Embed Size (px)
Citation preview
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
TÜRKİYE FINDIKFARESİ’NİN (Muscardinus avellanarius LİNNAEUS, 1758)
(RODENTİA: MAMMALİA) İSKELET SİSTEMİNİN MAKRO ANATOMİSİ
Esra ENGİN
BİYOLOJİ ANABİLİM DALI
ANKARA
2010
Her hakkı saklıdır.
i
ÖZET
Yüksek Lisans Tezi
TÜRKİYE FINDIKFARESİ’ NİN (Muscardinus avellanarius LİNNAEUS, 1758)
(RODENTİA: MAMMALİA) İSKELET SİSTEMİNİN MAKRO ANATOMİSİ
Esra ENGİN
Ankara Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü
Biyoloji Anabilim Dalı
Danışman: Prof. Dr. Erkut KIVANÇ
Bu çalışmada Karadeniz Bölgesi’nden 1979 – 1982 yılları arasında toplanmış 46 adet
Muscardinus avellanarius örneğinin iskelet yapısı makro anatomik olarak
değerlendirildi. Muscardinus avellanarius’ ta tüm iskeletin 225 kemikten oluştuğu
saptandı. Ayrıca taksonomik değeri olan ( Baculum, scapula, humerus, femur, os coxae
v.d) kemikler tanımlandı.
Şubat 2010, 57 sayfa
Anahtar Kelimeler: Muscardinus, makro anatomi, iskelet sistemi, Türkiye
ii
ABSTRACT
Master Thesis
MACRO ANATOMY OF THE SKELETAL SYSTEM OF HAZEL DORMOUSE
(Muscardinus avellanarius LİNNAEUS, 1758) (RODENTİA: MAMMALIA) IN
TURKEY.
Esra Engin
Ankara University
Graduate School of Natural and Applied Sciences
Department of Biology
Supervisor: Prof.Dr. Erkut KIVANÇ
In this study the structure of skeletal samples of 46 Muscardinus avellanarius, which
were collected in the Black Sea region during the years from 1979 to 1982, has been
examined with macro anatomical technic and it has been reviewed that the skeleton of
Muscardinus avellanarius consists of 225 bones. In addition bones (Baculum, scapula,
humerus, femur, os coxae etc.) with taxonomic features has been identified.
February 2010, 57 pages
Key Words: Muscardinus, macro anatomy, skeletal system, Turkey
iii
TEŞEKKÜR
Bu çalışmada bana büyük sabır gösteren ve emeğini asla esirgemeyen değerli
danışmanım Prof. Dr. Erkut KIVANÇ başta olmak üzere destek ve yardımlarını benden
esirgemeyen aileme, Hatice MUTLU, Hasan KILIÇ ve Seda KIRALP’e teşekkür
ederim.
Esra ENGİN
Ankara, Şubat 2010
iv
İÇİNDEKİLER
ÖZET ................................................................................................................................ i
ABSTRACT ..................................................................................................................... ii
TEŞEKKÜR ................................................................................................................... iii
ŞEKİLLER DİZİNİ ...................................................................................................... vii
ÇİZELGELER DİZİNİ ................................................................................................. ix
1. GİRİŞ ......................................................................................................................... 1
2. KURAMSAL TEMELLER ........................................................................................ 3
2.1 Skeleton Axiale (Appendicular İskelet) ................................................................... 3
2.1.1 Ossa cranii (Kafa kemikleri) ................................................................................. 3
2.1.1.1 Neurocranium ...................................................................................................... 3
2.1.1.1.1 Os occipitale (Art kafa kemiği) ....................................................................... 3
2.1.1.1.2 Os interparietale (Ara duvar kemiği) ............................................................. 4
2.1.1.1.3 Os sphenoidale (Kamamsı kemik) .................................................................. 4
2.1.1.1.4 Os pterygoideum (Kanat kemiği) ................................................................... 4
2.1.1.1.5 Os ethmoidale (Kalbur kemiği) ...................................................................... 5
2.1.1.1.6 Os vomer (Sapan kemiği ) ............................................................................... 5
2.1.1.1.7 Os temporale (Şakak kemiği) .......................................................................... 5
2.1.1.1.8 Os parietale (Duvar kemiği) ............................................................................ 5
2.1.1.1.9 Os frontale (Alın kemiği) ................................................................................. 5
2.1.1.2 Viscerocranium (Splanchnocranium = Ossa Faciei) ........................................ 6
2.1.1.2.1 Os nasale (Burun kemiği) ................................................................................ 6
2.1.1.2.2 Os lacrimale (Gözyaşı kemiği) ........................................................................ 6
2.1.1.2.3 Os maxilla (Üstçene kemiği) ............................................................................ 6
2.1.1.2.4 Os incisivum (Üstçene ara kemiği) ................................................................. 6
2.1.1.2.5 Os palatinum (Damak kemiği) ........................................................................ 6
2.1.1.2.6 Os zygomaticum (Elmacık kemiği) ................................................................. 7
2.1.1.2.7 Os mandibula (Altçene kemiği) ...................................................................... 7
2.1.2 Columna vertebralis(Omurga) ............................................................................. 7
2.1.2.1 Vertebrae cervicales (Boyun omurları) ............................................................. 8
v
2.1.2.2 Vertebrae thoracicae (Sırt omurları) ................................................................ 9
2.1.2.3 Vertebrae lumbales (Bel omurları).................................................................... 9
2.1.2.4 Vertebrae sacrales (Os sacrum=Sağrı kuyruk sokumu omurları) ................. 9
2.1.2.5 Vertebrae caudales(Kuyruk omurları) ............................................................. 9
2.1.3 Skeleton thoracis (Thorax = Göğüs Kafesi) ....................................................... 10
2.1.3.1 Sternum (Göğüs kemiği) ................................................................................... 10
2.1.3.2 Costea (Kaburgalar) ......................................................................................... 10
2.2 Skeleton Appendiculare( Apendicular İskelet) .................................................... 11
2.2.1 Ossa membri thoracici (Ön bacak kemikleri) ................................................... 11
2.2.1.1 Cingulum membri thoracici (Ön bacak kemeri) ............................................ 11
2.2.1.1.1 Scapula (Kürek kemiği) ................................................................................. 11
2.2.1.1.2 Clavicula ( Köprücük kemiği) ....................................................................... 12
2.2.1.2 Skeleton brachii (Humerus) ............................................................................. 12
2.2.1.3 Skeleton antebrachii (Ön kol kemikleri) ......................................................... 12
2.2.1.3.1 Radius (Önkol kemiği) ................................................................................... 13
2.2.1.3.2 Ulna (Dirsek kemiği) ...................................................................................... 13
2.2.1.4 Skeleton manus (Ön ayak iskeleti) .................................................................. 13
2.2.1.4.1 Ossa carpi – carpus (Ön ayak bilek kemikleri) ........................................... 13
2.2.1.4.2 Ossa metacarpalia I -V (Metacarpus =Ön ayak tarak kemikleri) ............. 14
2.2.1.4.3 Ossa digitorum manus (Ön ayak parmak kemikleri) ................................. 14
2.2.2 Ossa membri pelvini ............................................................................................ 15
2.2.2.1 Os coxae ............................................................................................................. 15
2.2.2.1.1 Os ilium ........................................................................................................... 15
2.2.2.1.2 Os ischii ........................................................................................................... 15
2.2.2.1.3 Os pubis ........................................................................................................... 16
2.2.2.2. Skeleton femoris (Os femoris) ......................................................................... 16
2.2.2.3 Patella (Diz kapağı kemiği) .............................................................................. 17
2.2.2.4 Skeleton crucis (Ossa crucis) ............................................................................ 17
2.2.2.4.1 Tibia (Kaval kemiği) ...................................................................................... 17
2.2.2.4.2 Fibula (İğne baldır kemiği) ........................................................................... 17
2.2.2.5 Skeleton pedis(Arka ayak iskeleti) .................................................................. 18
2.2.2.5.1 Ossa tarsi – tarsus(Ayak bilek kemikleri) .................................................... 18
vi
2.2.2.5.2 Ossa metatarsalia I-V (Metatarsus =Ayak tarak kemikleri) ..................... 18
2.2.2.5.3 Ossa digitorum pedis (Ayak parmak kemikleri) ......................................... 18
2.3 Organ Kemikleri ..................................................................................................... 19
2.3.1 Os glandis (Baculum) ........................................................................................... 19
3. MATERYAL VE YÖNTEM .................................................................................... 20
4. ARAŞTIRMA BULGULARI ................................................................................... 23
4.1 Skeleton Axiale ........................................................................................................ 24
4.1.1 Ossa cranii ............................................................................................................ 24
4.1.2 Columna vertebralis............................................................................................. 34
4.1.3 Skeleton thoracis .................................................................................................. 38
4.1.3.1 Sternum (Gögüs kemiği) ................................................................................... 39
4.1.3.2 Costae (Kaburgalar) ......................................................................................... 40
4.2 Skeleton Appendiculare .......................................................................................... 40
4.2.1 Ossa membri thoracici (Ön bacak kemikleri) ................................................... 40
4.2.1.1 Cingulum membri thoracici (Ön bacak kemeri) ............................................ 41
4.2.1.1.1 Scapula ( Kürek kemiği) ................................................................................ 41
4.2.1.1.2 Clavicula (Köprücük kemiği) ........................................................................ 43
4.2.1.2 Skeleton brachii (Humerus= Kol kemiği) ....................................................... 43
4.2.1.3 Skeleton antebrachii (Radius – Ulna) .............................................................. 44
4.2.1.4 Skeleton manus .................................................................................................. 46
4.2.2 Ossa membri pelvini ............................................................................................ 46
4.2.2.1 Os coxae ............................................................................................................. 46
4.2.2.2 Skeleton femoris ................................................................................................ 47
4.2.2.3 Skeleton cruris (Tibia-Fibia) ............................................................................ 48
4.2.2.4 Skeleton pedis .................................................................................................... 49
4.3 Organ Kemikleri ..................................................................................................... 50
4.3.1 Os glandis(Baculum) ............................................................................................ 50
5. TARTIŞMA VE SONUÇ .......................................................................................... 51
5.1 Tartışma ................................................................................................................. 51
5.2 Sonuç ................................................................................................................. 52
KAYNAKLAR .............................................................................................................. 53
ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................... 57
vii
ŞEKİLLER DİZİNİ
Şekil 3.1 Kafatası, molarlar ve alt çeneden iç karakter ölçülerinin alınış şekli .... 21
Şekil 3.2 Os glandis’in (baculum’un) ölçülerinin alınış şekli ................................. 22
Şekil 4.1 M. avellanarius iskeleti ................................................................................ 23
Şekil 4.2 M.avellanarius ’ta kafatasının lateralden görünümü ............................... 26
Şekil 4.3 M. avellanarius ’ta kafatasının dorsalden görünümü .............................. 27
Şekil 4.4 M. avellanarius ’ta kafatasının ventralden görünümü ............................ 27
Şekil 4.5 M. avellanarius ’ta sağ mandibula’nın labial görünümü ......................... 28
Şekil 4.6 M. avellanarius ’ta sağ mandibula’nın lingual görünümü ...................... 28
Şekil 4.7 M. avellanarius ’ta kafatasının lateralden ve mandibula’nın
görünümü ..................................................................................................... 29
Şekil 4.8 M. avellanarius ’ta kafatasının ventralden görünümü ............................ 29
Şekil 4.9 M. avellanarius kafatasının dorsalden görünümü .................................... 30
Şekil 4.10 Premolar kök varyasyonları ...................................................................... 31
Şekil 4.11 Birinci üst molar kök varyasyonları .......................................................... 31
Şekil 4.12 İkinci üst molar kökü .................................................................................. 32
Şekil 4.13 Üçüncü üst molar kökleri varyasyonları .................................................. 32
Şekil 4.14 Alt premolar kökü ....................................................................................... 32
Şekil 4.15 Birinci alt molar kökleri varyasyonları .................................................... 33
Şekil 4.16 İkinci alt molar kökü .................................................................................. 33
Şekil 4.17 Üçüncü alt molar kökleri varyasyonları ................................................... 33
Şekil 4.18 M. avellanarius ’ta columna vertebralis .................................................... 34
Şekil 4.19 M. avellanarius ’ta atlas ............................................................................... 35
Şekil 4.20 M. avellanarius ’ta axis ................................................................................ 35
Şekil 4.21 M. avellanarius ’ta vertebrae cervicales..................................................... 36
Şekil 4.22 M. avellanarius ’ta vertebrae lumbales ...................................................... 36
Şekil 4.23 M. avellanarius ’ta os sacrum’un ventralden görünümü ......................... 37
Şekil 4.24 M. avellanarius ’ta os sacrum’un dorsalden görünümü ........................... 37
Şekil.4.25 M. avellanarius ’ta os sacrum ve os coxae ventral görünümü ................. 37
Şekil 4.26 M. avellanarius ’ta ilk kuyruk omurları .................................................... 38
viii
Şekil 4.27 M. avellanarius’ta kuyruk omuru .............................................................. 38
Şekil 4.28 M. avellanarius’ta thorax ............................................................................ 39
Şekil 4. 29 M. avellanarius’ta clavicula ve sternum .................................................. 39
Şekil 4.30 M. avellanarius’ta sağ scapula’nın facies costalis’ten görünümü ............ 41
Şekil 4.31 M. avellanarius’ta sağ scapula’nın facies lateralis’ten görünümü .......... 42
Şekil 4.32 M. avellanarius ’ta sağ scapula ................................................................... 42
Şekil 4.33 M. avellanarius ’ta clavicula ....................................................................... 43
Şekil 4.34 M. avellanarius ’ta sağ humerus’un ventralden görünümü ..................... 44
Şekil 4.35 M. avellanarius ’ta sağ humerus’un dorsalden görünümü ...................... 44
Şekil 4.36 M. avellanarius ’ta radius ............................................................................ 45
Şekil 4.37 M. avellanarius ’ta ulna ............................................................................... 45
Şekil 4.38 M. avellanarius ’ta os coxae ........................................................................ 46
Şekil 4.39 M. avellanarius ’ta os femoris’in ventralden görünümü .......................... 47
Şekil 4.40 M. avellanarius ’ta os femoris’in dorsalden görünümü ............................ 48
Şekil 4.41 M. avellanarius ’ta skeleton crucis ............................................................. 49
Şekil 4.42 M. avellanarius ’ta os glandis’in (baculum’un) görünümü ...................... 50
ix
ÇİZELGELER DİZİNİ
Çizelge 4.1 M. avellanarius’ta skeleton axiale’nin iskelet bölümleri, kemiklerin
ad ve sayıları ............................................................................................. 24
Çizelge 4.2 M. avellanarius Batı Karadeniz örneklerinde baş iskeletine ait
iç karakter ölçüleri ................................................................................... 25
Çizelge 4.3 M. avellanarius Doğu Karadeniz örneklerinde baş iskeletine ait
iç karakter ölçüleri ................................................................................... 26
Çizelge 4.4 M. avellanarius’ta skeleton appendiculare’nin iskelet bölümleri,
kemiklerin ad ve sayıları ......................................................................... 40
Çizelge 4.5 M. avellanarius örneklerinde os glandis’in (baculum’un) ölçüleri ....... 50
1
1. GİRİŞ
Muscardinus avellanarius’un Türkiye’den ilk kaydı 1903 yılında Nehring tarafından
Alemdağ’dan verilmiştir. Miller (1908) Coşandere (Trabzon)’den M. trapezius adıyla
yeni bir tür tanımlamıştır. 1948 yılında Ellerman trapezius’un tip örneği ile çalışarak,
trapezius’un yeni bir tür olmayıp Muscardinus avellanarius’un bir alttürü (Muscardinus
avellanarius trapezius) olduğunu kaydetmiştir. Kıvanç (1983) Soğuksu (Abant -
Bolu)’dan yeni bir alttür Muscardinus avellanarius abanticus ‘u tanımlamıştır.
Osborn (1964), Kıvanç (1983), Doğramacı (1989), Doğramacı ve Kefelioğlu (1992),
Trabzon, Ordu, Zonguldak, Bolu ve Bursa’dan M. avellanarius’ un lokalite kayıtlarını
vermişlerdir. Doğramacı ve Kefelioğlu (1992), Trabzon’un Yomra ve Vakfıkebir
ilçelerinden topladıkları M. a. trapezius örneklerinin karyotipik özelliklerini inceleyerek
Türkiye’den bu konuda ilk bilgileri vermişlerdir.
M. avellanarius’un biyolojisi [ Sidorowicz (1959), Schulze (1970), Likhachev (1971),
Schulze (1973), Schulze (1986), Kıvanç (1990), Bright ve Morris (1996), Kıvanç ve
Sayar (1998), Kıvanç ve Yardımcı (2000), Foppen, vd. (2002), Juškaitis (2003)],
ekolojisi [ Likhachev (1967), Van Laar (1984), Bright ve Morris (1990), Bright vd.
(1994), Bright (1996), Vilhelmsen (1996), Berg (1997), Berg ve Berg (1999), Eden ve
Eden (2001), Flowerdew ve Ellwood (2001)], populasyon dinamiği [Juškaitis (1994),
Juškaitis (2000), Juškaitis (2003)], davranışı [Slastionenko (1990), Bright ve Morris
(1991), Bright ve Morris (1992), Bright ve Morris (1993), Bright (1998)], diş
varyasyonları [Niethammmer (1962), Kıvanç (1989), Kıvanç ve Yardımcı (2000)],
karyotipi [Savic ve Soldatovic (1972), Doğramacı ve Kefelioğlu (1992)] çalışılmıştır.
Andreescu ve Andreescu (1968) M. avellanarius ’un kafatası ve omurlarını; Hrabe
(1969) phallus ve baculum özelliklerini makro anatomik olarak incelemişlerdir. Ayrıca
British Museum’daki memeli koleksiyonunda da [Catalogue of the bones of mammalia
in the collection of the British Museum (1862)] M. avellanarius’un omur sayıları
verilmiştir. ( http://www.biodiversitylibrary.org/title/8330#216, 2009 )
2
Yukarıda verilen literatür kayıtlarından görüldüğü gibi M. avellanarius’ un taksonomisi,
biyolojisi, ekolojisi, populasyon dinamiği, davranışı, diş varyasyonları ve karyotipi
yoğun şekilde araştırılmasına karşın iskelet yapısı, taksonomik değeri olan kemiklerin
tespiti henüz tam olarak ortaya konulmamıştır. Bu nedenle belirtilen eksikliklerin
tamamlanması ve elde edilecek bulguların bilim dünyasına kazandırılması önem arz
etmektedir. Ayrıca yapılan literatür taramalarından M. avellanarius’ un tüm iskeletinin
tanımlandığı ve tüm kemik sayısının verildiği bir çalışmaya da rastlanmadı.
Bu çalışmada M. avellanarius’ un iskelet yapısı ve taksonomik değeri olan kemiklerin
tanımlanarak ortaya konulması amaçlanmıştır.
3
2. KURAMSAL TEMELLER
Omurgalılarda iskelet axial iskelet (skeleton axiale) ve apendicular iskelet (skeleton
appendicularae) olmak üzere iki ana bölümden oluşmaktadır.
2.1 Skeleton Axiale (= Axial İskelet)
Skeleton axiale, ossa cranii ( kafa kemikleri ), columna vertebralis (omurga), skeleton
thoracis (göğüs kafesi) olmak üzere üç bölümden oluşmuştur.
2.1.1 Ossa cranii (Kafa kemikleri)
Kafa iskeletinin tümüne cranium denir. Cranium iki ana kısımdan oluşur. Bunlardan
birincisi beyni çevreler ve beynin etrafını sarar bu kısma neurocranium denir. İkincisi
ağız ve burun boşluğunu çevreler, bu kısma da viscerocranium (splanchnocranium) adı
verilir (Dursun 1996).
2.1.1.1 Neurocranium
Beyni çevreleyen neurocranium, os occipitale, os interparietale, os sphenoidale, os
pterygoideum, os ethmoidale ile os vomer, iki taraflı olan çift kemiklerden os
temporale, os parietale ve os frontale’ den oluşmuştur.
2.1.1.1.1 Os occipitale (Art kafa kemiği)
Kafatasının arka duvarını oluşturur. Tek kemik olup üç bölümden oluşur. Bu bölümler
ortaklaşa kafatasının en büyük deliğini( foramen magnum) şekillendirirler.
Pars basilaris (taban bölümü); kafatası boşluğu tabanın arka bölümünü oluşturur.
Foramen magnum’dan os shenoidale’ye kadar uzanır (Özgüden ve Bahadır 1996).
4
Partes laterales (exoccipitale=yan parçalar); yan parçalardır. Bu parçalarda Foramen
magnum’un sağında ve solunda birer tane arka kafa kemiği lokması, condylus
occipitalis ile bunların her birinin dış tarafında alt çeneye doğru uzanan, güçlü birer
boyunduruk çıkıntısı, processus jugularis yer almıştır (Özgüden ve Bahadır 1996).
Squama occipitalis (pulsal bölüm); foramen magnum’un üst tarafında bulunan
parçadır (Özgüden ve Bahadır 1996).
2.1.1.1.2 Os interparietale ( Ara duvar kemiği)
Dikdörtgen şeklinde ufak bir kemiktir. Sağ ve sol os parietale’ler ile squama occipitalis
arasında bulunur (Özgüden ve Bahadır 1996).
2.1.1.1.3 Os sphenoidale ( Kamamsı kemik)
Kafatası tabanının ön bölümünde, os occipitale’nin pars basilaris’i ile os Ethmoidale
arasında bulunan tek kemiktir. Kısmen de olsa kafatası yan duvarının ön bölümlerinin
oluşumuna katılır. Birbiri ile kaynaşmış iki kemikten oluşur (Özgüden ve Bahadır
1996).
Os basisphenoidale, bu kemik os spheenoidale’nin arka kesimini oluşturur (Dursun
1996).
Os presphenoidale, bu kemik os basisphenoidale’nin önünde yer alır (Dursun 1996).
2.1.1.1.4 Os pterygoideum (Kanat kemiği)
Os pterygoideum os basisphenoidale’nin processus pterygoideus’u ile os palatinum’un
lamina perpendicularis’ine birleşmiş, ince bir kemiktir (Dursun 1996).
5
2.1.1.1.5 Os ethmoidale (Kalbur kemiği)
Kafatası boşluğu ile burun boşluğu ve iki göz çukurluğu arasında, os frontale ile diğer
komşu kemiklerin iç taraflarında bulunur. Bu yüzden dışarıdan görünmeyen ancak
kesitlerde görülebilen tek kemiktir (Özgüden ve Bahadır 1996).
2.1.1.1.6 Os vomer (Sapan kemiği )
Os presphenoidale’nin corpus’u ile os incisivumun processus palatinus’u arasında
median düzlem üzerinde uzanan tek bir kemiktir (Dursun 1996).
2.1.1.1.7 Os temporale (Şakak kemiği)
Kafatası boşluğunun yan duvarının alt bölümünü oluşturup, tavan duvarının da
şekillenmesine katılan sağ ve sol iki kemiktir (Özgüden ve Bahadır 1996).
2.1.1.1.8 Os parietale (Duvar kemiği)
Kafatasının yan ve üst tarafında yer almış kafatası boşluğunun tavanının büyük bir
bölümünü oluşturan kemiktir (Özgüden ve Bahadır 1996).
2.1.1.1.9 Os frontale ( Alın kemiği )
Alnın büyük bir bölümünü oluşturan göz ve şakak çukurlarının şekillenmesine ortak
olan os frontale, sağ ve sol iki yarımının, ortada sutura frontalis aracılığıyla
birleşmesiyle tek kemik haline dönüşmüştür. Os parietale’ler ile os nasale’ler arasında
yer alan bir kemiktir (Özgüden ve Bahadır 1996).
6
2.1.1.2 Viscerocranium = Splanchnocranium = Ossa Faciei ( Yüz Kemikleri)
Ağız ve burun boşluklarını çevreleyen viscerocranium (=splanchnocranium)’u os
nasale, os lacrimale, os zygomaticum, os palatinum, os maxillare, os incisivum ve
mandibula oluşturur.
2.1.1.2.1 Os nasale ( Burun kemiği)
Os nasale, burun boşluğunun tavanını oluşturan bir çift kemiktir. Yanda os lacrimale, os
incisivum ve maxilla ile arkada ise os frontale ile komşudur (Dursun 1996).
2.1.1.2.2 Os lacrimale (Gözyaşı kemiği)
Os lacrimale, orbita’nın (göz çukurunun) medial duvarının önünde yer alan ince ve
küçük bir kemiktir. Orbita’nın oluşumuna katılır (Dursun 1996).
2.1.1.2.3 Os maxilla (Üstçene kemiği)
Maxilla, yüz kemiklerinin en büyüğüdür. Çift kemiktir. İki tarafın benzer kemiği ortada
birleşerek üst çeneyi şekillendirir. Burun boşluğunun tabanını, ağız boşluğunun tavanını
oluşturur, orbita’nın oluşumuna iştirak eder (Dursun 1996).
2.1.1.2.4 Os incisivum (Üstçene ara kemiği)
Os incisivum (üstçene ara kemiği) kafa iskeletinin ön ucunda, maxilla’nın önünde yer
alan bir kemiktir. Üst çene kesici dişleri taşır, sert damağın kemiksel çatısının
oluşumuna da katılır (Dursun 1996).
2.1.1.2.5 Os palatinum (Damak kemiği)
Os palatinum (damak kemiği), maxilla ile os prespheonidale arasında yer alan bir
kemiktir. Sert damağın kemiksel çatısının oluşumuna katılır (Dursun 1996).
7
2.1.1.2.6 Os zygomaticum ( Elmacık kemiği)
Os zygomaticum (elmacık kemiği), orbita’nın alt ve yan duvarını oluşturan bir kemiktir
(Dursun 1996).
2.1.1.2.7 Os mandibula (Altçene kemiği)
Mandibula (altçene kemiği), yüz iskeletinin alt bölümünü oluşturur. Yassı bir çift
kemikten oluşmuştur (Dursun 1996).
2.1.2 Columna vertebralis (Omurga)
Columna vertebralis (omurga), sayıları hayvan türlerine göre değişen vertebra’ların
(omurların) birbiri ardına dizilmesinden meydana gelmiş kemiksel bir sütundur (Dursun
1996).
Her bir vertebra’nın (omurun), birinci boyun omuru olan atlas hariç, iki ana kısmı
bulunur. Bunlar omur cismi (corpus vertebrae) ve omur kemeri (arcus vertebrae)dir
(Dursun 1996).
Corpus vertebrae, omurun esasını teşkil eder. Omur deliğinin ventralinde yer alır. Ön
ucunda yani extremitas cranialis’inde caput vertebrae denilen dış bükey, caudal ucunda
yani extremitas caudalis’inde ise fossa vertebrae denilen çukur bir kısım görülür.
Komşu iki corpus vertebrae, discus intervertebralis denilen oluşum ile birbirine
bağlanmıştır. Corpus vertebrae’nin yan yüzleri biraz iç bükeydir. Bu yüzler ventralde
keskin bir kenar crista ventralis’i oluştururlar (Dursun 1996).
Arcus vertebrae, iki ince kemik yapraktır. Her iki yanda corpus vertebrae’nin dorsal
yüzünün yan kenarından çıkar. Arcus vertebrae’nin corpus vertebrae ile birleşen
kesimine pediculus arcus vertebrae denir. Arcus vertebrae’nin corpus vertebrae’ye
tutunan bölümünün yani pediculus arcus vertebrae’nin üzerinde kalan genişlemiş
kesimine de lamina arcus vertebrae denir (Dursun 1996).
8
Bir arcus vertebrae 7 çıkıntıya sahiptir. Bu çıkıntılardan ilki tektir ve processes
spinosus’tur. Üç çift çıkıntı ise processus transversus, processus articularis cranialis ve
processus articularis caudalis’lerdir (Dursun 1996).
Omurgalıların çoğunda columna vertebrale beş bölgeye ayrılmıştır. Bunlar Vertebrae
Cervicales, Vertebrae Thoracicae, Vertebrae Lumbales, Vertebrae Sacrales ve Vertebrae
Caudales’dir.
2.1.2.1 Vertebrae cervicales ( Boyun omurları)
Vertebrae cervicales (boyun omurları) boynun kemiksel kısmını şekillendiren
oluşumlardır. Boynun ağırlığını taşımakla görevlidir. Memeli hayvanların çoğunda 7
tane boyun omurundan oluşur. Birinci boyun omuru (atlas) ve ikinci boyun omuru
(axis) şekil bakımından diğer omurlardan farklı bazı özelliklere sahiptirler (Dursun
1996).
Atlas, önde os occipitale’nin condylus occipitalis’leri arkada axis ile eklem yaparak
özel eklem çukurcuklarını (fovea articulus cranialis, fovea articulus caudalis) taşır.
Atlas’ın bu eklem çukurcuklarını taşıyan kısmına massa lateralis adı verilir. Massa
lateralis’lerden iki taraflı olarak yanlara doğru uzanan çıkıntılara ise processus
transversus denir. İki yan tarafta yer alan massa lateralis’ler biri dorsal diğeri ventral iki
kemer yani arcus dorsalis ve arcus ventralis ile birleşir (Dursun 1996).
Axis; en büyük özelliği dens denilen bir çıkıntıya sahip olmasıdır. Bu çıkıntı corpus’un
ucunda öne doğru uzamıştır. Dens’in en uç noktasına apex denir. Bu çıkıntının alt yüzü
atlas’ın fovea dentis’i ile eklem yapar. Dens’in üst yüzü iki massa lateralis arasına
enlemesine gerilen, dens’in yerinden çıkmasına engel olan ligamentum transversum =
atlantis adı verilen bir bağ ile eklem yapar. Processus spinosus yüksektir ve önden
arkaya doğru uzamış bir çıkıntı durumundadır. Corpus’un önünde corpus ile dens’in
birleştiği yerde facies articularis cranialis bulunur. Corpus’un arka ucunda ise geniş ve
derin bir çukur, fossa vertebrae yer alır. İncisura vertebralis cranialis’ler, foramen
vertebrale laterale haline dönüşmüştür (Dursun 1996).
9
2.1.2.2 Vertebrae thoracicae (Sırt omurları)
Omurganın sırt kısmını şekillendirir. En belirgin özellikleri corpus vertebrae’nın hem
önünde hem iki yanda, hem de arkasında ve yine iki yanda yer alan yarım eklem
yüzlerinin (fovea costalis cranialis, fovea costalis caudalis) bulunuşudur. Komşu iki
omurdan birinin fovea costalis cranialis’i ile diğerinin fovea costalis caudalis’i yan yana
gelir ve aralarında yer alan discus intervertebralis’in kenarı ile de birleşir. Böylece tam
bir eklem yüzü şekillenir. Bu eklem yüzü kaburga başçığı (caput costae) ile eklem
yapar. Processus transversus’ları yana ve biraz yukarı doğru uzanır. Her bir processus
transversus serbest ucunda fovea costalis processus transversi denilen bir eklem yüzüne
sahiptir. Bu eklem yüzü tuberulum costea’deki eklem yüzü ile eklem yapar (Dursun
1996).
2.1.2.3 Vertebrae lumbales ( Bel omurları )
Omurganın bel bölgesini şekillendirir. En önemli özellikleri processus transversus’ları
diğer omurlara göre uzun oluşudur. Corpus’ları da uzundur (Dursun 1996).
2.1.2.4 Vertebrae sacrales ( = Os sacrum = Sağrı – kuyruk sokumu omurları)
Columna vertebralis’in sağrı kısmını şekillendirir. Pelvis iskeletinde iki os coxae arasına
sokulur. Dolayısıyla pelvis’in tavanını oluşturur. Sacrum’un tabanına basis ossis sacri
denir ve son bel omuru ile eklemleşir. Sacrum’un tepe kısmına apex ossis sacri denir.
Bu kısım da ilk kuyruk omuru ile eklemleşir (Dursun 1996).
2.1.2.5 Vertebrae caudales (Kuyruk omurları)
Kuyruğun kemiksel temelini oluşturan kemiklerdir. İlk 2-3 tanesi normal bir omur
özelliğini göstermesine karşın, daha sonraki omurlar çoğu özelliklerini kaybederler.
Corpus küçülür, Daralır, silindir şeklinde küçük bir oluşum halini alır. Processus
spinosus, arcus ve articular çıkıntılar giderek kaybolur (Dursun 1996).
10
2.1.3 Skeleton thoracis (Thorax =Göğüs kafesi)
Skeleton thoracis (thorax =göğüs kafesi), yanlarda kaburgalar, üstte sırt omurları altta
da göğüs kemiğinin birbirleriyle eklem yapmak suretiyle meydana getirdikleri
oluşumdur.
2.1.3.1 Sternum (Göğüs kemiği)
Sternum, thorax’ın ventral duvarında yer alan bir kemiktir. Sternum sternebrae adı
verilen tek parçaların ardı ardına birleşmesinden oluşmuştur (Dursun 1996).
Sternum önden arkaya doğru manibrum sterni, corpus sterni ve processus xiphoideus
olmak üzere üç kısımdan oluşur (Dursun 1996).
Manibrum sterni; sternum’un ön ucundan ikinci incisura costalis’e kadar olan kısımdır
(Dursun 1996).
Corpus sterni; sternum’un esasını teşkil eder. İkinci incisura costalis’ten sonraki
sternum kesimini kapsar (Dursun 1996).
Processus xiphoideus; sternum’un arkasında yer alan uzantıdır. Kaburga bağlantıları
yoktur (Dursun 1996).
2.1.3.2 Costea (Kaburgalar)
Kaburgalar göğüs kafesinin yan duvarlarını teşkil eder ve sırt omurlarının sayısının iki
katı kadardır. Kemer tarzında bükülmüş uzun kemiklerdir (Dursun 1996).
Her kaburga iki kısımdan oluşur. Birincisi kemik dokudan oluşan üst kısmıdır. Bu
kısma os costale denir. İkincisi kaburganın küçük kısmını oluşturur ve aynı zamanda
kıkırdak dokudan oluşmuştur. Bu kısma da cartilago costalis denir (Dursun 1996).
11
2.2 Skeleton Appendiculare (Apendicular İskelet)
Skeleton appendiculare, ekstremite kemikleri ve ekstremiteleri iskelete bağlayan
cingulum membri thoracici (ön bacak kemikleri) ve cingulum membri pelvini (arka
bacak kemikleri) kemiklerinden oluşmuştur.
2.2.1 Ossa membri thoracici (Ön bacak kemikleri)
Ossa membri thoracici (ön bacak kemikleri), cingulum membri thoracici (ön bacak
kemeri) ile gövdeye bağlanmıştır. Bu kemer normal olarak scapula, clavicula ve os
coracoides’ten meydana gelmiştir.
2.2.1.1 Cingulum membri thoracici ( Ön bacak kemeri)
Ön bacak kemeri ön bacağı vücuda bağlayan scapula (kürek kemiği) ve clavicula
(köprücük kemiği) kemiklerinden oluşmuştur.
2.2.1.1.1 Scapula (Kürek kemiği)
Scapula ön bacak kemiklerinden birincisidir ve en üstte bulunur. Üçgeni andıran bir
görünüme sahiptir. Yassı bir kemiktir. Articulatio humeri denilen eklem ile kendisinden
sonra gelen kemiğe humerus’a eklemleşir (Dursun 1996).
Scapula’nın iki yüzü (facies costalis ve facies lateralis) , üç kenarı (margo dorsalis,
margo cranialis ve margo caudalis) ve üç açısı (angulus cranialis, angulus caudalis ve
angulus ventralis) vardır (Dursun 1996).
Scapula’nın kaburgalara dönük yüzüne facies costalis; dış yüzüne ise facies lateralis adı
verilir. Facies lateralis üzerinde spina scapulae denilen bir çıkıntı bulunur. Spina
scapulae ile scapula’nın dış yüzü iki kısma ayrılmıştır. Bunlar fossa supraspinata ve
fossa infraspinata’dır (Dursun 1996).
12
2.2.1.1.2 Clavicula ( Köprücük kemiği)
Clavicula sağ ve solda iki tane bulunan sternum ve humerus ile eklem yapan bir
kemiktir. Clavicula’nın sternum ile eklem yaptığı bölgeye extremites sternalis, eklem
yaptığı yüze ise facies articularis sternalis denir. Aynı şekilde acromion ile eklem
yaptığı bölgeye extremites acromialis, eklem yaptığı yüz ise facies articularis acromialis
adını alır ( http://tipdersleri.blogspot.com/2008/03/scapula-ve-clavicula.html, 2009).
2.2.1.2 Skeleton brachii (Humerus=Kol kemiği )
Humerus uzun ve kalın bir kemiktir. Üst uç, alt uç ve bu iki uç arasında kalan gövde
olmak üzere üç bölümde incelenir (Dursun 1996).
Humerus’un üst ucunda scapula’nın cavitas glenoidalis’i ile eklem yapan caput humeri
bulunur. Caput humeri’nin arka tarafında ve hemen alt kısmında daralma görülür, burası
collum humeri’dir (Dursun 1996).
Caput humeri ön tarafta yer alan lateral ve medial iki çıkıntı ile sınırlanır. Lateraldeki
büyük çıkıntı tuberculum majus, medialdeki küçük çıkıntı ise tuberculum minustur
(Dursun 1996).
Humerus’un gövdesinde bulunan tuberositas deltoidea adı verilen bir çıkıntı bulunur
(Dursun 1996).
Humerus’un distal ucu condylus humeri tarafından oluşturulur (Dursun 1996).
2.2.1.3 Skeleton antebrachii (Ön kol kemikleri)
Skeleton Antebrachii yani ön kol kemikleri iki uzun kemikten oluşur. Birbirine paralel
olarak bulunan bu iki kemikten önde ve iç tarafta olan kemiğe radius, arkada ve dış
tarafta yer alan kemiğe ulna denir (Dursun 1996).
13
2.2.1.3.1 Radius (Önkol kemiği)
Önkolun önünde ve iç tarafında yer alan uzun bir kemiktir. Radius’un üst kesimine
caput radii adı verilir. Caput radii’nin üst kısmında bulunan çukurluğa favea capitis radii
denir. Bu çukurluk ile humerus’un distal ucu bir eklem oluşturur (Dursun 1996).
2.2.1.3.2 Ulna (Dirsek kemiği)
Önkolun arkasında ve dış yan tarafında yer alan uzun bir kemiktir. Radius’tan daha
incedir. Bir üst ucu bir alt ucu bir de gövdesi vardır (Dursun 1996).
Ulna’nın radius’u aşan üst kesimine olecranon denir. Olecranon’un serbest ucuna ise
tuber olecrani adı verilir. Olecranon’un ön kenarı bir çıkıntıyla sonlanır. Bu processus
anconeus’ tur. Yine olecranon’un ön yüzünde processus anconeus’tan başlayan yarımay
şeklinde iç bükey bir eklem yüzü görülür. Buraya incisura trachlearis adı verilir (Dursun
1996).
2.2.1.4 Skeleton manus (Ön ayak iskeleti)
Skeleton manus (ön ayak iskeleti), ossa carpi(=carpus=ön ayak bilek kemikleri), ossa
metacarpi=metacarpus (ön ayak tarak kemikleri) ve ossa digitorum-phalanges (ön ayak
parmak kemikleri) olmak üzere üç grup kemikten meydana gelmiştir (Dursun 1996).
2.2.1.4.1 Ossa carpi ( Carpus =Ön ayak bilek kemikleri)
Ossa carpi, (carpus=ön ayak bilek kemikleri), skeleton manus’un birinci bölümünü
oluşturur. Üst üste iki sıra olarak dizilmiş toplam sekiz kemiktir. Üst ya da proksimal
sırada dört kemik, alt ya da distal sırada da yine dört kemik bulunur (Dursun 1996).
Proksimal sırada bulunan kemikler içten dışa (medialden laterale doğru ya da radial
taraftan ulnar tarafa) doğru os carpi radiale (os scaphoideum), os carpi intermedium (os
14
lunatum), os ulnare (os triquetrum) ve os carpi accessorium (os psiforme)’ dur (Dursun
1996).
Ön ayak bilek kemiklerinin alt ya da distal sırasında yer alan kemikler içten dışa
(medialden laterale) doğru os carpale I (os trapezium), os carpale II (os trapezoideum),
os carpale III (os capitatum) ve os carpale IV (os hamatum)’tür (Dursun 1996).
2.2.1.4.2 Ossa metacarpalia I -V (Metacarpus =Ön ayak tarak kemikleri)
Ossa metacarpalia I- V (metacarpus =ön ayak tarak kemikleri) ön ayak iskeletinin
(skeleton manus), ön ayak bilek kemiklerinden (ossa carpi) sonra gelen ikinci bölümünü
oluşturan kemiklerdir (Dursun 1996).
Metacarpal kemikler normal olarak sayıları beş olan ve içten (medialden ya da
radialden) dışa (laterale ya da ulnar tarafa) doğru os metacarpale I, os metacarpale II, os
metacarpale III, os metacarpale IV ve os metacarpale V diye numaralandırılmış
kemiklerdir (Dursun 1996).
2.2.1.4.3 Ossa digitorum manus (Ön ayak parmak kemikleri)
Ossa digitorum manus (ön ayak parmak kemikleri) metacarpal kemiklerden sonra gelen
kemiklerdir. Parmak sayısı (5) olan ya da parmak sayısı tam olan türlerde medialden
laterale doğru birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü, beşinci parmak diye numaralandırılırlar
(Dursun 1996).
Her bir parmakta üç tane falanks bulunur. Falanks’lar proksimalden distale doğru
birinci parmak, ikinci parmak, üçüncü parmak kemiği diye isimlendirildiği gibi Phalanx
proximalis, Phalanx media ve Phalanx distalis diye isimlendirilir. Sadece karnivorlarda
var olan birinci parmakta iki adet falanks bulunmaktadır (Dursun 1996).
15
2.2.2 Ossa membri pelvini (Arka bacak kemikleri)
Arka bacağın serbest olan kısmı (uyluk, bacak, ayak) cingulum membri pelvini (kalça
kemeri) denilen sentür kemikleri aracılığıyla omurgaya bağlanmıştır (Dursun 1996).
2.2.2.1 Os coxae (Kalça kemiği )
Os coxae (kalça kemiği), üç kemiğin birleşmesinden oluşur. Bunlar os ilium, os ischii
ve os pubis’tir. Bu üç kemiğin ilgili bölümleri arasında femur’un başı (caput ossis
femoris) ile eklem yapan acetabulum adı verilen çukur bulunur. Acetabulum’un iç
yüzeyinde facies lunata yer alır (Dursun 1996).
2.2.2.1.1 Os ilium
İlium, kalça kemiğinin ön ve üst kısmını şekillendirir. Gövde yani corpus ossis ilii ve
kanat yani ala ossis ilii olmak üzere iki bölümü vardır (Dursun 1996).
Corpus ossis ilii, os ilium’un gövde kesimidir ve acetabulum’un oluşumuna katılan
kısımdır (Dursun 1996).
Ala ossis ilii, os ilium’un kanat şeklinde, ince ve geniş olan kısmıdır. İki yüzü ve üç
kenarı vardır. Bu yüzler facies glutea ve facies sacropelvina’dır. Kenarları ise cranio-
dorsal, dorso-medial ve ventro-lateral kenarlardır (Dursun 1996).
2.2.2.1.2 Os ischii
Os coxae’nın arka ve alt kısmını oluşturur. Corpus ossis ischii ve ramus ossis ischii
olmak üzere iki kısmı vardır. Corpus ossis ischii kemiğin gövdesi durumundadır. Aynı
zamanda acetabulum’un oluşumuna katılır. Ramus ossis ischii symphysis pelvina’nın
oluşumuna katılır. Os ischii’nin en geniş ve düz olan kesimine tabula ossis ischii denir
(Dursun 1996).
16
2.2.2.1.3 Os pubis
Os coxae’nın ön ve alt kısmını oluşturur. Foramen obturatum’u ön ve medialden
sınırlar. Corpus ossis pubis, ramus cranialis ossis pubis ve ramus caudalis ossis pubis
olmak üzere üç kısmı vardır (Dursun 1996).
Corpus ossis pubis, os pubis’in acetabulum’un oluşumuna katılan parçası olup kemiğin
gövdesi durumundadır (Dursun 1996).
Ramus cranialis ossis pubis, ramus caudalis ossis pubis ile dik bir açı yapar. Foramen
obturatum’un önünde acetabulum’a ilerler, bu oluşumun şekillenmesine katılarak
corpus ossis pubis ile birleşir (Dursun 1996).
Foramen obturatum; os coxae’nın tabanında bulunan os pubis ve os ischii tarafından
oluşturulan büyük bir deliktir (Dursun 1996).
2.2.2.2 Skeleton femoris (= Os femoris=Uyluk kemiği)
Femur (uyluk kemiği) iskelet kemiklerinin en uzunu ve en kalınıdır. Uzun bir kemik
olduğu için üst uç, gövde(corpus) ve alt uç olmak üzere üçe ayrılarak incelenir (Dursun
1996).
Üst ucunda küre şeklinde femur başı yani caput ossis femoris bulunur. Femur başı
acetabulum ile eklem yapar (Dursun 1996).
Caput ossis femoris ile femur’un gövdesi arasında bir boyun collum ossis femoris
bulunur. Üst ucun lateralinde büyük bir çıkıntı yer alır, buna trochanter major denir
(Dursun 1996).
Collum ossis femoris’in hemen altında medialde yer alan küçük çıkıntıya da trochanter
minor adı verilir (Dursun 1996).
17
Femurun distal ucu condylus lateralis ve condylus medialis denilen iki parçaya
ayrılmıştır. Önde ise trochlea ossis femoris’e sahiptir (Dursun 1996).
2.2.2.3 Patella (Diz kapağı kemiği )
Patella (diz kapağı kemiği), trochlea ossis femorisin önünde yer alan ve ona bir eklemle
bağlanan kemiktir (Dursun 1996).
2.2.2.4 Skeleton crucis (=Ossa crucis=Bacak kemikleri)
Ossa crucis (bacak kemikleri) ön bacakta antebrachii’e karşılıktır. Yine ön bacakta
olduğu gibi burada da iki kemik bulunur. Bu kemiklerden iç tarafta bulunan tibia, dış
tarafta yer alan fibula’dır (Dursun 1996).
2.2.2.4.1 Tibia (Kaval kemiği)
Bu kemik yukarıda os femoris ile aşağıda da ossa tarsis ile eklem yapar. İki ucu ve bir
gövdesi vardır. Üst ucu alt uçtan daha hacimlidir. Bu uç condylus medialis ve condylus
lateralis adı verilen iki kısım taşır (Dursun 1996).
Tibia’nın distal ucuna cochlea tibia denir. Tibia’nın alt ucunun iç tarafında distale doğru
uzamış olan çıkıntıya malleolus medialis denir. Tibia’nın alt ucunun dış tarafındaki
çıkıntıya ise malleolus lateralis denir (Dursun 1996).
2.2.2.4.2 Fibula (İğne baldır kemiği)
Tibia’nın lateralinde bulunan ince uzun bir kemiktir (Dursun 1996).
18
2.2.2.5 Skeleton pedis (Arka ayak iskeleti)
Skeleton pedis (arka ayak iskeleti), ossa tarsi (=tarsus=ayak bilek kemikleri), ossa
metatarsi (=metatarsus =ayak tarak kemikleri) ve ossa digitorum pedis- phalanges pedis
(ayak parmak kemikleri) olmak üzere üç kemikten meydana gelmiştir (Dursun 1996).
2.2.2.5.1 Ossa tarsi- tarsus (Ayak bilek kemikleri)
Ossa tarsi(=tarsus =ayak bilek kemikleri) biri üst (proksimal), diğeri alt (distal) iki sıra
kemik ile bu iki sıra arasına girmiş bir parça kemikten oluşmuştur (Dursun 1996).
Üst (proksimal) sırada talus ve calcaneus vardır. Tarsus’un alt (distal) sırasında ise
medialden laterale doğru yan yana sıralanmış os tarsale I ( os cuneiforme mediale), os
tarsale II (os cuneifore intermedium), os tarsale III (os cuneiforme lateralis) ve os tarsale
IV (os cuboideum) bulunur. Bu iki sıra kemik arasında da os tarsi centrale (os
naviculare) bulunur (Dursun 1996).
2.2.2.5.2 Ossa metatarsalia I-V (Metatarsus =Ayak tarak kemikleri)
Ossa metatarsalia I-V (metatarsus =ayak tarak kemikleri) skeleton pedis’in (arka ayak
iskeletinin) ikinci bölümünü oluşturur. Tarsal kemikler ile falanks’lar arasında yer
alırlar. Birbirlerine paralel olarak sıralanırlar ve içten dışa doğru (medialden laterale) os
metatarsale I, os metatarsale II, os metatarsale III, os metatarsale IV ve os metatarsale V
diye numaralandırılır. Metatarsale’ler uzun kemiklerdir (Dursun 1996).
2.2.2.5.3 Ossa digitorum pedis (Ayak parmak kemikleri)
Ossa digitorum pedis (ayak parmak kemikleri) metatarsal kemiklerden sonra gelen
kemiklerdir. Parmak sayısı tam olan türlerde içten dışa doğru birinci, ikinci, üçüncü,
dördüncü ve beşinci parmak diye numaralandırılırlar. Parmak sayısı esas metatarsus
sayısı kadardır. Her bir parmakta (3) tane falanks vardır. Falanks’lar proksimalden
19
distale doğru birinci parmak (phalanx proximalis), ikinci parmak (phalanx media),
üçüncü parmak (phalanx distalis)diye isimlendirilir (Dursun 1996).
2.3. Organ Kemikleri
2.3.1 Os glandis (Baculum)
Phallus (Glans penis) içinde yer alan bir kemiktir. Bu kemik bazı memelilerde bulunur
ve şekli türlere göre değişir. Genelde iki kısımdan oluşur. Kaide kısmı (proksimal) ve uç
kısmı (distal). Proksimal kısmı genişçe olup distale doğru daralarak uzanır. Glans
penis’de urethra’nın dorsalinde yer alır. Os glandis, genellikle yavru iken kıkırdak
yapıda olup, erginlik evresinde kemikleşir. Os glandis’in şekli, yapısı, ölçüleri
taksonomik çalışmalarda önemlidir.
20
3. MATERYAL VE YÖNTEM
Bu çalışmada 1979–1983 yılları arasında Karadeniz Bölgesinden toplanmış 46 adet
fındıkfaresine ait kafatası ve iskelet örnekleri değerlendirildi. Araziden ölü olarak elde
edilen örneklerin iskeletlerine ait kemiklerdeki etli kısımlar % 15’lik amonyak
çözeltisinde 70ºC’deki su banyosunda kaynatılıp temizlendi ve kurutuldu. Daha sonra
kemiklerin şekilleri binokülerde çizildi, gerekli durumlarda fotoğrafları çekilip
morfolojik ve morfometrik olarak değerlendirildi. İskelet ve alınan ölçülerin Batı ve
Doğu Karadeniz ayrı ayrı ele alınarak karşılaştırıldı ve böylece M.avellanarius’un alt
türleri arasındaki farklılık olup olmadığı araştırılarak elde edilen bulgular literatürle
karşılaştırıldı. Baş iskeletlerinin literatürde verilen karakter ölçüleri ile birlikte gerekli
görülen toplam 12 karakter ölçüsü (Şekil 3.1) ve os glandis (baculum) (Şekil 3.2)
ölçüleri 0-150 mm hassasiyette dijital kumpas ile alındı.
Ölçüleri Kullanılan İç Karakterler:
1. Occipito-nasal uzunluk: Occipitalcondyl’in en art noktası ile nasal kemiğin en uç
noktası arasındaki mesafe.
2. Condylo-basal uzunluk: Occipitalcondyl’lerinden kesici alveolünün en ön noktasına
kadar olan en kısa mesafe.
3. Zygomatic genişlik: Zygomatic yayların en dış noktasındaki mesafe.
4. İnterorbital genişlik: Frontal kemiklerin orbitleri arasındaki en kısa mesafe.
5. Beyin kapsülü genişliği: Parietale kemiklerin laterale doğru yaptığı çıkıntılar
arasındaki mesafe.
6. Basal uzunluk: Foramen magnum’un alt en ön noktasıyla insivicium kemiğinin
kesici dişlerin art noktalarındaki en ileri noktası arasındaki mesafe.
7. Nasal uzunluk: Başın median çizgisine dik duran nasallerin en ön ve en art
noktalarına değen iki yüzey arasındaki en kısa mesafe.
8. Diastema uzunluğu: Kesicinin alveolünden M1’in alveolüne kadar olan mesafe.
9. Timpanik Bulla uzunluğu: Timpanik bulla’nın en uzak iki noktası arasındaki
mesafe.
21
10. Üst moların taçtan uzunluğu: Sol üst molardan M1 tacının ön kenarı ile M3 tacının
en arka noktası arasındaki mesafe.
11. Alt moların taçtan uzunluğu: Alt molardan M1 tacının en ön noktası ile M3 tacının
en arka noktası arasındaki mesafe.
12. Alt çene uzunluğu: Alt kesicilerin alveollerinin ön kenarı ile condyloid çıkıntının
en art noktası arasındaki mesafe.
Şekil 3.1 Kafatası molarlar ve alt çeneden iç karakter ölçülerinin alınış şekli
1.Occipito-nasal uzunluk, 2. Condylo-basal uzunluk, 3. Zygomatic genişlik, 4. İnterorbital genişlik, 5. Beyin kapsülü genişliği, 6. Basal uzunluk, 7. Nasal uzunluk, 8. Diastema uzunluğu, 9. Timpanik Bulla uzunluğu, 10. Üst moların taçtan uzunluğu, 11. Alt moların taçtan uzunluğu, 12. Alt çene uzunluğu
11
12
6
9
5
2
10 8
1
7
4
3
22
Şekil 3.2 Os glandis’in (baculum’un) ölçülerinin alınış şekli 1. Tüm boy uzunluğu, 2. Proksimalin ventralden genişliği, 3. Proksimalin lateralden genişliği
Bu çalışmada ele alınan örneklerin noksan iskelet kısımları diğer bir örnekten
tamamlanmak suretiyle değerlendirilmiştir.
1
2 3
1mm
23
4. ARAŞTIRMA BULGULARI
Bu çalışmada ele alınan örneklerin eksik iskelet kısımları diğer bir örnekten
tamamlanmak suretiyle yapılan tüm iskeletteki kemik sayısının 225 olduğu saptandı. Bu
kemikler şematik olarak şekil 4.1’de gösterildi.
Şekil 4.1 M. avellanarius iskeleti
Humerus
Columna Vertebralis
Cranium
Mandibula
Atlas
Axis
Sacrum
Vertebrae caudales
Skeleton pedis
Tibia Fibia
Femur
Costea
Ulna
Radius
Skeleton manus
Scapula
Os coxae
24
4.1 Skeleton Axiale
M. avellanarius’ta skeleton axiale’nin kemik sayısı 105 olarak tespit edilmiştir (Çizelge
4.1).
Çizelge 4.1 M. avellanarius’ta skeleton axiale’nin iskelet bölümleri, kemiklerin ad ve sayıları
İskeletin Ana Bölümü
Skeleton Axiale’nin Bölümleri Kemiğin Adı Kemik Sayısı
Bölgesel Kemik Sayısı
SKELETON AXİALE
OSSA CRANİİ
NEUROCRANİUM
Os Occipitale 1
11
Os İnterparietale 1 Os Sphenoidale 2 Os Pterygoideum 1 Os Temporale 1 Os Parietale 2 Os Frontale 1 Os Ethmoidale 1 Os Vomer 1
VİSCEROCRANİUM (OSSA FACİEİ)
Os Nasale 2
13
Os Lacrimale 2 Os Maxillare 2 Os İncisivum 2 Os Palatinum 1 Os Zygomaticum 2 Mandibula 2
COLUMNA VERTEBRALİS
Vertebrae cervicales 7
54 Vertebrae thoracicae 13 Vertebrae Lumbales 6 Os Sacrum 3 Vertebrae Caudales 25
SKELETON THORACİS Costae 26
27 Sternum 1
4.1.1 Ossa cranii
M. avellanarius’ta ossa cranii 24 kemikten oluşmuştur.
Kafatası kemikleri ince ve narin yapıdadır. Nasal kısım sivrilmiştir ve M. avellanarius’a
ait batı örneklerinde ortalama uzunluğu 8,2 mm, doğu örneklerinde ise 7,9 mm’dir.
25
Zygomatik yaylar geniş bir şekilde dışa çıkıntı yapmaktadır . batı örneklerinde ortalama
genişliği 13,7 mm iken doğu örneklerinde 12,5 mm olduğu saptanmıştır.
Pyterogoid çıkıntılar timpanik bulla’ya kadar uzanır ve bunlarla temas halindedir.
Timpanik bulla’lar salyangoz görünümündedir. Batı örneklerinde ortalama bulla
uzunluğu 6 mm, doğu örneklerinde ise 5,4 mm’dir. Baş iskeletine ait ölçüler çizelge 4.2
ve 4.3’ de, M. avellanarius’un kafatası fotoğrafları şekil 4.2, 4.3, 4.4, 4.5 ve 4.6’da;
çizimleri ise şekil 4.7, 4.8 ve 4.9’ da verildi.
Çizelge 4.2 M. avellanarius Batı Karadeniz örneklerinde baş iskeletine ait iç karakter ölçüleri
KARAKTERLER Ö.SAYISI MİN.- MAX. (mm)
ORT. (mm)
S.SAPMA
Occipito-nasal uzunluk 20 23.2-25.7 24.0 3.8
Condylo-basal uzunluk 21 20.8-24.0 22.4 0.7
Zygomatic genişlik 20 12.8-14.7 13.7 0.5
İnterorbital genişlik 23 3.3-3.7 3.5 0.1
Beyin kapsülü genişliği 22 7.2-7.7 7.3 0.1
Basal uzunluk 21 19.0-22.4 20.9 0.7
Nasal uzunluk 22 7.6-9.2 8.2 0.4
Timpanik bulla uzunluğu 17 5.6-6.4 6.0 0.2
Diastema uzunluğu 23 5.7-6.7 6.0 0.3
Mandibulae uzunluğu 23 14.0-15.8 14.7 0.5
Üst moların taçtan uzunluğu 23 4.5-5.0 4.7 0.1
Alt moların taçtan uzunluğu 23 4.3-4.7 4.5 0.1
26
Çizelge 4.3 M. avellanarius Doğu Karadeniz örneklerinde baş iskeletine ait iç karakter ölçüleri
KARAKTERLER Ö.SAYISI MİN.- MAX. (mm)
ORT. (mm)
S.SAPMA
Occipito-nasal uzunluk 11 21.6-24.1 23.0 0.9
Condylo-basal uzunluk 11 19.7-22.4 21.3 0.8
Zygomatic genişlik 10 11.3-13.6 12.5 0.8
İnterorbital genişlik 11 3.3-3.7 3.4 0.1
Beyin kapsülü genişliği 11 6.7-7.4 7.0 0.2
Basal uzunluk 11 18.2-20.7 19.7 0.9
Nasal uzunluk 11 7.3-8.8 7.9 0.4
Timpanik bulla uzunluğu 11 4.9-6.0 5.4 0.3
Diastema uzunluğu 11 5.3-6.4 5.9 0.4
Alt Çene uzunluğu 23 13.4-14.7 14.0 0.4
Üst moların taçtan uzunluğu 23 4.0-4.6 4.3 0.2
Alt moların taçtan uzunluğu 23 4.0-4.4 4.1 0.1
Şekil 4.2 M.avellanarius ’ta kafatasının lateralden görünümü
27
Şekil 4.3 M. avellanarius’ ta kafatasının dorsalden görünümü
Şekil 4.4 M. avellanarius ’ta kafatasının ventralden görünümü
28
Şekil 4.5 M. avellanarius ’ta sağ mandibula’nın labial görünümü
Şekil 4.6 M. avellanarius’ta sağ mandibula’nın lingual görünümü
29
Şekil 4.7 M. avellanarius’ta kafatasının lateralden ve mandibulanın görünümü I) os frontale, II) os parietale, III) os interparietale, IV) os occipitale, V) os temporale, VI) os nasale, VII) os incisivum, VIII) bulla tympanica, IX) mandibula, X)processus angularis, XI) processus condyloideus, XII) incisura mandibulae, XIII) processus coronoideus
Şekil 4.8 M. avellanarius ’ ta kafatasının ventralden görünümü I) Os incisivum, II) Os maxiilare, III) Os palatinum, IV) Presphenoidale, V)Basisphenoidale, VI) Bulla tympanica, VII) Foramen magnum, VIII) Condylus occipitalis
VI VI
III
IV V
I
II
VIII VII
VII
VI I
II III
IV
V
IX
X
XI
XII XIII
VIII
30
Şekil 4.9 M. avellanarius kafatasının dorsalden görünümü I) Os nasale, II) Os incisivum, III) Os maxiIlare, IV) Os frontale, V) Os zygomaticum, VI) Os parietale, VII) Os interparietale, VIII) Os occipitale
VI VI
VII
IV
I
II
V
VIII
III
31
Dişler
Taksonomik çalışmalarda diş formülünün ve diş yapılarının ayrı bir önemi vardır. Bu
nedenle kafatası kemikleri değerlendirilirken M. avellanarius’un diş yapısı da dikkate
alındı.
M. avellanarius’ ta dişlerin toplam sayısı 20 olup, bunlar alt ve üst çenede ICPM /
ICPM 1013/ 1013 şeklindedir. [Premolar (P=ön azı) ve molares (M=azı)]. Doğu ve Batı
Karadeniz örneklerinin kök yapılarında bazı varyasyonlar gösterdiği üst ve alt
molarlarının uzunluğunun iki alttürü ayırabilecek düzeyde olduğu saptandı.
Üst çene dişleri
P1 (Üst premolar): Dişlerin en küçüğü olup tek köklüdür. Ancak Batı Karadeniz
örnekleri içinde 3 adet iki köklü örnek bulunmaktadır. Doğu Karadeniz örneklerinin
tümü tek köklüdür. (şekil 4.10)
Şekil 4.10 Premolar kök varyasyonları
M1 (Birinci üst molar) : Toplam 44 örneğin 40 tanesinde 4 köklü, Doğu ve Batı
Karadeniz Bölgelerinden 2’ şer örnekte 4 kökten başka küçük 5. bir kök bulunmaktadır
(şekil 4.11).
Şekil 4.11 Birinci üst molar kök varyasyonları
32
M2 (İkinci üst molar) : Batı ve Doğu Karadeniz’e ait toplam 44 örneğin tümünde M2 4
köklüdür (şekil 4.12).
Şekil 4.12 İkinci üst molar kökü
M3 (Üçüncü üst molar) : Batı Karadeniz örneklerinin ( n=26) tümünde M3 4 köklü,
Doğu Karadeniz örneklerinin (n=15) 10 tanesinde 4 köklü, 3 tanesinde 3 kök, 2
tanesinde de 2 si serbest 2 si enine kaynaşmış 4 köklüdür (şekil 4.13).
Şekil 4.13 Üçüncü üst molar kökleri varyasyonları
Alt çene dişleri
P1 (Alt premolar): Tüm örneklerde P1 tek köklüdür (şekil 4.14).
Şekil 4.14 Alt premolar kökü
33
M1 (Birinci alt molar) : Batı Karadeniz örneklerinden (n=27) 21 tanesinde, Doğu
Karadeniz örneklerinden (n=16 ) 11’inde M1 3 köklü, Batıdan bir ve doğudan 4 örnekte
M1 dört köklü, yine Batıdan 5 Doğudan 1 örnekte M1 enine kaynaşmış 2 ve serbest
olarak 2 şeklinde 4 köklüdür (şekil 4.15).
Şekil 4.15 Birinci alt molar kökleri varyasyonları
M2 (İkinci alt molar) : Batı (n=27) ve Doğu Karadeniz’den (n=17) 44 örneğin tümü 4
köklüdür (şekil 4.16).
Şekil 4.16 İkinci alt molar kökü
M3 (Üçüncü alt molar) : Batı Karadeniz’den (n=27) tüm örnekler ve Doğu
Karadeniz’den (n=17) 13 örnek 4 köklüdür. Doğu Karadeniz’den 4 örnek 3 köklüdür
(şekil 4.17).
Şekil 4.17 Üçüncü alt molar kökleri varyasyonları
34
4.1.2 Columna Vertebralis
M.avellanarius’ta çoğu omurgalıda olduğu gibi columna vertebralis beş bölgeye
ayrılmıştır (Şekil 4.18). Bunlar vertebrae cervicales (Şekil 4.21), vertebrae thoracicae,
vertebrae lumbales (Şekil 4.22), vertebrae sacrales ve vertebrae caudales’dir. Columna
vertebrale 54 omurdan oluşmuş olup kısımlara göre, vertebrae cervicales 7, vertebrae
thoracicae 13, vertebrae lumbales 6 omurdan, os sacrum ise 3 omurun birleşmesinden
(Şekil 4.23 ve Şekil 4.24) oluşmuştur. Vertebrae cervicales’in ilk iki omuru atlas ve axis
M. avellanarius’a özgü şekil göstermektedir. M. avellanarius’ta atlas halka şeklindedir.
Arcus dorsalis medialde biraz bombelidir. Tuberculum dorsale az gelişmiş, tuberculum
ventrale ise belirgindir (Şekil 4.19). M.avellanarius’ta axis ise kısa bir dens varlığı ile
karakterizedir (Şekil 4.20). Os sacrum’ da ala sacralis indirgenmiştir (Şekil 4.25).
M.avellanarius’ta vertebrae caudales’in omur sayısı 25 olarak tespit edilmiştir. İlk 3
kuyruk omuru normal omur özelliği göstermesine karşın (Şekil 4.26), daha sonraki
omurların corpusları küçülmüş, processus spinosus, arcus ve articular çıkıntılar giderek
kaybolmuştur (Şekil 4.27).
Şekil 4.18 M. avellanarius’ ta columna vertebralis
35
Şekil 4.19 M. avellanarius’ ta atlas a) tuberculum dorsale, b) arcus dorsalis, c) fovea articularis cranialis, d) foramen vertebrae, e) arcus ventralis, f) tuberculum ventrale.
Şekil 4.20 M. avellanarius’ ta axis a) dens, b) facies articularis lateralis, c) processus costotransversarius, d) processus spinosus, e) foramen costotransversarium
a b
c
d
f
e
1mm
a
b
c
d
e
1mm
36
A B
C
Şekil 4.21 M. avellanarius’ ta vertebrae cervicales
A) atlas, B) axis, C) cervical vertebrae
Şekil 4.22 M. avellanarius’ ta vertebrae lumbales
37
Şekil 4.23 M. avellanarius’ ta os sacrum’un ventralden görünümü
Şekil 4.24 M. avellanarius’ ta os sacrum’un dorsalden görünümü
Şekil.4.25 M. avellanarius’ ta os sacrum ve os coxae ventral görünümü a) os sacrum, b) basis ossis sacri, c) apex ossis sacri, d) foramina sacralia ventralis, e) ala sacralis, g) 6. lumbal vertebrae, f) linea transverse
b
c
d
g
e e
f
a
38
Şekil 4.26 M. avellanarius’ ta ilk kuyruk omurları
Şekil 4.27 M. avellanarius’ ta kuyruk omuru
4.1.3 Skeleton thoracis
Skeleton thoracis’de yer alan sternum (göğüs kemiği) ve costea (kaburgalar) toplam 27
kemikten oluşmuştur (Şekil 4.28).
39
Şekil 4.28 M. avellanarius ’ ta thorax
4.1.3.1 Sternum (Gögüs kemiği)
Sternum (B) tek bir kemik olup, M. avellanarius’ ta 6 sternebrae’dan (b), corpus sterni
(d) ise 5 sternebrae’dan oluşmaktadır (Şekil 4.29).
Şekil 4. 29 M. avellenarius’ ta clavicula ve sternum A) Clavicula (köprücük kemiği), B) Sternum (göğüs kemiği), a) Manibrum sterni, b) Sternebrae, c) Processus xiphoideus, d) Corpus sterni
a
b d
A
c
40
4.1.3.2 Costae (Kaburgalar)
M.avellanarius’ta 13 çift costae bulunur. Bunlardan 5 tanesi sternumda ayrı
sternebrae’lara bağlı iken son sternebrae’ya 6., 7., 8., 9., ve 10. costae’lar bağlıdır. 11.,
12., 13. costea’lar sternuma bağlanmadığı ve bunların costae fluctuantes’i (yüzücü
kaburgaları) oluşturduğu saptandı.
4.2 Skeleton Appendiculare M. avellanarius’ ta skeleton appendiculare 120 kemikten oluşmaktır (çizelge 4.4). Çizelge 4.4 M.avellanarius’ta skeleton appendiculare’nin iskelet bölümleri, kemiklerin
ad ve sayıları
İskeletin Ana Bölümleri
Appendicular İskeletin Bölümleri
Kemiğin Adı Kemik Sayısı
Bölgesel Kemik Sayısı
SKELETON APPENDİCULARE
OSSA MEMBRİ THORACİCİ
Cingulum membri thoracici
Scapula 2
58
Clavicula 2 Skeleton brachii (Humerus) 2 Skeleton Antebrachii
Radius 2 Ulna 2
Skeleton manus
Ossa capri 16 Ossa Metacarpilia
8
Ossa Digitorum Manus
24
OSSA MEMBRİ PELVİNİ
Os Coxae 2
62
Skeleton femoris 2 Patella 2 Skeleton Cruris Tibia 2
Fibia 2 Skeleton Pedis Ossa Tarsi 14
Ossa Meta Tarsalia
10
Ossa Digitorum Pedis
28
41
4.2.1 Ossa membri thoracici (Ön bacak kemikleri)
Cingulum membri thoracici, skeleton brachii, skeleton antebrachii, skeleton manus’tan
oluşmuş olup M. avellanarius’ ta 58 kemik içerir. Bunların isimleri çizelge 4.4’ de
verilmiştir.
4.2.1.1 Cingulum membri thoracici (Ön bacak kemeri)
4.2.1.1.1 Scapula ( Kürek kemiği)
M. avellanarius’ ta scapula üçgeni andıran bir görünüme sahip olup şekli ve kısımları
şekil 4.30 - 32’ de verildi. Fossa infraspinata, fossa supraspinata’dan daha geniş olduğu
ve lateralden bakıldığında spina scapulae’nın alçak yüzeyden başlayıp yükselerek
acromion omuz eklemi üzerinde çengel gibi uzanan process hamatus’u oluşturduğu
saptandı.
Şekil 4.30 M. avellanarius’ta sağ scapula’nın facies lateralis’ten görünümü a) margo dorsalis, b) angulus cranialis, c) angulus caudalis d) fossa infraspinata, e) fossa supraspinata, f) spina scapulae, g) margo caudalis h) margo cranialis, ı) acromion
a
b
c
d e
f
g h
ı
42
Şekil 4.31 M. avellanarius’ta sağ scapula’nın facies costalis’ten görünümü a) angulus cranialis, b) angulus caudalis, c) margo cranialis, d) margo caudalis, e) fossa subscapularis, f) angulus ventralis, g) collum scapulae, h) cavitas glenoidalis
Şekil 4.32 M. avellanarius’ta sağ scapula
a
b
c
e
d
f
g
h
43
4.2.1.1.2 Clavicula (Köprücük kemiği)
M. avellanarius’ ta bir çift olup scapula (kürek kemiği) ile beraber cingulum membri
thoracici’yi (ön bacak kemerini) oluşturur. Scapula ve sternum’a bağlı olarak
bulunmaktadır (Şekil 4.33).
Şekil 4.33 M. avellanarius’ta clavicula
a) Extremites sternalis, b) Extremites acromialis
4.2.1.2 Skeleton brachii (Humerus= Kol kemiği) Cingulum membri thoracici (ön bacak kemeri) ile bağlantı yapan kemiğidir. Ön bacak
kemiklerinin en kalındır. Scapula’nın cavitas glenoidalis’i ile caput humeri ile eklem
yaptığı saptanmıştır. (Şekil 4.34 ve Şekil 4.35).
a
b
44
Şekil 4.34 M. avellanarius’ta sağ humerus’un ventralden görünümü a) Caput humeri, b) tuberculum majus, c) tuberculum minus d) collum humeri, e) Tuberositas deltoidea, f) corpus humeri, g) sulcus m. brachialis h) condylus humeri
Şekil 4.35 M. avellanarius’ta sağ humerus’un dorsalden görünümü
4.2.1.3. Skeleton antebrachii (Radius – Ulna)
M. avellanarius’ ta skeleton antebrachii birbirinden ayrı olarak bulunan iki uzun kemik
olan radius ve ulna’dan oluşmaktadır. Radius ön kolun önünde ve iç tarafta yer alırken
(Şekil 4.36), ulna ön kolun arkasında ve dış yan tarafında bulunmaktadır (Şekil 4.37).
a b
c e
f
g
h
45
Şekil 4.36 M. avellanarius’ta radius
a) Fovea capites radii, b) Corpus radii
Şekil 4.37 M. avellanarius’ta ulna
a) Tuber olecrani, b) Processus anconeus, c) Olecranon, d) İncisura trachlearis, e) Corpus ulna
a
b
a
b c d
e
46
4.2.1.4 Skeleton manus
M. avellanarius’ ta ön üyeler tırmanmaya uyum sağlamış olup 4 parmak içerir. M.
avellanarius’ ta skeleton manus (ön ayak iskeleti) kemikleri çok küçük olduğundan
iskeletlerin temizlenmesi sırasında bir kısmı kayboldu. Bu nedenle tümü şekil olarak
verilemedi; ancak, ön ayak bilek, tarak ve parmak kemiklerinin toplam 48 olduğu
saptandı.
4.2.2 Ossa membri pelvini 4.2.2.1 Os coxae M. avellanarius örneklerinde os coxae kaynaşmış 3 kemikten oluşmuş olup bunların
genel şekli ve kısımları şekil 4.38 de verildi. İlium’da ala ossis ilii geniş değildir.
Corpus ossis ilii uzundur. İschiium’da foramen obturatum geniştir. Os pubis dardır.
Şekil 4.38 M. avellanarius’ta os coxae a) Ala ossis ilii, b) corpus ossis ilii, c) Acetabulum, d) Foramen obturatum, e) Tuber ischiadum
Os İlium
a
b
d
c
e
Os Pubis
Os İschii
47
4.2.2.2 Skeleton femoris
Şekil 4.39 M. avellanarius’ta os femoris’in ventralden görünümü a) caput ossis femoris, b) trochanter major, c) collum ossis femoris, d) trochanter minor, e) corpus ossis femoris, f) condylus lateralis, g) condylus medialis, h) trochlea ossis femoris
M. avellanarius’ ta caput ossis femoris ile trochanter major aynı hizada değildir. Caput
ossis femoris üzerinde fovea capitis bulunmamaktadır. Collum ossis femoris ince olarak
saptanmıştır (Şekil 4.39 ve Şekil 4.40).
a
e
c d
f
b
g
h
48
Şekil 4.40 M. avellanarius’ta os femoris’in dorsalden görünümü a) caput ossis femoris, b) trochanter major, c) trochanter minor, d) Collum ossis femoris, e) corpus ossis femoris, f) condylus lateralis, g) condylus medialis h) fossa intercondylaris
4.2.2.3 Skeleton cruris (Tibia-Fibula) Skeleton crucis ön bacakta skeleton antebrachii’e karşılık gelir. M. avellanarius’ta
birbiri ile birleşmiş olarak bulunan tibia ve fibula’dan oluşmuştur (Şekil 4.41).
a b
c d
e
f g
h
49
Şekil 4.41 M. avellanarius’ta skeleton crucis a) Condylus lateralis, b) Condylus medialis, c) Fibula, d) Corpus tibia, e) Spatium interosseum cruris, f) Malleolus lateralis, g) Malleolus medialis
4.2.2.4 Skeleton pedis M. avellanarius’ ta skeleton pedis (arka ayak iskeleti) kemikleri çok küçük olduğundan
iskeletlerin temizlenmesi sırasında büyük oranda kaybolmuştur. Bu nedenle şekil olarak
verilememiş; ancak, bilek, tarak ve parmak kemiklerinin toplam 52 sayıda olduğu
saptanmıştır.
4.3 Organ Kemikleri
4.3.1 Os glandis (Baculum)
M.avellanarius’ta os glandis’in genel şekli şekil 4.42’de verildi. Os glandis’in
proksimal kısmı bir kaşığa benzemekte olup distale doğru daralarak genel yapı itibariyle
bir çuvaldızı ya da bizi andırmaktadır. Os glandis’in proksimaldeki ventral kısmında
a b
c d e
f g
50
hafif bir çukurluk olup, dorsal kısmı biraz daha kabarıkçadır. Os glandis’in ölçüleri
çizelge 4.5’te verildi.
Şekil 4.42 M. avellanarius’ta os glandis’in (baculum’un) görünümü A) dorsalden, B) ventralden, C) lateralden
Çizelge 4.5 M. avellanarius örneklerinde os glandis’in (baculum’un) ölçüleri
KARAKTERLER Ö.SAYISI MİN.- MAX. (mm)
ORT. (mm)
S.SAPMA
Tüm boy uzunluğu 5 5,72 - 6,05 5,94 0.16
Proksimalin ventralden genişliği 7 0.66 - 1.1 0.97 0.15
Proksimalin lateralden genişliği 7 0.44 - 1.21 0.75 0.23
1 mm
A B C
51
5. TARTIŞMA VE SONUÇ 5.1 Tartışma
Andreescu and Andreescu (1968) M. avellanarius’un omurlarının sayısının vertebrae
cervicales de 7, vertebrae thoracicae 13, vertebrae lumbales 6, os sacrum 3, vertebrae
caudales 25–27 olarak kaydetmektedir. Andreescu (1968)’nun belirttiği omur sayısı ve
omurganın bölümleri bu çalışmadaki bulgularla uyumlu olup vertebrae caudales’de
omur sayısı 25 olarak saptandı.
British Museum’daki memeli koleksiyonunda bulunan örneklerin kemiklerle ilgili
verdiği katalogda omurganın 5 bölgeden oluştuğu ve bu bölgelerdeki omur sayılarının
vertebrae cervicales 7, vertebrae thoracicae 13, vertebrae lumbales 6, os sacrum 2,
vertebrae caudales 24 olduğunu belirtilmektedir. Bu çalışmada Türkiye örneklerinde
yalnız os sacrum’un 3 ve vertebrae caudales’in 25 omurdan oluştuğu ve diğer
bölümlerdeki omurların uyumlu olduğu belirlendi.
Bu çalışmada üst ve alt molar sırası uzunluğu ve premolar, molares kök
varyasyonlarının Kıvanç (1983, 1989)’ın çalışmalarındaki bulgularla uyumlu olduğu
saptandı.
Hrabe (1969) os glandis’in (baculum’un) uzunluğunun yaklaşık 6 mm ve kaide kısmının
yaklaşık 0,5 mm genişliğinde olduğunu kaydetmektedir. Ayrıca os glandis’in
(baculum’un) ön kısmının biz şeklinde ve enine kesitinin de daire şeklinde olduğunu
belirtmektedir. Bu çalışmada os glandis’in tüm boy uzunluğunun ortalama 5,94 mm ve
kaide kısmının ise ortalama 0,97 mm olduğu ve Hrabe (1969) ile uyum gösterdiği
saptandı.
52
5.2 Sonuç Bu çalışmada ilk kez Türkiye’deki M. avellanarius’un tüm iskelet yapısı makro
anatomik olarak araştırıldı ve tüm iskeletteki kemik sayısı belirlendi.
Humerus, femur, radius-ulna, scapula, os coxae gibi taksonomik değeri olan kemiklerin
tanımı yapıldı ve bu kemikleri diğer türlerle karşılaştırılabilecek bilgi birikimi sağlandı.
M. avellanarius’ta üst ve alt molar sırası uzunluğu ve molarların kök varyasyonları
bakımından farklılık gösterdiği belirlendi.
53
KAYNAKLAR Andreescu, N.I. and Andreescu, V.1968. Anatomie comparee de la colonne vertebrale
chez six especes de rongeurs de la faune de Roumanie. Travaux du Museum d’histoire Naturelle, vol.IX;572-580
Anonymous. 2009. Web Sitesi: http://www.biodiversitylibrary.org/title/8330#216,
28/11/2009. Anonymous. 2008. Web Sitesi: http://tipdersleri.blogspot.com/2008/03/scapula-ve-
clavicula.html, 12/09/2009. Berg, L. 1997. Spatial distribution and habitat selection of the hazel dormouse
Muscardinus avellanarius in Sweden. Licentiate dissertation, Swedish University of Agricultural Sciences, Uppsala.
Berg, L. and Berg, A. 1999. Abundance and survival of the hazel dormouse
Muscardinus avellanarius in a temporary shrub habitat: a trapping study. Anneles Zoologici Fennici, 36; 159-165.
Bright, P. W. and Morris, P. A. 1990. Habitat requirements of dormice (Muscardinus
avellanarius) in relation to woodland management in Southwest England. Biological Conservation, Vol. 54 (4);307-326.
Bright, P. W. and Morris, P. A. 1991. Ranging and Nesting Behaviour of the Dormouse
Muscardinus avellanarius in diverse low-growing woodland. Journal of Zoology, 224(2); 77–190.
Bright, P.W. and Morris, P. A. 1992. Ranging and Nesting Behaviour of the Dormouse
(Muscardinus avellanarius) in Coppice-with-standards Woodland. Journal of Zoology, 226(4); 589–600.
Bright, P. W., Morris, P. A. 1993. Foraging behaviour of Dormice Muscardinus
avellanarius in two contrasting habitats. Journal of Zoology, 230; 69–85. Bright, P. W., Mitchell, P. and Morris, P.A., 1994. Dormouse Distribution: Survey
Techniques, Insular Ecology and Selection of Sites for Conservation. Journal of Applied Ecology, 31 (2), 329-339.
Bright, P. W. 1996. Tracking studies of habitat use and foraging by Muscardinus.
Schläfer und Bilche. Tagungsbericht 1. Intern. Bilchkolloquium, St. Oswald 1990.Verein der Freunde des Ersten Deutschen Nationalparks Bayerischer Wald e. V., Neuschönau. ,63.
Bright, P. W. 1998. Behaviour of specialist species in habitat corridors: arboreal
dormice avoid corridor gaps. Animal Behaviour, 56(6); 1485-1490
54
Bright, P. W. and Morris, P. A. 1996.Why are dormice rare? A case study in conservation biology. Mammal Review, 26(4); 157-187.
Doğramacı, S. 1989. Türkiye Memeli Faunası, Ondokuz Mayıs Üniv. Fen Dergisi, 1, 3,
107-136. Doğramacı, S. ve Kefelioğlu, H. 1992. Türkiye Muscardinus avellanarius (Mammalia:
Rodentia) türünün karyotipi. Doğa- Tr. J. of Zool., 16, 43-49. Dursun, N. 1996. Veteriner Anatomi I. Medisan yayınları, 300 s., Ankara. Eden, S. M. and Eden, R.M.G. 2001. The dormouse in Dorset: a reappraisal of
dormouse ecology.Dorset Proceedings,vol. 123; pp. 75-94. Ellerman, J.R. 1948. Key to the rodens of south-west Asia in the British Museum
collection. Proc. zool. Soc. Lond., 118, 765-816.
Flowerdew, J.R. and Ellwood, S.A. 2001. Impacts of woodland deer on small mammal ecology. Forestry (Oxford), 74(3); 277-287
Foppen, R., Verheggen, L. and Boonman, M.. 2002. Biology, status and conservation of the hazel dormouse (Muscardinus avellanarius) in the Netherlands. Lutra, 45(2); 147-154.
Hrabe, V. 1969. Der Baus des Glans penis bei vier Schlaferarten ( Gliridae, Rodentia).
Zoologicke Listy, 18(4);317-334 Juškaitis, R.. 1990. Spatial distribution of the common dormouse in mixed forests of
Lithuania. In P. Bluzma, ed.,Mammals in cultural landscape of Lithuania. Mokslas, Vilnius,106–112.
Juškaitis, R. 1994. The structure and dynamics of common dormouse (Muscardinus
avellanarius L.) populations in Lithuania. Hystrix, n.s., 6(1-2); 273-279.
Juškaitis, R. 2000. Abundance dynamics of Common dormouse (Muscardinus avellanarius), Fat dormouse (Glis glis) and Yellow-necked mouse (Apodemus flavicollis) derived from nestbox occupation. Folia Theriologica Estonica, Vol. 5 (2000);42-50.
Juškaitis, R., 2003. Abundance dynamics and reproduction success in the common dormouse, Muscardinus avellanarius, populations in Lithuania. Folia Zoologica, 52 (3); 239-248.
Kıvanç, E. 1983. Die Haselmaus, Muscardinus avellanarius (L.), in der Türkei. Bonn.
Zool. Beitr., 34(4), 419–428. Kıvanç, E.1989. Türkiye Fındıkfaresinin, Muscardinus avellanarius (L.1758) Diş
köklerinin varyasyonu. Doğa Tu.Biyol.D.,13(1),29-34.
55
Kıvanç, E. ve Sayar, A. H. 1998. Türkiye Fındıkfaresinin (Muscardinus avellanarius L.) Biyolojisi ve Ekolojisi İle İlgili Gözlemler. XIV. Ulusal Biyoloji Kongresi (7-10 Eylül 1989), Moleküler Biyoloji ve Zooloji Seksiyonları Kitabı Cilt III, 261-271, Samsun-1998.
Kıvanç, E. ve Yardımcı, M. 2000. Türkiye Fındıkfaresinde (Muscardinus avellanarius
L.,1758) Molarların çiğneme yüzeylerinin yapısı. Gazi Üniv. Fen bil. Enst. Derg.,13(4),1047-1057.
Kıvanç, E. 1989. Türkiye Fındıkfaresinin (Muscardinus avellanarius L.) Hibernasyonu.
XV. Ulusal biyoloji Kongresi (5-9 Eylül 2000)(Ankara) Likhachev, G.N. 1967. Заселение искусственных гнездовий орешниковой соней
(Muscardinus avellanarius L.)(Occupation of nestboxes by the common dormouse (Muscardinus avellanarius L.)Arnoldi, K.V. (ed.): Ecology of mammals and birds, 67-79
Likhachev, G.N. 1967.Территориальное размещение орешниковых сонь (Territorial distribution of the common dormouse). Arnoldi, K.V. (ed.): Ecology of mammals and birds, 79-90
Likhachev, G.N.1967. Изменение веса орешниковых сонь в течение года (Weight changes of the common dormice during the year). Arnoldi, K.V. (ed.): Ecology of mammals and birds, 90-101.
Likhachev, G.N.1971. К биологии орешниковой сони (On the biology of the common dormouse) Proceedings of the Prioksko-Terrasnij state reserve, 160-175
Nehring, A. 1903. Muscardinus avellanarius und Myoxus glis orientalis, nov. Subsp.,
aus Kleinasien. Sitzb. Ges. Naturf. Frde. 4, 187-188.
Nierthammer, J. 1962. Die Saugetiere von Korfu, Bonn.zool,Beitr.,13,1-49 Miller, G.S. 1908. New mamamals from Asia Minor. Ann. Mag. Nat. Hist. (8)1, 69-70. Osborn, D.J. 1964. The hare, porcupine, beaver, sqirrels, jerboas and dormice of
Turkey. Mammalia, 28, 573-592.
Özgüden, T. ve Bahadır A.1996. Veteriner Anatomi-Hareket sistemi. U.Ü Veteriner Fakültesi Yayınları, 71 s., Bursa.
Savic, I. and Soldatovic, B. 1972.On the karyotype of Muscardinus avellanarius
Linnaeus, 1758 (Rodentia, Gliridae). Arhiv Bioloskih Nauka, 24, 7–8.
56
Schulze, W. 1970. Beiträge zum Vorkommen und zur Biologie der Haselmaus (Muscardinus avellanarius L.) und des Siebenschläfers (Glis glis L.) im Südharz. (Contributions to occurrence and biology of Hazel dormouse (Muscardinus avellanarius) and Edible dormouse (Glis glis L.) in the southern Harz region). Hercynia, Vol. 7(4), 355-371
Schulze, W.1973. Untersuchungen zur Biologie der Haselmaus (Muscardinus
avellanarius L.) im Südharz (Studies in the biology of the Hazel dormouse (Muscardinus avellanarius L.) in the southern Harz region). Arch. Naturschutz und Landschaftforsch., Vol. 13(2), 107-121
Schulze, W. 1986. Zum Vorkommen und zur Biologie von Haselmaus (Muscardinus avellanarius L.) und Siebenschläfer (Glis glis L.) in Vogelkästen im Südharz der DDR. (On occurrence and biology of Hazel dormouse (Muscardinus avellanarius L.) and Edible dormouse (Glis glis L.) in bird nest boxes in the southern Harz region of the GDR). Säugetierkundliche Informationen, Vol. 2 (10), 341-348
Sidorowicz, J. 1959. Über Morphologie und Biologie der Haselmäuse (Muscardinus avellanarius L.) in Polen (On morphology and biology of Hazel dormice (Muscardinus avellanarius L.) in Poland). Acta Theriologica, Vol. 3, 75-91
Slastionenko, J.B. 1990.Data on maternal behaviour and postnatal development of the
dormouse (Muscardinus avellanarius L.). Investigations on vertebrates zoology. Proceedings of the Zoological institute., 213, 143–151.
Van L., V. 1984.Verspreiding en habitatkeuze van de hazelmuis Muscardinus
avellanarius (L., 1758) in Nederland. Lutra, 27(3), 229–260.
Vilhelmsen, H. 1996. The distribution, habitat requirements and nestsites of the common dormouse in Denmark. Schläfer und Bilche. Tagungsbericht 1. Intern. Bilchkolloquium, St. Oswald 1990. Verein der Freunde des Ersten Deutschen Nationalparks Bayerischer Wald e. V., Neuschönau, 49-55
57
ÖZGEÇMİŞ
Adı Soyadı : Esra Engin
Doğum Yeri : Ankara
Doğum Tarihi : 03.02.1981
Medeni Hali : Bekar
Yabancı Dili : İngilizce
Eğitim Durumu (Kurum ve Yıl)
Lise : Yenimahalle Mimar Sinan Yabancı Dil Ağırlıklı Lise,
1999
Lisans : Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü, 2003
Yüksek Lisans : Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji
Anabilim Dalı, Nisan 2010
