir. Kant'msöylediğigibi,nesnelyadakendindebirgerçekliktenziyadeduyarlığınaprioriformlarındanbiridir.Nesnedenziyadeözneninbirverisidir.Ancak,Kant'ayadaHusserl'e atfedebileceğimiz gibi, zamanı sadece öznellik aracılığıyladeneyimlerimize gelince... Bu, zamanın sadece buna indirgenebileceğiniispatlamaz, hatta bana öyle geliyor ki bu pek de gerçeğe yakın değildir. Çünküeğer zaman sadece bizim için var olsaydı, nasıl zaman içinde meydana gelmişolabilecektik?Kendini, bilince sadecegeçmişe dayanarak tanıtan (fizikçilerin,jeologların, taşbilimcilerin sayesinde), bizden önceki zaman, bilinçten öncekizaman gibi, bumilyarlarca yıla hangi gerçeği atfedeceğiz?Biri diğeri olmadangörünemiyorsabilinçdevarolmak içinonuöncelemekzorundadır.Eğer sadecebizim içinvarsa,büyükpatlamayla (big-bang)yaşamınortaya çıkması arasında,geçebilmek" için zaman ne yapıyordu? Ya da eğer zaman geçmiyorduysa doğanasıl gelişebildi, değişebildi, yaratabildi? Eğer zaman sadece özneldiy-se,öznelliknasılzamaniçindeortayaçıkmışolabilir?

Herhangibirzamandüşünelim,diyelimşuyaşadığımızgün.Birkısmıgeçti,birkısmı daha gelecek... Onları ayıran şimdiye gelince, sadece zaman olmayan,sürmeyen(eğersürseydi,kendisidegeçmiştenvegelecektenoluşmuşolurdu)birandır.Eğerbunuzamanolarakyaşıyorsak,bilincimizartıkolmayanıtuttuğu,henüzolmayan şeyi tahmin ettiği, kısaca aynı şimdiki zaman içinde -yaşanan şimdikizaman- gerçekte bir arada olamayacak şeyleri birleştirdiği içindir. MarcelConche'uıı da irdelemiş olduğu gibi, zamansallık zamanı yakalamamıza izinvermez,çünküoönceliklezamanınolumsuzlama-sıdır; insanzamanakarşıkoyar

(hatırladığınavetahminettiğinegöre);böylecebilincinevarır.Zihindaimayadsırvehafıza,düş,inat,iradeolanyinebuzihindir.Amazamanasadecezamaniçindekarşıkonulur.Amahafıza,düş,inatyadairadesadeceşimdidevarlığınısürdürür.Amazihinsadecedünyadayadabedendevardırvevarolmakdediğimizşeydebudur.Eğeronunlamücadeleedebilmemizinilkşartıonaaitolmaksazamanınasılyenebiliriz?

Zaman,herzamanengüçlüdür.Herzamanoradadır,çünküdaimazamanvardır,çünkü şimdi varlığın tek varlığıdır, her şey onun içinde olur veya olmaz. Bunedenleyaşlanıyoruzvebunedenleölüyoruz.Ronsard'ınşuikimısrasıbuözüdilegetirir:

"Zamangeçiyor,geçiyorzaman,kadınım...Yazık!Zamandeğil,bizgeçipgidiyoruz!"

Gençliktenvehayattanfaydalanmakiçinbirnedendaha.Amanasıl?

Şimdiyiyaşamakmı?Bizeverilmişolan sadeceoolduğuna göre bu gerçektengereklidir. Anı yaşamak mı? Kesinlikle hayır! Bu hafızadan, düşten, iradeden,zihinden ve kendinden vazgeçmektir. Düşüncelerini hatırlamaksızın nasıldüşünülür? Sevdiklerini hatırla-maksızın nasıl sevilir? Arzularını, projelerini,hayallerinihatırlamaksızınnasıl hareket edilir?Eğer okuyorsan ya da emeklilikiçinprimödüyorsanbu,geleceğinihazırlamak içindirvebundaçokdahaklısın.Amaşimdiki zamanda okuyor ya da primini ödüyorsun, gelecek zamanda değil!Eğer vermiş olduğun sözü tutuyorsan, bu öncelikle bunu hatırladığın içindir vehatırlamak gerekir. Sözlerini şimdiki zamanda tutarsın geçmişte değil! Şimdiyiyaşamak, hafızanı ya da iradeni söküp atmak değildir, onlar da şimdinin birparçasıdır. Sürüp gitmek, kalıcı olmak, büyümek ya da yaşlanmak söz konusuolduğuna göre bu, anıyaşamakdeğildir. İnsan için hiçbir an bir duruş değildir,duran ve değişen sadece şimdidir, hatırlayan ve düşleyen sadece zihindir. Buzihninsadeceşimdide-sadecebeyinde-varolduğunudüşünmekmümkünolabilir.Dünyadanız, bu, vücut diye isimlendirdiğimiz şeydir, dünyaya aitiz, bu da zihindediğimiz şeydir ve benim düşüncemde ikisi tek bir şey olur. Ancak dünyazihinsizdir. Zihin de dünya değildir. İşte bu nedenle unutma, ölüm, yorgunluk,budalalık, hiçlik daima tehdit eder. Var olmak, karşı koymaktır; düşünmektir;

yaratmaktır;yaşamak,hareketetmektir.

Bunların hepsi yalnızca, yerini sadece bir başka şimdinin doldurabileceğişimdidemümkündür,çünkübaşkahiçbirşeyyoktur.Kimgeçmişteyadagelecekteyaşayabilir? Artık olmamak ya da henüz olmamak gerekir. Stoacıların ve tümbilgelerindediğigibi,şinf-diyiyaşamak,bir rüya,bir ideal,birütopyadeğildir:Yaşamanın çok basit ve çok zor gerçeğidir. Sonsuzlukmu? Eğer Aziz Augusti-nus'unistediğigibi"süreklibirbugün"ise,onuyarıniçinbeklemekboşunaolurdu.Eğer, yine Aziz Augustinus'un dediği gibi, "sonsuz bir şimdi" ise şimdininkendisidir: Zamanın tersi değildir, ama zamanın hakikatidir, bu da her zamanşimdi,herzamangünedair,herzamaneylemhalindeolmaktır.Spinoza'nınEtikadlıeserinde,"Sonsuzolduğumuzuhissediyoruzvegözlemliyoruz,"diyeokuruz.Bu, ölmeyeceğimiz ya da zamanın içinde olmadığımız anlamına gelmez. Bu,ölümünbizdenhiçbirşeyalmayacağı(çünküölümbizdensadecegeleceğialır,odayoktur),zamanınbizdenbirşeyalmadığı (çünküşimdiherşeydir)venihayetsonsuzluğu ümit etmenin saçma olduğu -çünkü zaten oradayız- anlamına gelir."Sonsuzluktananladığımız belirsiz bir süre değil ama zamansal olmamaksa, ohaldeşimdininiçindeyaşayan,sonsuzhayatasahiptir,"der,Wittgenstein.Ohaldehepimiz her zaman ona sahibiz: Hepimiz zaten kurtarılmışız. Zamansalolmadığımız için mi? Kullanmak istediğim kelime bu değil. Çünkü sonsuzluk,kendihakikatiiçinde,gerçeğinvedoğrununherzaman-şimdisindenbaşkabirşeydeğildir. Kim tek bir dün ya_ şadı ki? Kim tek bk yarın yaşayacak? Yalnızcabugünleriyaşıyoruzvebudayaşamakdediğimizşeydir.

İzafiyetkuramı,buhiçbir şeyideğiştirmiyor. Einstein'dan beri bildiğimiz gibi,zamanhızavemaddeyebağlıkalsadabu,artıkolmayanşeyi ve henüz olmayanşeyi oldurtamaz. "Einstein'ın izafiyette vardığı nokta zamanın süresi, zamanınuzunluğudur" diye belirtir Bachelard. Bu, şimdiki zamanın kendisi değildir.Meşhur "Langevin ikizleri" örneği de bunu doğrular. Bu bir düşünce deneyidir,ama hesaplar ve deneyler (temel parçacıklar düzeyinde) de bunu doğrulamıştır.İkiz erkekkardeşlerden biri dünyada kalır,diğeri ışık hızına yakın bir hızla biruzayyolculuğuyapar.Kardeşlerdenbiridünyayadöndüğündeikikardeşaynıyaştadeğildirlerartık.Astronotsadecebirkaçayyaşlanmıştır,dünyadakalankardeşse

birkaçyıl.Bundanşusonucuçıkarırızvehiçşüphesizhaklıdaoluruz:Zaman,hızabağlı olarak değişir, Newton'un düşündüğü gibi mutlak ve evrensel bir zamanyoktur, ama görece ve esnek, hıza bağlı olarak az ya da çok gen-leşebilenzamanlarvardır.Ohaldebu,eylemdir.Ancakbunegeçmişi,nedegeleceğivaredebilir.Böyleolduğuiçin,ikizlerinbiriyadaötekibiranbileşimdiyiterketmişolmaz. Yine Bachelard'ın dediği gibi, "İyice belirlenmiş olan an, Einstein'ındoktrinindebirmutlakolarakkalır."Bu,uzay-zamanınbirnoktasıdır."Buradaveyarındeğil,oradavebugündeğil",amaburadaveşimdi.Bu,şimdininkendisiyadadahaziyade şimdilerdir.Bütün şimdiler farklıdır, değişkendir, ama hepsi deşimdiye aittir. Bu, mekânda ve zamanda daha fazla olmayan, evrensel diyeadlandırdığımızşeydir.Çünküo,uzay-zamandırveonuntekgerçeğidir.

Eğerşimdiherşeyseonundışındanasılçıkabiliriz?Zihinbileonaaitse,nedenonun dışına çıkmayı isteyeceğiz? Bitmek üzere olan bu bölüme bak. Neredeysetamamen ardında kaldı, çoktan yitip gitmiş bir geçmiş gibi. Ama onu sadeceşimdikizamandaokudunvebirdahaokuduğundabudasadeceşimdikizamandaolacak,benimonusadeceşimdikizamandayazmışolduğumgibi.Hayatıniçindeaynışeygeçerlidirvebudabaşkabiraçıdanönemlidir.Hayat,gelecektekigibiuçan bir hah değildir. Bir kader ya da vahşi bir hayvan değil-' dir. Hayat, bircennet ya da bir vaat gibi gökyüzünde saklı değildir. Hayat, birmahzene ya dahapishaneyeatılmışgibi,geçmişininiçinekapatılmışdeğildir.Hayatburadaveşuandadır: Şu anda yaşadığın ve yaptığın şeydir. Var olmanın kalbinde. Şimdininkalbinde.Her şeyinkalbinde, gerçeğinveyaşamanın o büyük rüzgârının içinde.Hiçbirşeyyazılmışdeğildir. Hiçbir şey vaat edilmiş değildir. Eğer, stoacılarındediği gibi, sadece şimdi varsa yalnızca eylemler gerçek olur. Rüya görmek,fanteziler üretmek, düş kurmak mı? Yaşamak olduğuna göre bunlar da hareketetmeksayılır,amaasgaride.Bunu,kendineyasaklamaklahaksızlıketmişolursunamabununlayetinmekdehaksızlıkolur.Yaşamınıavucununiçineal!Varlıktadahaçok kendini göster. "Hayatta en büyük engel, beklemektir," diye yazar, Seneca.Daha sonra gelecek olan her şey belirsizliğin alanına girer. Şu andan itibarenyaşa."

Carpe diem (günü yakala)mi? Bu yeterli değildir, çünkü günler geçer, çünkü

hiçbirşey yerinde durmaz.Daha çok değişen, ama devam eden şimdiyi yakala:Carpeaeternitatem.

Anı yaşamakmı? Söz konusu bile değildir. Bir anda, nasıl sınavlarına ya datatile hazırlanabilir, sözünü tutabilir, bir arkadaşlık ya da bir sevgioluşturabilirsin?Şimdiyiyaşamakmı?Tekyolbudur.Gelecektenasılçalışabilir,eğlenebilir,hareketedebiliryadasevebilirsin?

Şimdi,eylemin tekyeri,düşüncenin tekyeri,hattahafızanınvebeklemenin tekyeridir.Dünyanınkairos'dm (en elverişli an: Eylem anı) ya da kairos gibi birdünya,eylemhalindekigerçek.

Varlık,devamedenzamaniçindeolduğundandeğilzamaniçindesürdüğündendir.

Şimdiki zamanı yaşamak mı? Bu, çok basit bir şekilde, hakikatte yaşamaktır.Zatenşimdidencennetteyiz:Sonsuzlukşimdidir.

İnsan"insan,insaniçinkutsalbirşeydir."

SENECA

İnsannedir?Felsefe tarihindeyanıtlareksikdeğildir.Aristoteles'indediğigibiinsan siyasal bir hayvanmıdır?Yine onun dediği gibi konuşan bir hayvan mı?Platon'unşakayolluAristoteles'idoğruladığıgibitüysüzikiayaklıbirhayvanmı?Önce stoacıların, daha sonra da skolastiklerin düşündüğü gibi akıl yürüten birhayvan mı? Gülen (Rabelais), düşünen (Descartes), yargılayan (Kant), çalışan(Marx),yaratan(Bergson)birvarlıkmıdır?

Bu yanıtların hiçbiri, ne de hepsinin tümü bana tam olarak yeterli gelmiyor,öncelikle, gelişmelerine bakınca, aşırı geniş ve aşırı sınırlıdırlar. İyi birtanımlama, tanımlananın tamamı için ve sadece onun için geçerli olmalıdır.Yukarıdaifadeettiğimtanımlamalariçinbusözkonusudeğildir,bunakarşınhepsideçokbilinen tanımlamalardır.Yunusbalıklarında ya da herhangi bir uzaylıda,bir dilin, bir siyasal örgütün, bir düşüncenin, bir işinvarlığının ispat edildiğinidüşünelim.Bu,neyunusunedeuzaylıyıbirinsanyapmaz,birinsanıbalinayayadaMarslıyadönüştürmeyeceğigibi.Sonra,meleklereveonlarınolasıgülüşlerinenedemeli?

Sadecetanımlananiçingeçerliolmadıklarınagöre,fazlasıylageniştanımlamalarolduklarını söyleyebiliriz. Bir varlık, insanlığın bir parçası olmadan da toplumiçinde yaşayabilir, konuşabilir, düşünebilir, yargılayabilir, gülebilir, var olmaimkânlarınıüretebilir...

Ancak, tanımlananın bütünü için geçerli olmadıklarından, bu tanımlar aynızamanda fazlasıyla dardır da: Bir gerizekâlı konuşmaz, akıl yürütmez, gülmez,yargılamaz, çalışmaz, siyaset yapmaz... Yine de insandır. Toplum içinde miyaşar? Şu ya da bu evcil hayvanlarımızdan biraz daha fazla. Veya daha az.Bununlabirliktekimonabirhayvangibimuameleedilmesinerazıolur,iyibakılanbir hayvan bile olsa? Kim onu bir hayvanat bahçesine koymak ister? Bana,herkesin de bildiği gibi, bazen bundan çok daha kötülerinin yapıldığı

söylenecektir.Ancakhangifelsefecibunukabuledilebilirolarakdeğerlendirir?

Eğer, akıllı olsalar bile yunus balığı ya da uzaylı, insan değilse ve eğer birgerizekâlıinsansa(benimiçinönemtaşıyandabusonnoktadır)bundan, işlevselya da kural koyucu tanımlamalarımızın doğru tanımlamalar olmadığı sonucunavarmakgerekir:Normal bir şekildeçalışmayı durdurmuş olsa bile insan, insanolarak kalır. Bu, işlevlerin ve ölçütlerin birer tanımlama olarak değerininolmadığınısöylemektir.İnsanlık,yaptığıyadayapmayıbildiğişeyletanımlanmaz.Neolduğuylamıtanımlanırpeki?Hiçşüphesiz.Fakatnedirinsanlık?Neakıl,nesiyaset, ne gülmek, ne iş, hangi yeti olursa olsun bunlar insanın özü değildir.İnsanınözüyokturyadaherdurumdahiçbirözonutanımlamayayeterlideğildir.

Diderofnun görmüş olduğu da budur. Ansiklopedi nm "insan" başlıklımaddesinde, bir tanım yapma girişiminde bulunur: "Hisseden, düşünen, dünyaüzerinde özgürce dolaşan, hükmettiği bütün diğer hayvanların başında görünen,toplumiçindeyaşayan,sanatıvebilimiicateden,kendineözgüiyilikvekötülüğüolan,kendineefendileroluşturanvekanunlaryapan,vs.birvarlık."Butanımda,yolaçıktığımızdiğertanımlarlaaynınitelikleriveaynızayıflıkları taşır.Diderotbunubiliyorduvetanımınınsonu,onuaydınlatanveyokedenbirtebessümgibidir."Busözcük,olduğumuzherşeyibizehatırlattığıkadarbelirlibiranlamasahiptir;fakatolduğumuzşeybirtanımiçindeanlaşılamaz."

Neden -ya da kimden- bahsettiğimizi bilmiyorsak insan haklarından nasılbahsedebiliriz? Bize en azından bir ölçüt, ayırt edici bir işaret, bir aidiyet izi,Aristoteles'in özgül ayrım diye adlandırdığı şey gerekir. Peki hangisi? Aitolduğumuztürüntakendisi.İnsanlık,önceliklebaşarılarınabağlıolacakbiredimdeğildir.Kendini,başarısızlıklarıkadarkabuledenbirveridirinsanlık.

İşteburadabiyolojiyedönmekgerekir.Yine,tümüyletartışılabilirolacakbaşkatanımsalnoktalarbulmakiçindeğil.Ayaktaduruş,başparmağındiğerparmaklarakarşı olması, beynin ağırlığı ya da içdoğurganhk da insanlığın içinde istisnasızdeğildir.Yinebiyolojiyedönmekgerekirse,buönceliklebirkavramı tanımlamakiçindeğil,fakatcinsiinsanlığın,anlamayetisinin,gebeliğin,üretmenin,vücutlarındeneyimiyle ele almak içindir. Herkes bir kadından doğdu. Herkes doğuruldu,yaratılmadı.Dâhikadargerizekâlı içindeaymşeysözkonusu.Namuslukadar

alçak için de. Yaşlı kadar çocuk ıçm de. Hiçbir uzaylının, hiçbir meleğinöngörmeyi bilemeyeceği şey budur. İnsanlık öncelikle bir çeşit hayvan türüdür.Buna üzülmekte haksızız. Yalnızca orada bulduğumuz canlı zevkler yüzündendeğil, ama var olmamıza izin veren tek şeye üzüldüğümüzden. "Biz, memelihayvanlarız,"diyehatırlatırEdgarMorin."Primatlarsınıfının,hominyenailesinin,homo cinsinin, sapiens türündeniz..." Bu aidiyet, artık işlevsel olmayan, amacinsle ilgili olan bir başka tanıma açılır. Bu, kendi kişisel kullanımım içinkafamdakurduğumvebanaherzamanyeterligelmişolantanımdır:İki insandandoğmuş olan her varlık bir insandır. Çok kesin ve temkinli bir biyolojizm.Konuşsun ya da konuşmasın, düşünsün ya da düşünmesin, sosyalleşmeye,yaratmaya,çalışmayamuktedirolsunyadaolmasınbu tanımlamanın içinegirenbütünvarlıklarbizimleaynıhaklarasahiptir(gerçekteonlarıyapamıyorolsabile)veyadahaçokki,budaaynıkapıyaçıkar,onakarşıyükümlülüklerimizaynıdır.

İnsanlık,birdeğerolmadanöncebir olgu,bir erdemolmadanöncebir türdür.Bir değer ya da erdem (insanlığın, insaniyetsizliğin tersi olması anlamında)olabilirse bu, öncelikle bu olguya ve türe sadakatten kaynaklanır. "Her insan,insanlıkşartınıntümşeklinitaşır,"diyordu,Montaigne.İçimizdekienkötüsübilebundanyoksundeğildir.Zulümden, vahşetten, barbarlıktan dolayı duygusuz olaninsanlarvardır. Fakat varlık daonların insanlığa ait olduğuna onlar kadar karşıkoyar. İnsan doğuyoruz; insan oluyoruz. İnsan olmayı başaramayan, sanki ondandahaazinsandeğildir.İnsanlıkyaratılmadanyadayaratıcıolmadanönceedinilir.Kültürlü olmaktan önce doğallık söz konusudur. Bu, bir öz değil, bir soyzinciridir:İnsan,çünküinsanınoğludur.

Bu,klonlama,soyıslahı,insanınsuniolaraküretimiyadaüstüninsansorununuortaya koyar. Bu da, onları reddetmem için bence yeterli bir sebeptir. Eğerinsanlık,özündenziyadesoyzinciriile,ruhtanziyadedoğurganlığıilevenihayetinsanlığın işlevleri ve başarılarından çok bizim ona karşı olan görevlerimizaracılığıylatanımlanıyorsabusoyzinciri,budoğurganlıkvebugörevlerüzerindedurmakgerekir.İnsanlıkbiroyundeğil,birkumardır.Önceliklebiryaratımdeğil,bir intikaldir. Bir buluş değil, bağlılıktır. Her varlığa, insanlığının bütünlüğünü(genetik terapi denilen şey budur), olabildiğince iade etmek için genetikteki

olağanüstü gelişmelerden faydalanırsak kimse bundan şikâyet etmeyi düşünmez.Yine de bu, onun gelişmesi için bile olsa, insanlığın kendisini değiştirmeyiistemek için bir neden değildir. Tıp hastalıklarla mücadele eder; fakat insanlıkbunlardanbirideğildir.Bu, insanlığınmeşrubirşekilde tıbbabağlı olamadığınısöylemektir.

İnsanıaşmakmı?Bu,ona ihanetetmekyadaonukaybetmekolur."Hervarlık,kendivarlığındadiretmeyeyönelir,"diyorSpinozavebir insanınvarlığımeleğedönüşürsebuonunatadönüşmesindendahaazmahvolmuşolmaz...Soyİslahıvebarbarlıkda,aynımücadele!Birkişiyiiyileştirmekmi?Evet,amabunuaslaaşınbirşekildeyapmayalım.İnsantürünüdeğiştirmekmi,hayır.Biliyorumki,genetikterapinin söz konusu olduğu, bu ikisi arasındaki sınır incecik ya da sorunludur.Onunüzerindedüşünmekyadaonadikkatetmekiçinbirnedendaha.İnsanTanrıdeğildir:İnsansadece,hemnedeni,hemdeyıkımıolduğunukabuletmekşartıylabütünüyleinsankalır.

İnsanlıkönceliklebirhayvantürüolsun,buaynızamandavebilhassahümanizmsorununuortayakoyan şeydir. Sözcük, iki anlamda alınabilir. Sadece, insanlığabirdeğer atfetmeyi içeren,başkabirdeyişle kendine, her insanakarşı birtakımsorumluluklar ve yasaklar koymaktan ibaret, uygulamalı ya da ahlaki birhümanizmvar.Bu,bugüninsanhaklandiyeadlandırdığımızşeydiryadadahaçokonlannfelsefikökleşmesidir.Eğerinsanlarınhaklanvarsa,buönceliklehepimizindiğerlerine karşı birtakım görevlerimiz olduğundandır. Öldürmemek, işkenceetmemek, zulmetmemek, köle olarak kullanmamak, ırza geçmemek, çalmamak,aşağılamamak, iftira etmemek... Bu hümanizm, bir siyaset olmaktan önce birahlaktır ve aşağı yukarı her zaman çağdaşlarımızın ahlakıdır. Neden artıkmastürbasyonu ya da eşcinselliği bir kusur olarak görmüyoruz? Çünkü bu,kimseyebirzararvermiyor.Nedenırzageçmeyi,kadınsatıcılannı,pedofiliyiherzamanolduğugibivehattaherzamankindendahafazlacezalandınyoruz?Çünkübudavranışlarşiddetiçerir,diğerinintutsaklığı,sömürülmesi,zulmeuğramasıdır,kısaca haklarına, bütünlüğüne, özgürlüğüne, onuruna zarar getirir. Bu, laiktoplumlarımızda ahlakın neye dönüştüğü hakkında pek çok şeyi gösterir. Artık,mutlakyadaüstünbiryasayaboyuneğmekdeğildirahlak,hümanizmveöncelikle

de diğer erkeğin, diğer kadının menfaatlerinin dikkate alınmasıdır. Ahlak artıkdininbiruzantısıdeğil,amauygulamalıhümanizminözüdür.Niçin"uygulamalı"?Çünkü düşünceden ya da tefekkirden (theorid) çok, eylemi (praxis) içerir. Sözkonusuolanşey,insanlığıbilmemizyadaonainanmamızdeğil,fakatonuniçinneistcdığimizân.EğerdahaönceSeneca'nındediğigibiinsan,insaniçinkutsalisebu, Tann olacağından ya da bir Tann, ona emrettiği için değildir. İnsan olduğuiçindirvebuyeter.

O halde uygulamalı hümanizm ve ahlak olan hümanizm söz konusudur. Hu,insancılveinsanlıkiçinhareketetmektir.

Fakat,kuramsalyadaaşkındiyeadlandırabileceğimizbaşkabirhümanizmvar.Burada söz konusuolan nedir?Belirli bir düşünce, belirli bir inanç, belirli birbilgiyadaöyleolmakisteyenşey:Bu,insanakarşıödevlerimizioluşturacakolan,insan ve insanın değeri hakkında bildiğimiz ya da inanmak zorunda olduğumuzşeydir...Buhümanizm,övündüğübilgininkendisinedayanır.Çünküinsanhakkındabildiğimizşeyöncelikleenkötüye,Auschwitz'ebakınızyadamükemmeldendahaçok vasatamuktedir olmasıdır. Dzi-ha sonra,Darwin'de görüldüğü gibi, olduğuşeyi seçmediğini biliyoruz (ilkeden çok, sonuç olduğunu). Nihayet, Tannolmadığını biliyoruz, çünkü bir vücudu (ona en güçlü olmayı, mükemmel ya daölümsüz olmayı yasaklayan bir vücut), öncelikle doğal, daha sonra kültürel birtarihi,birtoplumuvebirbilinçaltıvardırveinsanınbunlarahükmetmesindençok,bütün bunlar ona hükmeder. Kendimizden kendimizi oluşturabileceğimiz fikrinialtüstedenbeşeribilimlerin-Freud,Marx,Dürkheim...-durduğunoktaburasıdır:Alt-husser'in dediği gibi, onlann kuramsal anti-hümanizmi, bize Tan-n'yainandığımız gibi insana inanmayı yasaklar, başka bir deyişle onu varlığının,düşüncelerininyadaeylemlerinintemeliyapmayıyasaklar.Örneğin,Levi-Strauss,"Beşeribilimlerinsonamacıinsanıinşaetmekdeğilonubozmaktır,"diyeyazar.Buda,"kültürüdoğanınvenihayethayatıkendifiziksel-kimyasalşartlannın içinebü-tünleştinneyi" varsayar. İnsan ne kendinin nedeni, ne öncelikle kendininefendisidir,nedekendi içinşeffaftır. İnsan,ondangeçenveondanhabersizonuyapan belirli bir tarihin sonucudur. Sadece yaptığı şeydir, çünkü öncelikle onuyapanşeydir(vücudu,geçmişi,eğitimi...)Sartre'ındediğigibi,eğerinsan"heran

insanıicatetmeyemahkûm"sa,bubirhiçliktenilerigelmez.İnsanlıknebeyazbirsayfadır, ne de kendinin tamamen kendi tarafından yaratılmasıdır. İnsanlık birtarihtir,biryadabirçokbelirlenimciliktir,birmaceradır.

İnsanın "imparatorluk içinde bir imparatorluk" olmadığını Spinoza zatensöylemişti. İnsan, düzenini takip ettiği doğanın (onu ihlal ettiği ya da yok etliğizaman da dahil), yaptığı ve onu yapan tarihin, bir toplumun, hır dönemin, birmedeniyetinparçasıdır.Enkötüyemuktedirolmasıda sadeceaşırı iyi açıklanır.Ölecekolanvebunubilen,içgüdülcıindençokitkileri,nedenlerdençoktutkuları,düşünceden çok fantezileri, sevinçten çok öfkeleri olan bir hayvandır. Ed-gaıMoıin'ingüzelbirdeyişivardır:"Homosapiens,homodemem"Ondanasılbiröfke, nasıl bir arzu, nasıl bir korku! Kendimizi heı /aııuıı ondan korumaktahaklıyız,buonukullanmanıntekşeklidir

I ,a Mell.ıe, "İnsanlığın, kendininkiler kadar kötü elleri olmaktan üzüntüduyuyorum,"diyeyazıyordu.Amabundanbaşkasıyok:Yalnızlığımızgöıevle.imizidezorunlukılıyor.Beşeribilimlerin,bizekendimizhakkındaöğrettikleri ve çokkıymetli olan şeyyinedeahlakınyeıinı tutamaz. İnsan hakkında bildiğimiz şey,bizeonunnasılolmasınıistediğimizedairhiçbirşeyyadapekbirşeysöylemez.Kendilik, şiddet ya da zulüm bilimsel olarak açıklanabilir olsa da (gerçekolduklaıınagörenedenaçıklananlasın?) bu, bize onlarındeğerleri hakkında pekaçıklık getirmez. Var olduklarına ve çok daha değerli olduklarına göre, sevgi,şefkat ya da merhamet de açıklanabilir. Ne adına? Spinoza'nın dediği gibi,"gözlerimizinönüneyerleştirilmişbir insandoğasımodeli gibi" olan belirli birinsan fikri adına. Tanımak, yargılamak değildir ve bundan sorumlu tutulmaz.Beşeri bilimlerin, hümanizmin değerini düşürmekten uzak olan kuramsal anti-hümanizmi, uygulamalı hümanizme ivediliğini ve statüsünü veren şeydir. Bu birdin değil, bir ahlaktır. Bir inanç değil, bir istençtir. Bir kuram değil, birmücadeledir.İnsanhaklaniçinyapılanbirmücadeledirvebudahepimizinbaştagelenyükümlülüğüdür.

İnsanlık,nehayranlıklaseyredilmesigerekenbiröz,neyüceltilmesigerekenbirmutlak,nedetapılmasıgerekenbirTann'dir:Korunmasıgerekenbirtür,bilinmesigereken bir tarih, kabul edilmesi gereken bir bireyler toplamı, nihayet

savunulması gereken bir değerdir. Söz konusu olan, ahlak hakkında diyeceğim,insanlığın kendinden ve bizden yaptığı şeye yaraşır olmaktır. Bu, benim içininançtandahaönemliolanvesadakatdiyeisimlendirdiğimşeydir.

İnsanainanmakmı?Onuolduğugibitanımakveondanşüpheduymakdahaiyidir.Bu bizi, kadın ve erkeğin en iyi eserlerine -medeniyet, ruh, insanlığın kendisi-bunlardan elde ettiğimiz şeylere, iletmek istediklerimize, kısaca bir çeşit insanfikrinesadıkkalmaktanalıkoymaz,amabilgidençokkabuletmeye,bilimdençok,eskidendenildiğigibiklasikedebiyata,dindençokahlakvetarihebağlıolanbirfikir. Bir kez daha tekrarlayalım ki, kuramsal olmaktan ziyade pratik birhümanizm:Değerliolantekhümanizm,insancadavranmaktır.İnsan,Tanndeğildir.Enazındaninsaniolmasınısağlamakbizekalmıştır.

Raymond Sebond'un Müdaafası'nm sonunda Montaigne, Se-neca'nın bircümlesini anımsamaktadır: "Ey alçak şey, iğrenç insan, insanlığın üzerindeyükselemezseneğer!"Veşuyorumuekler:"İşteiyibirsözcükvefaydalıbirarzufakat aynı şekilde saçma. Çünkü bilekten daha büyük bir bileklik, koldan dahabüyük kolluk yapmayı ve bacaklarımızın uzunluğundan daha büyük bir adımatmayı ümit etmek imkânsız ve korkunç bir şeydir. İnsan, kendi üstüne veinsanlığınüstüneçıkmasın."Geriye, insanlığınaltına inmemesinisağlamakkalırvebudahiçbirzamangüvencealtındadeğildir.

Yanılsamasızvekoruyucuhümanizm:insannebirtür,nebirfikir,nedebiridealgibiölüdeğildir.Amainsanölümlüdür.Budaonusavunmakiçinbirnedendaha.

Bilgelik"Başkasınınbilgisiylebilginolabilsekde, ancakkendibilgeliğimizle bilge

olabiliriz."

MONTAIGNE

Etimoloji yeterince açıktır: Yunancada philosophia, bilgelik sevgisi ya daarayışı demektir. Fakat bilgelik nedir? Bir bilgi mi? Yunanlılarda olduğu gibi(sophia) Latinlerde de (sapientia) sözcüğünün alışılmış anlamı budur veHeraklitos'tan beri felsefecilerin çoğu bu anlamı doğrulamıştır. Spinoza içinolduğugibi,Platoniçinde,DescartesyadaKantiçinolduğugibiStoacılar içinde,MontaigneyadaAlainiçinolduğugibiEpikürosiçinde,bilgelik,düşünceyle,akılla,bilgiyleilgilidir,kısacasıbelirlibirbilgidir.Ancakbubilgiçoközeldir,hiçbir bilim onu ortaya koymaz, hiçbir ispat onu geçerli kılmaz, hiçbirlaboratuvar onu test etmeyi ya da doğrulamayı bilemez, nihayet hiçbir diplomaonu teyit etmez. Söz konusu olan kuram değil uygulama olduğu için böyledir.Kanıtlardeğilsınamalar sözkonusudur.Deneyimlerdeğil, talimler.Bilimdeğilyaşamsözkonusudur.

Yunanlılar bazen, kuramsal ya da şüküre dayanan bilgeliği (sophia) uygulamabilgeliğinin(phronesis)karşısınakoyar.Ancakbiridiğeriolmadandüşünülemezya da daha çok, gerçek bilgelik ikisinin birleşmesidir. "İyi yapmak için iyiyargılamak,"diyorduDescartes,bilgelik iştebudur.Birileridüşünmek için dahayetenekliolur,ötekilerieylemiçin,bumümkündür.Ancakhiçbiryetenek,bilgeliğeyetmez.Birilerigörmeyiöğrenmelidir,ötekileride istemeyi.Akıl yeterli olmaz.Kültüryeterliolmaz.Beceriyeterliolmaz.Aristoteles,"Bilgeliknebirbilim,nedebirteknikolabilir,"diyebelirtiyordu.Bilgelikgerçekyadaetkiliolanşeydençok,kendivediğerleriiçiniyiolanşeyedayanır.Birbilgimi?Şüphesiz.Ancakbubiryaşambilgisidir.

Bu, bilgeliği, daha ziyade bir düşünce bilgisi olan felsefeden ayıran şeydir.Fakat felsefe, sadece bizi bilgeliğe yaklaştırdığı ölçüde anlamlıdır. Daha iyiyaşamak için daha iyi düşünmek söz konusudur ve gerçekte felsefe yapmak da

sadecebudur. "Felsefe,bizehayatıöğretir," diye yazar,Montaigne.O halde bu,bilmediğimiz şey midir? Elbette! Bilge olmadığımız için felsefe yapmayaihtiyacımızvar!Bilgelikamaçtır;felsefeiseyol.

Aragon'u düşünüyoruz: "Yaşamayı öğrenmek zamanı, hatta geç bile kalındı..."Bunayakınbir fikirdahadavurgulubir şekildeMontaigne'dedevardır ("hayatgeçmiş olduğunda bize yaşamayı öğretiyorlar"): Denemeler'm yazarı buradainsanlık durumunun kaderinden çok, düzeltebileceğimiz ve düzeltmek zorundaolduğumuzbireğitimhatasıgörüyordu.Hayatdurupbeklemiyorsa,felsefeyapmakiçin neden beklemeli?Montaigne muzipçe, "Aristoteles dersine gelmeden önceyüz öğrencinin frengiye yakalandığını," yazar. Frengi, felsefeye mi bağlıdır?İlaçlarına ya da tedavisine bakarsak şüphesiz hayır. Ancak cinsellik felsefeyebağlıdır ya ihtiyat ya zevk ya sevgi ya ölüm. Tıp ya da hekimlerin korumasıbunlara nasıl yeterli olabilir? Bütün bunlar nasıl bilgeliğin yerini alabilir?Deneme-ler'de,"Hastaolduğunşeydenölmüyorsun,canlıolduğundanölüyorsun,"diyeokuruz.Ohaldeölmeyiöğrenmekgerekir,yaşamayıdaveiştefelsefebudur.Montaigne,"Onuçocuklardanuzaktutmaklaveasık,çatıkkaşlı,korkunçbiryüzlebetimlemekle çok büyük haksızlık ediyoruz," diye devam eder. "Kim beni busolgun, iğrençmaskenin içine soktu?Daha neşeli, daha şen, daha sevimli, dahaeğlencelibaşkabirşeyyoktur."Felsefeilebilginliği,sertlikilesıkıntıyı,bilgelikile harabeleri karıştıranlara yazık. Hayat, gerçekte olduğu gibi, bu derece zor,kırılgan,tehlikeli,kıymetliolsadabu,felsefeyapmayamümkünolduğuncaerkenbaşlamak için artı bir nedendir ("onda, diğer yaş dönemleri gibi çocuklukdöneminin alacağı bir ders vardır"), başka bir deyişle çok geç olmadan önceyaşamayıolabildiğinceöğrenmekiçinbirnedendir.

Felsefeiştebuişeyararvebununiçindeheryaşa,enazındandüşüncemizevedilimize az ya da çok hâkim olabildiğimiz andan itibaren, yararlı olabilir.Matematik, fizik, tarih, solfej yapan öğrencilere felsefe neden yasaklansın ki?Doktor ya da mühendis olmaya hazırlanan bu öğrenciler, neden artık felsefeokumasınlar?İşlerineyadakaygılarınadalmışbuyetişkinler,felsefeyebaşlamakya da onu yeniden ele almak için ne zaman vakit bulacaklar? Hayatlarınıkazansınlar, tamam; ama bu felsefeyi yaşamayı engellemez. Tek başına ya da

başkalarıylabirlikteonudüşünecekzamanayırmadan,olabilecekenuçveensertşekildekendikendinisorgulamadan,akılyürütmeden,uslamlamadan,ortalamadandaha bilgin ve yetenekli olan başkalarının onun hakkında ne düşündüğüyleilgilenmeden,nasılakıllıcafelsefeyapılır?Sanatkonusunda,Malraux'nunsözünüahntılamıştım: "Resim yapmayı müzelerde öğreniriz." Aynı şekilde, felsefeyapmasını da felsefe kitaplarından öğreniriz, diyeceğim. Ancak amaç, felsefedeğildir,kitapkarıştırmakhiçdeğil.Amaç,dahabilinçli,dahaözgür,dahamutluve daha bilge bir yaşamdır. Kim bu yol üzerinde ilerlenemeyeceğini iddiaedebilir?Montaigne,"Çocuklarınöğretimiüzerine"de(Denemeler1,26),Kant'ınAydınlanma'nın sözü haline getirdiği, Horatius'un şu görüşünü aktarır: "Sapereimde,incrpe:bilmeyecesaretet,bilgeolmayacesaretetvebaşla!"Nedendahafazlabeklemeli?Mutluluğugeciktirmekneden?"Felsefeyapmakiçinhiçbirzamanneçokerkennedeçokgeçtir,"diyorduEpiküros."Çünkümutluolmakiçinaslaneçok erken ne çok geçtir."Olsun varsın.Ancak aynı düşünce çok açık olarak enerkenineniyiolacağınıbelirtir.

Hangibilgelik?Herşeyde.olduğugibibukonudadafilozoflarfarklıdüşüncelereayrılırlar. Epiküros'ta olduğu gibi bir zevk bilgeliği mi? Stoacılardaki gibi biriradebilgeliğimi?Kuşkuculardakigibisessizliğinbilgeliğimi?Spinoza'dakigibiaşkınvebilgininbilgeliğimi?Kant'taolduğugibiödevinveumudunbilgeliğimi?Bukonudaherkes,herbirifarklıyaklaşımlardanedinilebilecekolan,kendifikrinioluşturur.Bundandolayı kendi kendine felsefe yapmak gerekir, çünkü kimse nebizim yerimize düşünebilir, ne de bizim yerimize yaşayabilir. Ancakfelsefecilerin, en azından hemen hemen hepsinin uzlaştıkları nokta, bilgeliğin,aklın tutarlı çalışmasından da yoksun kalmadan, belirli birmutluluk, belirli birdinginlik,neşeliveaydınlık bir iç huzuru içerdiğidir.Bu, sıkıntının, çılgınlığın,mutsuzluğun karşıtıdır. Bilgelik bu nedenle gereklidir. Bundan dolayı felsefeyapmak gerekir. Çünkü yaşamayı bilmiyoruz. Çünkü öğrenmek gerekir. Çünküsıkıntı,çılgınlıkyadamutsuzlukdurmaksızınbizitehditeder.

Alain,"Bilgeliğin en büyük karşıtı olan kötülük, tamolarak budalalıktır," diyeyazıyordu.Bu,neyedoğruyönelmekgerektiğini gösterir:Mümkünolabilecek enakdlıyaşamadoğru.Akılyeterlideğil,amakitaplardayeterlideğildir.Bukadar

azyaşamak içinse,bukadardüşünmekneden?Bilimde,ekonomide, felsefedeneakıl!Bilginlerin,işadamlarının,felsefecilerinyaşamlarındadanebudalalıklar...Akıl, bilgelikle ancak varlığımızı değiştirdiği, onu aydınlattığı ve onuyönlendirdiği ölçüde ilgilidir. Sistemler icat etmek söz konusu değildir.Kavramları,yalnızcabireraraçolankavramları istediğişekilde işlemesiyeterlideğildir.Amaç, tek amaç düşünmek ve biraz daha iyi ya da biraz daha az kötüyaşamaktır.

Marcus Aurelius'un muhteşem sözü: "Eğer Tanrılar benim üzerime, yaşamakzorundaolduğumşeylerüzerinedüşünmüşlerse,bunubilgeceyaptılar.Fakatbeniilgilendirenhiçbirşeyüzerinedüşünmeyecekyadahiçvarolmayacakolsalardı,kendim hakkında düşünmeme ve benim için yararlı olan şeyi aramama izinverilmişti." Bilgelik kutsallık değildir. Felsefe ne bir din, ne de bir ahlaktır.Kurtarılması söz konusu olan benim kendi yaşamımdır, ötekilerinin-ki değil.Savunulması söz konusu olan kendi çıkarlarımdır, ne Tan-n'nınki ne deinsanlığınki.Enazındançıkışnoktasıbudur.YoldaTann'yarastlamammümkündür;insanlığarastlamammuhtemeldir.

Ama nihayet, bana verilen bu hayattan, özgürlüğümden, bilincimden,mutluluğumdanvazgeçmeyeceğim.

Nasıl yaşamak?Bu, felsefenin başlangıcından beri karşılaştığı sorudur. Yanıtıbilgelikolur,amacisimleşmiş,amayaşanmış,amaeylemhalindebirbilgelikmi?Herkes kendininkini icat etsin. Bir yaşamak sanatı olan etik, sadece bizimödevlerimizi içeren ahlaktan bu noktada ayrılır. Çok açıktır ki, bir aradagidebilmeli ve gitmelidirler. Kendine nasıl yaşayacağını sormak aynı zamandaödevlerine hangi yeri vereceğini sormaktır. Bu iki hedef de birbirlerinden çokfarklı değildir. Ahlak, "Ne yapmalıyım?" sorusuna, etik ise, "Nasılyasamalıyım?" sorusuna yanıt arar. Ahlak erdemde ya da kutsallıkta; etik,bilgelikteyadamutluluktadoruknoktasınavarır.Öldürmemek,çalmamak,yalansöylememek mi? Tamam ama kim bunlarla yetinir? Kim, bunlarda yeterli birmutluluk,yeterlibirözgürlük,yeterlibirselametgörür?"AİDS'eyakalanmamak,varlıkiçinyeterlibiramaçdeğildir,"derdibirarkadaşım.Hiçkuşkusuzhaklıydı.Ama öldürmemek, çalmamak, yalan söylememek de daha uygun birer, amaç

değildir. Hiçbir olumsuzluk eki yeterli değildir ve bu nedenle bilgeliğeihtiyacımız var: Çünkü ahlak yetmiyor, çünkü ödev yetmiyor, çünkü erdemyetmiyor.Ahlakbuyuruyor;amakimonaitaatetmekleyetimi?Ahlakhayırdiyor,kimonunyasaklarıylayetinir?Aşkdahayeğdir.Bilgidahayeğdir.Özgürlükdahayeğdir.Evetdemeksözkonusudur:Kendineevet,diğerlerineevet,dünyayaevet,her şeye evet ve bu bilgeliği açıklayan şeydir. Stoacılardan sonra Nietzsche,"Amor fati," der: "Olandan başka hiçbir şeyi istememek, ne geçmişte, negelecekte,nedeyüzyıllarınyüzyıllarında;kaçınılmazolanatahammületmekle,onugönnezlikten gelmekle yetinmemek -bütün idealizm, zorunluluk karşısında kendikendineyalansöylemeninbirşeklidir-amaonusevmek."

Bu, başkaldırmayı engellemez. Bu, mücadeleyi engellemez. Dünyaya evetdemek,bununbirparçasıolankendibaşkaldırına,kendieylemineevetdemektir.Camus'yeveCavailles'ebakın.Gerçeğideğiştirmekmi?Bu,öncelikleonudurumolarak almayı varsayar. Henüz olmayanı oldurmak mı? Bu, olan üzerindeçalışmayıvarsayar.Kimsebaşkatürlüdavranamaz.Kimsebaşkatürlübaşaramaz.Bilgelik bir ütopya değildir. Hiçbir ütopya bilge değildir. Dünya hayal kurmakiçindeğil,başkabirşekiledönüştürmekiçindir.Bilgelikmi?Önceliklehakikatveeylem arasında belirli bir ilişki, güçlü bir bilinçlilik, eylem halindeki ve etkinbilgidir. Şeyleri olduğu gibi görmek; ne istediğimizi bilmek. Hikâyelerleavunmamak.Gibi görünmemek.MarcıısAurelius'ıın dediği gibi, "Trajik aktörüoynama-mak."Tanımakvekabuletmek.Anlamakveyenibirşeklesokmak.Karşıkoymakveüstesindengelmek.Çünkükimseöncevarlığınıkabuletmediğibirşeyekarşıkoyamaz.Hastaolmayıkabuletmedikçenasıliyileşiriz?Adaletsizliğinvarolduğunukabuletmedikçeonakarşınasılmücadeleedilir?Gerçekkabulediliryada yadsınır, ama kimse onu, öncelikle kabul etmeden başka bir şekiledönüştüremez.

Bu stoacılığın ruhudur. Bize bağlı olmayanı kabul etmek; bize bağlı olanıyapmak.Bu,Spinozacılıkruhudur:Tanımak,anlamak,hareketegeçmek.Bu,aynızamandaDoğubilgelerininderuhudur;örneğinPrajnânpad'ın:"Olanşeyigörmekvekabuletmekvedahasonraeğergerekiyorsa,onudeğiştirmeyidenemek."Biz,olağan olarak sadece ümit etmeyi ya da sarsılmayı bildiğimizde, bilge, eylem

insanıdır. Biz, olağan olarak, sadece henüz olmayanı ümit etmeyi ya da hiçolmayan veya artık olmayana üzülmeyi bilirken bilge, olanameydan okur.YinePrajnânpad'agöre:"Bitenşeygeçmişolur;şuandavardeğildir.Gelecekolanşeygelecektedir;odaşimdivardeğildir.Ohalde?Varolannedir?Buradaveşimdiolan şey. Başka bir şey değil. Şimdide kalınız: Harekete geçiniz, hareketegeçiniz!" Bu, yaşamayı ümit etmek yerine hayatını yaşamaktır. Bu, selametibeklemekyerineyapabildiğinkadarıylakendiselametinigerçekleştirmektir.

Bilgelikmi?Enfazlabilinçlilikiçindeenfazlamutluluktur.Yunanlılarındemişolduğugibi,iyibirhayatamainsancıl,başkabirdeyişlesorumluvesaygınolanbirhayat.Tadınıçıkarmakmı?Hiçşüphesiz.Hazalmakmı?Yapabildiğimizinenfazlasıyla. Ama nasıl olursa olsun değil. Ama ne pahasına olursa olsun değil."Sevinçverenherşey iyidir,"diyorduSpinoza;yinede tümsevinçlerbirbiriyleaynıdeğerdedeğildir."Herzevkbiriyiliktir,"diyorduEpiküros.Yinedebu,herşeyin aranmış olmayı hak etmesi ve de hatta hepsinin kabul edilebilir olmasıdemek değildir. O halde, yine Epiküros'un dediği gibi, seçmek, yararlarını vezararlarınıkarşılaştırmakgerekir,başkabirdeyişleyargılamakgerekir.Bilgelik,buişeyarar.Aynışekildefelsefedebuişeyarar.Zamangeçirmekyadakendimizideğerlikılmak,kavramlarlaçocukçaoynamakiçinfelsefeyapmıyoruz.Ruhumuzuvehayatımızıkurtarmakiçinfelsefeyapıyoruz.

Bilgelik,buselamettir,başkabirhayatdeğil,amabuhayatiçindir.Onamuktedirmiyiz?Şüphesiz,tamamendeğil.Bu,onayaklaş-maklanvazgeçmekiçinbirnedendeğildir.Kimse tamamıyla bilgedeğildir; ama kim tamamen deli olmaya boyuneğer?

Eğerilerlemekistiyorsan,nereyegittiğinibilmengerekirder,sloaıılaı.Bilgelikamaçtır, hayat amaçtır, ama daha mutlu ve daha bilinçli bir hayat; mutlulukamaçtır,amahakikatteyaşanılacakolanmutluluk.

Bununla birlikte, bilgeliği bizi gerçekten koparacak bir şekilde yepyeni birideal, yeni bir umut, yeni bir ütopya yapmamaya dikkat etmek gerekir.Bilgelik,beklenmesi ya da ona ulaşılması gereken başka bir hayat değildir. Bilgelik,tanımakvesevmekgerekenbuhayatınhakikatidir.Buhayat,sevilesiolduğu içinmi?Tamolarakyadaherzamandeğil.Amaöyleolmasıiçin.'

Montaigne, "Bilgeliğin en kesin belirtisi kesintisiz bir haz vermesidir; onundurumu göksel varlıklar gibidir, daima dingin," diyordu. Sokrates'i, Epiküros'u("felsefe yaparken gülmek gerekir..."), Descartes'ı, Spinoza'yı, Diderot'yu ya daAlain'i...anabilirim.Hepsidebilgeliğin,zevkten,sevinçten,eylemden,sevgidenyanaolduğunusöyledi.Vebununiçinşansınyetmediğinide.

Bilge,bizdendahamutluolduğu içinhayatı daha çok sevmez, hayatı daha çoksevdiğiiçindahamutludur.

Bilgeolmayan,yalnızcabilgelikyolundakiçıraklarolanbize,yanifelsefecileregelince,bizeyaşamayıöğrenmek,düşünmeyiöğrenmek,sevmeyiöğrenmekkalır.Bu öğrenmeyi asla tamamlaya-madık ve bunun için de felsefe yapmaya sürekliihtiyacımızvar.

Bu,çabaharcamadanolmuyor,amasevgisizdeolmuyor.Epiküros,"Bütündiğeruğraşlarda haz, acıyla, zahmetle gerçekleştirilen tüm işler bittikten sonra gelir;amafelsefedezevkbilgiyleatba-şıgider,çünkübu,öğrendiktensonrabildiğimizşeydenzevkalmakdeğildir,öğrenmekvezevkalmakbirlikteolur."

İnanki:Hakikatyolunsonudeğil;yoluntakendisidir.

Sözdizimi(,)A fortiori: Tikel olanın doğruluğunu kanıtlamak için tümelin doğruluğunu

göstermektenoluşanakılyürütme.

Agape: 1- Platon'un felsefesinde, iyilik, güzellik gibi, ezeli-ebedi ve yetkinidealara duyulan, zaman ahlaki, manevi ya da tinsel bir temeli olan aşk içinkullanılanYunancaterim.2-OrtaçağHıristiyanfelsefesinde,TanrıadınainsanıveinsanaşkınaTanrı'yısevmetavrı.Karşılıkbeklemeyenyoğuntutku.

Ahlak: (Fr. La morale) 1-İnsanların kendisine göre yaşadıkları, kendilerinerehber aldıkları ilkeler bütünü ya da kurallar toplamı. 2- Bir kimsenin iyinitelikleriniyadakişiliğiniifadeedentutumvedavranışlarbütünü.

(*)Çevirmentarafındanhazırlanmıştır.

Ansiklopedi: (Fr. Encyclopédie) Denis Diderot, D'Alembert, Voltaire, J. J.Rousseau,HolbachveHelvetiusgibiinsanınözüitibariyleiyiolduğunuveuygunkoşullar sağlandığında sonsuzca gelişebileceğine, hatta yetkinleşebileceğineinananAydmlanmacı iyimser filozofların, 1751-1776 yılları arasında Fransa'daotuz beş cilt halinde yayınladıkları ve 18. yüzyılın bütün bilimsel bilgi vedüşüncesinibirbütünolaraksergilemeyiamaçlayandevbireserdir.

Aposteriori:Deneyyoluylaeldeedilenbilgiyinitelendirmekiçinkullandır.

Apriori:DuyumsalalgıyoluylaeldeedilenbilgininhakikibirbilgiolmadığınısöyleyenKant,bununkarşısınaotantikbilgiolarakduyumun formları (zamanvemekân)ileaklınaprioriform-lannı(nedensellik,zorunlulukvs.)koyar.

Ateizm:(Fr.Athéisme)Tann'nınvaroluşunuyadsıyanöğreti.Buöğretiyefelsefeaçısındanşuanlayışlartemelolabilir.1-Gerçeğinözüözdekse,evrendeTann'nınyeriyoktur.2-Tannolursainsanınözgürlüğüortadankalkar.3-Yalınkuşkuculuk.

AydınlanmaÇağı: (Fr.LeSiècle desLumières)Avrupa'da17. yüzyılın ikinciyansıyla,19.yüzyılınilkçeğreğinikapsayanveöndegelenbirtakımfelsefecilerin,aklı insan yaşamındaki mutlak yönetici ve yol gösterici yapma, insan zihniylebireyin bilincini bilginin ışığıyla aydınlatma yönündeki çabalanyla seçkinleşen

kültüreldönem,bilimselkeşifvefelsefieleştiriçağı,felsefivetoplumsalhareket.

Bilgi: (Fr. Connaissance) 1-Öğrenilen şey. 2- Bir şeyle aktüel deney yoluylakurulanyakınlık ya da tanışıklık. 3-Olgu, doğru ya da ödev olarak görülen birşeye ilişkin açık algı. 4- Biraz daha teknik bir anlam içinde, temellendirilmiş,harılandırılmış doğru inanç. 5- Doğruluğu mevcut öznel ve nesnel koşullarda,gerekli ve yeterli sayılan delillerle temellendirilmiş önermelerle ifade edilenbilinçiçeriği.

Bilinç: (Fr. Conscience) İnsanda farkındalığın, duygunun, algının ve bilgininmerkezi olarak kabul edilen yeti. Zihnin kendi içe-ııkk-ıinin farkında olduğu,içebakışyoluylabilinen,duyumlan,algılanvcanılarıihtivaedenbölümü.

Bilimcilik: (Fr. Scientisme) 1- Bilime dayalı dünya görüşü. 2- Bilimseldüşüncenintekyanlıolarakdeğerlendirilmesi.3-Biliminfızikötesininsorunlarınıda çözümleyebileceğine inanma eğilimi. 4- Doğa bilimleri yönteminin başkaalanlarda, özellikle insan bilimleri alanında da geçerli yöntem olduğunu ilerisürenanlayış.

Bilinemezcilik: (Fr. Agnosticisme) 1- Genel olarak özgül bir alanın kapsamıiçinegirenşeylerinbilgisineerişmeninimkânsızolduğunuönesürenyaklaşımyadagörüş.1869yılında,DarwincievrimteorisininsavunucusuünlüT.H.Huxleytarafındanyaratılmışbir terimolarakbilmeme,bilmemehaline işaretedenakımya da tavır. 2- Daha özel olarak da, pozitivist ya da materyalist öğretilerdekarşımıza çıkan nihai gerçekliğin bilinemez olduğu gerçeği. 3- Hepsindenönemlisi,Tann'nınvarolupolmadığınıbilemeyeceğimiziönesürenöğreti.

Deney:(Fr.Experience)Gerçekliküzerinekavramsalolmayanhertürlübilginintemeli.

Dogmatizm: (Fr. Dogmatisme) Genel olarak, kimi öğretilere en küçük bireleştiriye izin vermeden, rasyonel ve mantıksal kanıtlar yerine, salt duygularaveyakişiseleğilimleredayanarakkörükörüneinanma,onlansorgusuzsualsizbirbiçimdebenimseme.

Eros: 1- Yunan mitolojisinde Aşk Tannsı. 2- İlk kaostan doğan yaratıcıtanrılardanvedünyanıntemelöğelerindenbirine,Sok-ratesvePlaton'da,neTann

ne de insan olup tanrılarla insan arasında bulunan, aradaki mekânı doldurupbütünükendisindebirleştirenveinsanlarınonunsayesindebirtürtanrısallıktanveölümsüzlüktenpayaldıklanyaratıcıgüceverdikleriad.3-Birşeyiçinduyulançokyoğuntutkuluarzu,buradaesasolancinselarzu.

Ktik: (Fr.éthique)Ahlakveahlaklılığınolgusalve tarihselolarakyaşanan birşeyolduğu,tektekherbireyinşuyadabuölçüdeşekillendirdiği,somutbirahlakihayatı bulunduğu, bu hayat içinde cisimleşen ahlaki değerler, peşinden koşulanideallerin söz konusu olduğu kabulleri üzerinde, ahlak adını verdikleri tarihselolguya yönelen felsefe disiplini; ahlakın eylemin pratiği olduğu yerde, eyleminteorisinioluşturanfelsefetürü.

Hiçlik:(Fr.Néant)1-Genelolarakvarolmama,varlıktançıkma,yokluk.2-Etikaçıdan değersiz olma. 3- Sartre'ın varoluşçu felsefesinde, insan varoluşunubelirleyenentemelözellik,cansızvarlıklargibibellibirşeyolmamadurumu.

İnsanbiçimcilik: (Fr. Anthropomorphisme) İnsanın niteliklerinin başka birvarlığa,özellikleTanrı'yaaktarılması.

İnsancılık: (Fr.Humanisme)İnsanlığa, insanayaraşırbiryaşamvedüşünmeyeulaşmak için çabalamak. Batı kültürünün ve eğiliminin Eski Yunan kültürünedayanmasından yola çıkılarak bu kültür kalıtının bilimsel olarak yenidencanlandınlmasıdüşünüşü.

İnsanlık:(Fr.Humanité)1-Tüminsanlaniçinealanbütün.2-İnsanıinsanyapan,insanındoğasınıkuranniteliklerintümü.

Kozmoloji: (Fr.Cosmologie)Evreninoluşumunu,yapısını inceleyen felsefivebilimselöğreti.

Kozmolojikkanıt: (Fr.Argumentcosmologique)Genelolarak,kosmosla ilgiliolumsal olgulardan yola çıkan, kendilerine neden olunmuş şeylerin varoluşununancak varoluşu açıklanmaya muhtaç olmayan bir zorunlu varlığın varoluşuylaaçıklanabileceğiniönesürenbütünampirikTanrıdelilleriningeneladı.

Kuşkuculuk: (Fr. Scepticisme)Genel bir tavır olarak hiçbir şeyi olduğu gibikabul etmeme, her şeyi belli bir eleştirme süzgecinden geçirme tavrı, belli bir

doğruyaulaşmadanöncekuşkuduymanınzorunluvekaçınılmazolduğunusavunananlayış.

Materyalizm: (Fr. Matérialisme) Yalnızca maddenin gerçek olduğunu,maddenindeğişimidışındahiçbirşeyinvarolmadığını,varlığınmaddecinsindenolduğunu öne süren görüş, yer kaplayan, nüfus edilemez, yaratılmamış ve yokedilemez, kendinden kaim olan, harekete yetilimaddenin, evrenin biricik ya datemelbileşeniolduğunusavunanvarlıkanlayışı.

Metafizik: (Fr.Métaphysique)Felsefenin,amacıvarolanlanngerçekdoğasınıbelirlemek,varolanlannanlamını,yapısınıveilkeleriniortayakoymakolantemeldisiplini.

Nihilizm: (Fr. Nihilisme) Genel olarak, Tanrı'nın varoluşunu, ruhunölümsüzlüğünü, iradenin özerkliğini, aklın otoritesini, değerlerin nesnelliğini,bilgininimkânını,tarihinmutlusonunuyadsımatüründenbirreddiyeyeekolarak,birdeumutsuzlukvedüşkırıklığıihtivaedengörüş.

Norm:(Fr.Norme)1-Genelolarak,düzgü,ölçüiçinkullanılanstandartbirim.2-Hertüryargınınzımmenyadaaçıkçakendisinedayandığımodel, ilke.3-Birsosyal grubun kendisi için ilke edindiği ve grup üyelerinin eylemleriniyönlendirendavranışkurallarıbütünü.

Ontoloji: (Fr.Ontologie)Var olan olarak var olma üzerine öğreti, var olanınvarlığıvegenelvarolanilkeleriüzerine17.yüzyıldanberikullanılankavram.

Ödev:(Fr.Devoir)Yapmakzorundaolduğumuz,yapmamızgerekenşey,ahlakçayükümlüolduğumuzşey.

Öz:(Fr.Essence)Varlığınaslınıkuranşey,temelözellik.

HS

Özgecilik: (Fr.Altruisme) İnsanlığı, insanlarıçıkar gözetmeden sevme, kişininkendisini başka insanların ve toplumun refahına, genel iyiliğine adaması tavrı,diğerinsanlarakarşıiyiliksever,iyiniyetli,hoşgörülüveyardımseverolmayıbirtavırolarakönplanaçıkaran,"başkasıiçinyaşamak"formülünüöneçıkaranahlakanlayışı, kişinin kendisini hiçbir çıkar gözetmeden, başkalannın ihtiyaç ve

çıkarlannaadamasıgerektiğinidilegetirenöğreti.

Özgürirade:(Fr.librearbitre)İnsanınistemevekararverebilmeözgürlüğü.

Panteizm:(Fr.Panthéisme)( '.enişbirçerçeve içindeelealındığında, Tann'mndünya ile olan olumlu ve organik ilişkisi bakımından deizmi aşan ve Tann'mndünyayaaşkındeğildeiçkinolduğunuönesürenTanrıanlayışıyadagörüşü.

Philia:AntikYunan felsefesinde, insanın hemcinsine duyduğu, cinsel bir yönüolmayan aşk, bağlılık, iki insan arasındaki dostluk ilişkisi, iki insan aıasındakikarşılıklısempativesevgiduygusu,Eros'unyoğunvetutkudoluarzusundanfarklıolarak, ötekine beslenen saygı ve takdir hisleriyle belirlenen bağlılık, dostluğutanımlayaniçtenmuhabbetiçinkullanılanterim.

Pironi/.m: (İt. Phrrhonisme) Ünlü düşünür Phrryon tarafından kurulmuş olanİlkçağ kuşkuculuğu. Pironizm, insanlann yalnızca şeylerin kendilerine nasılgöründüklerini bilebileceklerini, aynı şeylerin farklı insanlara farklıgöründüklerini ve bizim bu görünüşlerden hangisinin doğru olduğunu, hangiinsanınhaklıolduğunusöyleyemeyeceğimizisavunur.

Sanat:(Fr.Art)1-Genişanlamıylabellibiryetkinliğeeriştirilmişolma.2-Birşeyikendiiçyasalannagöreözgürcebiçimlendirmeyeteneği.3-İnsanınyarattığıyasalarlakendiniyüceltmeveölümsüzleştirenyaratmayeteneği.

Sofistler: (Fr. Sophistes) İÖ 5. ve 4. yüzyıllarda, kamusal ve özel işlerde,gençlere doğru düşünmeyi öğretme amacıyla kent kent dolaşarak para karşılığıderslerverenvebuyollabaşarılıyurttaşyetiştirmeyiüzerinealankişilereverilenad.

Stoacılık: (Fr. Stoacisme) İÖ 336-264 yıllan arasında yaşamış olan Zenontarafından kurulmuş ve Helenistik Dönem'de etkili o ̂ muş felsefe okulu. Usunegemenliğini,doğayauygunyaşamayı,ruhunsarsılmazhğını,doyumsamazlığınıvedünyayurttaşlığıülküsünüerekolarakalır.

Teodize: (Fr. Theodicee) Teolojide, Tann'mn dünyayı yaratırken adildavrandığını iddia eden öğreti ya da dünyada var olan kötülük olgusunundoğurduğukuşkularkarşısında, iyi, yaratıcı ve sorumlu bir Tann'mn varoluşunu,

faaliyetini, karakterini veya haklı kılma sorunu ve nihayet, tannsal kayra veyainayetingerçekliğini, kötülüklere rağmen, kötü ve kötülüğün varoluşu karşısındakoruma tavn için kullanılan teknik terim.Yunanca "Tann" ve "Adalet" anlamınagelentheosvedikesözcüklerindentüretmişolanLeibniz,dünyadahiçbirkötülükolmasaydı bile, dünyanın yine, yaratılmış olduğu şekliyle ve Tann gibi kendivarlığınınkaynağıolmadığıiçinyetkinliğinuzağındaolacağımsavunmuştur.

Teleoloji: (Fr. Teleologie) 1- Evreni ereklerle araçlar arasında bir ilişkilerdizgesiolarakgören felsefeöğretisi.2-Yalnızca insaneylemlerinindeğil, tarihve doğa olaylannın da, bütününün olduğu gibi tek olaylann da ereklerlebelirlenmişveyönetilmişolduğunukabuledenöğreti.

Telos:Yunancahedef,erekanlamınagelenterim.

Teoloji:(Fr.Theologie)Dineilişkinolguvefenomenlerikonualan,dinleilgiliolarakgeniş kapsamlı bir senteze ulaşmayı amaçlayan bir öğretidir. Tanrı'yı veinsanyaşamınınanlamınıvahiyverilerinedayanarakinceleyenöğreti.

Töz:(Fr:Substance)Değişendurumlarveniteliklerekarşı,kalıcıolanbirbaşkaşeyle ya da bir başka şeyde değil, kendi kendisiyle kendi kendisinde var olan.Öznededeğil,kendindevarolan.

Transandental: (Fr. Transcendental) 1- Bir şeyi, bir disiplin ya da etkinliğisözgelimi bilgi ya da deneyimi mümkün kılan koşullar bölümü. 2- Söz konusukoşullaradairaraştırma.3-Saltkişisel,özelveyapsikolojikolanakarşıtolarak,zorunluvetümeliçinkullanılansıfat.Kant'tausueleştirmeyöntemi;"Nesnelerledeğildegenelolaraknesneleriönselolarakbilişimizleuğraşanherbilgi."

SözdizimiiçinKaynakça

Ahmet Cevizci, Paradigma Felsefe Sözlüğü, Engin Yayıncılık, 1240 sayfa,İstanbul,2002.

BediaAkarsu,FelsefeTerimleriSözlüğü,İnkılâpKitabevi,247sayfa,İstanbul.

M. Rosenthal; P. Yudin, Felsefe Sözlüğü, çeviri: Aziz Çalışlar, SosyalYayınları,978sayfa,İstanbul,1997.

TürkçeKaynakça

Önsöz

Descartes,Metot Üzerine Konuşma, çeviri: K. Sahir Sel, Sosyal Yayınlar,1994.

Hegel,TininGörüngübilimi,çeviri:AzizYardımlı,İdeaYayınevi.

Gilles Deleuze ve Felix Guattari,Felsefe Nedir? çeviri: Turhan İlgaz, YapıKrediYayınlan,1993.

Montaigne,Denemeler, çeviri: Sabahattin Eyüboğlu, T. İş Bankası Yayınlan,2000.

Nietzsche,ŞenBilim,çeviri:Ahmetİnam,SayYayınlan,2002.

Pascal,Düşünceler,çeviri:İsmetZekiEyüboğlu,SayYayınlan,2002.

Platon,Sokrates'in Savunması, çeviri: TeomanAktürel, RemziKitabevi,/ . Ahlak

ImmanuelKant,SeçilmişYazılar,çeviri:NejatBozkurt,RemziKitabevi,1984.

Jean-Jacques Rousseau, İnsanlar Arasındaki Eşitsizliğin Kaynağı veTemelleriÜzerineKonuşma,çeviri:RasihNuriİleri,SayYayınlan,1998.

Nietzsche,AhlakınSoykütüğüÜzerineBirKavgaYazısı,çeviri:Ahmetİnam,SayYayınlan,2003.

Platon,Devlet,çeviri:SabahattinEyüboğlu,T.İşBankasıYayınları,2000.

Spinoza,Törebilim,çeviri:AzizYardımlı,İdeaYayınevi.

2.Siyaset

AlbertCamus,Başkaldıranİnsan,çeviri:TahsinYücel,CanYayınlan,1995.

Aristoteles,Politika,çeviri:Mete'lunçay,RemziKitabevi,

1993.

Hobbes, Leviathan, çeviri: Selahattin Özpalabıyıklar, Yapı Kredi Yayınları,2004.

KarlMarxveFriedrichEngels,KomünistManifesto,çeviri:MuzafferErdost,SolYayınları,1993.

Kari Poppcı, Açık Toplum ve Düşmanları, çeviri: Mete Tun-çay, RemziKitabevi,1994.

Platon,Devlet,çeviri:SabahattinEyüboğlu,T.İşBankasıYayınları,2000.

Rousseau,ToplumSözleşmesi,çeviri:VedatGünyol,AdamYayınları,1994.

3.Sevgi

Arthur Schopenhauer, Aşkın Metafiziği, çeviri: Selahattin Hi-lav, SosyalYayınlar,1997.

Freud,Uygarlık veHoşnutsuzlukları, çeviri: Aziz Yardımlı, İdea Yayınları,2000.

Montaigne,Denemeler, çeviri: Sabahattin Eyüboğlu, T İş Bankası Yayınlan,2000.

Spinoza,Törebilim,çeviri:AzizYardımlı,İdeaYayınevi.

4.Ölüm

Freud, Haz İlkesinin Ötesinde, çeviri: Saffet Murat Tura, Metis Yayınlan,2001.

Montaigne,Denemeler,çeviri:SabahattinEyüboğlu,T. İşBan7kasıYayınları,

2000.

Pascal,Düşünceler,çeviri:İsmetZekiEyüboğlu,SayYayınlan,2002.

5.Bilgi

Descartes,Metot Üzerine Konuşma, çeviri: K. Sahir Sel, Sosyal Yayınlar,1994.

Hume, İnsan Doğası Üzerine Bir inceleme, çeviri: Aziz Yardımlı, İdeaYayınevi,1997.

Kant,ArıUsunEleştirisi,çeviri:AzizYardımlı,İdeaYayınevi,1993.

Locke, İnsan Anlağı Üzerine Bir Deneme, çeviri: Vehbi Hacı-kadiroğlu,KabalcıYayınevi,1996.

Nietzsche,ŞenBilim,çeviri:Ahmetİnam,SayYayınlan,

2002.

Platon,Devlet,çeviri:SabahattinEyüboğlu,T.İşBankasıYayınlan,2000.

6.Özgürlük

Kant,ArıUsunEleştirisi,çeviri:AzizYardımlı,İdeaYayınevi,1993.

Platon,Devlet,çeviri:SabahattinEyüboğlu,T.İşBankasıYayınlan,2000.

Voltaire,FelsefeSözlüğü,İnkılâpKitabevi,2004.

7.Tanrı

Aristoteles,Metafizik,çeviri:AhmetArslan,SosyalYayınlar,

1996.

Kant,ArıUsunEleştirisi,çeviri:AzizYardımlı,İdeaYayınevi,

1993.

Pascal,Düşünceler,çeviri:İsmetZekiEyüboğlu,SayYayınlan,2002.

Spinoza,Törebilim,çeviri:AzizYardımlı,İdeaYayınevi.

8.Ateizm

AlbertCamus,Başkaldırımİnsan,çeviri:TahsinYücel,CanYayınları,1995.

Nietzsche,ŞenBilim,çeviri:Ahmetİnam,SayYayınlan,2002.

9.Sanat

Aristoteles,Poetika,çeviri:SamihRifat,KKitaplığı,2003.Hegel,Estetik,çeviri:TaylanAltuğ,PayelYayınevi,1994.

10.Zaman

Aristoteles,Fizik,çeviri:MehmetH.Doğan,YapıKrediYayınları,1997.

Kant,ArıUsunEleştirisi,çeviri:AzizYardımlı,İdeaYayınevi

1993.

11.İnsan

Claude Levi-Strauss, Yaban Düşünce, çeviri: Tahsin Yücel, Yapı KrediYayınları,2000.

Montaigne,Denemeler, çeviri: Sabahattin Eyüboğlu, T. İş Bankası Yayınlan,2000.

Pascal,Düşünceler,çeviri:İsmetZekiEyüboğlu,SayYayınlan,2002.

12. Simone de Beauvoir, ikinci Cins, çeviri: Bertan Onaran, PayelYayınevi,1Bilgelik

AlbertCamus,SisifosSöyleni,CanYayınları,çeviri:TahsinYücel,1997.

Montaigne,Denemeler, çeviri: Sabahattin Eyüboğlu, T. İş Bankası Yayınlan,2000.

Nietzsche,Böyle Buyurdu Zerdüşt, çeviri: Mustafa Tüzel, İş Bankası KültürYayınları,2003.

Spinoza,Törebilim,çeviri:AzizYardımlı,İdeaYayınevi.

Felsefe hiç bu kadar yakınınızda olmamıştı. Dünyanın en popülerfilozoflarından André Comte-Sponville on beş dilde yayımlanan FelsefeyiTakdimimdiradlıkitabındafelsefeyiayağınızakadargetiriyor.Hemdeayağadüşürmeden...Nedakikatutuyor,nedefilozoflaraçatıyor.Sadecefelsefenindeğerinidüşürmedenonuon iki temelkavramdasorguluyor:Ahlak,Siyaset,Sevgi,Ölüm,Bilgi,Özgürlük,Tanrı,Ateizm,Sanat,Zaman,İnsanveBilgelik.Bu kavramların gündelik ve sözlük anlamlarını, tanımlarını, bunlar üzerineyorumyapanfilozofları inceleyenkitapkavramlarındüşünselplanlarınıbilgiveyorumdüzeyindeverereksamimibirüslupyakalıyor.

"Felsefeyi Takdimimdir eğer birilerinde felsefeyi daha yakından tanımaarzusuuyandırırsa,ozamanboşunayazılmamışolacak.

Mutlulukbiramaçtır,felsefeiseonagidenyol.Herkeseiyiyolculuklar!"

AndréComte-Sponville

1952ParisdoğumluolanSponville,antikfelsefeyidekapsayanbirçokklasiktema üzerine eserler verdi. Yakın dönem felsefesi ve siyaset felsefesi de

çalışmaları arasında yer alıyor. Luc Ferry ile birlikte kalema aldığıModernlerinBilgeliğikitabıözgürlük, bilgelik ve anlam gibi temel temalarüzerine yazılmış, yazarlarını geniş kitlelere ulaştıran ünlü bir eser oldu.Eserlerindeki anlaşılırlık ve pedagojik yaklaşım, kitaplarının Fransa'da vedünyanındiğerülkelerindedahaçokokunmasınısağladı.