ANEX I 10fer.org.rs/wp-content/uploads/2018/02/kosovo-SMMRI-01srpski.pdf · Madjara (3.5%), Jugoslovena (3.3%), i Muslimana (2.5%). Albanci su koncentrisani na Kosovu i Makedoniji,

– 1 –

PROJEKT

IZGRADNJA I RAZVOJ LOKALNE

SAMOUPRAVE NA KOSOVU I METOHIJI

(YUCOM/FER, Beograd, Juli 2002)

ANEX I

Kosovo i Metohija u brojkama

DEO I

Raspoloživi podaci

I.1 Jugoslavija

Poslednji popis stanovništva Kosova i Metohije je sproveden 1981 godine, a kolikotoliko kvalitetne procene kretanja broja stanovnika su

mogle da se rade do 1997-98. Naime do tog vremena još postoje, doduše

nekopletne, evidencije vitalnih dogodjaja. Migracije, kao veoma važan elemnt za

pravljenje demografske slike, nisu evidentirane ni na samom izvoru kao odlazak

stanovništva, ali ni u zemljama u koje se to stanovništvo doselilo. Ovo se pre

svega odnosi na stanovnike albanske nacionalnosti, tako da je nmoguće praviti

mnoge slabo argumentovane hipoteze o broju, npr, ilegalno useljenih Albanca u

Švajcarsku, ili broju Albanca koji su se nakon 1981 iselili sa Kosmeta u

Makedoniju, ali koje makedonska statistika ne obuhvata u svojim istraživanjima

jer nemaju makedonsko državljanstvo.

Prema važećem ustavu SR Jugoslavije, Kosmet je deo Srbije. Rezolucija UN 1244

tu činjenicu ne negira, ali ostavlja prostor i za sva druga rešenja. I sa apekta

raspoloživih podataka i sa važećeg normativnog aspekta ima smisla posmatrati

Kosvo i Metahiju u konteksu SR Jugoslavije, koja se prostire na 102173 kvadratna

kilometra. Ta je površina jednaka onoj sa kojom su Srbija i Crna Gora ušle u

Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca1. Na tom prostoru živi preko deset miliona

stanovnika, odnosno 102 po kvadratnom kilometru. U Srbiji 1918. godine bilo duplo manje stanovnika, i duplo redje naseljena od

današnje Srbije. Isto važi i za Crnu Goru. Iako postoje podaci koji se odnose na teritoriju Srbije iz niza turskih, austrougarskih i 1Prema podacima iz Godišnjaka Kraljevine Jugoslavije

4

6

8

10

1921 1931 1948 1953 1961 1971 1981 1991

Ukupno stanovništvo Srbije prema

popisimau milionima

– 2 –

PROJEKT




bugarskih popisa, zatim popisa koje je pravila sama Kraljevina Srbija, odnosno Kraljevina Jugoslavija, pouzdaniji podaci o etničkom

sastavu se prikupljaju tek nakon Drugog svetskog rata. Pre toga je prebrojavano stanovništvo pre svega da bi se evidentirali vojno

sposobni muškarci ili da bi se video broj domaćinstava koji je dužan da plaća poreze.

Popisom iz 1921. godine su prikupljeni podaci o verospovesti i maternjem jeziku

stanovništva na teritoriji Srbije: 71 procenat pravoslavaca, 15.9 procenata katolika i

8.8 procenata muslimana. Podaci o verispovesti su prikupljeni i poslednjim popisom

iz 1991. Prkupljeni su podaci o tome da li se neko smatra pripadnikom religije - ma

kako to bilo shvaćeno. Kako nisu izdvojeni modaliteti koji bi pokazivali da li je neko

upisan ili ne u crkvene knjige, da li praktikuje religjske običije ili sebe samo smatra

pripadnikom tradicije definisane religijom. Konačno, zbog odbijanja Albanaca da

učestvuju u ovom popisu nedostaje egzaktan podatak o procentu muslimana. Ako bi

se predpostavilo da su svi Albanci pripadnici muslimanske veroispovesti dobila bi se

značajno promenjena slika u odnosu na 1921. godinu (grafikon 2).

Za sedamdeset godina (od 1921 do 1991 godine) broj stanovnika teritorije koju danas

obuhvata SR Jugoslavija je porastao za skoro 5 milona, odnosno duplirano je.

Medjutim, najveći prirast je napravljen na Kosovu i Metohiji koja je za isto vreme

učetvorostručila broj stanovnika.

Za period pre drugog svetskog rata se može špekulistai sa nacionalnim sastavom na osnovu veroispovesti i maternjeg jezika. Srbi su i tada

učestvovali u ukupnom stanovništvu sa 71%, tako da je ostalih bilo značajnih 29%. Muslimanske veroispovesti je bilo skoro 430 hiljada

stanovnika. kako je istovremeno bilo 310 hiljada onih čiji je maternji jezik "arbanaski", vidi se koliko je moglo biti etničkih muslimana.

Medjutim, na osnovu tih podataka se vidi i da su dve etničke grupe, koje su 1921. godine bile primetne, praktično nestale: Nemaca je tada

bilo oko 350 hiljada, odnosno više od 7%, a Jevreja oko 27000.

I.2 Srbija

Srbi su najbroniji narod Srbije - 65.9 procenata u ukupnom stanovništvu. U preostalih 34.1 procenata najviše je Alnanaca (17.1%),

Madjara (3.5%), Jugoslovena (3.3%), i Muslimana (2.5%). Albanci su koncentrisani na Kosovu i Makedoniji, gde su i u ubedljivoj većini,

Madjari žive na severu u Vojvodini, a Muslimani na Jugu uz granicu sa Crnom Gorom pomešani sa srpskim stanovništvom, dok su

Jugosloveni mahom u gradovima.

4,4

1,6

67,120,6

5,2

1

0 10 20 30 40 50 60 70

nepoznato

ne veruju

pravoslavci

muslimani

katolici

ostali

VEROISPOVEST 91

grafikon 2

– 3 –

PROJEKT




Na teritoriji Srbije žive još, sa učešćem većim od jednog procenta u ukupnom stanovništvu, Crnogorci, Romi i Hrvati. Učešće svih

naroda, osim Albanaca i Muslimana ima tendenciju smanjenja. Tri manjine se brojnošću posebno izdvajaju: Albanci, Madjari i

Muslimani.

Broj Muslimana je i ovde, kao i u slučaju SR Jugoslavije, zavisan od definicije. Pre stvaranja mogućnosti da se deklarišu tako, oni su

mogli da se odrede kao pripadnik neke nacije sa muslimanskom veroispovešću. Tako se Popisom iz 1948. godine 83 procenata

muslimana Srbije deklariše kao Srbi, a 16.4 kao nacionalno neopredeljeni muslimani (upravo obrnuto u odnosu na muslimane BiH)

I.3 Crna Gora

Crna Gora ima značajno manje učešće manjina. Prvim posleratnim popisom se u Crnoj Gori beleži 19425, odnosno 5.1%, Albanca i

6707, odnosno 1.8%, Hrvata. Sve ostale manjinske grupe predstavljaju zanemarlive cifre (ako se izuzmu Srbi, kojih je skoro isto kao i

Hravata). U sledećem popisu, 1953. godine se konstatuje 5.6% Alabanca i 2.3% Hrvata. Muslimani se u znčajnijem broju pojavljuju

1961. godine, kada ih je evidentirano 30665, što je 6.5% od ukupne populacije za nijansu više nego Albanaca i tri puta više nego Hrvata.

Broj pripadnika najznačajnijih manjina u Crnoj Gori

1948 1961 1971 1981 1991

Muslimani 3871 30665 70236 78080 89614

Albanci 19425 25803 35671 37735 40450

Hrvati 6808 10664 9192 6904 6244

Manjine u Crnoj Gori su regionalno rasporedjene uz granice. Muslimani su preteženo u crnogorskom delu Sanxaka, Albanci uz granicu sa

Albanijom i Kosovom, a Hrvati na primorju.

I.4 Albanci na Kosovu i Metohiji

Gro Albanac koji se registruju u statistici SR Jugoslavije, koncentrisano je na Kosovu i Metohiji, istovremeno oni predstavljaju većinsko

stanovništvo Kosova i Metohije. Kombinacijom visokog prirodnog priraštaja i iseljavnja Srba i Crnogoraca sa Kosova je za nešto više od

četrdeset godina bitno izmenjena etnička mapa: Albanci su sa 65% stigli na 82.2%, a Srbi i Crngorci sa 28.4% na 11% ukupnog broja

stanovnika Kosava i Metohije (grafikon 4). Nakon bombardovanje i ratovanja 1999 godine, etnički sastav Kosmeta je dalje menjan u

pravcu etničke hogenizacije.

Rast broja kosovskih Albanca se duguje skoro isključivo prirodnom priraštaju, jer u ukupnom negativnom migracionom saldu za period

1961-1981, učestvuju i Albanci sa više odseljenih nego doseljenih stanovnika. U tom periodu je razlika odseljenih i doseljenh iznosila 92

– 4 –

PROJEKT




hiljade, od čega je saldo Albanaca -2418. Prosečni migracioni saldo ukupno je u tom periodu bio -4500 godišnje. Nakon nešto usporenog

iseljavanja, 1992. godine se beleži pozitivan migracioni saldo: na Kosovu i Metohiju je doseljeno 11239 lica, od čega 6480 Albanca, a

odseljeno je 10579 lica, od čega 6148 Albanaca.

Prirodni priraštaj, koji obuhvata i smanjeni mortalitet i povećani natalitet, predstavlja glavni izvor povećanja broja stanovnika - Albanaca.

Razlike u odnosu na srpsku populaciju su očigledne (tabela I.4.1).

I ostale demografske karakteristike Albanske populacije predstavljaju u neku ruku ekstremne vrednosti unutar SR Jugaslavije, a mnoge su

ekstrmi i za evropska merila (tabela I.4.2)

tabela I.4.2 Centralna Srbija Kosovo i Metohija

1981 1990 1981 1990

živorodjeni na 1000 stanovnika 14.3 11.6 30.2 27.8 umrli na 1000 stanovnika 9.3 10.3 6.1 4.1 prirodni priraštaj 4.9 1.2 24.1 23.6 živorodjeni na 100 umrlih 152.6 113.8 596.6 591.2 umrla odojčad na 1000 živorodj. 23.5 17.2 62.9 34.4 očekivano trajanje živ. živorodj. 69.44 70.05 69.57 70.54 prosečna starost majke prvog deta 26.2 26.6 22.6 23.7 prosečan broj dece 1.82 3.36

Kulturne i ekonomske razlike izmedju stanovnika Kosova (pretežno Albanaca) i stanovnika Centralne Srbije (pretežno Srba) su tolike da

ne iznenadjuju zatečene demografske razlike. Uz "nasledjeni" visoki natalitet albanskog stanovništva i smanjenje stope smrtnosti. što

proizvodi visok prirodni priraštaj, stavovi prema braku i porodici obezbedjuju na dugi rok predpostavke za produbljivanja jaza u prirastu

tabela I.4.1 1953/48 1961/53 1971/61 1981/71 1991/81

Ukupno Kosovo 11.0% 19.3% 29.0% 27.4% 23.5%

Prirast Srba na Kosovu 10.4% 19.6% 0.5% -8.2% -7.3

Prirast Albanci na Kosovu 5.3% 23.3% 41.7% 33.9% 30.1%

– 5 –

PROJEKT




albanske i srpske populacije. I dok se broj zaključenih brakova na 1000 stanovnika kreće po sličnim stopama (tabela I.4.3), razvodi na

Kosovu su prava retkost.

Stabilna porodica u kombinaciji sa niskim obrazovnim nivom, pogotovu žena, i sporim ekonomskim rastom lako kao rezultat daje baš

ono što se dešavalo i dešava na Kosovu i Metohiji - enormno visok prirodni priraštaj.

Osim toga, zbog visokog prirodnog

priraštaja prosečna starost populacije na

Kosovu se, praktično, nije promenila od 1953

do 1989. Za isto to vreme stanovništvo

Centralne Srbije je postalo starije desetak

godina (tabela I.4.4). Kako su prirodne

predpostavke za intenzivniju

reprodukciju stanovništva na ovaj način ispunjene, u ovom trenutku, čak i izjednačavanje socio-ekonomskih uslova života srpske i

albanske populacije ne može dovesti do ujednačavanja stopa prirodnog priraštaja.

Prosečna starost stanovništva

Naravno, ovo ne stoji kada se ti procesi posmatraju na dugi rok: prosečan broj živorodjene dece kod obrazovanijih stanovnica

Kosova je manji nego u Centralnoj Srbiji (tebela I.4.5)

Prosečan broj živorodjene dece

tabela I.4.5 Centralna

Srbija

Kosovo i

Metohija

bez školske spreme 2.9 5.3

Nepismeno 3.1 5.6

nepotpuno osnovno obrazovanje 2.0 3.6

osnovno obrazovnje 1.1 1.7

srednje obrazovanje 1.1 1.0

od toga gimnazije 0.7 0.6

više obrazovanje 1.3 1.6

visoko obrazovanje 1.0 1.3

UKUPNO 1.8 3.4

table I.4.4 Kosovo i Metohija Centarlna Srbija

Muško žensko muško žensko

1953 24.2 25.7 28.5 29.9

1989 24.9 25.8 36.2 38.2

– 6 –

PROJEKT




Domaćinstvo nosi većinu obeležja standarda. Ono je na Kosovu i Metohiji izrazito veliko - kreće se izmedju šest i sedam članova u

dužem razdoblju. U celoj Srbiji (bez Kosmeta) domaćinstvo ima prosečno nešto iznad tri člana. Dok je domaćinstvo toliko veće (u

odnosu na Centralnu Srbiju čak duplo veće) broj članova u radnom odnosu je približno jednak i na Kosovu i u Srbiji. Konačno, broj

izdržavanih članova domaćinstva je na Kosovu tri do četiri puta veći nego u Srbiji.

U godinama maksimalne zaposlenosti u društvenom sektoru, od ukupnog broja zaposlenih na Kosovu je bilo najviše osam procenata iako

je u ukupnom broju punoletnih stanovnika Srbije, Albanaca skoro dvanest procenata, a broj stanovnika Kosova i Metohije je nešto veći

od jedne petine ukupnog broja stanovnika. Nasuprot kretanju broja zaposlenih je nezaposlenost iskazana kroz broj lica koja traže

zaposlenje. Od ukupnog broja onih koji traže zaposlenje sa Kosova i Metohije ih je 1992. godine bilo oko petnaest procenata, a u

pojedinim godinam je taj udeo dostizao i jednu četvrtinu ukupnog broja (1966, 1985, 1988. godine).

Kako god da se meri socio-ekonomska razvijenost regiona nekim od objektivnih metoda, dobijaju se velike razlike izmedju Kosova i svih

ostalih regiona bivše Jugoslavije. Zato je, bar kada je standard u pitanju interesantno šta se dešava sa obrazovanjem i kulturom kao

preduslovom i ogledalom standarda. Počev sa školskom 1989/90 godinom škole na albanskom jeziku praktično zamiru. Od preko tri

stotine hiljada učenika u osnovnim i skoro sedamdeset hiljada učenika srednjih škola koliko ih je bilo te 1989/90. školske godine, ostalo

je u narednim godinama jedva nešto preko sedamnest hiljada učenika ukupno. Paraleno se smanjio i broj nastavnika, a broj osnovnih

škola je pao sa 943 na 110, dok je broj srednjih škola pao sa 72 na 6. Razvijen je alternativni sistem školstva, koji je ispunio stvorenu

prazninu i sada prerastao u zvanični obrazovni sistem, ali o njemu nema zvaničnih podataka.

– 7 –

PROJEKT




398 468 526 580 645 617 622 627 631 636 640 644

42904799

52195678

5850 5812 5811 5811 5810 5807 5801 5792

1680

1840

1946

20332049 2014 2008 2002 1997 1991 1985 1977

763

943

1220

1553

1988 1968 2008 2044 2078 2116 2153 2189

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

1950 1960 1970 1980 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997

Kosovo

Vojvodina

Central Serbia

Montenegro

Population in 'ooo

– 8 –

PROJEKT




1900

1950

2000

2050

2100

2150

2200

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997

Vojvodina

Kosovo

Poly. (Vojvodina)

Poly. (Kosovo)

Population trends

– 9 –

PROJEKT




3634

30

24

40

40

36

28

1971 1997

Vojvodina

Central Serbia

Montenegro

Kosovo

Ave age

– 10 –

PROJEKT




26 2625 24 24

26

28

20

25

30

35

40

1948 1953 1961 1971 1981 1991 1997

Vojvodina

Central Serbia

Kosovo

Average age

– 11 –

PROJEKT




DEO I

Kako dalje – predlog za diskusiju

1. Problem

Nedostak podatak nije samo problem Kosmeta, već čitavog prostora bivše Jugoslavije. Ogromni migracionio saldo, ratna stradanja i

mnoštvo nerešenih statusnih, imovinskih i sličnih problema je napravilo i realne promene u strukturi stanovništva i izbegavanje

davanja podataka o sbei bilo iz straha, bilo iz manipulativnih razloga. To je stvorilo prostor državama i teritorijama nastalih na

prostoru bivše Jugoslavije da ili ne urade popise runde 2000, ili ih urade na našin koji odgovara trenutnim političkim prilikama. Ono

što posebno treba istaći je da preporuke i standardi koje nameće UN ili EUROSTAT omogućavaju dovoljno prostora da se namerno

ili slučajno neke činjenice ne snime.

2. Rešenje

A. Optimalno rešenje bi bilo sprovodjenje simultanog i kordiniranog popisa na čitavom prostoru. Kako su neke zemlje već obavile

popise, nije realno očekivati, čak i da postoji dobra volja, da pristanu na ponavljanje popisa o sopstvenom trošku. Dakle,

najverovatnije da je jedina mogućnost da se takva akcija uradi, da bude u aranžmanu i o trošku medjunarodnih institucija.

B. S druge strane, moguć je manje ambiciozan, ali koristan i ostvarljiv pristup – stvaranje medjunarodne grupe koja bi napravila

uporedjenje zakonskih i metodoloških rešenja o obuhvatu stalnog stanovništva u popisima stanovništva u regionu i napraviti uporednu

kontrolu obuhvata stanvništva popisom.

3. Koncentracija na Kosmet

Ideja izložena u prethodne dve tačke, ima smisla i da se radi u dva nezavisna dela, koji bi kao zajedničku tačku imali samo Srbiju.

Naime, rat 1992. nameće da se uporedi stanje u Srbiji, Crnoj Gori, BiH i Hrvatskoj, a rat 1999 da se uporedi stanje u Srbiji,

Makedoniji i Kosmetu. U ovom trenutku imalo bi smisla koncentrisati se na podatke za Srbiju, Makedoniju i Kosmet.

4. Neposredni cilj

Osnovni: Sagledavanje potpunosti i uskladjenosti zakonskih i metodoloških rešenja vezanih za obuhvat stalnog stanovništva posebno

saj aspekta migrantske populacije na prostoru Srbije, Kosmeta i Makedonije u rundi popisa 2000 (sprovedenih i u pripremi)

– 12 –

PROJEKT




OBRAZLOŽENJE

Poslednji zajednički popis na teritoriji bivše Jugoslavije (koji uključuje sve republike bivše Jugoslavije medju kojima Hrvatsku,

Srbiju, Crnu Goru i Makedoniju kao i Sloveniju i Bosnu i Hercegovinu) obavljen je, prema do tada ustaljenoj praksi, na početku

protekle decenije (31. Marta 1991. Godine). Taj popis je došao po planu u desetogodišnjim razmacima saglasno preporukama UN.

Medjutim, neposredno u toku i posle popisa dogodio se raspad bivše Jugoslavije kao i početak gradjanskih sukoba u Hrvatskoj i

Sloveniji a takodje i zaoštravanje nelojalnosti albanske populacije na Kosovu i Metohiji. Popis je sproveden po jedinstvenoj

metodologiji kreiranoj u tadašnjem Saveznom zavodu za statistiku koja je sledila meedjunarodne proporuke i zahteve tadašnjih

republičkih statističkih ustanova. Popis je ocenjen kao uspešan ako se zanemare izvesni problemi nacionalnog izjašnjavanja u

Hrvatskoj (broj Srba i Jugoslovena je značajno opao u odnosu na prethodni popis 1981.) I bojkot popisa od strane većine albanskog

stanovništva na Kosovu i Metohiji. Nakon popisa usledili su ratni sukobi na teritoriji Hrvatske i Bosne i Hercegovine koji su pored

drugih tragičnih efekata doneli masovno prinudno preseljavanje stanovništva. Posebno veliki broj izbeglica (preko 600.000) je došao

u Srbiju i Crnu Goru. Mnogi od izbeglica još uvek nisu rešili ni status stalnog boravka (pebivališta) ni status državljanstva. Neki od

njih imaju dvojno državljansto ili dvojno prebivalište tj. Oni su stalni stanovnici dveju država. U popisu ova lica unose ambivalenciju

u odnosu na definiciju stalnog stanovništva i opasnost kada je potpunost i teritorijalna isključivost obuhvata u pitanju. Zato je u

predstojećim popisima od posebnog značaja za sagledavanje velikih mehaničkih promena u rasporedu stanovništva metodološka

uskladjenost i efikasna kontrola obuhvata svih lica na teritoriji bivše Jugoslavije. U 2001. Godini planirani su popisi u Hrvatskoj,

Makedoniji i SR Jugoslaviji. (Popisi u Sloveniji i Bosni i Hercegovini nisu planirani u 2001. Godini)

Vrlo kompleksna kontrola obuhvata uradjena je u bivšoj Jugoslaviji u popisu iz 1951. Godine. Ta kontrola obuhvata (pod

rukovodstvom prof. Slobodana Žarkovića) imala je značajnog odjeka u svetskim statističkim publikacijama jer je u razvoju

metodologijej popisa bila pionirski poduhvat. Ona je ukazala na izvore grešaka obuhvata kao i na činjenicu prisustva višestrukog

popisivanja. Radovi na ovomj području pripadaju problematici izvora i kretanja grašaka u popisima i anketama.

Kasniji popisi u bivšoj Jugoslaviji (1961, 1971, 1981 i 1991) imali su zvanično planiranu i sprovedenu kontrolu obuhvata pored

kontrole i merenja grešaka odgovora (efekta popisivača i drugih komponenti greške odgovora) ali je ta kontrola uvek pokazivala

zanemarljivo malu(ispod 0.5%), ukupnu grešku obuhvata tako su posebna iskustva ukazivala na značajne propuste u obuhvatu.

Iskustvo popisa, takodje, ukazuje da su dva osnovna uzroka nepoltpunog obuhvata: (1) nedovoljna kontrola rada popisivača na terenu

i (2) neprecizne i nedovoljno ažurne sklice i opisi granica popisnih i statističkih krugova.

– 13 –

PROJEKT




Oficijelna kontrola obuhvata 'post festum' kao statistički pristup merenju valjanosti popisa sa aspekta obuhvata je, po našem sudu,

neuspešna jer je rade isti akteri u popisu koji su već izvršili popis tako da je izvesno prisutan efekat ponavljanja istih grešaka,

pristrasnosti i sporednog značaja ovog posla.

U uslovima koji su nastali nakon raspada bivše Jugoslavije gde na teritorijama novih država žive mnoga izbegla ili

raseljena lica koja su imala (ili imaju) stalno prebivalište u drugoj državi (bivšoj republici) problem obuhvata u popisima je

ekstremno potenciran.

Documents

ANEX I 10fer.org.rs/wp-content/uploads/2018/02/kosovo-SMMRI-01srpski.pdf · Madjara (3.5%), Jugoslovena (3.3%), i Muslimana (2.5%). Albanci su koncentrisani na Kosovu i Makedoniji,