25
Andrzej Pettyn LA ESPERANTO-FONETIKO EN PRAKTIKO Elektitaj parolsonoj kune kun praktikaj ekzercoj. Legas Andrzej Pettyn, parolisto kaj redaktoro de la Esperanto-elsendoj de Pola Radio. 1994

Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

  • Upload
    leono49

  • View
    93

  • Download
    13

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

Andrzej Pettyn

LA ESPERANTO-FONETIKO EN PRAKTIKO

Elektitaj parolsonoj kune kun praktikaj ekzercoj.

Legas Andrzej Pettyn, parolisto kaj redaktoro de la Esperanto-elsendoj de Pola Radio. 1994

Page 2: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

E N K O N D U K O

L a k u l t u r o n d e n i a l i n g v o u z o k o n s i s t i g a s d u b a z a j f a k t o -r o j : l i n g v a k o r e k t e c o k a j e s t e t i k e c o d e l a e l d i r o j . P r i t i o , k i o e s t a s k o r e k t a I n f o r m a s l a Z a m e n h o f a " F u n d a m e n t o d e E s p e r a n t o " , l a d i v e r s a j d e c i d o j d e l a A k a d e m i o d e E s p e r a n t o k a j k e l k a j v e r k o j , k i u j n ĝ e n e r a l e o n i k o n s i d e r a s n o r m l i b r o j , k i e l e k z . " P l e n a A n a l i z a G r a m a t i k o d e E s p e r a n t o " , " P l e n a l l u s t r i t a V o r t a r o d e E s p e r a n t o " . A l l f l a n k e i a e s t e t i k e c o d e l a e l d i r o j e s t a s a f e r o s u b j e k t i v a , k v a n k a m o f t e o k a z a s , k e p r i t i u a ŭ t i u h o m o m u i t a j e s p e r a n t i s t o j d i r a s , k e l i / ŝ i p a r o -l a s b e l e , e s t e t i k e . K a j ĝ u s t e t i a p r i t a k s o d e i e s p a r o l m a n i e r o d e v u s e s t i p e n s i g a . T i a m o n i p r i k o n s i d e r u , ĉ u e v e n t u a l e i n -d u s s e k v i t i u n p a r o l m a n i e r o n k i e l i m i t i n d a n m o d e l o n .

P a r o l a n t e n i s e k v a s n e n u r i a p o s t u l o j n d e n i a l i n g v o -s i s t e m o , s e d a n k a ŭ l a p o s t u l o j n d e l a l i n g v o n o r m o . T i u n l i n g v o n o r m o n k u t i m e k o n s i s t i g a s ĉ i u j l i n g v o n m e d o j , k i u j e n l a k o n c e r n a m o m e n t o e s t a s a p r o b a t a j d e l a e s p e r a n t i s t a k o -m u n u m o . E n i a k a z o d e E s p e r a n t o a l l a e l l a b o r i ĝ a d o k a j f i k s i ĝ a d o d e l a l i n g v o n o r m o k o n t r i b u a s d i v e r s a j v e r k o j , k i u j s u r b a z e d e i a Z a m e n h o f a i l n i o d e l a l i n g v o e v o l u o , o b s e r v a -d o d e l a s k r i b a k a j p a r o l a l i n g v o u z o , s u g e s t a s , k e o n i p a r o l u " n e t i e l , s e d t i e l ĉ i " .

S p e r t a j i i n g v o u z a n t o j k o n s i l a s aCf s u g e s t a s t i o n a u t i o n , s e d n u r d e i a o r d i n a r a j p a r o l a n t o j d e E s p e r a n t o d e p e n d a s , ĉ u e n l a p r a k t i k o o n i s e k v o s ĉ i t i u j n k o n s i l o j n k a j s u g e s t o j n a u n e . L a t . n . a v e r a ĝ a ( m e z a ) e s p e r a n t i s t o b o n e s c i a s , k e l a u z o d e E s p e r a n t o e s t a s t r e m a l s a m a , p r e c i p e e n l a s f e r o d e l a p r o n o n c a d o . P o r h a v i b e l a n s u p e r r i g a r d o n p r i t i o , s u -f i ĉ a s a u s k u l t i i a s a l u t o j n a u s a l u t - a l p a r o l o j n d e d i v e r s i a n d a n -o j d u m l a i n a ŭ g u r o j d e n i a j u n i v e r s a l a j k o n g r e s o j . Ĉ u d o -" m a l s a m a " s a m t e m p e s i g n i f a s k o r e k t a ? A l l a s e b l a ? T o l e r e b l a a ŭ n e t o l e r e b l a ? K a j s e t o l e r e b l a , t i a m ĝ i s k i a g r a d o ? K i e f i n i ĝ a s l a t o l e r e b l o k a j k o m e n c i ĝ a s l a m a i a k c e p t e b l a f u ŝ a d o d e l a p r o n o n c a d o ? C e t e r e , ĉ u e k z i s t a s s t r i k t e d i f i n i t a j k r i -t e r i o j d e b o n a p r o n o n c a d o ?

L a n u n t e m p a l i n g v o u z o l a ŭ l a f o n e t i k a v i d p u n k t o e s t a s m u l t e p l i u n u e c a o l e k z e m p l e a n t a ŭ l a u n u a m o n d m i l i t o . N u n t e m p e e k z i s t a s p l i d a s o n p o r t i l o j , e s t a s d i s p o n e b l a j p a -r o l a d o j k a j k a n t o j r e g i s t r i t a i s u r s o n k a s e t o j , s u r b o b e n a j

(1)

Page 3: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

s o n b e n d o j , v i d e o b e n d o j , e s p e r a n t l i n g v a j r a d i o e l s e n d o j , n i h a -v a s p l i d a p e r s o n a j k o n t a k t o j i n t e r l a e s p e r a n t i s t o j - k a j ĉ i o ĉ i u n u e c i g e i n f l u a s l a p a r o l a n l i n g v o u z o n . K a j l a e t a j p r o n o n c d i f e r e n c o j , t l e aŭ t i e r e n k o n t a t a j , e s t a s t u t e a k c e p t -e b l a j , k o n d i ĉ e , k e i l l n e k a u z a s m i s k o m p r e n o j n . K a j ĝ u s t e p o r e v l t i e v e n t u a l a j n m i s k o m p r e n o j n , m i k o l e k t i s i o m d a t i p a j e k z e m p l o j , k i u j m o n t r a s k e l k a j n p r o n o n c - e m b u s k o j n . U n u e m i p r e z e n t i s i l i n e n c i k l o d e r a d i o e l s e n d o j , k a d r e d e P o l a R a d i o k a j p o s t e m i s u r k a s e t i g i s l a c i k l o n d e ĉ i t i u j e l -s e n d o j k a j n u n d i s p o n i g a s a l ĉ i u j i n t e r e s i ĝ a n t o j .

F i n a n t e ĉ i t i u n e n k o n d u k o n m i v o l a s a t e n t i g i , k e l a p r o -n o n c a n u n u e c o n k e l k f o j e r o m p a s t i u j l i n g v o u z a n t o j , k i u j p l i a u m a l p l i k o n s c i e t r a n s p r e n a s k a j a p l i k a s e n E - o l a p r o n o n c -k u t i m o j n d e s i a g e p a t r a l i n g v o s e n k o n s i d e r e a l l a a p a r t a j r e g u l o j , k i u j j a e s t a s d e v i g a j e n l a i n t e r n a c i a l i n g v o E s p e r a n -t o .

L a p l e n a p r o n o n c - u n u e c o e n i a m o n d a s k a l o v e r ŝ a j n e n e e s t a s e b l a k a j c e t e r e n e e s t a s n e c e s a . N i t r a k t u l a Z a m e n -h o f a j n r e g u l o j n k a j l a p r o n o n c - n o r m o j n e l f o r m i ĝ i n t a j n d u m j a r o j s u f i ĉ e l i b e r a l e , a k c e p t a n t e l a i n f l u o n d e n i a j g e p a t r a j l i n g v o j , s e d s a m t e m p e n i t a m e n i n s t i g u n i a j n g e s a m i d e a n -o j n , k e i l i s t r e b u a l l a m a k s i m u m a p e r f e k t e c o , k a j n i a v e r t u p r i ĉ i u j e b l a j p r o n o n c - e m b u s k o j , k i e s p a r t o n m i p r e z e n t a s e n ĉ i t i u l i b r e t o .

N e c e s a s s u b s t r e k i , k e l a i d e o a p e r l g i l a t u t a n c i k l o n d e r a d i o e l s e n d o j p r i p r o n o n c a d o e n l a f o r m o d e s o n k a s e t o j n a s -k i ĝ i s e l l a s u g e s t o j d e m u l t a j a u s k u l t a n t o j d e l a E - e l s e n d o j d e P o l a R a d i o . U n u e m l v o l i s r e v e r k i l a t u t a n k o l e k t i t a n m a -t e r i a l o n , s e d p r o l a k o n s t a n t a t e m p o m a n k o m i n e p o v i s r e -a l i g i l a i n t e n c o n . D o , m i n u r i o m e t e p o l u r i s l a t e k s t o j n , e n -ŝ o v i s k e l k a j n k r o m a j n e k z e m p l o j n , k i u j n ĉ e f e d i s p o n i g i s a l m i s i n j o r i n o i r e n a h o w i n s k a , l a r e d a k t o r i n o d e l a k o n a t a b r a j l a E - r e v u o " P o l a S t e l o " ( t u t k o r a n d a n k o n ! ) , k a j m i r e f o j e s u r b e n d i g i s i a m a t e r i a l o n p e r m i a p r o p r a v o ĉ o , p o r t i a m a n i e -r e p l e n e r e s p o n d e c i p r i l a p r o n o n c - m o d e l o j , k i u j n m i k u r a ĝ a s p r o p o n i . M i e s p e r a s , k e p o s t ĉ i t i u u n u a e i d o n o d e " L a E s -p e r a n t o - f o n e t i k o e n p r a k t i k o " s e k v o s p l i b o n a j , p l i k o m p l e t a j k a j s a m t e m p e p l i ĉ i u f l a n k a j p r e z e n t o j d e l a t e m o . M i ĝ o j o s , s e ĉ i t i u l i b r e t o k u n e k u n d u s o n k a s e t o j k o n t r i b u o s a l l a p l i b o n i g o d e l a p r o n o n c a d o k a j d o n o s p r a k t i k a n h e l p o n a l t i -u j g e s a m i d e a n o j , e n k i e s n a c i a j l i n g v o j m a n k a s t i u j a u t i u j p a r o l - s o n o j u z a t a j e n E s p e r a n t o .

( 2 ) L A A U T O R O

Page 4: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

1

L u d o v i k o Z a m e n h o f e n s i a j f a m a j d e k s e s r e g u l o j ( p a r a g r a -f o 9 e n i a " F u n d a m e n t o d e E s p e r a n t o " s k r i b i s : " ĉ i u v o r t o e s -t a s l e g a t a , k i e l ĝ i e s t a s s k r i b i t a " . K i a m l i a p e r i g i s ĉ i t i u n r e -g u l o n e n l a j a r o 1 8 8 7 , l i t a m e n n e a n t a ŭ v i d i s , k e h o m o j , k i u j u z a s m a l s a m a j n e t n a j n l i n g v o j n , p o v a s i n t e r p r e t i l a r e g u l o n t u t e m a l s a m e . L a d e m a n d o d e k o r e k t a p r o n o n c o f a r i ĝ i s t r e g r a v a , k i a m i a l i n g v o f o r l a s i s i a e p o k o n j d e s k r i b a u z a d a d o k a j e n i r i s l a p e r i o d o n d e p a r o l a j k o n t a k t o j . Ĉ i t i u d e m a n d o e s t i s u n u e l l a ĉ e f a j d i s k u t t e m o j d e l a ĝ e n e r a l a k u n s i d o d u m l a u n u a U K e n 1 9 0 5 . E l l a r a p o r t o p r i ĉ i t i u k u n s i d o a p e r i g i t a e n i a g a z e t o " L i n g v o I n t e r n a c i a " n i e k s c i a s , k e " E s t i s t u ŝ i t a j l a d e m a n d o j p r i n e ĝ u s t a m e t a d o d e l a a k c e n t o s u r l a l a s t a n s i l a b o n f a r e d e f r a n c o j , p r i l a n e c e s a e l p a r o i a d o d e " a ŭ " k a j " e ŭ " k i e l u n u s i l a b o ; laŭ i n v i t o d e Z a m e n h o f s i n j o r i n o R o s a J u n k d e k l a m i s " L a V o j o " ; p o s t l a d e k l a m a d o l i r i m a r k i g i s , k e " I " d e v a s e s t i e l p a r o l a t a " p l e j k l a r e , n e k t r o m o l e , n e k t r o m a l m o l e , s e d e n m e z a m a n i e r o " . S e k v i s d e m a n d o j k a j d i s k u -t o j p r i l a e l p a r o l o d e v o k a l o j " e " , " o " , " a " , p r i t i e s l o n g e c o a ŭ m a l l o n g e c o . Z a m e n h o f k l a r i g i s , k e " e n E s p e r a n t o ĉ i u j l i t e r o j d e v a s e s t i m e z a j , s e k v e " e " a n k a ŭ d e v a s e s t i n e k t r o f e r -m i t a , n e k t r o m a l f e r m i t a " . C a r l o B o u r l e t e s p r i m i s o p i n i o n , k e e n k u n m e t i t a j v o r t o j " e s t a s p l i f a c i l e u z i t i o m d a a k c e n t o j , k i o m e s t a s d a k u n m e t r a d i k o j " p o r a t i n g i p l i k l a r a n k o m p r e n o n ; ĉ i t i u n o p l n i o n Z a m e n h o f a p r o b i s . I n t e r e s a e s t a s l a o p i n i o d e B o u r l e t p r i m a l g r a n d a j d i f e r e n c e t o j e n l a p r o n o n c a d o , k i u j " t u t e n e m a l h e l p a s l a k o m p r e n o n " k a j l i t r o v a s , k e " e s t u s b e -d a ŭ r i n d e , s e m a l a p e r u s t i u r i m e d o r e k o n i l a n a c i e c o n d e l a e s p e r a n t i s t o j " . O n i p a r o l i s a n k a ŭ p r i l a f o n e m o j : d , n , ĵ , r , k a j a i i a j .

D e p o s t l a u n u a U K l a p a r o l a u z a d o d e E - o p l i k a j p l i v a s t i ĝ i s . D u m p e r s o n a j k o n t a k t o j d e d i v e r s n a c i a n o j E - o k o n -f r o n t i ĝ i s k u n d i v e r s a j p r o n o n c t e n d e n c o j , i n f l u a t a j d e t i u a ŭ t i u n a c i a l i n g v o k a j n a c i l i n g v a p a r o l m a n i e r o . L a Z a m e n h o f a k a b i n e t a s u r p o p e r a p l a n l i n g v o k u n l a v a s t i ĝ o d e l a p a r o l a u z o i o m p o s t i o m t r a n s f o r m i ĝ i s e n p l e n v i v a n t a n l i n g v o n . S a m t e m p e l a e - i s t a k o m u n u m o d u m s i a j k u n v e n o j p l i k a j p l i o b s e r v i s l a p a r o l m a n i e r o n d e b o n a j p a r o l a n t o j d e l a l i n g v o . R e z u l t e d e t i o i o m p o s t i o m e l f o r m i ĝ i s s u f i ĉ e u n u e c a , v e r e i n t e r n a c i a p r o n o n c -m o d e l o , k i u - k v a n k a m ĝ i b a z i ĝ a s s u r l a Z a m e n h o f a r e g u l o e l 1 8 8 7 - e s t a s t a m e n p r e s k a ŭ t u t e l i b e r a d e l a f o n e t i k a j k a t e -n o j d e l a g e p a t r a j l i n g v o j d e l a p a r o l a n t o j . K a j d o - o n i p o -

( 3 )

Page 5: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

v a s d i r i , k e k r e i ĝ i s i a s p e c a p r o n o n c n o r m o , k i u n a n k o r a t i n e s a n k c i i g i s l a A k a d e m i o d e E s p e r a n t o , s e d ĝ i j a m f u n k c i a s e n l a p r a k t i k o . M i k r e d a s , k e P o l a R a d i o p e r s i a j ĉ i u t a g a j E s p e -r a n t o - e l s e n d o j , a i f d i g a t a j j a m 3 5 j a r o j n k o n s i d e r i n d e k o n t r i b u -is a l l a e l l a b o r i ĝ o d e ĉ i t i u i n t e r n a c i a p r o n o n c n o r m o , i . a p e r l a o f t a a u d i g a d o d e i n t e r v j u o j k u n p e r s o n o j , k i e s p a r o l m a n i e -r o n o n i n o m a s m o d e l a .

2

U n u e l l a b a z a j k r i t e r i o j d e b o n a p r o n o n c o e n E s p e r a n t o e s t a s ĝ i a f a c i l a k o m p r e n e b l e c o p o r p a r o l a n t o j d e d i v e r s a j e t -n a j l i n g v o j . S e l a p r o n o n c m a n i e r o e b l i g a s f a c i l a n i n t e r k o m p r e -n i ĝ a d o n s e n m i s k o m p r e n o j , s e ĝ i n e n a s k a s k o n f u z o n , t i a m o n i p o v a s k o n s t a t i , k e ĉ i t i o e s t a s t r e e s e n c a k a j g r a v a . D u m u n i v e r s a l a j k o n g r e s o j a u a l i a j e - i s t a j k o n f e r e n c o j i n t e r n a -c i a j n i o f t e r e n k o n t a s h o m o j n , k i u j e s t a s i n f l u a t a j d e n a c i -l i n g v a p r o n o n c m a n i e r o , s e d s e n i p o v a s i n t e r k o m p r e n i ĝ i k u n i l i r e l a t i v e f a c i l e k a j s e n e s e k v a s m i s k o m p r e n o j , t i a m i a p r o -n o n c m a n i e r o e s t a s t u t e a k c e p t e b l a . K a j d o t r e g r a v a k r i t e -r i o d e b o n a n p r o n o n c o e s t a s o b s e r v a d o d e l a f o n o l o g i a k a r a k -t e r o d e E - o . J a e s t a s d i f e r e n c o i n t e r " r u s a s a m i d e a n o " k a j " r u z a s a m i d e a n o " , i n t e r " k r u c o " k a j " k r u ĉ o " , " b i s i " k a j " p i s i " , " l e g i " k a j " l e k i " , k t p .

P l e j o f t e l a m a l o b s e r v a d o d e l a f o n o l o g i a k a r a k t e r o d e E s -p e r a n t o f o n t a s e l l a f a k t o , k e l a p a r o l a n t o n e p o v a s l i b e r i g i s i n e l l a i n f l u o d e s i a g e p a t r a l i n g v o , d e l o k a ( d i a l e k t a ) p r o -n o n c m a n i e r o k t p . K e l k f o j e n e p o v a n t e s u b i g i s i n a l l a r e g u l o j d e l a f o n o l o g i o d e E - o o n i e ĉ p r o v a s t i e k a j t i e l a n ĉ i l a o p i -n i o n , k e t i o a ŭ t i o e s t a s p e r m e s e b l a . E k z . l a v o ĉ a s i m i l o . V V a r i n g h i e n k a j K a l o c s a y e n " L a P L e n a A n a l i z a G r a m a t i k o d e E s p e r a n t o " a s e r t a s , k e " ĉ e s e n p e r a s i n s e k v o " d e k o n s o n a n t o j v o ĉ a k a j s e n v o ĉ a , n e e v i t e b l a e s t a s l a s o n k o n f o r m i ĝ o d e u n u e l i l i . K a j t i a m o n i p r o n o n c a s " a b s o l u t e " k i e l " a p s o l u t e " , " o k d e k " k i e i " o g d e k " , " l o n g t e m p e " k i e l " l o n k t e m p e " k t p . T e o r i e - s k r i b a s K a l o c s a y / W a r i n g h i e n - o n i p o v a s t i o n k o n -d a m n i , s e d l a p o s t u l o j d e l a p a r o l o r g a n o j e s t a s p l i p o t e n c a j o l l a t e o r i o " . A l i f l a n k e l a k o n a t a a ŭ t o r o d e l e r n o l i b r o j H . S e p -p i k ( e s t o n o ) e n s i a " L a t u t a E s p e r a n t o " a s e r t a s , k e " e n l a v o r t o j " a b s o l u t e , a b s u r d a , o b t u z a , e k z e m p l o , e k z i s t i k . a . bs k a j b t d e v u s e s t i a l p a r o l a t a j k u n l a s a m a b k i e l e n " s a b a t o " k a j " a b d i k i " , k z k u n l a s a m a k k i e l e n " a k r a " . S e d t i o e s t a s m a l f a c i l a k a j k o n t r a ŭ n a t u r a . T i a l n i d i r a s k i e l e n a l i a j l i n g v o j " a p s o l u t e , a p s u r d o , o p t u z a , e g z e m p l o , e g z i s t i " . S e d e n k u n m e -t i t a j v o r t o j k a j p o s t p r e f i k s o ek i l i k o m p r e n e b l e k o n s e r v a s s i -

Page 6: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

a n o r i g i n a n p r o n o n c o n : k o r b t e n i l o , t r a b s i g n o , e k z u m i . " K o m e n t a n t e ĉ i t i o n A t a n a s A t a n a s o v e n l a l i b r o " L a l i n g v a e s e n c o d e E s p e r a n t o " k o n s t a t a s , k e " k l e r a p a r o l a n t o k o n s i d e r o s l a a p a r t a j n k o n s l s t a j n p a r t o j n d e l a k u n m e t i t a v o r t o k a j e v i -t o s p r o n o n c i ng k i e l nk k a j v s k i e l f s . " P r o f . J o h n W e l l s e n l a l i b r o " L i n g v i s t i k a j a s p e k t o j d e E s p e r a n t o " ( a ĉ e t e b l a ĉ e U E A ) p r i l a s a m a f e n o m e n o k o n s t a t i s : " E n E s p e r a n t o ĝ i p o v a s k o n -d u k i a l m i s k o m p r e n o j n u r e n v e r e m a l m u l t a j k a z o j ( s u b t a s o -s u p t a s o ) , d o e b l e e s t u t o l e r a t a - s e d n e r e k o m e n d i n d a , p r e c i p e p o r a n g l o j k a j p o r a l i a j , k i u j d e v u s a p a r t e l e r n i f a r i ĝ i n . " J e s , l a v o ĉ a s i m i l o n e e s t u r e k o m e n d i n d a . E k z . e n l a p o l a i i n g v o ĝ i e k z i s t a s , s e d p a r o l a n t e e n E - o m i m e m ĉ i a m k l o p o d a s e v i t i ĝ i n , p o r k e m i a p r o n o n c o e s t u m a k s i m u m e p e r f e k t a . D o , m i n e d i r a s " m o n d / t / m i l i t o " , s e d t u t e k l a r e " m o n d m i l i t o " , ĉ a r n e t e -m a s p r i m i l i t o e n m o n t a r o , s e d p r i m o n d m i l i t o , d o m o n d a m i l i t o .

F i n e m i a n k o r a ŭ s u b s t r e k u , k e e k z i s t a s a n k a ŭ e s t e t i k a k r i -t e r i o . P r i k e l k a j h o m o j o n i d i r a s , k e e n E - o i l i n e n u r p r o n o n -c a s k o r e k t e , k e i l i p a r o l a s k l a r e , s e d a n k a C l b e l e , a g r a b l e p o r l a o r e l o j d e a ŭ s k u l t a n t o j . K v a n k a m t i o e s t a s s u b j e k t i v a a f e r o , s e d s e l a s u b j e k t i v a n o p i n i o n p r e z e n t a s m u l t a j p e r s o n o j , t i a m ĝ i f a r i ĝ a s ĝ e n e r a l a o p i n i o . N i k l o p o d u p a r o l i k l a r e k a j b e l e , a l i v o r t e - e s t e t i k e !

3

E n m i a a n t a ŭ a r a d i o e i s e n d o p r i p r o n o n c a d o m i i . a . p a -r o l i s p r i k e l k a j k r i t e r i o j d e b o n a p r o n o n c a d o , p r i m i s k o m p r e n o j a ŭ k o n f u z o j , k i u j n p o v a s k a ŭ z i m a l ĝ u s t a e l p a r o l o d e v o ĉ a j k a j s e n v o ĉ a j k o n s o n a n t o j a ŭ v o ĉ a s i m i l o . T i a n m i s k o m p r e n o n a ŭ k o n f u z o n m i a o p i n i e n e p o v a s k a ŭ z i l o n g a a ŭ m a l l o n g a , v a s t a a ŭ m a l v a s t a e l p a r o l a d o d e l v o k a l o j , e k z . d e p e n d e d e t i o , ĉ u i l i e s t a s f e r m i t a j a ŭ n e . L a m a l s a m a e l p a r o l a d o d e v o k a l o j f a r e d e d i v e r s n a c i a n o j d o n a s a l E - o i o m d a k o l o r o n e k a ŭ z a n -t e m i s k o m p r e n o n k a j n i n e k o n t r a ŭ b a t a l u ĉ i t i o n . Ĉ u n i d i r o s " b e - l a " a ŭ " b e : l a " ( l o n g a e ) , " h o - m o " a ŭ " h o - m o " , n e g r a v a s . N e n i u m i s k o m p r e n o s n i n . E n P A G K a l o c s a y / W a r i n g h i e n s k r i b i s . " . . . l a e g a l l o n g a p r o n o n c o d e ĉ i u j v o k a l o j e s t i g a s m a l a g r a b l a n , a b r u p t a n , m a ŝ i n p a f i l m a n i e r a n p r o n o n c o n k a j k o n f u z a s l a a ŭ d a n -t o n , n e k u t i m i ĝ i n t a n a l t i a p a r o l v e t k u r o . L a l o n g a j a k c e n t a j v o -k a l o j d o n a s e b l o n , k e o n i r i p o z u s u r i l i k a j m a l r a p i d i g u l a f l u -o n d e l a p a r o l o j e c e r t a j v a r l - r i t m e a i t e r n a n t a j d i s t a n c o j . " M i n e s a m o p i n i a s p r i t i o - k i e l m u l t j a r a o b s e r v a n t o d e l a p a r o l a l i n g v o u z o d e d i v e r s n a c i a n o j - v e r ŝ a j n e K a l o c s a y / W a r i n g h i e n

Page 7: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

f o r m u l i s ĉ i t i o n s u b l a i n f l u o d e s i a g e p a t r a l i n g v o ( l a h u n g a -r a a ŭ l a f r a n c a ? ) , ŝ a j n a s , k e p r e c i p e e n l a h u n g a r a l i n g v o l a e k z i s t a s g r a n d a v a r i e c o d e v o k a l - e l p a r o l o . M i m e m e l p a r o l a s l a v o k a l o j n e g a l l o n g e , m e z e ( l a ŭ l a k o n s i l o d e Z a m e n h o f ) , i a -f o j e n u r i o m p l i l o n g e ĉ e l a s i l a b o j f i n i ĝ a n t a j p e r v o k a l o , e k z . k a - r u - l o , m a l - n o - v a , v o r t a - r o k t p . S e d ĉ i t i u n " m e z a n " e l p a r o l m a n i e r o n n e n i u ĝ i s n u n r i p r o ĉ i s a l m i .

M i d e v a s k o n f e s i , k e i a m m i e l p a r o l i s n k i e l l a p a l a t a n n, e k z . o m , s e d m i l e r n i s k a j n u n m i ĉ i a m e l p a r o l a s o n - i ( s e n l a m o l i g o r e n k o n t e b l a ĉ e m u l t a j p o l o j ) . S a m e i a m m i s e n v o -ĉ i g i s l a f i n a ĵ o j n d e v o ĉ a j k o n s o n a n t o j , e k z . s e t ( s e d ) , sed m i e l l e r n i s l a r e g u l o n k a j m i n e p l u s e n v o ĉ i g a s l a k o n s o n a n t o j n ĉ i a m e l p a r o l a n t e i l i n p r e c i z e . ( e k z . s e d ) . D o , s e o n i s c i a s p r i l a a f e r o , a ŭ o n i d i s p o n a s p r i b o n a p r o n o n c m o d e l o , e k z . s o n -b e n d e r e g i s t r i t a , o n i p o v a s e l l e r n i ĉ i o n . L a t a s k o e s t a s p l i m a l f a c i l a p o r t i u j p e r s o n o j , e n k i e s g e p a t r a l i n g v o n e e k z i s -t a s i u j p a r o l s o n o j , e k z . ŝ, ĉ , ĵ, ĝ , ĥ - h , I . ĉ i - l a s t a n e k z e m p l e ĉ i n o j a ŭ j a p a n o j e l p a r o l a s k i e l " r " , S e d a n k a ŭ ĉ i t i o n o n i p o -v a s e l l e r n i . N e ĉ i u j d i s t i n g a s i n t e r l a v o ĉ a k a j s e n v o ĉ a " h - ĥ " . S e d t i o e s t a s b a g a t e l a ĵ o , ĉ a r e l ĉ i t i u e t a m i s p r o n o n c o n e p o -v a s r e z u l t i k o n f u z o . N e c e s a s t a m e n , k e e n t u t e o n i e l p a r o l u

"h", s e n d e p e n d e d e t i o , ĉ u ĝ i e s t a s v o ĉ a a ŭ s e n v o ĉ a . T i u p o s -t u l o p r i h - e l p a r o l o p r e c i p e e n l a v o r t - k o m e n c o e s t a s a p a r t e m e m o r i n d a d e f r a n c o j . C e r t e k e l k a j p a r o l s o n o j e s t a s p o r i u j e s p e r a n t i s t o j i o m m a l f a c i l a j p o r k o r e k t a e l p a r o l o . S e d m a l f a -c i l a n e s i g n i f a s m a l e b l a ! K e l k f o j e e s t a s n e c e s a j m u l t a j e k z e r -c o j s u b l a g v i d o d e s p e r t a p a r o l a n t o a ŭ e k z e r c o j p e r l a u z o d e s o n b e n d e r e g i s t r i t a j m o d e l o j p o r f i n f i n e a k i r i b o n a n p r o n o n c -m a n i e r o n . J e s , c e r t e , e r a r o j e n l a p r o n o n c a d o e s t a s n e e v i t e b -l a j , s e d s e l a k o n c e r n a h o m o k o n s c i a s p r i s i a j m i s p r o n o n c o j , l i / ŝ i c e r t e a t e n t o s p r i t i o . M a l p l i b o n e e s t a s , k i a m l a i n s t r u -i s t o m e m e n l a k u r s o p o r k o m e n c a n t o j n e a t e n t i g a s p r i p r o n -n o n c e r a r o j , l i / ŝ i n e k o n s c i a s , k e i i / ŝ i m e m f a r a s i l i n , ĉ a r t i -a m k u t i m e s e k v a s k a t a s t r o f o , r e z u l t e d e k i u ĉ i u j g e l e r n a n t o j m i s p r o n o n c a s s a m e k i e l l a i n s t r u i s t o , k i u p o r i l i e s t a s m o d e l o . F e l i ĉ e n u n t e m p e o n i n e v i v a s e n i z o l i t e c o , a p e r a s p l i k a j p l i d a s o n k a s e t o j k a j s o n d i s k o j k u n k a n t a t a a ŭ p a r o l a t a E - o , e k z i s t a s e s p e r a n t l i n g v a j r a d i o e l s e n d o j , o k a z a s k o n g r e s o j k a j i n -t e r n a c i a j k u n v e n o j , e n k i e s k a d r o p a r o l a s b o n a j , v e r e m o d e -l a j l i n g v o u z a n t o j . D o , n o v a e - i s t o - s e l i / ŝ i n e e l l e r n i s d e l a k o m e n c o l a v e r e i n t e r n a c i a n p r o n o n c m a n i e r o n - l i / ŝ i r a p i d e r i m a r k a s , l i / ŝ i p r o n o n c a s m a l k i e ! a l i a j e - i s t o j k a j l i / ŝ i k l o p o -d a s s u b i g i s i n a l l a ĝ e n e r a l a p r o n o n c m o d e l o .

Page 8: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

F a k t e j a m e n l a 1 9 6 4 - a j a r o d u m l a u n i v e r s a l a k o n g r e s o e n H a g o l a A k a d e m i o d e E s p e r a n t o p r i t r a k t i s l a p r o p o n o n d e p r o -f e s o r o S t o p - B o w i t z p r i l a s t a r i g o d e o f i c i a l a p r o n o n c n o r m o , s e d p o s t l o n g a d i s k u t a d o o n i r e z i g n i s p r i t i o . A n t a ŭ n e l o n g e a k a d e m i a n o B e r n a r d G o l d e n d e n o v e p r e z e n t i s l a p r o b l e m o n , s e d p e r t i o f i n i ĝ i s I a a f e r o . N i t a m e n e s p e r u , k e t i a p r o n o n c -n o r m o i a m a p e r o s .

4

A l i o m m a l f a c i l a j a p a r t e n a s l a p a r o i s o n o j " s " k a j " z " . P r e -c i p e m a l f a c i l a e s t a s " z " , ĉ a r e n k e l k a j l i n g v o j ĝ i e n t u t e n e e k z i s t a s . " S " e s t a s t r o v e b l a e n m u l t a j v a s t e u z a t a j v o r t o j .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : s a n a , s e k a , t a s o , p a s i , e t o s o , g l a s o , s k a t o l o , s p a c o , s p e c o , s o m e r o , s p e g u l o , v e s t o , l i s t o , e s t i .

l u j p e r s o n o j h a v a s m a l f a c i l a ĵ o j n , k i a m d u " s " - o j a p e r a s e n l a s a m a v o r t o , e k z . s u k c e s o .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : s u k c e s o , s u p e r s t i ĉ o , s u g e s t i , s u s u r i , s u s p e k t i , s o l i s t o , s i s t e m o .

l a f o j e ĉ e k e l k a j p e r s o n o j o n i r i m a r k a s m a l f a c i i a ĵ o n , k i a m

e n l a s a m a v o r t o a p e r a s k a j " s " k a j l a v o ĉ a " z " , e k z . s u p o z i .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : s u p o z i , s u r p r i z i , s i n t e z o ) , s e z o n o , s p e z o

s i m p o z i o , s k i z i .

J e n e n ĉ i t i u j v o r t o j a n s t a t a ŭ k i a r a e l p a r o l o d e u n u e " s " ( s i n t e z o ) k a j p o s t e " z " ( s i n t e z o ) , o f t e o n i a ŭ d a s l a e r a r a n e l p a r o l o n " s i n t e s o a ŭ z i n t e s o " . E ĉ ĉ e i u j p e r s o n o j e s t a s t r o -v e b l a " z j n t e z o " . D o n e p r e m e m o r u ĉ i a m k l a r e e l p a r o l i : s u p o z j , s u r p r i z i , k t p .

M i a p a r t e a t e n t i g a s p r i l a s e n v o ĉ a " s " e n l a k o m e n c o d e m u l t a j v o r t o j . O n i ĉ i a m e i p a r o l u ĝ i n k i e l " s o " , n e n i a m k i e l " z o " , k i o n a n o j d e k e l k a j n a c i o j o f t e f a r a s ,

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : s u p o z i , s u r p r i z i .

K i a l la k o r e k t a e l p a r o l o d e " s o " k a j " z o " e s t a s t i o m g r a v a ? L a a f e r o e s t a s s i m p l a , s e v i e l p a r o l a s m a l k o r e k t e , v i p o v a s j a t u t e f a c i l e m i s ŝ a n ĝ i l a s i g n i f o n d e v i a f r a z o . A ŭ s k u l t u f r a z o n k a j p r o v u r i m a r k i l a d i f e r e n c o j n :

" L a v i r i n o a d m i r i s e n l a ĝ a r d e n o r o s o n , s e d ŝ i a n k a ŭ p o v i s a d m i r i r o z o n , a ŭ a m b a ŭ - " ŝ i a d m i r i s r o s o n s u r l a r o z o " . T a m e n p o r e s p r i m i l a d i f e r e n c o n o n i d e v a s k l a r e e l p a r o l i a m -b a u p a r o l s o n o j n .

K a j n u n a ŭ s k u l t u i o m s t r a n g a n t e k s t o n , k i u n m i p r e z e n t a s n u r e k z e r c a c e l e k a j p r o v u r i p e t i ĝ i n p o s t m i :

Page 9: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

S i s u f e r i s s o i a e n s i l e n t o d e s i r i n g o p l e n a s o v a ĝ e j o f o r g e s i n -t e p r i l a s t r a n g a s o c i e t o . S e d j e n a p e r i s s u b i t a s i b l o . E v i d e n -t i ĝ i s , k e s i r i n g o e k s u s u r i s s o j l e d e s o r n e r o s e n t i g a n t e s i a j n s t r a n g a j n s o r ĉ a ĵ o j n .

V e r e s t r a n g a t e k s t o , ĉ u n e ? S e d n e p r e r e a ŭ s k u l t u ĝ i n k a j p r o v u r i p e t i s e k v a n t e m i a n m o d e l o n .

5

L a ŭ v i c e n i i o m p a r o l u p r i l a i o m m a l f a c i l a " z " , m a l f a c i l a , ĉ a r e - i s t o j d e v e n a n t a j e l k e l k a j l a n d o j o f t e m i k s a s " s " k a j " z " .

L a k o n s o n a n t o "z" a p e r a s e n k e l k a j b o n e k o n a t a j v o r t o j .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : v a l i z o , v a z o , ĵ a z o , ĉ e m i z o , m u z i l o " ,

" z i p o " , " a m u z a , s e r i o z a , s k z i , o k a z i , a n a l i z i , k o n c i z e ,

p r e c i z e .

E r a r a p r o n o n c o d e l a v o ĉ a " z " e s t a s o f t e t r o v e b l a e n t i u j v o r t o j , e n k i u j s a m t e m p e a p e r a s l a s e n v o ĉ a " s " , e k z . s e z o n o .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : s e z o n o , s i m b i o z o , s p e z o , s u p o z i , s k i z i , s i n t e z o , e k z i s t i .

E n a n t a ŭ a ĉ a p i t r o m i m e n c i i s , k e m a l ĝ u s t a e l p a r o l o p o -v a s t u t e s a n ĝ i l a s i g n i f o n d e i u v o r t o a ŭ f r a z o , i a f o j e o n i p o -v a s e ĉ o f e n d i i u n , s e e k z . a n s t a t a ŭ d i r i " n i a r u s a s a m i d e a n o " , n i d i r o s " n i a r u z a s a m i d e a n o " , d o - r u s a , r u z a , r u s o - r u z o .

S i m i l a m i s k o m p r e n o p o v a s a p e r i , k i a m e k z . i u d i r o s , k e l i / ŝ i v o l a s m a n ĝ i p i s o n , a n s t a t a ŭ d i r i " p i z o n " . S i m i l e - " m e s o -m e z o " .

S e i u v o l a s k l a r e k o m u n i k i " m i e l i r i s e l l a p r e ĝ e j o e n l a m e z o d e l a m e s o " o n i d e v a s k l a r e d i s t i n g i i n t e r " m e s o " k a j " m e z o " .

S i m i l a j o p o z i c i a j p a r o l s o n o j e s t a s e n E - o s u f i ĉ e m u l t a j : e k z . k l a r e d i r u " p r e z l i s t o " , ĉ a r " p r e s l i s t o " h a v a s t u t e a l i a n s i g n i f o n . N e p r e m e m o r u , k e e s t a s s u f i ĉ e g r a n d a d i f e r e n c o i n -t e r " d e s e r t o " k a j " d e z e r t o " . P l e j g r a n d a p r o b l e m o p o v a s a p e r i , k i a m o n i e m o s " m a n ĝ i d e s e r t o n s u r d e z e r t o . "

A ŭ s k u l t u l a r i p e t u : r o s o - r o z o , r u s a - r u z a , r a s o - r a z o

p e s i - p e z i .

J e n i o m s t r a n g a i n t e r p a r o l o , e n k i u l a d i f e r e n c i g o i n t e r s o k a j z o e s t a s s u f i ĉ e g r a v a :

- K i o m v i p e z a s ? - d e m a n d i s m i n r u z a r u s a s a m i d e a n o e n l a m e z o d e l a m e s o .

Page 10: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

- M i a n k o r a ŭ n e p e s i s m i n , d o m i n e s c i a s m i a n p e z o n .

Ĉ u v i b o n e k o m p r e n a s l a d i f e r e n c o n i n t e r . . . ? p r e z o d e p r e s o , l a s o d e l a z o , g a z o e n g a s o , r e z o n o p o s t

resono?

6

N u n v e n i s v i c o p o r l a p a r o l s o n o " ŝ " ( ŝ o ) , k i u p o r k e l k a j p e r s o n o j e s t a s t u t e f a c i l a , p o r k e l k a j e g e m a l f a c i l a . E n p l e j m a l b o n a s i t u a c i o e s t a s t i u j p e r s o n o j , k u i u j e ĉ n e s c i a s p r i t i o , k e i l i m a l b o n e e l p a r o l a s ĉ i t i u n k o n s o n a n t o n . L a p a r o l s o n o " ŝ " t r o v i ĝ a s e k z e m p l e e n l a v o r t o j : d e p e ŝ o , t a p i ŝ o .

A u s k u l t u k a j r i p e t u : f i ŝ o , b u ŝ o , g e j ŝ o , ŝ a k o , f r e s a , ŝ i k a , ŝ t e -l i , ŝ p a r i , k a ŝ i .

M i r i m a r k i s , k e ĝ i e s t a s p i i m a l f a c i l e e l p a r o l e b l a , k i a m e n l a s a m a v o r t o a p e r a s " c " , e k z e m p l e " ŝ p r u c i " , " ŝ m a c i " .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : ŝ e r c i , ŝ p r u c i , ŝ m a c i .

M i m e m d e v a s t r e z o r g e m e s t r e ĉ i m i a j n b u ŝ m u s k o l o j n p o r

k l a r e d i r i " ŝ e r c i " k a j s e k r o m e a l d o n i ĝ a s s u f f k s o j , t i a m eĉ m i

m e m s e n t a s m i n e m b a r a s i t a .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : ŝ e r c a ĵ o , ŝ p r u c a ĵ o , ŝ p r u c i g i .

A n k a ŭ e s t a s i o m d a m a l f a c i l o , k i a m s a m t e m p e k u n i ĝ a s e n l a s a m a v o r t o " ŝ o " k a j e k z . " ĝ o " , e k z . ŝ a n c e l i - ŝ a n c e l i ĝ i .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : ŝ a n c e l i - ŝ a n c e l i ĝ i , ŝ i r i - ŝ i r i ĝ i , k u ŝ i , -k u ŝ i ĝ i .

S i m i l e m a l f a c i l a p o r e l p a r o l o f a r i ĝ a s l a k u n i ĝ o d e " ŝ " k a j " s " , e k z . ŝ l o s i .

O n i n e m i k s u " ŝ o " k u n " s o " . J a e s t a s t u t e e v i d e n t a d i f e r e n -c o i n t e r " m u ŝ o " k a j " m u s o " . I n t e r " p u ŝ o " k a j " p u s o " . I n t e r " t u ŝ o " k a j " t u s o " .

N e n i a m o n i m i k s u l a p a r o l s o n o n " ŝ " k u n "ĵ".

E n k e l k a j l i n g v o j , e k z . e n l a f i n n a , " ŝ o " e n t u t e n e e k z i s t a s , e s c e p t e d e k e l k a j f r e m d v o r t o j , k i u j n o n i k u t i m a s p r o n o n c i t u -t e l a ŭ l a p r o p r a p l a ĉ o , e k z . ŝ e j k o , ŝ a k o .

A ŭ s k u l t u i o m s t r a n g a n f r a z o n k u n m u l t a j ŝ o , s o , ĵ o : Ĉ a r -m a g e j ŝ o d u ŝ i s s i n k a j p o s t e m a n ĝ i s f r e ŝ a n f i ŝ a ĵ o n k a j g u l a -ŝ o n , S e k v e ŝ i v i ŝ i s l a b u ŝ o n k a j f i n e ŝ e r c e ŝ a n c e l i ĝ a n t e ŝ i ŝ o v i s s i n r a p i d p a ŝ e a n t a ŭ e n . K i a f u ŝ a ĵ o ! J e n m a ŝ o e n l a ŝ t r u m p ŝ i r a ĵ o

Page 11: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

E n l a s e k v a ĉ a p i t r e t o n i p r e z e n t a s l a p a r o l s o n o n " ĵ " , k i u e k z i s t a s e n m u l t a j l i n g v o j , s e d s k r i b e o n i m o n t r a s ĝ i n p e r a l i -a j l i t e r o j o l e n E - o . E k z e m p l e e n l a p o l a l i n g v o o n i s k r i b a s " z " k u n p u n k t o s u p e r l a l i t e r o " z " ( z ) .

L a p a r o l s o n o " ĵ " e k z i s t a s e n m u l t a j v o r t o j , e k z . e n " ĵ a z o " .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : ĵ a z o , ĵ a r g o n o , ĵ e t o n o , ĵ a ŭ d o , p a k a ĵ o , ĵ a -k e t o , ĵ a l u z a , a ĵ u r a , ĵ e t i , ĵ u r i , r u ĵ o , k t p .

Ĉ i t i u p a r o l s o n o e k z i s t a s a n k a ŭ e n l a v o r t o " ĵ u s " , k i u s i -g n i f a s " a n t a ŭ m o m e n t o " . B e d a ŭ r i n d e e n m u l t a j l a n d o j o n i n e d i r a s " ĵ u s " , s e d s u f i ĉ e o f t e " ĝ u s " . M i s u b s t r e k a s , k e e n E - o n e e k z i s t a s " ĝ u s " ! A l i f l a n k e e k z i s t a s " ĝ u s t e " , s e d ĝ i h a v a s t u -t e a l i a n s i g n i f o n . l u j e - i s t o j a n s t a t a ŭ d i r i " ĵ u s " , e l p a r o l a s " j u s " a ŭ " j u s t " k a j t i o a n k a ŭ e s t a s m a l k o r e k t a . O n i d o k l a r e e l p a r o -l u ĵ , ĵ u s .

O n i n e m i k s u " ĵ " k u n " ŝ " . O n i k l a r e r i m a r k u l a d i f e r e n c o n i n t e r e k z e m p l e " r u ĵ o " k a j " r u ŝ o " . C e t e r e ĉ i u j v e r ŝ a j n e s c i a s , k e " r u ĵ o " e s t a s " r u ĝ i g a ŝ m i n k o " k a j " r u ŝ o " e s t a s " p l i s i t a s u r k u d r a -ĵ o , s t r i o s u r k u d r i t a s u r r o b e , p l e j o f t e f a r i t a e l t u l o , p u n t o a ŭ f a j n a t o l o , o f t e k o l o r a , ŝ a t a t a d e v i r i n o j k a j a n k a ŭ d e i n f a n o j . D o , r u ĵ o e s t a s u z a t a p o r k o l o r i g i l i p o j n k a j r u ŝ o - p o r o r n a -m i b l u z o n a ŭ p a n t a l o n o n .

7

L a ŭ v i c e m i v o l a s p r e z e n t i a l v i l a p a r o l s o n o n " c " . G i e s -t a s s u f i ĉ e f a c i l a p o r m u l t a j p e r s o n o j . N i e k z . t r o v a s ĝ i n e n l a v o r t o j : l a c a , m a l i c a .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : c e r t a , p a j a c o , k r u c o , e c o , p o l i c o , s u r f a c o .

M a l f a c i i a ĵ o j a p e r a s k u t i m e t i a m , k i a m " c " n a j b a r a s e n l a s a m a v o r t o k u n a l i a j m a l f a c i l a j p a r o l s o n o j , e k z . ŝ, ĵ , k t p .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : ŝ p r u c a ĵ o , s p i c a ĵ o , ŝ m a c i .

E n k e l k a j l a n d o j s u b l a i n f l u o d e l a p r o p r a n a c i a l i n g v o d e l a p a r o l a n t o o n i m i k s a s c k u n s. A n s t a t a ŭ " p o l i s o " o n i e m a s d i r i " p o l i c o " , p l i o f t e t a m e n e s t a s i n v e r s e . S e d j a " p o l i s o " h a -v a s n e n i o n k o m u n a n k u n l a g a r d i s t o j d e l a p u b l i k a o r d o ( p o l i -c o ) , s e d " p o l i s o " e s t a s d o k u m e n t o a t e s t a n t a p r i a s e k u r o . N e -n i a m p o l i c o d o n a s p o l i s o n , s e d ĉ i t i o n k u t i m e f a r a s a s e k u r a k o m p a n i o .

E s t a s k e l k a j k u r i o z a j e - i s t o j , k i u j m i k s a s " c " k u n " ĉ " . M i m e m k o n a s t i a n s a m i d e a n o n . L i n e d i r a s " s e n c e l e " , s e d s e n ĉ e -

Page 12: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

l e . L i n e d i r a s " c e r t e " , s e d " ĉ e r t e " . C e r t e ( n e ĉ e r t e ! ) l i a l -k u t i m i ĝ i s a l t i o e n l a k o m e n c o d e l a l e r n a d o , n e n i u a t e n t i g i s

lin p r i t i u p r o n o n c e r a r o . M i m e m n e k u r a ĝ i s f a r i t i o n , ĉ a r m i n e v o l i s l i n o f e n d i . F e l i ĉ e l i n e e s t a s i n s t r u i s t o d e E - o .

K r o m e o n i n e m i k s u " c " k u n " s " , e k z . k a c o h a v a s n e n i o n k o m u n a n k u n k a s o , k r u c o - k u n k r u ĉ o . M i l a s a s l a l a b o r o n , ĉ a r m i l a c a s p r o l a l a b o r o .

F i n e - o n i n e m i k s u l a v o r t o n " e d z o " k u n " e c o " , ĉ a r e b l e i a m o n i d e v u s d i r i , k e " l a p l e j g r a v a e c o d e l a k a r a k t e r o d e m i a e d z o e s t a s a k u r a t e c o k a j k o m p l e z e m o . "

M i s p i c i s m i a j n c i t a ĵ o j n p e r i o m k a p r i c a e z e m p l o ŝ p r u c a ĵ o k a j m i l a s a s v i n e s p e r e b l e s e n l a c a j .

8

A p a r t e m a l f a c i l e e l p a r o l e b l a e s t a s l a k o m b i n a ĵ o d e s k u n

c, k i a m i l i t r o v i ĝ a s u n u a p u d l a a l i a . E k z e m p l e - s c i e n c o ,

s c i u r o , s c i v o l a .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : s c i i , s c e p t r o , s c i e n c o , s c i e n c i s t o , e k s c i i , f a s ĉ i n o , f a s c i n i , k o n s c i i , k o n s c i e n c o , k o n s c i e n c r i p r o ĉ o j , l a s c i v a .

A ŭ s k u l t u i o m s t r a n g a n f r a z o n : S c i v o l e m a s c i e n c i s t o n e s c i -i s , k e s c i u r o k a ŝ i s s i n e n s c i r p o .

9

L a p a r o l s o n o " ĉ " t r o v i ĝ a s e n t r e m u l t a j v o r t o j , e k z .

k a ĉ o , s k e ĉ o , v o ĉ o .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : k r u ĉ o , f e l i ĉ a , r i ĉ a , ĉ a s t a , s u ĉ i , s a n d v i ĉ o , b r e ĉ o , k a ĉ o .

L a e l p a r o l o d e ĉ i t i u k o n s o n a n t o e s t a s e ĉ p i i m a l f a c i l a e n l a v o r t o j , e n k i u j ĝ i s a m t e m p e a p u d a s k u n " ĝ " , e k z . " ĉ a n t a ĝ i " .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : ĉ a n t a ĝ i , ĉ a g r e n i ĝ i , s t r e ĉ i ĝ i .

K a j f a k t e n e e s t a s m i r i g e , k e ĉ o n i i a f o j e e r a r e m i k s a s k u n ĝo. S e d t i a m t u t e ŝ a n ĝ i ĝ a s : l a s i g n i f o ! J a " a ĉ a v i r o " e s -t a s i o n e g a t i v a , d u m " a ĝ a v i r o " s i g n i f a s i o n a l i a n . K l a r e e l -p a r o l u " a ĉ a a ĝ u l o " ! S i m i l e " P l a ĝ o " k a j " p l a ĉ o " . L e ĝ o e s t a s j u -r a a k t o , d u m l e ĉ o e s t a s b u l g a r a aŭ h u n g a r a m a n ĝ a ĵ o f a r i t a e l k a p s i k o j , t o m a t o j , k t p .

V e r ŝ a j n e p o r e v i t i k o n f u z o n i n t e r " m a ĉ o " - a g o d e t i u , k i u m a ĉ a s d i s p r e m a n t e i o n i n t e r l a l a n g o k a j l a d e n t o j , k a j l a s p o r t a k o n k u r s o - o n i k o m e n c i s u z i " m a t ĉ o " .

Page 13: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

l a f o j e o n i m i k s a s ĉ k u n c , p r e c i p e f a r s ĉ i t i o n h o m o j e l t i u j n a c i o j , e n k i e s g e p a t r a l i n g v o n e e k z i s t a s ĉ . J a e s t a s d i -f e r e n c o i n t e r " l a ĉ o " , ŝ n u r e t o p o r e k z e m p l e k u n l i g i d u v e s t o -p a r t o j n aŭ f i k s i ŝ u o j n , k a j " l a c o " .

D o n e p r e e k z e r c u l a u z o n d e ĉ i t i u p a r o l s o n o k a j d u m e a ŭ s k u l t u l a u v i c a n s t r a n g a n f r a z o n ; f a k t e ĉ i - f o j e e s t o s p l i o l u n u f r a z o :

L a f e l i ĉ a s o r ĉ i s t o ĉ a g r e n i ĝ i s m a n ĝ a n t e k a ĉ o n e n k a ĝ o t r o v i ĝ a n t a ĉ e p l a ĉ a p l a ĝ o . D u m e l a a ĝ a , s e d a ĉ a ĉ a r l a t a n o s e n ĉ e s e ĉ a n t a ĝ i s ĉ i u j n e n l a ĉ i r k a ŭ a ĵ o . N e ĉ a g r e n i ĝ u - d i r i s l a s o r ĉ i s t o - m i f a r o s s o r ĉ a ĵ o n p o r s e n s t r e ĉ e ĉ e s i g i l a m a l -ĉ a s t a ĵ o n . P r i ĉ i o ĉ i o n i p a r o l o s s e n s u p e r s t i ĉ o j l a ŭ s e n r i p r o -ĉ a ĉ a s t e c o e n l a v o ĉ o s e n s t r e ĉ a e l ĉ e r p i t e c o .

10

L a k o n s o n a n t o n " ĝ " o n i t r o v a s e k z e m p l e e n l a v o r t o j : k a -ĝ o , s o v a ĝ a , v o j a ĝ i .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : a ĝ o , s e ĝ o , l e ĝ o , v i z a ĝ o , k u r a ĝ a , p r e ĝ i , ĝ e n i , ĝ u i , ĝ i , ĝ i s .

S e t e m a s p r i l a e m b u s k o j d e l a p r o n o n c a d o , a n k a ŭ e n l a k a z o d e ĉ i t i u p a r o l s o n o t i a j e k z i s t a s . E k z e m p l e o n i p o v a s m i k s i ĝ i n ( l a p a r o l s o n o n ĝ) k u n ĉ . M i s k o m p r e n o j n p o v a s k a ŭ z i v o r t p a r o j , e n k i u j ( e n u n u e l i l i ) t r o v i ĝ a s o p o z i c i a k o n s o n a n t o a ĝ o k a j a ĉ o , p l a ĝ o k a j p l a ĉ o , k a ĝ o k a j k a ĉ o . K a ĉ o e s t a s m a n -ĝ a ĵ o , k i u h a v a s l a a s p e k t o n d e m o l a p a s t o , k u t i m e o n i f a r a s e l ĝ l i o n p o r m a n ĝ i . E k z . o n i f a r a s ĝ i n e l f a r u n o a ŭ a v e n -f l o k o j k a j o n i m a n ĝ a s ĝ i n k u n e k u n l a k t o a ŭ f r u k t o j . D u m e k a ĝ o e s t a s f e r m i t a u j o e l m e t a l a j a ŭ l i g n a j b a s t o n e t o j p o r t e -n i e n ĝ i b i r d o j n a ŭ a l i a j n e s t a ĵ o j n , k u t i m e b e s t o j n a d b i r d o j n . D o m a ĉ o e s t a s k a d u k i ĝ i n t a d o m o , e l u z i ĝ i n t a a ŭ m a l b e l a s p e k -t a k a j d o m a ĝ o e s t a s p e r d o a ŭ d i f e k t o , k i u n o n i p r e f e r u s n e s p e r t i .

L a p a r o l s o n o ĝ o f t e a p e r a s e n l a v o r t o j k u n l a s u f i k s o iĝ, e k z . s e n s o v a ĝ i ĝ i .

A ŭ s k u l t u e t a n t e k s t o n k a j e v e n t u a l e p r o v u ĝ i n r i p e t i . U n u e t a m e n a ŭ s k u l t u m i n k a j n u r p l i p o s t e r i p e t u :

U n u e l l a s e n s o v a ĝ i ĝ i n t a j ĝ i r a f o j h a v i s ĝ i b a ĵ o n , k i u n oni f o r i g i s p e r m a s a ĝ o s u r p l a ĝ o . T i o n e e s t a s a v a n t a ĝ o - ĝ e m a n t e ĝ o j k r i i s ĝ i r a f o f u ĝ a n t e e l l a ĝ a r d e n o e n l a s o v a ĝ a n ĝ a n g a l o n .

K o m p r e n e b l e t i a j s t u l t a j f r a z o j n e a p e r a s e n l a o r d i n a r a j ĉ i u t a g a j k o n v e r s a c i o j , t i o e s t i s n u r s p e c i m e n o a ŭ e k z e r c o , D o , n e t i m u , k e v i i a m d e v o s f r o n t i t i a j n p r o b l e m o j n .

Page 14: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

11

E n l a s e k v a ĉ a p i t r e t o m i p r e z e n t o s a l v i l a p a r o l s o n o n " r o " , k i u e s t a s m u l t e p l i f a c i l a o l k e l k a j a l i a j , a l m e n a ŭ p o r e ŭ r o p a n o j , ĉ a r ĝ i t r o v i ĝ a s e n l a f o n o l o g i a s i s t e m o d e m u l t a j l i n g v o j .

N i a ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : a r o , n a j b a r o , d o l a r o , e r a r o , r a n o , r e a l a , r a p i d a , r e g i , r i g a r d i .

L a p a r o l s o n o " r o " ĉ e k e l k a j p e r s o n o j p o v a s m i k s i ĝ i k u n " l o " , p r e c i p e , k i a m l a d u p a r o l s o n o j " r o " k a j " l o " a p e r a s e n l a s a m a v o r t o ; k l o p o d u d o k o r e k t e e i p a r o l i ĝ i n .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : k o l o r o , l i b e r a , k u l e r o , l i r o , s o l i d a r a , t o -l e r i , k t p .

K e l k f o j e e n k u n m e t a ĵ o j , e n k i u j l a u n u a e l e m e n t o f i n i ĝ a s p e r " r o " k a j l a a l i a k o m e n c i ĝ a s p e r " r o " , i u j p a r o l a n t o j e m a s e n g l u t i u n u " r o " - n , t i o n e e s t a s r e k o m e n d i n d a , d o e k z . k l a r e e l p a r o l u : s u p e r r u z i , s u p e r r a p i d a , s u r r e l e .

M i m e n c i i s p r i l a m i k s a d o d e " r o " k a j " l o " . T i o p o v a s k a ŭ -z i m i s k o m p r e n o j n , p r o t i o n e c e s a s e l p a r o l i l a d u p a r o l s o n o j n t r e k l a r e . J a e s t a s d i f e r e n c o i n t e r " s a b l o " k a j " s a b r o " , " f a l o " k a j " f a r o " , " v a r o " k a j V a l o " , " m a l o " k a j M a r o " .

A ŭ s k u l t u : G e o r g o s t a r i s s u r s a b l o k u n s a b r o e n m a n e .

L a m a r o ŝ a j n i s e s t i f o r a , s e d t i o e s t i s m a l o , ĉ a r e b l e l i e s t i s

f o l a . K u n m i r o l i e k p e n s i s p r i m i l o d a v e l o j , k v a n k a m t i o n e

e s t i s v e r o . E n l a k o r o k a j s u r l a k o l o i o k v a z a ŭ b o l i s a ŭ l i a n

k o r o n b o r i s . L i e s t i s p a l a p r o p a r a v a r o e n v a l o . " M i n e

v o r a s , ĉ a r m i n e v o l a s ! " - l i e k p e n s i s f i n e .

12

K i a m m i p a r o l i s p r i l a k o n s o n a n t o " r o " , m i m e n c i i s , k e ĝ i i a f o j e m i k s i ĝ a s k u n " l o " . J e s , t i a l n u n v e n i s v i c o p o r i o m p a -r o l i p r i " l o " . P o r e ŭ r o p a n o j ĝ i e s t a s s u f i ĉ e f a c i l a , s e d n e p o r a z i a n o j . E k z . n e ĉ i u j a p a n o k a p a b l a s d i r i " b e l a l a n d o P o l l a n -d o . " O f t e o n i d i r a s " b e r a r a n d o P o r r a n d o " . S e d t i o e s t a s t u t e a l i a a f e r o , ĉ u n e ?

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : b a l o , ŝ a l o , e g a l a , u t i l a , l o n g a , f i d e l a , b a b i l i , l u l i , k t p .

S u r b a z e d e m i a j o b s e r v o j m i t a m e n p o v a s k o n s t a t i , k e i u j e ŭ r o p a n o j f r o n t a s m a l f a c i l a ĵ o j n , k i a m e n l a s a m a v o r t o a p e r a s u n u e r o k a j p a s t e lo, e k z . kirli, a ŭ e ĉ p l i m a l f a c i l a " l i r l i " .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : m e r l o , p e r l o , h u r l i , p l u r a l o , m i t r a l o .

Page 15: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

S e d t a m e n ĉ i t i u m a i f a c i l a ĵ o a p e r a s n u r ĉ e m a l m u l t a j p e r -

s o n o j k a j ĝ i e s t a s f a c i l e e v i t e b l a p o s t i o m a e k z e r c a d o , k i o n

m i r e k o m e n d a s f a r i .

D e n o v e m i d e v a s a t e n t i g i p r i l a a p e r a n t a t e n d e n c o a l m i k -s a d o d e la d u p a r o l s o n o j " r o " k a j " l o " . S e i u j u n u l i n o d i r o s : " M i e n a m i ĝ i s a l t i u u r o " . a n s t a t a ŭ d i r i " M i e n a m i ĝ i s a l t i u u l o . " - t i a m e ĉ o n i p o v a s i u n o f e n d i .

M i t r o v i s s u f i ĉ e m u l t e d a v o r t p a r o j , k i u j p r o e v e n t u a l a m a l ĝ u s t a e l p a r o l o p o v a s v e k i k o n f u z o n , e k z . a n a r o j ( a n - a r - o j ) k a j a n a l o j ( r a k o n t o d e h i s t o r i a j f a k t o j , j a r o p o s t j a r o ) , v e l o k a j v e r o , nul k a j n u r , c a l o k a j c a r o , s e l o k a j s e r o , p i l o k a j p i r o , m o l o k a j m o r o , s t a l o k a j s t a r o .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : l u l i , l i r l i , u l u l i . A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : l o k o p o r r o k o , r a n g o d e l a n g o , k u r o d e k u l o , r i t o d e l i t o , r i b e l o p o r l i b e r o , r a n d o d e l a n d o , l e g a l o d e r e g a l o , f r a ŭ l o e n f l a ŭ r o .

13

L a ŭ v i c a k o n s o n a n t o , k i u n m i d e z i r a s p r e z e n t i a l v i e s t a s " k o " . L a k o n s o n a n t o " k o " e s t a s r e l a t i v e f a c i l e p r o n o n c e b l a p o r d i v e r s n a c i a n o j . N i t r o v a s ĝ i n e k z e m p l e e n l a v o r t o j : k a j a k o , k a j , a k t o , k a k t o , d e k .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : h a m a k o , k o n j a k o , k a l i k o , e k , n e k , k e , o k , k u k o , k a p o .

U n u e i l a m a l f a c i l e e l p a r o l e b l a j K o - v o r t o j e s t a s " k o n s c i e n -c o " , s e d n e p r o " k o " . L a m a l f a c i l o n k a ŭ z a s l a a p u d e c o d e sc.

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : k o n s c i e n c o , k o n s c i i , k o n s c i e n c r i p r o ĉ o .

V e r ŝ a j n e l a s o l a m a l f a c i l o e n l a e l p a r o l o d e " k o " e s t a s t i -a m , k i a m e n l a s a m a v o r t o a p e r a s l a o p o z i c i a " g o " , e k z . k e g l o , k u g l o .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : k e g l o , k u g l o .

l a f o j e l a k o n s o n a n t o n " k o " o n i m i k s a s k u n " g o " , k i o e s t a s

t a m e n m a l r e k o m e n d i n d a . K i a l ? J e n t i a l , k e t i a m ŝ a n ĝ i ĝ a s l a s i -

g n i f o d e l a k o n c e r n a v o r t o , e k z e m p l e : f a k o - f a g o , f l a k o -

f l a g o .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : v a k i - v a g i , f a k o - f a g o , s a k o - s a g o , l a k o - l a g o , f r a k o - f r a g o .

A n s t a t a ŭ d e m a n d i " Ĉ u v i ŝ a t a s m a n ĝ i f r a k o j n ? " d e m a n d u k o r e k t e " Ĉ u v i ŝ a t a s m a n ĝ i f r a g o j n ? " J a o n i m a n ĝ a s n u r f r a g o j n , s e d n e n i a m f r a k o j n . D o , r e f o j e v i v i d a s , k i o m g r a v e g a e s t a s l a k o r e k t a

Page 16: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

p r o n o n c a d o . A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : p e k o d e p e g o , g r i z o d e k r i z o , p a g o p o r p a -k o , g a z e t o s u r k a s e t o , g a s o e n k a s o .

14

L a u v i c e n i d e d i ĉ u i o m d a a t e n t o a l l a p a r o l s o n o " g o " , k i u e s -t a s i o m m a l f a c i l a , ĉ a r n e e n ĉ i u l i n g v o ĝ i e k z i s t a s .

N i a ŭ s k u l t u k a j r i p e t u k e l k a j n v o r t o j n , e n k i u j ĝ i a p e r a s : s a g o , t a g o , g u t o , g l a s o , g a s t o , g a j a , g r a v a , l e g i , g a j n i , g l a d i , g u s t u m i .

K i e l v i j a m r i m a r k i s e n l a a n t a ŭ a ĉ a p i t r e t o , l a p l e j g r a n d a p r o b l e m o e n l a e l p a r o l a d o d e " g o " k o n s i s t a s e n t i o , k e s u f i ĉ e o f t e o n i m i k s a s ĝ i n k u n " k o " , k a j i a f o j e e ĉ t u t e n e k o n s c i a n t e t i o n , o n i e l p a r o l a s " g o " k i e l " k o " - n , ĉ a r l a p a r o l o r g a n o j d e p a -r o l a n t o n e k a p a b l a s f a r i t i o n k o r e k t e .

E k z e m p l e " l i k i " s i g n i f a s : " t r a l a s i l i k v a ĵ o n , e n l a s i a k v o n " k a j " l i g i " s i g n i f a s : " f i k s i , k u n i g i " . O n i p o v a s e l p a f i " s a g o n " , k i u n o n i k u n p o r t i s e n s a k o . V e r ŝ a j n e n e i n t e r e s a s n i n p e k o d e p e g o , aŭ " g a s t o e l a l i a k a s t o " . K o m p r e n e b l e p r i g u s t o j o n i n e d i s k u t u .

S e i u ŝ a t a s f i g o j n , t i u p e r s o n o d e v u s t r e z o r g e m e e l p a r o l i " g o " , p r e c i p e e n G e r m a n i o ! , s e d j a a n k a ŭ i u a i i l a n d a e - i s t o e b l e " ŝ a t a s f i k o j n " . T e r k u l t u r i s t o " p l u g a s k a m p o n " , d u m e n a r b a r o t r e o f t e o n i p o v a s " p l u k i f u n g o j n " . S e d ĝ e n e r a l e o n i n e p l u g a s f u n g o j n !

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : a n s t a t a ŭ l e g i l i k o m e n c i s l e k i , p i k o d e p i -

go, d i k o d e d i g o , g a j o s u r k a j o , v a g i k a j v a k i , l o g i k a j l o k i ,

p a g i k a j p a k i , f l a g o e n f l a k o , p l a g o k a j p l a k o , l a k o e n l a g o ,

k a n t o p r i g a n t o , m a n k o d e m a n g o , k a r b o ĉ e g a r b o .

K a j i o m m a l f a c i i a k a j s a m t e m p e s t r a n g a f r a z o ; a ŭ s k u l t u k a j

p o s t e m e m p r o v u t r a l e g i d u - t r i - f o j e :

S u r K r e t o l o k a g r e k o k a j l i a g r e g o s t a r i s k u n m i e n o g a j a s u r v o j e t o k a j a . L a k r e t a g r e k o l o g i s l a g r e g o n , l i l o g i s ĝ i n , f i n f i n e a i l o g i s k a j l o k i s s u r d i k a d i g o .

F a k t e e s t i s p l i o l u n u f r a z o , s e d l a t e k s t o k l a r e m o n t r a s , k i o m d a m i s k o m p r e n o j p o v a s a p e r i , k i a m o n i m a i k o r e k t e e i p a r o l a s l a u n u o p a j n p a r o l s o n o j n .

15

A l t u t e f a c i l a j a p a r t e n a s l a k o n s o n a n t o " t o " . N i a ŭ s k u l t u k e l -k a j n e k z e m p l a j n v o r t o j n , e n k i u j ĝ i t r o v i ĝ a s : k a t o , b a t o , f r a t o , s t r a t o , g u t o , m o n a t o , t e a t r o , g l a t a , s a t a , t u t a , d i s k r e t a , m o n t o k t p .

Page 17: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

L a k o n s o n a n t o " t o " f a r i ĝ a s m a l f a c i l a , k i a m e n l a s a m a v o r t o

t r o v i ĝ a s l a o p o z i c i a : " d o " , e k z . " t e d a " , n e p r e e l p a r o l u " t e d a " . A l i a j e k z e m p l o j : t r u d i , T a d e o . A l i a e k z e m p l o : t r a d o . " T r a d i " - k i e l i n f o r m a s P I V - l a ŭ o f i c e f o r p r e n i h a v a ĵ o n d e ŝ u l d a n t o k a j d o n i ĝ i n a l k r e d i t o r o e n p o s e -d o n " . D o e l p a r o l u : " t r a d i " .

L a ŭ m i a m u l t j a r a o b s e r v a d o d e l a p a r o l a t a E s p e r a n t o e n p r e -l e g o j , p a r o l a d o j , p r e c i p e d u m k o n g r e s a j , k a j e n i n t e r v j u o j , k i u j n

m i s u r b e n d i g i s , m i r i m a r k i s , k e o n i e m a s ( t u t e s e n k o n s c i e ) s e n -v o ĉ i g i " d o " , e n l a v o r t o j , e n k i u j t r o v i ĝ a s s a m t e m p e " t o " , e k z . : e r u d i t o , m e d i t i , k r e d i t o , d i s k r e d i t i , b a n d i t o , s a c e r d o t o , k a n d i d a t o s i n d i k a t o , p r e s t i d i g i t i .

P r o f . I v o L a p e n n a o f t e m e n c i i s f r a z o n , k i u m o n t r a s k i e l m i k s o d e d u p a r o l s o n o j p o v a s ŝ a n ĝ i l a e n h a v o n . J e n ĉ i t i u f r a z o : " L a g e j u n u l o j v i v i s e n t e n d o j , s e d i l i n e v i v i s e n t e n t o j . " S e d p o v a s e s t i , k e i a f o j e i l i v i v a s e n t e n d o j k a j e n t e n t o j !

N e n i a m v e n d u v e n t o n , f r i d u f r i t o n , p e n t u p e n d o n .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : g r a v e t o d e g r a v e d o , a r d o p o r a r t o , a t e n t o d u m a t e n d o , r a t o s u r r a d o .

16

N i d e d i ĉ u i o m d a a t e n t o a l l a k o n s o n a n t o " d o " . J e n k e l k a j v o r t o j , e n k i u j ĝ i t r o v i ĝ a s : k o m p r e n e b l e a ŭ s k u l t u k a j r i p e t u :

p a d o , i n v a d o , l e d o , p l e j d o , p i e d o , s u d o , m o d o , e p i z o d o , m e t o d o , a c i d a , g r a v e d a .

P o r i u j p a r o l a n t o j d e E - o m a l f a c i l e p r o n o n c e b l a e s t a s l a d u o b l a " d o " , e k z . d e k a d o .

A u s k u l t u k a j r i p e t u : v e n d r e d o , d e d i ĉ i , d e d u k t i , d e k a d e n c o , de-m a n d i , dando.

A t e n t o n ! d e k a d o s i g n i f a s - t a g d e k o ( t i o e s t a s n e o l o g i s m o ) .

S e d i a ĵ u s m e n c i i t a m a l f a c i l a ĵ o e s t a s v e r e b a g a t e l a k o m p a r e k u n t i u , k i u n k a ŭ z a s l a s a m t e m p a a p e r o d e l a v o ĉ a " d o " k a j s e n v o ĉ a " f o " , e k z . fidi ( f i - d i ) T i a m s u f i ĉ e o f t e " d o " s e n v o ĉ i ĝ a s , k i o n o n i n e p r e e v i t u .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : f i - d i , k o n - f i - d i , p e r - f i - d i .

E n v i a j i n t e r p a r o l o j e v i t u l a m i k s a d o n d e k r a d o k a j k r a t o , g r a d o k a j g r a t o , v a d o k a j v a t o , l a d o k a j l a t o .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : p a t o s u r p a d o , b e t o s u r b e d o , p l a d o k a j p l a t o , t i g o s u r d i g o , d u b o p r o t u b o , l a v e n d o e n l a v e n t o , b r i d o

Page 18: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

d e b r i t o , l a t o e n l a d o .

J e n i o m m a l f a c i l a k a j s a m t e m p e s t r a n g a t e k s t o :

V i n e r a j t a s r a j d i d u m v i ŝ a k l u d a s , n e k u z i p a t o n s u r p a d o .

K i o n v i f a r o s , s e v i e k v i d o s r a t o n s u r r a d o d u m ĝ i e s t a s m a n -

ĝ a n t a b e t o n p r e n i t a n e l b e d o . U f f f ! F e l i ĉ e v l p o v a s t i a m f u ĝ l

e n b u d o n a p u d p u t o , k i e s e k v o s r i d o p r o ĉ i t i u r i t o . U f f f !

17

V e n i s v i c o p o r l a k o n s o n a n t o j " n o " k a j " m o " . N i t r o v a s i l i n

e n l a v o r t o j ; u n u e " n o " - p l a n o , i n f a n o , a n t e n o .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : d o g a n o , v a n a , n o v a , n e c e s a , d a n c i , n a s k i .

L a k o n s o n a n t o n " m o " n i t r o v a s e k z e m p l e e n : t e m o , l i m o , f a m a , a m l .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : e s t i m i , m e m o r i , m i n u t o , m a t e m a t i k o , m e m .

T r e o f t e " n o " k a j " m o " t r o v i ĝ a s e n l a s a m a v o r t o , s e d ĝ e n e -r a l e o n i n e m i k s a s i l i n , n u e b l e n u r ŝ e r c e , e k z . d o n u a l m i v i a n m a n o n , a m i k i n ' - d o n u a l m i v i a n m o n o n , a m i k i n ' !

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : m o n o , m a n o , m e n t o n o , m o n o p o l o , a ŭ t o n o m a , m u n t i , b u t o n u m i , k o m u n u m o .

S e d e k z i s t a s k e l k a j t . n . d a n ĝ e r a j v o r t o j , e n k i u j o n i p o v a s m i k s i l a d u p a r o l s o n o j n , e k z . t e m o - t e n o , r e m o - r e n o .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : ĝ e m o - ĝ e n o , a n i m o - a n i n o , t e m o - t e n o .

O n i n e m i k s u " d a n o n k u n d a m o " , k a j p r e c i p e o n i s c i u , k e e k -z i s t a s t u t e k l a r a d i f e r e n c o i n t e r " m a n o k a j m a m o " ! S e v i e k z . r a k o n t a s a l i u , k e v i r e n k o n t i s d a m o n k a j v i s a l u t i s ŝ i n k a j k i s i s ŝ i a n m a n o n , t i a m k l a r e d i r u m a n o n , s e d n e m a m o n .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : m a s k o d u m n a s k o , n o r m o d e m o r n o , d o r n o d u m d o r m o , d o r m o s e n d o r n o , m a n o d e n a n o , m a n o ĉ e m a m o , n a p o s u r m a p o .

1 8

E n l a s e k v a ĉ a p i t r e t o n i p a r o l u p r i l a k o n s o n a n t o " p o " . N i t r o v a s ĝ i n e k z e m p l e e n : m u l t a j k o n a t a j v o r t o j : p a c o , s a p o , k a p o .

A u s k u l t u k a j r i p e t u : g r u p o , p a r t o , n e p o , p a r k o , s u p o , g r i p o , p e k o .

N u , e b l e " p e k o " n e e s t a s o f t a v o r t o , a l m e n a ŭ n e p o r ĉ i u j .

E n E s p e r a n t o e s t a s a m a s o d a v o r t o j , e n k i u j t r o v i ĝ a s e ĉ p o d u " p o " , e k z . p a l p i , p i p o , p e p i , p u p o , p a p o , p a p a g o , p r o p r a , p a l -p e b r o .

L a ŭ m i a j o b s e r v o j k e l k f o j e m a l f a c i l e e s t a s e l p a r o l e b l a l a a p u -

Page 19: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

d e c o d e " p o " k a j " t o " , e k z . a k c e p t i , p e r c e p t i , v o l u p t o , n u p t o , a b r u p t a , k a p t i .

S a m e m a l f a c i l a p o r i u j h o m o j e s t a s l a e l p a r o l o d e " p o " e n a p u d e c o k u n " l o " k a j " r o " , e k z . k o p l o - k o p r o , k u p r o - k u p l o , s u p r o - s u p l o .

19

A n t a u o l p r e z e n t i k e l k a j n p r o n o n c - e m b u s k o j n , k i u j l i g i ĝ a s k u n " p o " , m i n e p r e d e v a s p r e z e n t i l a o p o z i c i a n " b o " . Ĝ i i . a . t r o v i -

ĝas e n l a v o r t o j : b e l a , b u t e r o , b o n a , k n a b o , f e b r o , a f a b l a , a g r a b -l a , t r a b o .

Ĉ i t i u k o n s o n a n t o e s t a s p o r k e l k a j n a c i a n o j m a l f a c i l a , ĉ a r n e e n ĉ i u j l i n g v o j ĝ i e k z i s t a s , e k z . e n l a f i n n a . L a v o r t o " b a n k o " k i u t r o v i ĝ a s e n m u l t a j l i n g v o j , e n l a f i n n a e s t a s " p a n k k i " . N u , s e d n e n u r f i n n o j p o v a s ĝ i n m i s p r o n o n c i .

S u r b a z e d e m i a j o b s e r v o j d e e s p e r a n t o p a r o l a n t o j m i k o n s t a t i s , k e " b o " e s t a s a p a r t e m a l f a c i l e e l p a r o l e b l a e n t i u j v o r t o j , e n k i u j a n t a ŭ a s ĝ i n v o k a l o , e k z . ŝ v e b i , s k r i b i , a p r o b i , a g r a b l a , s o b -r a k t p .

K o m p r e n e b l e a n k a ŭ r i i a t e a l " b o " e k z i s t a s k e l k a j e m b u s k o j , l a d a n ĝ e r o d e m i k s a d o k u n " p o " , e k z . a n s t a t a ŭ d i r i " p a k i v a l i -z o n " i u d i r a s " b a k i v a l i z o n " , a ŭ i n v e r s e , a n s t a t a ŭ " b a k i p a n o n " iu p o v u s e r a r e d i r i " p a k i p a n o n " . S e d p o r " p a k i p a n o n " u n u e o n i d e -v a s " b a k i p a n o n " .

S e v i e s t a s e n z o o l o g i a ĝ a r d e n o k a j p l a ĉ a s a l v i " b e k o " , e k z . d e b i r d o , n e d i r u , k e p l a ĉ a s a l v i " p e k o " ; s a m e o n i n e e r a r m i k s u " p u p o n " , k i u e s t a s v a s t e k o n a t a i u d i l o - h o m f i g u r o k u n " p u b o " , k i u e s t a s l a ŭ P I V " l a m a l s u p r a p a r t o d e l a v e n t r o , o r d i n a r e k o v -r i t a d e h a r o j " . K o m p r e n e b l e " p u p o " p o v a s h a v i " p u b o n " , s e l a p r o d u k t i n t o d e p u p - l u d i l o f a r i s ĝ i n . E n k e l k a j k a z o j " a b e l o " p o v a p a r t o p r e n i e n " a p e l o " . S e d e b l e n u r b i r d a s p e k t a " b e b o " p o v a s f a -r i " p e p o n " , p l i v e r ŝ a j n e e n m e t a f o r a s e n c o .

A u s k u l t u k a j r i p e t u : p u l o s u r b u l o , k a n a b o ĉ e k a n a p o , p e k o p r o b e k o , p u b o d e b u b o , b a r o p o r p a r o .

K i a m s e k v a s p u ŝ o d e b u ŝ o , v i n e r i c e v o s b e n o n p r o ĉ i t i u p e n o . P l i r e a l a e s t a s b r u n o d e p r u n o a ŭ b u n t o d e p u n t o .

N e m i k s u " b a n d o n k u n b a n t o " . C e t e r e " b a n t o " e s t a s o r n a m a n o d o , e k z . ĉ e k r a v a t o . T i a l o n i d i r a s " b u n t i g i k r a v a t o n . "

K l a r a e l p a r o l o d e " b o " e s t a s n e c e s a a n k a ŭ e n l a v o r t o j , e n

k i u j ĝ i a p e r a s d u f o j o j n , e k z . b a r b o , b e b o , b o b e n o , b u l b o .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : p e t o d e b e t o , k a n a b o ĉ e k a n a p o .

Page 20: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

20

L a ŭ v i c a k o n s o n a n t o , k i u n n i p r i p a r o l o s e s t a s " f o " , k i u i . a . t r o v i ĝ a s e n l a v o r t o j : k a f o , ŝ e r i f o , ŝ t o f o , f a b e l o .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : f r a t o , f u n g o , f a m a , f l a v a , p a f i , f a j f i , f i n i .

E n i u j v o r t o j a p e r a s d u o b l a " f o " , s e d o n i e l p a r o H ŭ ! Ĉ i t i u j n v o r t o j n k l a r e , e k z . f a j f i , f i f r o , f o t o g r a f i .

P o r e ŭ r o p a n o j " f o " e s t a s s u f i ĉ e f a c i l a . V e r ŝ a j n e l a s o l a e b l e -c o d e e r a r - m i k s o e s t a s t i u k u n " v o " , e k z . k a f o k a j k a v o , l a f o k a j l a v o , p a f o k a j p a v o . S e d p l i o f t e e r a r e a ŭ m i s e e l p a r o l a s ĝ i n t i u j , k i u j h a v a s m a l f a c i l a ĵ o j n ĉ e l a e l p a r o l o d e " v o " .

L a k o n s o n a n t o " v o " i . a . t r o v i ĝ a s e n l a v o r t o j : a v o , v a z o , m e -v o , v a l o , v a s t a , v o ĉ o , n o v a , v a r m a , v i v i , ŝ o v i , v o j a ĝ i .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : v e r o p r i f e r o , v e o d e f e o , v e s t o p o r f e s t o .

L a s e n v o ĉ i ĝ o p o v a s a p e r i e n l a v o r t o j , e n k i u j e n e s t a s a m b a ŭ k o n s o n a n t o j , e k z . " v a f l o " ( i u j d i r a s ' f a f l o ' a n s t a t a ŭ v a f l o ) . L a s e n v o ĉ i ĝ o s e k v a s m a l o f t e , a n k a ŭ e n l a v o r t o j , e n k i u j e n e s t a s d u " v o " , e k z . v a l v o , v o l v i , v i d v o . A l i f l a n k e t i p a a s i m i l o , k i u n l a ŭ e b -l e e v i t u e s t a s t r o v e b l a e n l a v o r t o j " a k v o " , " s e k v i " , d o s e n v o ĉ a k o n s o n a n t o s e n v o ĉ i g a s " v o " - k o n s o n a n t o n , e k z . l i k v a , o b l i k v a , r e -l i k v o , a n t i k v a , k o l o k v o , k v a r , k v i n .

N e f o r g e s u , k e e k z i s t a s d i f e r e n c o i n t e r " v i a e d z o " k a j " f i a

e d z o " N e b e d a u r u , k i a m v e n a s "fino d e vino". K l o p o d u " v i d i "

p o r " f i d i " .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : f a l o e n v a l o , k a f o e n k a v o , k o v r o d e k o f r o , f a r o d e v a r o , v o k o d e f o k o , v e r o p r i f e r o k a j l a f o d e l a v o .

A t e n t o n ! M i k o n s t e r n i ĝ i s , k i a m d u m E - k u n v e n o s a m i d e a n o , k i u p o s e d i s v e k h o r l o ĝ o n d e m a n d i s : " J e k i o m a h o r o m i f e k u v i n ? " a n s t a t a ŭ - j e k i o m a h o r o m i v e k u v i n ? C e t e r e , ŝ e r c e d i r a n t e " u n u e v e k o k a j p o s t e f e k o ! " N e n i a m i n v e r s e .

21

L a k o n s o n a n t o n " j o " n i i . a . t r o v a s e n l a v o r t o j : s a l a j r o , m a j o , k a j o , a j l o , a j n , s o j l o , v o j o , ĝ o j o , j u n a , j u s t a , j e n .

M i p e n s a s , k e l a k o n s o n a n t o " j o " e s t a s s u f i ĉ e f a c i l a , k v a n k a m - s u b l a i n f l u o d e t i u a ŭ t i u n a c i a l i n g v o - o n i p o v a s m i k s i ĝ i n k u n l a v o k a l o " i " . E k z . a n s t a t a ŭ " m o - z a - i - k o " i u j e l p a r o l a s " m o -z a j - k o " , k i o n e e s t a s ĝ u s t a , ĉ a r o n i d e v u s d i r i t u t e k l a r e " m o -z a - i - k o " .

Page 21: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

22

L a k o n s o n a n t o " h o " e k z i s t a s e n m u l t a j l i n g v o j , e n E - o n i t r o -v a s ĝ i n i . a . e n l a v o r t o j : h e j m o , h a l o , h a j l o , h a ŭ t o , h o m o , h a v i .

A u s k u l t u k a j r i p e t u : h e l a , h i p o k r i t a , h o n e s t a , h e l p i , s u b s t r a h i , h e -z i t i , h o t e l o , h u n d o , h e r b o , h e p a t o , h a v e n o .

N i n e f o r g e s u e l p a r o l i ĝ i n p r e c i p e e n l a v o r t k o m e n c o , k i o n o f t e f o r g e s a s f r a n c a j e - i s t o j k a j a n s t a t a u d i r i " m i h a v a s l a h o n o -r o n " i l i d i r a s " m i a v a s l a o n o r o n " . F o r l a s o d e " h o " e n l a v o r t -k o m e n c o p o v a s ŝ a n ĝ i ĝ i a n s i g n i f o n , e k z . h a v o - a v o , h a l o - a l o , h a v e n o - a v e n o , h o r o - o r o k t p .

L a k o n s o n a n t o " h o " e s t a s v o ĉ a , s e d j a e k z i s t a s e n E - o a n k a ŭ l a s e n v o ĉ a " ĥ o " , e k z . e ĥ o , p a r o ĥ o , s ĥ o l a r o .

Z a m e n h o f l o ĝ i s e n B j a l i s t o k o , o r i e n t a P o l l a n d o , k i e o n i k a -p a b l a s d i s t i n g i i n t e r l a v o ĉ a k a j s e n v o ĉ a h o - f i o . L a l o ĝ a n t o j d e l a c e t e r a j r e g i o n o j d e P o l l a n d o k a j a n k a u l o ĝ a n t o j d e m u l t a j l a n d o j h a v a s g r a n d a j n m a l f a c i l a ĵ o j n k a j o f t e m i k s a s l a d u k o n s o -n a n t o j n . L a a ŭ t o r o j d e l a " P L e n a A n a l i z a G r a m a t i k o d e E s p e r a n -t o " a p e r i g i s p r i t i o l a j e n a n r i m a r k o n : " E k z i s t a s e n l a u k r a j n a k a j e n l a r u m a n a u n u v o ĉ a ĥ, k i e s uzado e n E - o e s t a s t o l e r e b l a , ĉ a r ĝ i n e p o v a s e s t i g i k o n f u z o n . P r i l a s a m a t e m o a n t a ŭ k e l k a j j a r o j m i i n t e r v j u i s p r o f e s o r o n J o h n W e l l s , k i u t i a m r e s p o n d i s , k e l a m i k s a d o d e l a d u h o - k o n s o n a n t o j e s t a s t o l e r e b l a , k o n d i ĉ e , k e o n i e n t u t e m e m o r a s e l p a r o l i u n u e l l a d u k o n s o n a n t o j , k i o n p r e c l p e m e m o r u l a f r a n c o j . Z a m e n h o f t a m e n t u j r i m a r k i s , k e " ĥ " n e ĉ i a m e s t a s o p o r t u n a k a j p r o p o n i s a n s t a t a u i g o n d e ĉ i t i u k o n s o -n a n t o p e r " k o " , e k z . ĥ a o s o - k a o s o , ĥ e m i o - k e m i o , ĥ i r u r g o -k i r u r g o , a r ĥ i t e k t o - a r k i t e k t o k t p . N u n t e m p e p r e s k a ŭ ĉ i u j n

ĥ - v o r t o j n o n i a n s t a t a ŭ i g i s p e r k - v o r t o j , e s c e p t e d e k e l k a j , e k z . j a ĥ t o , e ĥ o , ĥ o r o . P o r ĉ i - l a s t a v o r t o o n i t r o v i s a l i a n a n s t a t a ŭ i g o n p e r " k o r u s o " , ĉ a r j a " k o r o " e s t a s k o r p o p a r t o .

23

P r i l a o r d i n a r a k o n s o n a n t o " n o " m i j a m p a r o l i s , n u n m i p r i -t r a k t o s l a v e l a r a n " n o " . L a o r d i n a r a " n o " a p e r a s e k z . e n l a v o r -t o j : n u b o , n e r v o z a , k a j l a v e l a r a " n o " - e n l a v o r t o j : b a n k o , b l a n k a k t p . T r e o f t e o n i d e m a n d a s , k i u e l l a p r o n o n c o j e s t a s ĝ u s t a : " b a n k o " a u " b - a n - k o " ?

L a k r e i n t o d e E - o r e s p o n d i s , k e " b a t a l i k o n t r a ŭ t i a n a t u r a e m o e n l a e l p a r o l a d o ( t i o s i g n i f a s - e m o e l p a r o l i v e l a r e ) ŝ a j n a s a l m i a f e r o t u t e s e n c e l a k a j s e n b e z o n a , ĉ a r t i a e l p a r o l a d o ( . . . ) d o n a s n e n i a n m a l k o m p r e n i ĝ o n a ŭ p r a k t i k a n m a l o p o r t u n a ĵ o n " . O n i

Page 22: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

d e v a s k o n s t a t i , k e Z a m e n h o f p l e n e p r a v i s , n e ĉ a r l i e s t i s Z a -m e n h o f , s e d ĉ a r l i a s t a r p u n k t o e s t i s t u t e p r u d e n t a . P r o f . J o h n W e l l s e n s i a l i b r o " L i n g v i s t i k a j a s p e k t o j d e E s p e r a n t o " i . a . k o n -s t a t i s : " F a k t e n e g r a v a s , ĉ u o n i d i r a s " b a n k o " a u " b - a n - k o " . N e p o v a s k r e i ĝ i k o n f u z o , s e o n i t r o v a s l a p r o n o n c o n " b a n k o "

p l i f a c i l a k a j s e k v e u z a s ĝ i n . Ĉ a r " n " k a j e v e n t u a l a " n " e s t a s a l o f o n o j d e l a s a m a E s p e r a n t a f o n e m o , l a d i f e r e n c o i n t e r i l i n e p o v a s h a v i f o n o l o g i a n v a l o r o n . "

L a ŭ m i p l e j g r a v a e s t a s t i o , k e t i a a ŭ t i a p r o n o n c o d e " n o " n e p o v a s ŝ a n ĝ i l a s i g n i f o n d e t i u a ŭ t i u v o r t o k a j s e k v e n e p o -v a s k a ŭ z i k o n f u z o n a ŭ m i s k o m p r e n o n . D o , e s t a s e g a l e , ĉ u o n i d i r a s " s p o n g o " a u " s - p o n - g o " , " t a n g o " a ŭ " t - a n - g o " , " v e n k o " a ŭ " v - e n - k o " , " p u n k t o " a ŭ " p - u n k - t o " , " f u n g o " a u " f - u n - g o " . L a ŭ m i t i a e t a d i f e r e n c o e n l a p r o n o n c a d o n e " n o " e s t a s t u t e t o l e r e b l a k a j t u t e a k c e p t e b l a , d o n i n e t r u d u a l n i m e m k a j a l a l i a j p e r -s o n o j i a n t r o t e o r i a n p r o n o n c o n ĉ i - r i l a t e .

2 4

V e n i s t e m p o p o r d i r i k e l k a j n v o r t o j n p r i l a d u o n v o k a l o " ŭ " . G i k u t i m e t r o v i ĝ a s p o s t l a v o k a l o j a , e , o , m a l p l i o f t e , k u t i m e e n d e r i v a ĵ o j , ĝ i t r o v i ĝ a s a n t a ŭ v o k a l o , e k z .

p a ŭ z o , k a ŭ z o , f r a ŭ l o , n e ŭ t r a l a , p o ŭ p o , E ŭ r o p o , e ŭ f o r i o , n a ŭ , n a ŭ a , k v a z a ŭ a .

T r e m a l o f t e , n u r p o r t r a n s s k r i b o d e g e o g r a f i a j n o m o j , " ŭ " t r o v i ĝ a s e n v o r t k o m e n c o , e k z . Ŭ e j h a j o , Ŭ u ĉ a n g o

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u : k l a ŭ n o , h a ŭ t o , a ŭ s k u l t i , a ŭ t e n t a , l a ŭ t a , a n k o r a ŭ , a n k a ŭ d a ŭ r i , b e d a ŭ r i .

D i f t o n g o j n k o n s i s t i g a s l a k o m b i n a ĵ o j " a j " " e j " k . s . E k z . : h a j l o , m e j l o , o r g o j l o .

2 5

E n E s p e r a n t o e k z i s t a s 5 - v o k a l a s i s t e m o : a , e , i , o , u -d o o n i n e t r u d u a l i a j n v o k a l s i s t e m o j n , k i u j e n k e l k a j n a c i a j l i n g -v o j e s t a s p l i v a s t a j . E n k e l k a j n a c i a j l i n g v o j t i u a ŭ t i u v o k a l o d e p e n d a s d e l a ĉ i r k a ŭ a j k o n s o n a n t o j , a ŭ d e p e n d a s d e l a a k c e n t o , d o o n i d e v a s b o n e m e m o r i p r i t i o , p o r n e a p l i k i t i u j n r e g u l o j n r i l a t e a l E - o , e n k i u ĉ i u n v o k a l o n o n i d e v u s e l p a r o l i a p a r t e k a j t r e p r e c i z e .

P o r l a v o k a l o j e k a j o o n i p r o v i s f i k s i a p a r t a n r e g u l o n . O n i p r o p o n i s a l i a n e l p a r o l o n d e l a d u v o k a l o j e n f e r m i t a j s i l a b o j , a l i a n e n n e f e r m i t a j s i l a b o j , p l i a ŭ m a l p l i v a s t a n . T i a n s u g e s t o n

Page 23: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

n i i . a . t r o v a s e n i a " P l e n a A n a l i z a G r a m a t i k o d e E s p e r a n t o " . S e d p r a k t i k e ĉ i t i u s i s t e m o m o n t r i ĝ i s f r e m d a , n e a k c e p t e b l a k i e l l a u n u s o l a a ŭ n e p r e a p l i k e n d a . Ĉ u d o a l i m a n i e r e o n i e l p a r o l u " o " k a j " e " e n l a v o r t o j - " m o - n o k a j m o n - d o , v e - n i k a j v e n - d i ?

P r o f . J o h n W e l l s , l a p l e j e l s t a r a f a k u l o p r i l a E - f o n e t i k o k o n s t a t i s : " M i a p r o p r a o p i n i o e s t a s , k e l a m e n c i i t a r e g u l o p o r E s p e r a n t a j ( e , o ) p o v a s e s t i t o l e r a t a p o r t i u j , k i e s g e p a t r a l i n g v o k o n a s p l i o l t r i g r a d o j n d e v o k a l a v a s t e c o ; s e d k e n e n i e l ĝ i e s t u k o n s i d e r a t a k i e l d e v i g a . Ĝi n e h a v a s l o k o n e n n e ŭ t r a l e i n t e r n a c i a p r o n o n c m a n i e r o " . - c i t a ĵ o e l l a j a m m e n c i i t a l i b r o " L i n g v i s t i k a j a s p e k t o j . . . " .

Ĉ e l a e l p a r o l a d o d e v o k a l o j o n i t a m e n d e v a s m e m o r i , k e o n i n e r a j t a s e n g l u t i i l i n a ŭ r e d u k t i . D o , e k z . j a n u a r o e s t u ĉ i a m j a n u a r o , n e n i a m ( ! ) " j a n ŭ a r o " . K a j o k c i d e n t o - ĉ i t i u n e r a r o n o f -t e f a r a s r u s o j - ĉ i a m e s t u o k c i d e n t o , n e n i a m a k c i d e n t o , ĉ a r ĝ i h a v a s t u t e a l i a n s i g n i f o n . S a m e o r i e n t o e s t u o r i e n t o , n e n i a m

a r i e n t o ! 26

N i k e i k f r a z e p r e z e n t u l a k o m b i n a ĵ o j n d e d u v o k a l o j . A m b a ŭ o n i d e v a s i o m e t e a p a r t i g i , s e d s e n t r o i g a , p o r k o n s e r v i l a " f l u e -c o n " d e l a p a r o l a d o .

L a k o m b i n a ĵ o " a e " : a e r o , a e r o b i k o , a e r o p l a n o , a e r o d r o m o .

L a k o m b i n a ĵ o " a o " : k a k a o , k a o s o , b a b a o , e r a o , s a g a o .

L a k o m b i n a ĵ o " a i " : b a l a i , h u r a i .

L a k o m b i n a ĵ o " u i " : v i v u i , i n s t r u i , s i t u i

L a k o m b i n a ĵ o " e i " : k r e i , n e i , v e i .

L a k o m b i n a ĵ o " o e " : p o e m o , p o e t o .

L a k o m b i n a ĵ o " o o " : h e r o o , v e t o o , p r o t o z o o .

L a k o m b i n a ĵ o : " e o " : m u z e o , o r k i d e o , a l e o .

L a k o m b i n a ĵ o " u a " : r e p e r t u a r o , e v e n t u a l e .

L a k o m b i n a ĵ o " u o " : s t a t u o , m o r u o .

L a k o m b i n a ĵ o " e e " : ĉ e e s t i , t r e e g e . L a k o m b i n a ĵ o " i i " : k o p i i l o , i r i g a c i i l o .

L a k o m b i n a ĵ o " o a " : b o a t o , k o a l i c i o , o a z o .

K i a m d u v o k a l o j t r o v i ĝ a s u n u a p u d l a a l i a , la u n u a e i i l i k u t i m e e s t a s e l p a r o l a t a i o m e t e p l i l o n g e o l l a d u a . N e n i a m " e n g l u t u " u n u e l l a v o k a l o j , e k z . n e " h e r o " , s e d h e r o - o !

Page 24: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

E n E - o e k z i s t a s a n k a ŭ d u o b l a j k o n s o n a n t o j ( e k z . g e t t o ) , s e d p l e j o f t e i l i a p e r a s a n k u n m o t a ĵ o j , ekz. e l l e r n i , e k k a n t i , f o r r a -b i , k t p . O n l e l p a r o l u i l i n k u n e , i o m longe, sed s e n t r o i g i t a a p a r -t i g o , d o - n e e k - k a n t i , s e d e k k a n t i , s e n n o m a k t p .

2 7 L a a k c e n t o t r o v i ĝ a s s u r l a a n t a ŭ l a s t a s i l a b o . Ĉi t i u r e g u l o

e s t a s t u t e s l r n p l a e n l a r a d i k v o r t o j , e k z . b o n a , b o m b o n o , u n i -v e r s i t a t o , a k u z a t i v o . A n k a ŭ e n d e r i v a ĵ o j k r e i t a j p e r s u f i k s o j , e k z . : s a m i d e a n o , s a m i d e a n i n o , i n s t r u i s t o , p r o m e n e j o , k t p .

E n l a k o m p l e k s a j v o r t o j , k i u j k o n s i s t a s e l r a d i k o k a j a n t a ŭ -v o r t o , o n i k u t i m a s u z i d u a k c e n t o j n . L a ĉ e f a k c e n t o t r o v i ĝ a s s u r l a a n t a ŭ l a s t a s i i a b o d e l a r a d i k v o r t o , k a j l a f l a n k a a k c e n t o ( i o m m a l p l i f o r t a ) t r o v i ĝ a s s u r l a a n t a ŭ l a s t a s i l a b o d e l a r a d i k a a n t a ŭ v o r t o , e k z . : k o r m a l s a n o , m o n h e l p o , t e l e f o n a p a r a t o , v i n -b o t e l o , k t p . L a e t a a p a r t i g o d e d u k o n s i s t i g a j e l e m e n t o j k a j l a k o n s e r v o d e f l a n k a a k c e n t o ( m a l p l i f o r t a k o m p a r e k u n l a ĉ e f a k c e n t o ) e b l i g a s p l i p r e c i z a n k o m p r e n i g a d o n d e l a p e n s o j .

S e t e m a s p r i l a d u e l e m e n t a j v o r t k u n m e t a ĵ o j , k i e s a n t a ŭ v o r t o e s t a s p r e f i k s o , l a p r e f i k s o n o n i p r e f e r e d e l i k a t e a p a r t i g u d i s d e l a ĉ e f e l e m e n t o , e k z . : d i s m e t i , f i h o m o , m i s k o m p r e n o , e n i r i , f o r i r i , k t p . L a r e g u l o r i l a t a s a n k a ŭ p r e f i k s o i d o j n .

A ŭ s k u l t u k a j r i p e t u :

m a k u l o , f o n t a n o , k o l o r o , p l a n k o , o r d o n i , a b s t r a k t a ;

p o m k u k o , v i n b a r e l o , r a d i k v o r t o , b a n a n ŝ e l o , i n d u s t r i c e n t r o ;

e k s m i n i s t r o , p r a a r b a r o , p o s t k u r i , s u b t e r a .

A t e n t o n ! L a ŭ b e z o n e , e n m u l t e l e m e n t a j k u n m e t a ĵ o j , o n i p o v a s a p l i k i d u - t r i - k v a r f l a n k a j n a k c e n t o j n , e k z . : t e l e f o n i s t i n i d i n - l u d ĉ a m b r e t - l u d i l ŝ r a n k e t o . U f f f l S e d n i t u j s u b s t r e k u , k e E - o n e ŝ a t a s t i a j n m o n s t r a j n k u n m e t a ĵ o j n , d o e v i t u l l i n . J a l a s a m o n o n i p o v a s d i -r i p l i s i m p l e : l u d l l ŝ r a n k e t o e n l u d ĉ a m b r e t o d e f i l i n o d e t e l e f o n i s t i n o .

B I B L I O G R A F I O

K . K a l o c s a y , G . W a r i n g h i e n " P l e n a A n a l i z a G r a m a t i k o d e E s p e -r a n t o " , R o t t e r d a m 1 9 8 0

J . W e l l s " L i n g v i s t i k a j a s p e k t o j d e E s p e r a n t o " , R o t t e r d a m , 1 9 7 8 L . Z a m e n h o f " J e z y k m i e d z y n a r o d o w y " , V a r s o v i o 1 8 8 7 A . D . A t a n a s o v ( A D A ) " L a l i n g v a e s e n c o d e E s p e r a n t o " ,

R o t t e r d a m 1 9 8 3 H . S e p p i k " L a t u t a E s p e r a n t o " , B u d a p e s t 1 9 8 3

Page 25: Andrzej Pettyn La Esperanto-fonetiko en Praktiko

T A B E L O D E L A E N H A V O

E n k o n d u k o 1 Z a m e n h o f k a j l a p r o n o n c a d o 3 L a k r i t e r i o j d e b o n a p r o n o n c o 4 L a e l p a r o l o d e v o k a l o j , p r o n o n c e r a r o j 5 L a k o n s o n a n t o " s " 7 L a k o n s o n a n t o " z " 8 L a k o n s o n a n t o " ŝ " 9 L a k o n s o n a n t o " ĵ " 1 0 L a k o n s o n a n t o " c " 1 0 L a k o m b i n a ĵ o d e l a k o n s o n a n t o j " s c " 11 L a k o n s o n a n t o " ĉ " 11 L a k o n s o n a n t o " ĝ " 1 2

L a k o n s o n a n t o " r " 1 3 L a k o n s o n a n t o " I " 1 3 L a k o n s o n a n t o " k " 1 4 L a k o n s o n a n t o " g " 15

L a k o n s o n a n t o " t " 15 L a k o n s o n a n t o " d " 16 L a k o n s o n a n t o j " n " kaj " m " 1 7 L a k o n s o n a n t o " p " 1 7 L a k o n s o n a n t o " b " 1 8 L a k o n s o n a n t o " f " 19 L a k o n s o n a n t o " v " 19 L a k o n s o n a n t o " j " 19 L a k o n s o n a n t o j " h " k a j " ĥ " 2 0 L a v e l a r a k o n s o n a n t o " n " 2 0 L a d u o n v o k a l o " u " 2 1 L a s i s t e m o d e k v i n v o k a l o j e n E - o 2 1 D u o b l a j v o k a l o j ( a e , a o , a i , u i , e i , o e , e o , k . a . ) . . . . 2 2 L a a k c e n t o 2 3 B i b l i o g r a f i o 2 3

*

L a b r o ŝ u r o n " L a E s p e r a n t o - f o n e t i k o e n p r a k t i k o " d e A n d r z e j P e t t y n a k o m p a n a s d u s o n b e n d a j k a s e t o j C - 6 0 k u n p a r o l - e k -z e r c o j , k i u j n r e g i s t r i s p e r s i a v o ĉ o l a a u t o r o .

(c) - k o p i r a j t o ĉ e A n d r z e j P e t t y n , 0 5 - 8 2 2 M i l a n o w e k , P . O . B o x - 4 6 , P o l l a n d o t e l . - 4 8 - 2 2 - 5 8 - 3 7 - 0 8 ( h e j m e )