ANTiK ANADOLU MADENCILIGI

T.C.

sELeuK t-nIivrasirrsis osyAr, eiLiNILER Ettsrir{.isti

ranin auasiliivr nerrnsrigeG renisi nilivl DALI

ANTiK ANADOLU MADENCILIGI

Giikhan QATAL

vUxsnr r-,isaxs rnzi

Danryman

Yrd. Dog. Dr. Mustafa YILMAZ

Konya-2009

I

İÇİNDEKİLERSayfa No

İçindekiler……………………………………………………………………….. IBilimsel Etik Sayfası……………………………………………………………. IVTez Kabul Formu……………………………………………………………….... VÖnsöz / Teşekkür………………………………………………………………... VIÖzet…………………………………………………………………………….... VIISummary………………………………………………………………………... VIIIKısaltmalar ………………………………………………................................... IXGiriş…………………………………………………………………………….. 11. BÖLÜM……………………………………………………………………… 21.MADEN ELEMENTLERİ…………………………………………………… 31.1. Altın Elementi (Au)………………………………………………………… 31.1.1. Anadolu’daki Altın-Gümüş Zuhurları (Çıkmaları/Yatakları)……………. 31.2. Bakır Elementi (Cu)……………………………………………………….. 41.2.1. Anadolu’da Bakır ve Bakırlı Pirit Cevheri Rezervi Olan Yataklar………. 41.3. Bronz……………………………………………………………………….. 51.4. Demir Elementi (Fe)………………………………………………………... 61.4.1. Anadolu’daki Demir Cevheri Yataklarının Dağılımı…………………….. 61.5. Gümüş Elementi (Ag)……………………………………………………… 71.5.1. Anadolu’daki Altın-Gümüş Zuhurları (Çıkmaları/Yatakları)……………. 71.6. Kalay Elementi (Sn)………………………………………………………... 81.6.1. Anadolu’daki Kalay Yatakları…………………………………………… 91.7. Kurşun Elementi (Pb)………………………………………………………. 91.7.1. Anadolu’daki Kurşun-Çinko Yatakları…………………………………... 102. ÇAĞLARIN SINIFLANDIRILMASI……………………………………….. 113. MADENCİLİĞİN BAŞLANGICI…………………………………………… 134. MADENİ ESERLERİN YAPIM TEKNİKLERİ…………………………….. 154.1. Maden İşleme Tekniklerinin Gelişim Süreci………………………………. 154.2. Hititlerde Maden Üretimi ve İşlenişi……………………………………….. 154.3. Antik Dönemde Maden İşleme Teknikleri…………………………………. 174.3.1. Dövme……………………………………………………………………. 174.3.2. Döküm……………………………………………………………………. 174.3.2.1. İçi-Dolu Döküm (Masif Döküm)………………………………………. 174.3.2.2. İçi-Boş Döküm…………………………………………………………. 184.3.2.3. Balmumu Döküm (Cire Perdue)……………………………………….. 194.3.2.3.1. Cire Perdue ile İçi-Dolu Döküm……………………………………... 194.3.2.3.2. Cire Perdue ile İçi-Boş Döküm………………………………………. 194.3.2.3.3. Cire Perdue ile Çok Parçalı Kalıba Döküm………………………….. 195. MADENİ ESERLERİ TARİHLEME METOTLARI………………………... 205.1. Spektrografik Analiz-Termolüminesans (Isıl Işıldama)……………………. 205.2. Stil Kritiği…………………………………………………………………... 205.3. Arkeometri (Arkeolojik Ölçme)……………………………………………. 20

II

2. BÖLÜM……………………………………………………………………… 211. NEOLİTİK ÇAĞ ANADOLU MADENCİLİĞİ…………………………….. 222. KALKOLİTİK ÇAĞ ANADOLU MADENCİLİĞİ…………………………. 233. TUNÇ ÇAĞI ANADOLU MADENCİLİĞİ…………………………………. 254. NEOLİTİK, KALKOLİTİK ve TUNÇ ÇAĞLARINA TOPLU BİR BAKIŞ.. 29

3. BÖLÜM……………………………………………………………………… 311. ASUR TİCARET KOLONİLERİ DÖNEMİ………………………………… 322. TUNÇ ÇAĞINDA ANADOLU ve MEZOPOTAMYA ARASINDAKİMADEN/MADENCİLİK İLİŞKİLERİ………………………………………… 34

2.1. Altın……………………………………………………………………… 342.2. Bakır……………………………………………………………………... 352.3. Bronz…………………………………………………………………….. 372.4. Demir……………………………………………………………………... 382.5. Gümüş……………………………………………………………………. 392.6. Kalay (ve Kurşun)………………………………………………………….. 402.7. Kurşun……………………………………………………………………… 423. HİTİT MADENCİLİĞİ………………………………………………………. 423.1. Madenlerle İlgili Metinlerden Örnekler……………………………………. 46

4. BÖLÜM……………………………………………………………………… 481. ANTİK ANADOLU İLE İLGİLİ KÜLTÜRLER……………………………. 491.1. Kafkas ve Doğu Kültürleri…………………………………………………. 491.2. Hindistan Kültürü…………………………………………………………... 501.3. İran Kültürü………………………………………………………………… 511.4. Genel Mezopotamya Kültürleri…………………………………………….. 521.5. Kuzey Afrika Kültürleri……………………………………………………. 551.6. Avrupa Kültürleri…………………………………………………………... 565. BÖLÜM……………………………………………………………………… 581. SİKKE METALİ/BULLİON KAYNAKLARI………………………………. 592. SİKKE METALİNDE YOLSUZLUK/KALPAZANLIK…………………… 623. SİKKE DARBI ve TEKNİKLERİ…………………………………………… 644. SİKKELERİN TEMİZLENMESİ……………………………………………. 655. SİKKE MÜLAJI……………………………………………………………... 656. BÖLÜM……………………………………………………………………… 661. YUNANİSTAN………………………………………………………………. 672. ADALAR…………………………………………………………………….. 703. HOMEROS DESTANLARI…………………………………………………. 733.1. İlyada……………………………………………………………………. 733.2. Odysseia………………………………………………………………… 764. ANTİK ÇAĞ MADEN SANATI…………………………………………….. 784.1. Anadolu-Yunanistan İlişkisi………………………………………………... 784.2. Grek Yontu Sanatının Genel Özellikleri…………………………………… 784.3. Bezemeli Metal İşleri………………………………………………………. 794.4. Madeni El Sanatlarından Örnekler…………………………………………. 805. ANTİK ÇAĞ’DA MADENCİLİK VE KÖLELİK…………………………... 81

III

6. MADENCİLERİN TANRISI HEPHAİSTOS (VULCAİN)…………………. 84

7. BÖLÜM……………………………………………………………………… 871. GEÇ HİTİTLER……………………………………………………………… 882. URARTULAR……………………………………………………………….. 893. PHRYGIA……………………………………………………………………. 943.1. Madencilik Kültürü………………………………………………………… 943.2. Maden İşçiliği………………………………………………………………. 953.3. Dionysos ve Midas…………………………………………………………. 974. LYDIA……………………………………………………………………….. 994.1. Madencilik Kültürü………………………………………………………… 994.2. Herodot’a Göre Lydia……………………………………………………… 105

8. BÖLÜM……………………………………………………………………… 1111. ANTİK ANADOLU’DA MADENCİLİĞİN YOĞUN OLARAKYAPILDIĞI BÖLGELER………………………………………………………. 112

1.1. KOLONİZASYON………………………………………………………… 1121.2. AİOLİS……………………………………………………………………... 1131.2.1. Madencilik Kültürü………………………………………………………. 1131.3. GALATIA…………………………………………………………………. 1131.3.1. Madencilik Kültürü………………………………………………………. 1141.4. IONIA……………………………………………………………………… 1141.4.1. Madencilik Kültürü……………………………………………………… 1141.5. KARİA……………………………………………………………………... 1151.5.1. Madencilik Kültürü………………………………………………………. 1151.6. MYSIA……………………………………………………………………... 1151.6.1. Madencilik Kültürü………………………………………………………. 1161.7. PAPHLAGONİA…………………………………………………………... 1161.7.1. Madencilik Kültürü………………………………………………………. 1171.8. PONTOS (PONTUS)………………………………………………………. 1171.8.1. Madencilik Kültürü………………………………………………………. 1181.9. THRAKIA………………………………………………………………….. 1191.9.1. Madencilik Kültürü………………………………………………………. 1201.10. TROAS……………………………………………………………………. 1211.10.1. Madencilik Kültürü……………………………………………………... 121SONUÇ…………………………………………………………………………. 124KAYNAKÇA…………………………………………………………………… 125EK-1 RESİMLER………………………………………………………………. 128EK-2TÜRKÇE, İNGİLİZCE, ALMANCA VE FRANSIZCA MADENCİLİKTERİMLERİ SÖZLÜĞÜ……………………………………………………….. 138

EK-3 KÜÇÜK SÖZLÜK……………………………………………………….. 140ÖZGEÇMİŞ……………………………………………………………………... 143

IV

T.C.SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimseletiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etikdavranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tezyazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerindenyararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.

Gökhan ÇATAL

V



Gökhan ÇATAL tarafından hazırlanan Antik Anadolu Madenciliği başlıklı buçalışma 08/06/2009 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucundaoybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans teziolarak kabul edilmiştir.

Prof. Dr. Hasan BAHAR Başkan

Doç. Dr. Özdemir KOÇAK Üye

Yrd. Doç. Dr. Mustafa YILMAZ Üye

VI

ÖNSÖZ

Maden, kelime anlamı itibariyle yerkabuğunda iç ve dış doğal etkenlerleoluşan, ekonomik yönden değer taşıyan minerallere verilen isimdir. Bu tanımkelimenin görünen yüzüdür. Maden aynı zamanda insanı temsil eder. Nitekimgünümüzde kullandığımız ev araç-gereçlerinden vasıtalara ve yakıtlara kadar herşeyde madene ihtiyacımız vardır. İnsanlık tarihine baktığımızda da uygarlığıntemellerinin madenle atıldığını görmekteyiz. Uygarlığın temellerini atan maden bunaparalel olarak savaşlarında dayanağı olmuştur. Şimdilik, yaklaşık olarak 9 bin yılöncesine inen bu dayanağın keşfi, gelişimini sürdürerek günümüze gelmiştir. Madenaynı maden, savaşlar aynı savaşlardır. Tek fark teknolojidedir. O gün de maden içininsanlar uzak diyarlardan gelip birbirlerini öldürüyorlardı bugünde. Çünkü madeninsanın temel dayanağıdır.

Bu çalışma iki yıllık bir emeğin ürünüdür. Araştırmamızda karşılaşılan enbüyük sıkıntı bu konu hakkında yapılan araştırmaların yetersizliği olmuştur. Uzuncabir süre yapılan taramalara rağmen arkeoloji, tarih ve diğer kaynaklarda konumuzunya birkaç cümleyle geçildiği ya da geçilmediği görülmüştür. Araştırmamız madenieserlerin sanatsal yönünü içermemektedir. Karşılaşılan kaynakların da büyükçoğunluğu bu yönde olmuştur. Maden ve madenci olmadan madeni eserlerin sanatıolamayacağı düşüncesi ne yazık ki dipsiz bir kuyuda unutulup gitmiştir.

Son olarak, araştırma süresince bana yardım ve desteklerini esirgemeyenProf. Dr. Hasan BAHAR, Doç. Dr. Özdemir KOÇAK ve Yrd. Doç. Dr. MustafaYILMAZ’a teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca eserlerinden faydalandığım vekonumuz hakkında çalışıp bizleri aydınlatan tüm bilim adamlarına ahde vefaduyuyor ve çalışma süresince her türlü fedakârlığı eksik etmeyen eşim SevgiÇATAL ile aileme de sonsuz minnet duygularımı ifade ederek teşekkür ediyorum.

Gökhan ÇATAL

Konya/Haziran 2009

http://tr.wikipedia.org/wiki/Mineral

VII

Adı Soyadı Gökhan ÇATAL Numarası: 64202011002Ana Bilim /Bilim Dalı

Tarih Ana Bilim Dalı Eskiçağ Tarihi Bilim Dalı

Öğr

enci

nin

Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Mustafa YILMAZ

Tezin Adı Antik Anadolu Madenciliği

ÖZETAntik Çağ ekonomisini oluşturan en önemli unsurların başında yer alan

madenleri; Antik Çağ öncesi dönemlerden alarak Antik Çağ yazılı kaynakları ilearkeolojik buluntularına kadar getirdiğimiz bu çalışmada (bilgilerin yetersiz olmasınarağmen) madenlerin çıkış yerleri ve kullanımları konusu tarihsel sürecindeirdelenmiştir.

Buna binaen çalışmamızda, öncelikle Antik Çağda yoğun olarak kullanılmışmaden elementleri (altın, bakır, demir, gümüş, kalay, kurşun) esas noktamızı teşkiletmiştir. Az miktarda kullanılan diğer elementlere ise ek olarak değinilmiştir.Bundan sonra madenciliğin ve madeni eserlerin yapım teknikleri ile gelişim süreciaraştırılmıştır. Anadolu madenciliğinin Neolitik, Kalkolitik ve Tunç çağlarına toplubir bakış atıldıktan sonra özellikle Tunç Çağında yerini alan Asur Ticaret KolonileriÇağı başta olmak üzere Anadolu ve Mezopotamya arasındaki maden ve madencilikilişkileri sorgulanmıştır. Daha sonra Antik Anadolu kültürüne etki ettiğinidüşündüğümüz kültürler incelenmiştir. Ardı sıra sikke metali kaynakları ile darptekniklerinin bizi maden kaynaklarına ve madencilik kültürüne götüreceğidüşünülerek sikkeye değinilmiştir.

Antik Yunan ve Roma kültürleri birbirlerine ayna olmuştu. Madenocaklarında çalıştırılan insanlar Anadolu, Yunanistan ve diğer bölgelerde hepaynıydı. Bunun için konumuza madeni çıkaran insanlar yani madenci köleler detanrıları Hephaistos’la birlikte dahil edilmiştir. Bunu yanında sanatsal incelemesinegirmeden Antik Çağ maden sanatına bir bakış atılarak madencilerin tanrısıHephaistos’a değinilmiştir.

Antik Anadolu madenciliğine girdiğimizde ise Urartu, Frigya ve Lidya madenve madencilik kültürleri araştırılmış ardından madenciliğin yoğun olarak yapıldığıAntik Anadolu bölgeleri incelenerek araştırmaya son verilmiştir.



VIII

The places of extraction of mine, which is on of the major elementscomprising the economy of the Archaic Age, and their utilizations have beenexamined in this study through a historical process, handling the subject beginningfrom the periods before Archaic Age to the written sources of the Archaic Age andto archeological findings (despite the information is insufficient).

Therefore first of all, the mine elements (gold, cupper, iron, silver, zinc, lead)that have intensively been used in the Archaic Age, have formed the main point ofus. The other elements, which have been used in a small amount, have also beenmentioned. Then, the production techniques and the development process of miningand mineral works have been researched. After processionally handling theNeolithic, Chalcolithic and Bronze ages of Anatolian Mining, the relations of mineand mining between Anatolia and Mesopotamia, giving a special interest to theAssyrian Trade Colonies Age that took its place in Bronze Age. Then, the culturesthat are supposed to have an influence on the Archaic Anatolian culture have beenexamined. After this, we have touched on the coins considering that the coin metalsources and money marking techniques would lead us to some mine sources and tomining culture.

The Archaic Greek and Roman Cultures have been mirrors to each other. Thepeople who were made work in mine pits were the same with the ones that weremade work in Anatolia, Greece and in other regions. For that reason, the people thatextracted the mines, in other words, the miner slaves have been included to oursubject as well as their God Hephaistos. In addition to this, the art of the Archaic Agehad been given a short focus before the artistic examination.

When we start the Archaic Anatolian Mining, the mine and mining cultures ofUrartu, Phrygia and Lydia have been researched and finally the research has beencompleted after examining the Archaic Anatolian Regions where mining has beenintensively performed.



Adı Soyadı Gökhan ÇATAL Numarası: 064202011002

Ana Bilim /Bilim Dalı

Tarih Ana Bilim Dalı

Eskiçağ Tarihi Bilim Dalı

Öğr

enci

nin

Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Mustafa YILMAZ

Tezin İngilizce Adı Archaic Anatolian Mining

IX

KISALTMALAR

Ag: Gümüş

Age: Adı Geçen Eser

Au: Altın

Cu: Bakır

CuS: Bakır Sülfür

Fe: Demir

Gr: Gram

Hdt: Herodot

Kg: Kilogram

Km: Kilometre

M: Metre

Mm: Milimetre

MÖ: Milattan Önce

MS: Milattan Sonra

Örn: Örneğin

Plin: Plinius

Res: Resim

Str: Strabon

Vs: vesaire

vd: ve devamı

yy: yüzyıl

1

GİRİŞ

Tarih sahnesine baktığımızda Anadolu’yu medeniyetlerin beşiği olarakgörmekteyiz. Neolitik dönem kültürlerini incelediğimizde Anadolu’nun tartışmasız birüstünlüğü daha doğrusu liderliği söz konusudur. Tarih öncesi dönemlerden başlayarakgünümüze kadar geçen sürede yaşadığımız topraklar, birçok medeniyete ev sahipliğiyapmıştır. Buradan yola çıkarak Anadolu’da yaşamış kültürlerin bir ırk değil, sentezkültürleri olduğunu savunabiliriz. Kimi yerde ırk kimi yerde din kimi yerde de ikisibirlikte olarak sentezlenmiş olan bu kültürlerde her yeni gelen, eski kültürlerin mirasınısahiplenmiş ve buna kendi kültürünü ekleyerek geliştirmiştir.

Anadolu birçok alanda olduğu gibi madencilik kültürü açısından da yaptığıkeşiflerle dünya kültür tarihine yön vermiştir. Bugün “Batı Medeniyeti” diye arkasındankoşturduğumuz medeniyetin temelleri, eski çağ doğu kültürlerine özellikle de AntikAnadolu kültürüne dayanmaktadır.

E. Helvacıoğlu uygarlığın sürecine değinirken bu konuya güzel bir yorumgetirmektedir. “Uygarlık, büyük insanlık akışının ilk kez Fırat ve Dicle Havzası’ndabaşlayan, karşılıklı etkilenmeyle Nil Deltası’nda, İndus Nehri’nin ve Sarı Irmak’ınsuladığı ovalarda ve Orta Asya’da devam eden; Ege’nin iki yakasında geçmişin görelibir sentezine ulaşarak ciddi bir atılım yapan; sonraları Arap, Fars ve Türk illerindeçeşitli kolların (Hint-Çin) bütünleşmesiyle gür bir nehre dönüşen ve 500 yıl kadar önceBatı’ya doğru kıvrılıp o güne kadar kenarda kalmış Avrupa toplumlarından demini alanve günümüze ulaşan öyküsüdür. (“Dersimiz Uygarlık” Bilim ve Ütopya, sayı 89 (2001),sayfa 19)”

Antik Anadolu madenciliği Klasik Arkeoloji açısından ele alınmıştır. ÇünküKlasik Arkeoloji kendisine, klasik Yunan-Grek ile Roma-Latin uygarlıkları ve bunlarındoğu kültürleriyle olan ilişkilerini konu edinmektedir. Bu bağlamda konumuz AntikYunan ve Roma kültürleriyle birlikte aynı potada eritilmiştir. Çünkü kültürleribirbirlerine ayna olmuştu. Maden ocaklarında çalıştırılan insanlar Anadolu’da daYunanistan’da da kölelerdi. Bunun için konumuza madeni çıkaran insanlar yanimadenci köleler de dahil edilmiştir.

2

1. BÖLÜM

3

1. MADEN ELEMENTLERİ

1.1. Altın Elementi (Au)

Parlak sarı, yoğun, çok sünek, havadan sudan etkilenmeyen, dövülmeye vehaddelenmeye elverişli, kararıp paslanmaz, ışıltılı ve değerli bir madendir (Serbest altıngenellikle az veya çok miktarda gümüşle birlikte bulunur). En önemli altın cevherleri,bileşiminde % 40 oranında altın bulunan ve kırmızımsı sarı renkte bir altın-tellürbileşiği olan kalaverit ile % 28’den fazla altın içeren ve çelik grisi renginde bir altın-gümüş bileşiği olan silvanittir. Altının alaşım yaptığı bazı madenler vardır; bunlar:gümüş, bakır, nikel, çinko, platin, paladyum, iridyum’dur. Bu alaşımlara ısıl işlemlerle,istenen özellikler kazandırılabilir: Örneğin, bakır oranı % 10’dan yüksek olan biralaşıma, dövülebilirlik ve süneklik sağlar; düşük sıcaklıkta menevişlemeyse yapısalsertlik verir. Yaklaşık 10 gr. ağırlığında bir altın kütlesi, 11m² kadar bir alanıkaplayacak büyüklükte levha haline gelinceye değin dövülebilir (0,00014 mm.’ye kadarinceltmek mümkündür). Saf ve katı altının denge sıcaklığı 1063°C’dir. Az miktardakurşun (%0.l’den az) altını bilhassa sıcakken kırılgan yapmaktadır. Ayrıca bazıhastalıkların (kanser vs.) tedavisinde kullanılmaktadır.

Bazı altın mineralleri vardır: Bilinen en önemlisi altın-gümüş mineralidir. Altınyüzdesi %24,2–29,9’dur. Rengi gümüş beyazıdır. Altın, platin ve paladyum ile tam birkatı çözeltileri dizisi oluşturur. Doğal altının % 10’u kadar platin içeren çözeltisine‘platinli altın’ denir. Saf altın, saf gümüşten daha yumuşaktır; fakat az miktarda biridiğerine karıştırıldığında sertliği artar. Bakır da aynı şekilde bunlara ilave edildiğindesertlikleri artar. Altın-gümüş alaşımlarında maksimum sertlik alaşımın 1/3’ü gümüşolduğunda elde edilir. Az miktarda gümüş altına ilave edildiğinde onun renginideğiştirse de erime noktasına az tesir eder.

Altın doğada katışıksız olarak bulunduğu ve dövülerek biçimlendirilebildiği için,insan tarafından kullanılan ilk ve vazgeçilmez madenlerden biri olmuştur. Altınınneolitik çağda kullanılmaya başlandığı anlaşılmaktadır (Ur, Truva, Mykenai’de bulunanmücevherler, heykelcikler vs.). MÖ 2. binyılda altın, bir değer ölçüsü olarak, doğadadaha çok bulunan bakır ve gümüşle kullanımını sürdürmüştür. Saray, tapınak vb. önemliyapılarda kısmen yapının saygınlığını ifade etmek için kısmen de kızılötesi ışığıyansıtarak içerisini serin tutmak amacıyla çatıların çok eskiden beri altınla kaplandığıgörülmektedir. Anadolu’da altın üretimi yok denecek kadar azdır (yılda 600–700 kg.).

1.1.1. Anadolu’daki Altın-Gümüş Zuhurları (Çıkmaları/Yatakları)

Gümüşhacıköy (Amasya); Çubuk (Ankara); Akerşen (Artvin); Sobucadağ(Aydın); Edremit-Altınoluk (Balıkesir); Söğüt (Bilecik); İnegöl-Sülüklüköy (Bursa);Sarıkaya, Çan-Madendağ, Çan-Kartaldağ, (Çanakkale); Çivril (Denizli); Baskil, Kebanmadeni (Elazığ); Kisecik köyü (Hatay); Mescitli (Gümüşhane); Karşıyaka-Arapdağ,Ödemiş-Küre, Ödemiş-Zeytinlik, Ovacık, Tire (İzmir); Kağızman Darphane (Kars);İğneada-Kilyos (Kırklareli); Salihli-Sart köyü (Manisa); Bolkardağ (Niğde); Akoluk,Ulubey Sayaca (Ordu); Bayburt (Rize)1.

1 Savaş, 2006: 4–5.

4

1.2. Bakır Elementi (Cu)

Kırmızımsı renkte, ısıyı ve elektriği çok iyi ileten, son derece sünek birmadendir. İran’da Ali Köş’te ya da Anadolu’da Çayönü tepesinde MÖ 9–7 binlerdeizlerine rastlanmıştır. Doğada serbest maden olarak bulunan bakırı ilk kez Neolitik Çağinsanları (MÖ 8000), taşın yerini alacak bir gereç olarak kullanmışlardır. Bakıreritmeciliğinin ilk izleri MÖ 7–6 bin arasında Anadolu’da Çatalhöyük sit alanındabulunan cüruflardır. Bakırın eritilmesiyle doğan metalürji, Ortadoğu’da 4. binyıllardagelişme gösterdi. Mısır’da tavlama işlemleri gördü ve Sümer site devletlerininkuruluşunda önemli bir rol oynadı. MÖ 3500’lerin sonrasında bakır kalay alaşımı(bronz) elde edildi. (Bakırın [yatakları açısından] en önemli işletim yerlerinden birisi iseKıbrıs’tır).

Bakır; temel olarak ergitme ya da kandan özütleme (yaş yöntem) yoluyla eldeedilir; bu işlemleri genellikle elektrolizle ya da ısıl yöntemlerle arıtma işlemleri izler.Bakır; kopmaksızın biçim değişikliğine uğrayabilen en sünek metallerden biridir, hamdayanıklığı ve sertliği çok yüksek değildir. Havanın ve deniz suyunun etkilerine karşıdayanıklıdır, fakat uzun süre açık havada kaldığında, üstünde yeşil renkli, ince birkoruyucu bakır karbonat (patina) katmanı oluşur.

Bakır I sülfür, doğada kalkozit minerali olarak, siyah toz ya da topaklar halindebulunur. Geniş ölçekli üretimi, bakır sülfürün (CuS) hidrojen eşliğinde ısıtılmasıylagerçekleştirilir. Sanayide, bakır oksit cevherleri karışımının fırında l.030°C’nin altındakavrulmasıyla elde edilir. Bakır II klorür sarımsı ve kahverengi arası renkte bir tozdur;ancak havanın nemini kolayca soğurarak yeşilimsi mavi renkli hidratına dönüşür.Hidratlı bakır II klorür genellikle metal halindeki bakırla dondurulmuş bir kuleden klorve su geçirerek üretilir. Bu bileşiğin 100°C’ye kadar ısıtılmasıyla da susuz bakır IIklorür elde edilir. Kereste ve ağaç eşyayı korumak için, kumaşların boyanmasında vebasma işleminde mordan olarak, mikrop öldürücü, yem katkı maddesi ile camlara veseramiklere renk verici işlevi için kullanılır. [Ayrıca, bakır-kurşun olarak adlandırılanve temel bileşenleri bakır ve ikincil bileşeni kurşun olan, ayrıca kalay, nikel ve antimonkatkıları içeren alaşım (bakır-silisyum-nikel) vardır. (Yatak alaşımı olarak kullanılır)]

Anadolu’daki en önemli bakır yatakları, denizaltındaki volkanik olaylarsonucunda oluşmuş, katmanlı ve piritli çökellerdir. Kuzeydeki volkan kuşağındaKretase (Tebeşir) Döneminde (136–65 milyon yıl önce) oluşan bakır yatakları da enzengin içerikli damarlardandır. Anadolu’da bakır madeni yatakları olarak zenginrezervlilerin başında Ergani ve Murgul gelmektedir.

1.2.1. Anadolu’da Bakır ve Bakırlı Pirit Cevheri Rezervi Olan Yataklar

Madenköy (Rize-Çayeli); Çakmakkaya (Artvin-Borçka-Murgul); Anayatak(Artvin-Borçka-Murgul); Anayatak (Elazığ-Ergani); Akerşen (Artvin-Borçka-Murgul);Bakibaba (Kastamonu-Küre); Lahanos (Giresun-Espiye); Aşıköy (Kastamonu-Küre);Kızılkaya (Giresun-Espiriye); Kutlular (Trabzon-Sürmene); Harşit-Köprübaşı (Giresun-Tirebolu); Madenköy (Siirt-Şirvan); Kuvarshan (Artvin-Borçka-Murgul); Şıhman(Ordu-Gölköy); Muradınköy ve Aksuköy (Sivas-Koyulhisar); Akköy (Giresun-Merkez); Üskühat (Erzurum-Şenkaya); Sinkot (Artvin-Borçka-Murgul); Öksürük[Köstüre] (Gümüşhane-Tortul); Mihrapdağ (Elazığ-Ergani); Demirboku (Balıkesir-

5

Dursunbey); Şemsettinköy (Giresun-Buluncak); Sürmene (Trabzon-Alacadağ); Babadağ(Denizli-Tavas-Kızılcabölük); [Diğer düşük rezervler ise: Sivrikaya (AnkaraKırıkkale);Istala (Gümüşhane-Torul); İsrail (Giresun-Tirebolu); Harköy (Giresun-Tirebolu);Eskineköy (Giresun-Şebinkarahisar); Değirmenönü (Kastamonu-Küre); Karakoca(Kütahya-Simav); Gümükdere (Ordu-Fatsa)]2.

1.3. Bronz

Kalıpla kolayca biçim verilebilen yüksek bakır oranlı (çoğunlukla % 80’inüzerinde) bakır-kalay alaşımıdır. MÖ 3000’lerde hazırlanmıştır, fakat sanat yapıtlarındakullanımı daha sonraları yaygınlaşmıştır. Eski eserlerdeki analizlerde bakır ve kalayınoranları büyük ölçüde değişiyordu; günümüze kalan bronz eşyalardaki bakır oranının %67–95 arasında olduğu saptanmıştır. Bronz eskiden, bakır ve kalay cevherleri doğrudanindirgenerek elde edilirdi. Erime ve kalıplama kolaylığı, sertlik, mekanik dayanım, tını,parlatılma, gümüş ve altına yakın renk gibi özellikleri nedeniyle yaygın kullanım alanıbulmuştur.

Bronz bakırdan daha serttir, daha kolay erir ve daha kolay kalıba dökülür. Bazıalaşımları demirden de serttir (bunlar silah namlusu ve makine yatakları yapımındakullanılır). Aletlerde ve silahlarda bronzun yerini demirin almasının başlıca nedeni,demirin bakır ve kalaya oranla çok daha kolay ve bol bulunmasıdır. Çan ve zilyapımında kullanılan çan alaşımı, yüksek kalay oranlı (-1/7) bir bronz türüdür. Heykelyapımında kullanılan bronzlarda kalay oranı 1/10 bölümüne kadar inebilir, kimi zamanda ek olarak çinko ve kurşun karışımları eklenir. Çinko, bronzun sertliğini artırır; yatakmadenlerinin yapımında çoğunlukla katkı maddesi olarak kullanılır. Az miktarlardaeklenen fosfor bronzun sertliğini ve niteliğini artırır. Fosfor bronzu, pompaların daimapistonlarının, vanaların ve burçların yapımında kullanılır. Makine parçalarınınyapımında kullanılan bir başka bronz türü de önemli miktarlarda çinko manganeziçeren, buna karşılık çok az kalay içeren ya da hiç içermeyen manganez bronzudur.

Bronzlar, dökümden önce bakır ve kalayın yükseltgenmiş bileşenleri, fosforlaindirgenerek elde edilen döküm alaşımlardır. Kalay oranı % 10’dan düşük olan bronzkülçeleri soğukta dövme, haddelenmeyle ya da çekme ile biçim değiştirebilir.Bronzların kalay yüzdesi daha yüksek olursa sıcakta işlenir. [Bu alaşımlar kullanımkoşullarına göre şu oranlarda kalay içerirler: - % 3 ile 8 kalayla (tekfazlı alaşım);haddelenmiş pullardan madalya ve para yapılır. Yıpranmaya karşı iyi dayanım gösterenbu dövülgen bronzlar verilen rengi ve parlaklığı korurlar. Bu bronzdan ayrıca,mücevhercilikte ya da süslemede kullanılan çubuklar ve teller elde edilir; - % 8 ile 12kalay içeren bronzlardan, deniz suyunun ya da belli kimyasal ortamların (karter,musluk) etkilerine dayanabilecek mekanik parçalar, dişliler ve her tür eşya üretilir; - %13 ile 20 kalay bulunan bronzlardan, sürtünmeyle karşılaşan parçalar (yastıklar, yataklarvb.) yapılır; - % 20 ile 30 kalay taşıyan bronzlardan çan ve zil dökülür. Bu türbronzların, titreşimleri sönümleme gücü zayıftır; bu yüzden tını uzun sürer; - % 30 ile40 kalay içeren bronzlar, eskiden ayna yapımında kullanılırdı. Sert ama kırılgan olan bubeyaz alaşımlar (bronzun rengi, kalay oranı arttıkça pembeden yeşilimsi sarıya ve gri-beyaza kadar değişir) parlatıldığında çok iyi sonuç veriyordu3.

2 Savaş, 2006: 7–8.3 A.g.e. 9–10.

6

1.4. Demir Elementi (Fe)

Demir metali, demir cevherlerinden elde edilir ve doğada nadiren elementelhalde bulunur. Metalik demir elde etmek için, cevherdeki safsızlıkların kimyasalredüksiyon yoluyla uzaklaştırılmaları gerekir. Demir, karbonla birlikte 1420–1470Ksıcaklığa kadar ısıtıldığında oluşan sıvı ergiyik %96,5 demir ve %3,5 karbon içeren biralaşımdır. Bu ürün ince detaylı şekiller halinde dökülebilirse de, içerdiği karbonunçoğunu uzaklaştırmak amacıyla dekarbürize edilmediği sürece, işlenebilmek içinfazlasıyla kırılgandır.

Demir uzayda en çok bulunan elementlerden birisi olup yerkabuğunda %5oranında bulunur. Bu demirin büyük bir çoğunluğu, hematit, manyetit, ve takonitmineralleri içinde oksitli olarak bulunur. Dünyanın çekirdeğinin de büyük orandametalik demir nikel alaşımından meydana geldiği tahmin edilmektedir. Demir, tümmetaller içinde en çok kullanılandır ve tüm dünyada üretilen metallerinağırlıkça %95'ini oluşturur.

Demirin ilk kullanımına dair işaretler, mızrak uçları, bıçak ve süs eşyası şeklindeolup Sümerlere ve eski Mısırlılara kadar (yaklaşık MÖ 4000 yılları) dayanmaktadır.MÖ 3500 ile MÖ 2000 yılları arasında, Mezopotamya, Anadolu, ve Mısır civarındaergitilmiş demirden yapılmış objeler daha çok görülmeye başlanır. Bu objeleriniçeriğinde nikele rastlanmaması da meteor taşlarından yapılmadıklarının birgöstergesidir. Ancak bunların kullanımlarının daha çok törensel olması, demirin oçağlarda altından bile daha pahalı olmasından dolayıdır. Örneğin İlyada'da savaşsilahları bronzdan yapılmasına karşın demir ingotlar ticarette kullanılmaktadır. Bazıkaynaklara göre o çağlarda demir, bakır'ın saflaştırılması sırasında bir yan ürün olarak('sünger demir') ortaya çıkmaktadır. MÖ 1600 ile MÖ 1200 yıllarına gelindiğindedemirin Orta Doğu'da giderek artan bir şekilde kullanıldığı görülür, fakat gene debronzun yerini alamaz. MÖ 1200 ile MÖ 1000 yıllarında Orta Doğu'da, araç-gereç vesilah yapımında bronzdan demire hızlı bir geçiş yaşanmasının ardında demir işlemeteknolojisinde kaydedilen bir gelişme değil, bronz yapımında kullanılan kalayın arzındayaşanan kesinti yatmaktadır. Dünyanın değişik yörelerinde değişik zamanlarda yaşananbu geçiş süreci, yeni bir çağın, 'Demir Çağı'nın başlangıcının işareti olmuştur4. Antikyazarlardan öğrendiğimize göre demir, bütün evrelerde çok sık olmasa da kullanılmıştı.Ancak, kolayca korozyona (=paslanma-oksitlenme) uğraması nedeniyle pek az demirürün günümüze dek korunabilmiştir5.

1.4.1. Anadolu’daki Demir Cevheri Yataklarının Dağılımı

Sivas-Malatya-Erzincan Bölgesi (Divriği A+B Kafa, Dumluca, Bizmişen,Kurudere, Çetinkaya, Otluklise, Deveci, Karakuz, Sivritepe, Hasançelebi); Kayseri-Adana Bölgesi (Attepe, Kızıl Menteş, Karaçattepe, Mağrabeli (Koruyeri), Elmadağbeli,Ayıdeliği, Kararnadazı, Tacir, Mansurlu-Attepe); İçel Bölgesi; Payas-Kilis Bölgesi;Giresun Bölgesi; Ankara-Kırşehir-Kesikköprü Bölgesi (Ankara-Bala, Kırıkkale-Keskinarasında yeralan bölgede; Madentepe, Büyükocak, Camiisağır ve Camiikebir); Sakarya-Çamdağ Bölgesi; Çanakkale-Balıkesir Bölgesi; Kütahya Bölgesi; Aydın-İzmir Bölgesi

4 http://tr.wikipedia.org/wiki/Demir5 Başaran, 1998: 200.

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dekarb%C3%BCrizasyon&action=edit&redlink=1

http://tr.wikipedia.org/wiki/Yerkabu%C4%9Fu

http://tr.wikipedia.org/wiki/Hematit

http://tr.wikipedia.org/wiki/Manyetit

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Takonit&action=edit&redlink=1

http://tr.wikipedia.org/wiki/S%C3%BCmerler

http://tr.wikipedia.org/wiki/M%C4%B1s%C4%B1r

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=M.%C3%96._4000&action=edit&redlink=1



http://tr.wikipedia.org/wiki/Mezopotamya

http://tr.wikipedia.org/wiki/Anadolu

http://tr.wikipedia.org/wiki/M%C4%B1s%C4%B1r

http://tr.wikipedia.org/wiki/Alt%C4%B1n

http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0lyada

http://tr.wikipedia.org/wiki/Bak%C4%B1r



http://tr.wikipedia.org/wiki/Orta_Do%C4%9Fu



http://tr.wikipedia.org/wiki/Orta_Do%C4%9Fu

http://tr.wikipedia.org/wiki/Bronz

http://tr.wikipedia.org/wiki/Kalay

http://tr.wikipedia.org/wiki/Demir_%C3%87a%C4%9F%C4%B1

7

(Ayazmant, Büyük ve Küçük Eymir, Çavdar, Hortuna sahaları); ayrıca Bingöl - Genç -Avnik yatağı; Bitlis - Meşesırtı, Öküzyatağı; Adıyaman-Çelikhan-Bulam,Kahramanmaraş-Beritdağı, Yozgat-Sarıkaya gibi sorunlu cevher yatakları da teknolojiksüreç gerektirmektedir6.

1.5. Gümüş Elementi (Ag)

Son derece sünek, parlak, paslanmaz ve değerli beyaz bir maden. Altın, iridyum,paladyum ve platin gibi az bulunan bir maden olan gümüş, kolayca biçimlendirilebilirve oksitlenmeye karşı oldukça dirençlidir. Bu özellikleri nedeniyle eski çağlardan berisüs, mücevher, sikke gibi değerli eşyaların yapımında kullanılagelmiştir (MÖ 4000’lereait kral mezarlarında gümüş süslere ve bezemelere rastlanılmıştır). Doğada yaygınolarak bulunmakla birlikte gümüşün yerkabuğundaki toplam miktarı diğer madenlereoranla daha azdır (örn. her 10 milyon bölüm demire karşılık 2 bölüm gümüş vardır).Hemen hemen bütün kurşun, bakır ve çinko sülfürler bir miktar gümüş içerir. Gümüşlücevherlerde eser miktardan yüzde 10’a kadar değişen oranlarda gümüş bulunabilir. Öteyandan altının tersine gümüş, birçok doğal mineralin bileşiminde yer alır (kurşun sülfür,gümüş sülfür, gümüş klorür, gümüş antimon sülfür). Bütün altın madenleri bir miktargümüş, gümüş cevherleri de bir miktar altın içerdiğinden, önce cevherlerdeki gümüş vealtın karışımının arıtılması ve daha sonra gümüşün ayrılması gerekir. Cevherlerdençeşitli yollarla elde edilen gümüş ya da gümüş-altın külçelerinin arıtılmasında kullanılanyöntemler külçenin katışık oranına ve arıtılacak miktara bağlıdır. Büyük miktardakatışık içeren külçeler küçük bir fırında kurşun oksit, eriticiler ve indirgeciyle birlikteeritilerek cüruf oluşturulur. Bu cürufun bir kurşun ergiticisinde yeniden işlenmesiyleelde edilen ve gümüş ve altın içeren kurşun külçe, havanın bulunduğu bir ortamdaeritilir. Yükseltgenen kurşun buharlaşarak gider ve geriye oldukça katışıksız gümüşaltın alaşımı kalır. Oksijeni kolayca soğurabildiğinden mikrop öldürücü bir özelliğesahip olan gümüş tıpta da kullanılmaktadır (nitrat dağlayıcı ve yara kurutucu olarakveya yeni doğan bebeklerin gözlerini korumak için göz damlası olarak kullanılır).Gümüşün bakırla yaptığı alaşımlar; katışıksız gümüşten daha sert, daha tok ve dahakolay eriyebilir olduğundan, mücevher ve para yapımında kullanılır (binde 900’lük birgümüş-bakır alaşımında [ayarlar binde cinsinden ifade edilir] (900 ayar) % 90 gümüş,% 10 bakır bulunur). Gümüş, tüm madenlerin en beyazıdır; tam parlatıldığında kusursuzyansıtıcı bir yüzey elde edilir (ve bu nedenle optik aynalarda kullanılır). Gümüş altındansonra kolayca yassılaştırılan en sünek madendir. Dövülerek birkaç mikrometrekalınlığında saydam yapraklar haline getirilebilir. Arı gümüş, tırnakla çizilebilecekkadar yumuşaktır.

1.5.1. Anadolu’daki Altın-Gümüş Zuhurları (Çıkmaları/Yatakları)

Gümüşhacıköy (Amasya); Akerşen (Artvin); Sobucadağ (Aydın); Edremit-Altınoluk (Balıkesir); Sarıkaya, Tozludere (Çanakkale); Baskil, Keban madeni (Elazığ);Şebinkarahisar-Asarcık, Harşit Köprübaşı (Giresun); Karşıyaka-Arapdağ, Ödemiş-Küre(İzmir); Gümüşköy (Kütahya); Bolkardağ (Niğde); Bayburt (Rize); Aktepe (Sivas);Akdağmadeni (Yozgat)7.

6 http://www.webhatti.com/cografya/64878-turkiyede-demir-yataklari.html7 Savaş, 2006: 5–7.

8

1.6. Kalay Elementi (Sn)

Gümüş beyazlığında, yumuşak (kurşundan daha az yoğun ama daha sert), zehirliolmayan, sünek ve dövülgen bir madendir; haddeleme, döndürme ve ekstrüzyon gibiçeşitli soğuk işlem teknikleriyle işlenilebilir. Erime noktasının düşük olması ve demir,çelik, bakır ve bakır alaşımlarının temiz yüzeylerine sıkıca tutunabilmesi nedeniyleyükseltgenmeyi önleyici kaplama malzemesi olarak kullanılır. Kalay, beyaz (beta) kalayve gri (alfa) kalay olmak üzere iki ayrı biçimde bulunur. Beyaz kalayın sünek vedövülgen olmasına karşılık gri kalay toz halindedir ve kullanımı yaygın değildir. Grikalay 13,2°C’nin üstünde beyaz kalaya dönüşür; 100°C’nin üstündeki bu dönüşüm çokhızlı gerçekleşir (Parlak beyaz madenin düşük sıcaklıklarda ani olarak gri biçimedönüşmesi ise “kalay vebası” olarak adlandırılır. Bu dönüşüm -50°C’nin altında çokhızlıdır. Bu nedenle madenin çok soğuk bölgelerde kullanılması çok ciddi sorunlara yolaçar. Ama ticari değeri yüksek olan tenörlü kalay cevherlerinde kalayla birlikte yer alanaz miktarlardaki antimon, bizmut, bakır, kurşun, gümüş ve altın bu dönüşmeyi önler.).Arı halde kalay başta teneke yapımında olmak üzere dökme demir, bakır ve bakıralaşımlarından yapılan eşyaların kaplanmasında, damıtık su borularında, elektriksigortası tellerinde vb. kullanılır. Sünekliği ve kolay işlenebilirliği pek çok madendenüstün olan sert kalay da (kral madeni) antimon ve bakır içeren bir kalay alaşımıdır.Çeşitli baskı işlemlerinde kullanılan hurufat alaşımı ise değişen oranlarda kalay,antimon ve kurşundan hazırlanmaktadır. Bronz, kalay oranı fazla bir bronz türü olan çanalaşımı, fosforlu bronz ve basınçlı döküm alaşımı da önemli kalay alaşımlarıdır. Cevherhazırlama, ergitme ve arıtma: Birikinti çökellerinden elde edilen derişkiler doğrudanergitilebilir; ama yüzde 40–60 oranında kalay içeren maden damarlarındaki çökellerönce altı yanma odalı fırında (Herreshoff fırınında) 650°C–760°C’de kavrulur ve dahasonra hidroklorik asitle yıkanarak kükürt ile öbür maden katışkılardan temizlenir.Yıkama ve kurutmadan geçen cevher ergitilmeye hazır duruma gelir. Kesikli bir işlemhalinde sürdürülen ergitme işlemi, 1200°C–1.300°C’de 10–12 saatte tamamlanır, dahasonra fırın içindekiler bir çöktürücüye alınır ve üstteki cüruf genellikle bir dökme demirpotaya çekilir. % 10–25 kalay içeren cüruf aynı tür bir fırında, ama bu kez 1.480°C gibidaha yüksek bir sıcaklıkta yeniden ergitilir. Öte yandan malzemenin erimesini veindirgenmesini kolaylaştırmak üzere fırına kireçtaşı ve demir madeni de katılır.

Kalayın bakırlı alaşımı olan bronzun kullanımı eski çağlara dayanmaktadır.Irak’ta MÖ 3500’lere tarihlenen % 10–18 oranında kalay içeren bronz aletlererastlanmıştır. Anadolu Asur ticari ilişkileri bahsinden sonra, MÖ 1500’lerdeKafkasya’da ve daha sonra İran’da, İngiltere’de, Fransa’da ve İspanya’da kalaymadenciliği yapıldığına ilişkin kanıtlar vardır. Cevher hazırlama, ergitme ve arıtma:Gallen minerali % 86,6 kurşun içerirse de, çoğunlukla başka minerallerle birliktebulunur (Bazı yerlerde % 3–30 arası gibi düşük oranda kurşun içeren cevherler deçıkarılır). Kurşun cevherinin yansımalı fırınlarda (reverber) kavrulması ya da yüksekfırında kavrulup ergitilmesi yoluyla elde edilir. Cevher kavrulmadan önce öğütülür,yüzdürme yoluyla ayrılır ve deriştirilir (ayrıştırma işlemi yine bazı metotlarla devameder). Derişkide % 45–60 arası kurşunla birlikte, % 10–30 arası kükürt, % 15 çinko, %8 demir, % 3 kalsiyum oksit, % 3 bakır, % 2 antimon ve düşük miktarda arsenik,bizmut, altın, gümüş ve başka elementler de bulunur. Alaşımları: Kurşuna % 12’yekadar antimon katılmasıyla oluşan alaşımın kapma dayanımı katışkısız kurşununkinegöre dört kat fazladır ve erime noktası düşüktür. % 2–70 arasında değişen oranlarda

9

kalay içeren alaşımlardan da faydalanılmaktadır (lehimleme işlemlerinde). Kalayoranının artmasıyla alaşımın dayanımı artar ve erime noktası düşer. Antimon ve kalayiçeren kurşun alaşımlarından döküm özelliği çok iyi ve erime noktası düşük birçokhurufat alaşımı hazırlanır8.

1.6.1. Anadolu’daki Kalay Yatakları

Türkiye’de işletilen herhangi bir kalay yatağı yoktur. Buna karşın MTAtarafından yapılan çalışmalarda bazı cevherleşmeler belirlenmiştir. Bunlar; Bursa-İnegöl-Soğukpınar-Madenbeleni Tepe; Niğde-Çamardı-Celaller; Niğde-Ulukışla-Bolkardağı-Sulucadere cevherleşmeleridir. Bu cevherleşmelerin ekonomik olmadığıbelirtilmektedir. Son yıllarda MTA tarafından yapılan çalışmalarla Kayseri-Kıranardı’nda bir kalay cevherleşmesi bulunmuştur. Bu sahada halen çalışmalar devametmektedir. Ülkemizde kalay ihtiyacı ithalatla karşılanmaktadır9.

1.7. Kurşun Elementi (Pb)

Grimsi renkli (ya da gümüşsü beyaz), yumuşak, çok dövülgen, sünek veyoğunluğu çok yüksek bir madendir. Yenime (korozyon) karşı çok dayanıklıdır (kurşuneski çağlarda tartı ağırlıklarında, paralarda, süs eşyalarında, gümüş arıtımında,lehimlerde, kapların sırlanmasında kullanılmaktaydı.).

Kurşunun ilk kullanımı, demirden daha önceki devirlere rastlamaktadır. Kurşun,bakır ve gümüş ile birlikte sülfit ve oksit cevherlerden izabe edilen ilk madenlerdenbiridir. Zuhurlarının oldukça yaygın oluşu, yumuşaklığı, kolayca şekil alabilme gibiözellikleri nedeniyle tarihi devirlerden beri değişik alanlarda kullanılmıştır. Kurşunboyaları vardır ve bunlar yaklaşık 8 ayrı renk içerir.

Kurşundan yapılmış en eski buluntu MÖ 3800 yıllarına ait bir heykeldir(Mısır’ın Abydos kentinin Dardaneller bölgesinde Osiris tapınağında bulunmuştur).(Bunu izleyen yüzyıllarda Mısır, Girit ve Babilliler tarafından gümüşle birlikte kurşunelde edilerek dökümlerde, çömlek sırrı olarak kurşun levhalar halinde (Anadolu’da da)lehimcilikte, ayrıca bronzun ilave maddesi olarak kullanılmıştır. [MÖ 2000 yıllarındaÇinliler kurşun paralar kullanmaktaydılar] Babilliler ise tapınak ve diğer binaların çatıkaplamalarında lehimli kurşun levhalar kullanmışlardır. Bu ülkelerde kullanılankurşunun bir kısmının, demir izabe tekniğini bulmuş olan Hititlerden (Hatti’den)sağlanmakta olduğu kanısı vardır. MÖ 1600 yıllarına kadar Fenikeliler tarafındanKıbrıs, Yunanistan, Sardunya ve İspanya’daki kurşun madenlerinin işletildiğibilinmektedir. Bolkardağ, Akdağmadeni, Gümüşhacıköy, Gümüşhane, Balya veAnamur’da eski çağlara ait cüruflar bulunmuştur.

Doğada serbest halde ender olarak bulunan kurşun, birçok mineralde bileşikhalde yer alır. Isıl yöntemle, % 99,99 arılıkta yumuşak bir kurşun elde edilir; [(bu ençok kullanılan bir arıtma yöntemidir ve 3 aşamayı içerir: a) birinci aşamada arsenik,kalay ve antimon yükseltgeme yoluyla uzaklaştırılır; işlem sırasında oksijen bakımından

8 Savaş, 2006: 12–13.9 www.jmo.org.tr/resimler/ekler/

10

zenginleştirilmiş hava ya da sodyum hidroksit ile sodyum nitrat akışkanlaştırıcısıkullanılır; b) ikinci aşamada altın ve gümüş çinko yardımıyla geri kazanılır; çinkodeğerli madenlerle köpük biçiminde özütlenen bir alaşım oluşturur. Altın ve gümüşdaha sonra ayrılır; c) üçüncü aşamada bizmut, kalsiyum ve magnezyum yardımıylauzaklaştırılır.)]

Kurşun kesildiğinde hızla yükseltgenerek, kurşun ve kurşunmonoksitkarışımından oluşan mat gri renkli bir katmanla kaplanır; bu katman madenin daha fazlayenime uğramasını önler. Ayrıca, bir yüzeyi korumak için saf kurşunla ya da kurşuncazengin bir alaşımla kaplama yapılabilmektedir. Yaprakla kurşun kaplamada; kaplanacakyüzeye yapıştırma ya da mekanik tutturmayla bir kurşun yaprağı tespit edilir. Homojenkurşun kaplamada; bir kurşun katmanı, çelik bir destek üzerine dökülme ya da birkurşun çubuğunu hamlaçla eriterek (damlatmayla kurşun kaplama) uygulanır.Daldırmayla kurşun kaplamada; parçaların yüzeyi, bir kurşun banyosuna (kalay oranı ±% 10) daldırılarak ince bir kurşun katmanıyla kaplanır. Kurşun ve bileşikleri zehirlidir;(bunlar vücutta birikerek ölüme yol açan zehirlenmeler yaratabilir). [Anadolu’da;eritilmiş sıcak kurşunu su dolu bir tasa atarak oluşan şekilleri yorumlayıp fal bakmak vebazı hastalıkları tedavi etmek inancı ile kullanımı söz konusudur ve eskiden beriyaygındır]10.

Eski çağdan beri tanınan metallerden biri olan kurşun, eritme yoluyla çoğunluklabir arada bulunduğu gümüşten ayrılabiliyordu. Saf kurşun kolayca tırnakla çizilebilenve bıçakla kesilebilen mavimsi gri bir metaldir. Kâğıt üstünde gri bir iz bırakır. EskiYunanlılar kurşunu kenetlerde, Romalılar da kap ve su boruları yapımındakullanmışlardır11.

1.7.1. Anadolu’daki Kurşun-Çinko Yatakları

Doğu Karadeniz, Mersin ve Elazığ arasındaki Toroslar kesiminde ve Batı Anadolu’dayoğun olarak görülür ve şöyle sıralanabilirler (bazı yataklar bakır+kurşun+çinko,bazıları kurşun+çinko’dur): Adana – Tufanbeyli - Beşiktaş; Artvin – Şavşat -Meydancık; Balıkesir Balya Dursunbey – Kulatçiftliği – Demirboku – Edremit –Altınoluk – Gönen - Goybular; Bingöl - Genç Çobançeşme; Bitlis – Merkez - Zizan;Bursa – İnegöl - Çarkderesi; Çanakkale- Biga Madenderesi Yenice - Arapuçandere -Değirmentepe - dere - Kurtbaşı Alandere; Çanakkale – Yenice - Culfa çukuru –Bağırkaç – Samateli - Handeresi; Diyarbakır - Dicle-Kurşunlu; Elazığ – Keban -Nallıziyaret; Giresun - Tirebolu - Harkköy - Harşit; Giresun-Şebinkarahisar - Asarcık;Gümüşhane - Torul Öksürük; İzmir – Bayındır – Sarıyurt -Gümüldür (Gümüşsu);Kayseri – Develi – Kaleköyü - Yahyalı Karlık – Çakılpınarı - Ağcaşar-Aladağ –Celaldağı – Sağırdili – Derteköy Denizovası Kızıltepe - Tuğrulocağı; Kütahya-Merkez-Geriniktepe – Emet - Eğrigöz; Konya – Bozkır - Hadim Bölgesi; Malatya - Darende-Alvar – Yeşilyurt - Cafana; Manisa - Selendi - Rahmanlar; Niğde Çamardı - Tekneli-Yaylaocakları – Ulukışla - Bolkardağı; Ordu – Gölköy - Şıhman; Rize - ÇayeliMadenköy; Sivas – İmranlı – Aktepe – Koyulhisar – Sisorta - Aksu; Trabzon –Vakfıkebir - Ken maden12.

10 Savaş, 2006: 10–11.11 Saltuk, 1997: 106.12 Savaş, 2006: 11–12.

11

2. ÇAĞLARIN SINIFLANDIRILMASI

XIX. yüzyılda yapılan arkeololojik sınıflandırmada Kuzey Avrupa’dakikültürlerin gelişimi esas alınmış ve çağdaş bilimsel dilde kullanılan “Bronz Çağı, TaşÇağı” gibi deyimlerin isim babası 1816 yılında Danimarka Ulusal Müzesine kuratörolarak atanan Christian Jurgensen Thomsen olmuştur. XIX. yüzyılın başlarındayayınlanan bilimsel bir makalede, İskandinavya’nın en eski sakinlerinin, silahlarınıönceleri taş ve ağaçtan, sonraları bakır, bronz ve en sonunda demirden yaptıkları 1819yılından başlayarak duyurulmuştur. 1839 yılında bu adlandırma müze rehberinegeçirilerek resmileştirilmiştir. 1876’da Budapeşte’de düzenlenen Uluslararası ArkeolojiKongresinde F. von Pulski’nin önerisi ile “Bakır Çağı” günümüze kadar gelen buçizelgedeki yerini almıştır13.

Bütün dünyanın Arkeolog ve tarihçilerinin kabul ettiği bu sınıflandırmayadsınmaz yararlar sunar. Ama tek yanlı olması bakımından kınanabilir, çünkü ilkeldönem tarihinin evreleri arasındaki farkı, aletlerinin yapıldığı maddenin özelliğine veişleniş tarzına indirgemektedir. Bu da bizi tarihin mekanikçi yorum ve tekniğingelişmesi ile toplumun gelişmesinin birbirinden ayrılması tehlikesine götürür. Oysa aynıarkeolojik evre, çoğu zaman, toplumsal gelişimin çeşitli düzeyinde bulunan halklarlailgilidir: Örneğin Bronz Çağı’nda, başka yerlerde ilkel düzen çökerken, bazı bölgelerdetarım ve hayvancılık daha emekleme döneminde ve klan düzeni yürürlükteyken, dahabaşka bölgelerde sınıflara bölünmüş ve gelişmiş bir toplum oluşmuş durumdaydı. Hiçkuşkusuz bu üç tip toplumda aynı tarihsel döneme bağlamak olanaksızdı14.

Maden Çağları’nda insan, madenle yaşamayı, onu geliştirmeyi ve araç halinedönüştürmeyi en iyi biçimde gerçekleştirmiştir. Taş kullanımının ardından madenegeçişin öyküsü tam olarak bilinmese de; buluntular ışığında yapılan araştırmalar az daolsa bazı ipuçları vermektedir. Genellikle değerli sayılan madenden başlayıp adlarıyazılı kaynaklarda önemle anılmıştır. İncil ve Budist öğretilerde (en değerli olandanbaşlayarak) altın, gümüş, bronz ve demir sıralaması, tanrısal yasalardan uzaklaştıkça herşeyin kötüleştiğini göstermek için kullanılmıştır. Örneğin; Eski Ahit’te, Daniel,Nabukadnezar’ın düşünü anlatırken en son evreye balçığı katarak bu dört madenin adınıanmaktadır15. Eski Yunanlılara göre evvela erkekler yaratılmıştır. Kadın dünyadamevcut değildi. Bu devirde insanlar sonsuz bir saadet içinde yaşıyorlardı. Bu devir“Altın devri” idi, Hesiodos’un dediği gibi o devirde insanlar; keder, üzüntü nedirbilmeden yorgunluğu tanımadan Tanrılar gibi yaşıyorlardı. Altın devrini “Gümüş devri”takip etti. Bu devrin insanları bir evvelki devir insanlarından çok zayıf ve aşağı idiler.Gümüş devrini de “Tunç devri” takip etti. İşte ilk insanı yaratan Prometheus’unÖlmezlere mahsus olan “ateşi” çalması ve insana armağan etmesi bu devre rastlar. Ateşielde edince insanlar tembellikten kurtuldular. Yırtıcı hayvanlara ve soğuğa karşıkendilerini koruyabildiler. Artık madenleri eritip dökebiliyorlardı. Tunç silahlarkullanıp kollarına kuvvet gelen insanlar çelikleşen kalplerinden acımak duygusunukovdular. Ares’e hizmet etmeye ve birbirlerini boğazlamaya başladılar. Bu devrin

13 Savaş, 2006: 14.14 Diakov-Kovalev, 1987: 4–5.15 Savaş, 2006: 14.

12

dövüşçü adamları birçok kötülükler yapmakla beraber medeniyete doğru ilk adımlarıattılar. Tunç devrinden sonra Hesiodos, Thebai şehrinin önünde ve “Troia” duvarlarıdibinde vuruşan kahramanları yetiştiren bir devrin “kahramanlar devri”nin geldiğinisöylüyorsa da bunu, çoğu şair ve bilgin kabul etmemektedir. Çoğunluğun inancına göreTunç devrinden sonra “Demir devri” başladı. Hala bizim içinde bulunduğumuz bu devirsefaletler ve cinayetler devridir. Bu devrede insan vahşi hayvanlardan daha kan dökücüolmuştur. Tanrıların düşmanı Titan, Prometheus’un verdiği şeytani zekâyı kullanarak,demirle, akıllara hayret verecek işler başarmakta, medeniyete dev adımlarlailerlemektedir. Fakat bu pis demir devrinde çok büyük işler başaran insan, Tanrısalerdemlerini kaybetmiş, kabalaşmış, hayvanlaşmıştır16.

Metalürjinin gelişimi şöyle görülmektedir:

1. evre; minerallerin taşlardan ayırt edilmediği ya da bir tür taş olarak görüldüğü doğalmaden evresi,

2. evre; bakır, altın, gümüş ve meteor demirinin dövme, kesme gibi işlemlere tabitutulduğu doğal maden evresi,

3. evre; karışımın birinci etmen olduğu, madenin cevherinden alınıp işlendiği, alaşımdüşüncesinin doğduğu maden evresi. Bu evrede kurşun, gümüş, bakır, antimon, kalaygibi madenlerle bronz ve pirinç gibi alaşımlar bulunmaktadır,

4. evre; dökme demir ve çeliği işlemenin temel etmen olduğu demir evresidir.

Ağaç ve taştan sonraki bu geçiş ve gelişim içinde, (madeni) dövmenin,tavlamanın, kesmenin ve öğütmenin yöntemler olarak yapılabilme pratiğine dönüşmesive sonrasında madenlerin eritilip dökülebildiğinin anlaşılması ile metalürji, artık insanlayaşamaya dönüşmüştür. Tüm bu unsurlar zaman içinde; gözlemlemeler, araştırmalar,denemeler, ince ve detaylı hesaplar ve de kültür alışverişleriyle kendini geliştirmiştir.

Metalürjinin ilk dalı bakır olarak kabul edilmektedir. Her ne kadar altın dahaöncesinden (ilk bilinen madeni) bilinmesine karşın daha çok sembol ve süs eşyasıolarak kullanılmıştır. Fakat altın işleyicisinin çalışmaları metalurjiye yön ve katkısağlamıştır.

Madenin ilk kez nerede (ve nasıl) bulunduğu ve işlenip kullanılışı hakkındaçeşitli düşünceler ve savlar varsa da, bunlar yapılan arkeolojik kazıların verilerine göredeğişmektedir17.

16 Can, 13–14.17 Savaş, 2006: 14–15.

13

3. MADENCİLİĞİN BAŞLANGICI

Bazı ülkelerde gelişmiş tarım ve hayvancılığın doğuşu Geç Neolitik dönemekadar uzanır; ama yayılmaları Bakır Çağı’yla (Eneolithique “Eneolitik” ya daChalcolithique “Kalkolitik”) başlar. Bakırın işlenmesine Yakındoğu’da MÖ IV. binedoğru başlandı. Avrupa’da bakırın işlenmesine daha sonra III. binde başlandı.

Başlangıçta, insanlar bakırı ham olarak kullanıyor ve soğuk işliyorlardı. Ergimedurumunda istenen biçimi alış özelliğinin keşfi, alet yapımında bir devrim yarattı.Eriyik maden kalıplara dökülüyor, soğumasından sonra alet taş çekiçlerle işleniyordu.

Bununla birlikte, bakır daha dayanıklı olmadığı için taşı tahtından indiremezdi.Tarım işlerinde, ağaç kesiminde hatta bakır işlenirken Neolitik dönemin taş, kemik veağaç aletleri kullanılıyordu.

Bakırın kalayla ya da daha başka madenlerle alaşımı olan bronzdan yapılanaletler bakır aletlere göre daha sağlam ve daha kesiciydi, ama gelişmeleri ağır oldu:başlangıçta, bu madenden silah ve ziynet eşyası yapımında yararlanılıyordu. Bakır,kalay ve kurşun doğada oldukça enderdir ve çıkartılmaları zordur. Ancak, madensanayinin II. binin ortalarında gelişmesi, uzunlukları yüz metreyi bulan madenocaklarının kazılmasına olanak sağladı. Bu dönemde (Bronz çağı) bronzdan kazma veorakların kullanılmasına karşın, bu alaşım da, tıpkı bakır gibi, taşı tahtından indiremedi.Madenden yapılmış aletlerin kullanımı, ağacın işlenmesine katkıda bulundu18.

Özellikle sel yataklarında sulama tarımıyla uğraşan topluluklar, savaş araçlarıyapılan hammaddeler olan kaliteli ve bol ağaçtan ve taştan yoksunken; dağlık bölgeleringöçebe çobanları bu maddelerin kaynaklarına yakın yerde olmuşlardır. Metal ergitmeyöntemlerinin geliştirilmesiyle ve metal silahların gelişmesiyle, maden yataklarınınbulunduğu dağlık bölgeleri ellerinde tutan bu topluluklar savaş silahları alanındakiüstünlüklerini sürdüreceklerdir. Tunç silahların, demir silahların ve atın savaşteknolojisine girecekleri yüzyıllarda da göçebe topluluklar savaş alanlarındakiüstünlüklerini koruyacaklardır19.

Demir üretimi ve kullanımının metal işçileri arasında yaygınlaşmasıyla birliktebakır ve bronz tahtını demire bırakmak zorunda kaldı20. İnsan, demiri bronzdan dahasonra tanıdı. Meteor taşlarından elde edilen demir hiç kuşkusuz III. ve II. binlerdenitibaren kullanılıyordu, ama gerçek demir işleyimi ancak II. binin sonunda başladı. Taşve bronzu ikinci plana atan bu madenin yayılması çok çabuk oldu. Öteki hammaddelerkarşısındaki zaferini onun iki özelliği hazırladı: İlkin, demirden daha sağlam ve dahakesici aletler yapılabiliyordu; sonra, yaygındı (herhalde bataklıklara özgü bir madenfilizi olarak) ve çıkartılması büyük çabalar gerektirmiyordu.

18 Diakov-Kovalev, 1987: 52–54.19 Şenel, 1995: 205.20 Forbes, 1964: 213.

14

Demir işleyişinin gelişmesi insanlara çok sayıda sağlam alet sağladı. Silahlarındışında, demirden baltalar, kazmalar, oraklar, kürekler yapıldı. Demir aletlerinkullanımı taşın işlenmesini kolaylaştırdı ve yapı tekniğini geliştirdi. Demirden kazma vekürek, sürmek ve otlak haline getirmek için geniş ormanlık arazinin açılması veköklerin temizlenmesi işlerinde çok yararlı oluyordu.

Demir Çağı’nda toprağın sabanla sürülmesi büyük ölçüde yayıldı. Hiç kuşkusuzIV. binde Yakındoğu’da ortaya çıkan kara saban ağaçtandı, en azından iki bölümdenoluşan bu aletin yapımı ancak madenden yapılmış aletlerin kullanımına bağlı olarakdülgerliğin gelişmesinden sonra gerçekleşebildi. Demir saban ancak Demir Çağı’nınbaşlarında ortaya çıktı ve tarla açmak için köklerin temizlenmesi zorunluluğu bütünılıman iklim bölgelerinden sabanın kullanımını yaygınlaştırdı.

Tecimsel (ticari) üretimde ise; değiş-tokuşlar, zanaatı tarımdan ayıran işin ikincibüyük toplumsal bölünmesiyle daha da desteklendi. Bronzun bulunması, demirminerallerinin işlenmesinin keşfi, alet yapımını önemli ölçüde karmaşıklaştırdı. Bakırmadeni ocaktan çıkartılıyor, bakır kovalarıyla levhaların üzerine taşınıyor ve taşçekiçlerle parçalanıyor, daha sonra da toprağa kazılmış, kilden yapılmış deliklerdenhava alan ocaklara odun kömürüyle birlikte dökülüyordu. Madenden demir elde etmekiçin, taş ve kilden yapılmış ocaklar kullanılıyordu; bu yöntemle elde edilen maddenindirenç kazanabilmesi için ayrıca dövülmesi gerekiyordu; bunu sağlamak için akkordurumda üzerine odun kömürü dökülerek çekiçle dövülüyordu. Demirci örs, çekiç,kıskaç, makas, törpü, eğe gibi aletler kullanıyordu. Metalürjik sürecin karmaşıklığı,dökümcülerin ve demircilerin uzman olmalarını gerektiriyordu21.

Taş ocaklarından koparılan büyük taşların işlenmesi için, MÖ 3. binyıl sonunadek taş, tahta ve bakır el araçları, 2. binyılda ise taş ve tunç el araçları yanında tek tükdemir el araçları da kullanılıyordu. Demir el araçlarının ancak 1. binyılda her yerdeyaygın olarak kullanıldıkları anlaşılmaktadır. El araçlarının çeşitleri, Yunan ve Romaçağlarında taş ustalarının elleri altındaki değişik ve bol çeşitli el araçları ilekarşılaştırılamayacak kadar kısıtlıydı22. Anadolu’da ise demir metalürjisi MÖ 9.yüzyılda gelişim evresine girmiştir23.

Madenciliğin gelişmesi, bütün zanaat tekniklerini daha da karmaşıklaştırdı, buda mesleklerin birbirinden ayrılmasıyla sonuçlandı24.

21 Diakov-Kovalev, 1987: 55–58.22 Naumann, 1998: 43.23 Yalçın, 2004: 224.24 Diakov-Kovalev, 1987: 59.

15

4. MADENİ ESERLERİN YAPIM TEKNİKLERİ

4.1. Maden İşleme Tekniklerinin Gelişim Süreci

Anadolu’da maden işleme tekniklerinin gelişim süreciyle ilgili başlıca iki görüşöne sürülmüştür. Birinci görüş; Anadolu’daki maden işleme tekniklerinin gelişimsürecini dışarıdan gelen etkilerin belirlediğini savunan, yayılmacı görüştür. Arkeolojikbulgular, Eski Avrupa kültürleriyle Anadolu arasındaki ilk etkileşimin MÖ 5. binyıldabaşladığını ve Bronz Çağı boyunca da devam ettiğini göstermektedir. Çok sayıdagösterge dikkate alındığında, göçebe nüfusunun etkinliğini göz ardı etmeyen, BatıAnadolu ve Kafkasya üzerinden gelen kavimlerle Anadolu’da yaşayanlarınkarışımından ortaya çıkan bir sentez olduğu ortaya çıkıyor. Bu görüşü savunanlar,Güneydoğu Avrupa’da, Kalkolitik dönemde, Anadolu ve Ege’ye koşut olmayan,oldukça gelişmiş bir maden işleme kültürünün varlığından söz ederek, Anadolu’dakimaden işçiliğinin gelişmesinin bütünüyle bağımsız olamayacağını belirtmektedirler.Yayılmacı görüş için; metal işleme tekniklerinin yalnızca ticaret ilişkileriyle değil,ticaretin yanı sıra, bu teknikleri bilen zanaatkârların, göçler yoluyla ortaya çıkanmekânsal hareketliliğiyle de açıklanabileceğini söylemektedir. Forbes’e göre; HazarDenizi’nin çevresinde, Elbruz Dağları ve Toros Dağlarının eteklerindeki verimlialanlarda yaşayan insan toplulukları, MÖ 6000–3700 yılları arasında “Bereketli Hilal”inverimli düzlüklerine indiler. Bu gruplar, daha MÖ 5000’lerden beri, altın ve bakırıtanıyorlar ve basit yöntemlerle işliyorlardı. Eritilmiş bakır ve bakırdan yapılmış aletlerinüretilmesi, MÖ 4000’lerde Batı Asya’ya yayıldı. İkinci görüşü savunanlar ise; eskiçağlarda maden işleme tekniklerinin gelişiminin, yayılmacı ve bütünüyle bağımsızgelişme gibi kuramsal yaklaşımlarla ele alınamayacağını savunarak, teknolojitransferinin, kolonizasyon yöntemiyle değil, uzun mesafe ticaret ilişkileri nedeniylegerçekleştiğini vurgulamaktadırlar. Muhly, MÖ 3. binde Anadolu’da, madenciliğingelişmesinin Hurriler veya Hint-Avrupalılar gibi kavimlerin göçleriyleaçıklanamayacağını, elimizde, Erken Bronz Çağında metal işçiliğinde uzmanlaşmış birgrubun varlığını gösteren kanıtlar bulunmadığı gibi, göçler ve kolonizasyon süreçleriyleilgili kuram geliştirmek için de gerekli veriler bulunmadığını savunmaktadır. Forbes’egöre, en eski maden gereçlere, Hazar Denizi’nin güneyinde, Elbruz, Hindu Kuş ve TienŞan Dağları eteklerinde, Baykal Gölü’nün güneyindeki alanlarda rastlanılmıştır.Buradan çiftçiler eliyle, Kafkasya, Elam, Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz’e yayılmış,buradan da, üçüncü kademe merkezler olan, Phrygia, Lydia, Kıbrıs, Balkanlar ve Tunavadisi yoluyla batıya doğru yayılmaya devam etmiştir. Yapılan arkeolojik kazılarda,maden işlemede kullanılan aletlerin, bu çok geniş alanlar içinde hemen hemen birbirininaynı olduğu saptanmıştır. Son zamanlarda ise arkeolojik çalışmalardan metalin ilkkullanımının yaklaşık olarak MÖ 7000’den önce olduğu ileri sürülür25.

4.2. Hititlerde Maden Üretimi ve İşlenişi

Hitit metinleri; günlük olgulara (yaşama), ekonomiye ve el sanatlarına çokdetaylı değinmediği için, ham madde kaynakları hakkında elimizde yeterli bilgibulunmamaktadır. Ham madde üretimi ve maden işleme (ve de demir üretimi)hakkındaki bilgiler ya çok noksandır ya da tarihleri tespit edilememiştir. Bunun yanı

25 Savaş, 2006: 15–16.

16

sıra, bazı metin verilerine göre de, ham madde öncelikle ayıklanmış ve her aktarımdadikkatlice tartılmıştır.

Maden ya sıvı bir biçimde ya da katı olarak devamında işlenmiştir. Metinler,yöntemler hakkında bilgi içermiyor. Korunabilen döküm kalıpları ve kapları dökümtekniğinde hem tek parçalı, açık hem çok parçalı, kapalı hem de kaybolan, yani mumdöküm yönteminin var olduğunu ve nesnelerin tam döküm ya da boş döküm olaraküretildiklerini öğretmektedirler. Demircilikte, tel ve farklı kalınlıklarda (ta ki incefolyolara kadar) teneke/levha üretimi gibi soğuk maden teknikleri sayesinde çeşitlitakılar, süs eşyaları, kaplar vs. üretilmiştir.

Çeşitli yerlerden ele geçen kalıp buluntu sayısı yüze yakındır. Bunların %43’ünü bir kısımlı, açık fırın döküm kalıpları diye adlandırılan grup oluşturmaktadır.Döküm sırasında kalıplar yatay durumda tutuluyorlardı. Bu sayede sıvı maden doğrucaistenilen döküm sahasına doluyordu. Bu en eski ve ilkel maden döküm tekniği olmasınakarşılık MÖ 2. binde Anadolu’da çoğunlukla bronz malzemenin yapılmasındakullanılmıştır. Biraz daha gelişmiş olarak yapılmış ikiyüzlü kalıplar ise % 28oranındadır. Burada kalıbın iki yüzü üst üste konur, dik olarak tutulur ve döküm kanalıyardımıyla sıvı maden kalıp içine doldurulur. Sap delikli baltaların dökümünde dekullanılan üç kısımlı kalıplarsa % 28 kadardır, Çeşitli buluntu yerlerinde iki tip potayarastlanılmıştır. Bunlar basit tasçıklardır ve bazıları akıtacaklı ve tutamaklı olup, bazılarıda tutamaksızdır. Potaların ağız kenarı ve içi, alt kısımlarına oranla daha fazlacüruflaşmıştır (bu durum; bugün de yapıldığı gibi, potaların maden eritilmesi sırasındaalttan değil de yukarıdan ısıtıldıklarını mı gösterir?) Bu işlem sırasında gerekli olanhava, (bir kaç kazıda da ele geçmiş) bükülü üfleçlerin yardımıyla doğruca potanınağzına tencere şeklinde körükten pompalanabilmektedir.

Kültepe/Kaniş maden atölyelerinde ele geçen üretim araçlarında bir grubu,pişmiş topraktan yapılmış çanak biçimli körükler oluşturmaktadır. Ağız çapları 25-55cm. arasında değişen bu körüklerin ağız kenarlarının hemen altında, deriyi bağlamayayarayan girintiler bulunmaktadır. Körük işlevi gören kabın dip kısmında ise, silindirşeklinde bir emzik yer almıştır. Hava akımı, bu emziğe bağlanan üfleç yardımıyla ocağayönlendirilir. Kaniş atölyelerinde ele geçen körükler, metalürjik faaliyetlerin varlığınıgösteren diğer üretim araç ve gereçleriyle birlikte bulunmuşlardır. Körüklerin hemenyanında ocak, üfleç, pota ve dökümde kullanılan kalıp örnekleri bulunmuştur26.

Fırınlar madenleri eritmek için kullanıldığı gibi özel amaçlar için dekullanılmışlar (yakmak, pişirmek), hiçbir zaman ısıtma görevinde olmamışlardır. Dahabüyük fırınlarda, taş, çakıl ve çömlek parçalarından örülmüş bir temel üstüne, pithosparçası yerine, kilden duvarları taş dilimleri ve çömleklerle desteklenmiş arı kovanıbiçiminde bir yapı yerleştirilmiştir. Bugünkü Türk pişirme fırınlarına çok benzeyen bufırınlar, olasılıkla fırının ağzı önünde hazırlanmış bir ateşten alınmış kor parçalarıylaısıtılıyordu27(Res. 1a,1b,1c).

26 Savaş, 2006: 90–95.27 Naumann, 1998: 191.

17

4.3. Antik Dönemde Maden İşleme Teknikleri

4.3.1. Dövme

Dövme tekniği madeni keşiflere bağlı olarak gelişme göstermiştir. Tavlamanınyani madeni ısıtarak yumuşatmanın ve kolay işlenebilir hale getirmenin bulunmasındansonra, kalıp haldeki bakır levhaların dövülerek işlenmesi mümkün olmuştur. Böylecebüyük boyutlu parçalardan istenilen biçimlerde eserler yapılabilmiştir.

Dövme tekniğiyle bir figürin yapmak için, ise 1–2 mm. kalınlığında bir levha ilebaşlanır. Bu tür eserlerin yapımında genellikle gümüş veya bronz tercih edilmiştir.Parçalar ayrı ayrı “çökerme” ve “yükseltme” teknikleri uygulanarak istenilen biçimesokulur. İlk defa MÖ 6. yy da ortaya konulan bu teknik Samoslu RHOİKOS veTHEODOROS tarafından keşfedilmiştir. Bu tür heykellere örnek olarak Dreros ApollonTapınağı’nda ele geçen Apollon, Leto ve Artemis Grubu’nu gösterebiliriz.

Bu teknikte kullanılan aletler ise, dövme kütüğü, T ve L tipi örsler, çekiç veahşap tokmaklardır.

4.3.2. Döküm

Potada eritilen madenlerin istenilen biçimlerde hazırlanmış kalıplara dökülerekdondurulmasına “döküm” denir. Dövme tekniğinde usta her parça ile tek tekuğraştığından bu teknikle çalışmak çok zaman almaktadır. Döküm yönteminde isehazırlanan bir kalıpta çok sayıda eser dökülebilmektedir.

Kalkolitik Çağ’dan beri bilinen döküm tekniği yıllar boyunca çeşitli gelişmelergöstermiştir. Değişik avantajları nedeniyle uygulanan 3 tür döküm tekniği vardır28.

4.3.2.1. İçi-dolu Döküm (Masif Döküm)

Başlangıçta bu tür döküm, taş ya da kilden hazırlanmış üstü açık kalıplarayapılmıştır. Taş kalıbın en önemli özelliği sıcak maden döküldüğünde çatlamaması vekil kalıplarda olduğu gibi her keresinde yeni bir kalıp hazırlamayı gerektirmemesidir.Ancak, taştan kalıp yontmak hem zor hem de zaman alan bir iş gerektirdiğinden dökümiçin genellikle kil kalıplar tercih edilmiştir. Kil, ıslakken kolayca biçimlendirilebilen birmalzemedir; yüksek ısıda fırınlanmış kilin erime noktası madenlerin ergimenoktasından çok daha yüksek olduğundan döküm kalıpları için kil, çok uygun birmalzeme türüdür.

Dökümden iyi sonuç almak için dökülen madenin yavaş yavaş soğutulmasıgerekir. Üstü açık kalıplara döküm yapılınca maden çok çabuk soğuyup donar vesonuçta kaliteli bir ürün elde edilemez. Kısa sürede üstü açık kalıpların sakıncasını farkeden eskiçağ ustaları, kalıpların üzerine yassı bir taş parçası veya kilden yapılmış birkapak koyarak döküm yapma yönünü benimsemişlerdir.

28 Başaran, 1998: 202.

18

Bakır alaşımlarının özellikle de tuncun keşfinden sonra döküm tekniğinde hızlıgelişmeler sağlanmıştır. Tunç döküm için çok elverişli bir madendir. Erimiş tunçdökülürken bakır gibi gazlanıp, kabarcıklaşmaz ve kalıbın en küçük girintilerinin içinedek yayılır. Soğurken hacmi küçülen tuncun, kalıptan ayrılması da daha kolay olur.

Dökümün yapıldığı kalıp tek parça ise, maden donduktan sonra kalıbın kırılarakçıkarılması gerekir. Tunç Çağı’nın başlarında (MÖ 3000’lerde) iki veya çok parçalıkapalı kalıplara döküm yapma yöntemi icat edilerek, aynı kalıpların birçok kezkullanılması sağlanmıştır. Çok parçalı kapalı kalıba döküm için, önce istenen eserinkilden bir modeli yapılır; sonra da bu modelin üzerine yine kilden bir dış kalıphazırlanır. Dıştaki kalıba erimiş madenin döküleceği ve hava kabarcıklarınınçıkabileceği delikler açılır ve kalıp iki veya dört parçaya kesilerek modelin üzerindençıkarılır. Bu kalıp parçaları tera-kota sertliğine gelinceye dek fırında pişirilir ve sonratekrar birleştirilerek dıştan bir telle sıkıca bağlanır. Bundan sonra da kalıbındeliklerinden içeriye erimiş maden akıtılarak döküm yapılır. Yavaş yavaş soğumayabırakılan maden iyice donduktan sonra çok parçalı kalıp figürinin üzerinden ayrılır. Buyöntemle dökülen eserlerin üzerinde kalıpların ek yerleri ince bir çizgi halinde belliolur. İçi-dolu (-masif) döküm tekniğiyle yapılan eserler hem ağır hem de çok madenharcandığı için pahalıya mal olmaktadır. Bu yöntemle büyük boy eserler yapılabildiğihalde (Örn. Delphili Arabacı gibi) masraflı olmaları nedeniyle masif döküm daha çokküçük figürinlerin yapımında benimsenmiştir.

4.3.2.2. İçi-boş Döküm

İçi-boş döküm tekniğinde kil kalıbın içine yine kilden hazırlanmış bir çekirdekyerleştirilir ve döküm çekirdek ile dış kalıp arasına yapılır. Dış kalıp tek parça ise,maden donduktan sonra kalıbın kırılarak çıkartılması gerekir; dış kalıp çok parçalıysadökümden sonra bu parçalar kırılmadan çıkartılarak birçok kereler daha kullanılabilir.Çekirdeğin döküm sırasında yerinden oynamaması için, çekirdek dış kalıba madeniçivilerle tutturulur. Ancak, bu çivilerin erime noktası heykelin döküleceği alaşımınerime noktasından daha yüksek olan saf bir madenden olması zorunludur; aksi haldesıcak alaşım kalıba döküldüğünde çekirdeğin tutturulduğu çiviler de eriyerek eserinyapısına karışabilir ve dökümün bozulmasına yol açabilir. Döküm öncesinde dış kalıbaaçılacak delik ve kanallar hem madenin akıtılmasını hem de erimiş maden içindeki havakabarcıklarının dışarı çıkmasını sağlar. Eserde hava kabarcıklarının kalmaması için, iççekirdeğe de küçük deliklerin açılması gerekir. Çekirdeğin ve dış kalıbın yapıldığıhamura kum, kiremit kırıntısı, talaş, kemik tozu, saman ve şamot gibi katkı maddelerikarıştırılır, böyle bir kil çamuru sünger dokulu olduğundan, hava kabarcıklarının dışarıatılmasına yardımcı olur. Kilden yapılan kalıbın ve çekirdeğin, dökümden öncetamamen kurumuş olması ön koşuldur; aksi durumda, sıcak maden döküldüğündebuharlaşma olur ve bu nem madenin yüzeyini korozyona uğratıp bozabilir. Kalıp veçekirdek açık havada kurutulurken kil yer yer çatlar. İri çatlaklar derhal sıvanarakonarılır, küçük çatlaklar ise döküm sırasında havanın çıkmasına yardımcı olduğu içinbırakılır. Kurutulan kalıplar dökümden önce yüksek ısıda tera-kota sertliğine gelinceyekadar fırınlanır ve kalıplar henüz sıcakken içlerine maden akıtılarak döküm yapılır29.

29 Başaran, 1998: 203–204.

19

4.3.2.3. Balmumu Döküm (Cire Perdue)

MÖ 3. binin ilk çeyreğinde yeni bir döküm tekniği icat edilmiş; balmumununkullanıldığı bu teknikle içi-boş ya da içi-dolu, büyük veya küçük en karmaşık biçimlerinbile dökümle yapılabilmesi sağlanmıştır. Bu teknikle dökülecek eser küçük boyutlu ise;içi-dolu döküm; büyük ise içi-boş döküm yöntemi uygulanır:

4.3.2.3.1. Cire Perdue ile İçi-Dolu Döküm

Cire Perdue ile içi-dolu döküm yapmak için, önce balmumundan istenilenbiçimde bir model hazırlanır. Sanatçı eserin pozitifini işlediği için mum üzerindekolaylıkla çalışabilir; sonra da bu modelin üzeri kil ile sıvanır ve kile küçük delikleraçılır. İçi balmumu ile dolu bu kalıp, baş aşağı çevrilerek sıcak fırına atılır. Bir yandankil kalıp pişirilirken öte yandan ısıyla eriyen balmumu deliklerden dışarı akar. Kalıpsertleşince fırından alınır ve daha sıcakken balmumundan boşalan yere yine aynıdeliklerden erimiş maden akıtılır. Maden donduktan sonra kil kalıp kırılarak eserinüzerinden çıkarılır.

4.3.2.3.2. Cire Perdue ile İçi-Boş Döküm

Cire Perdue ile içi-boş döküm yapmak için, önce istenilen eserin biçimine yakınbiçim ve ölçülerde kilden bir çekirdek hazırlanır; sonra bu çekirdeğin üzerine dökülecekeserin kalınlığında bir balmumu tabakası sıvanır. Bundan sonra ılık aletler kullanılarakbalmumuna içteki çekirdeğin biçimi verilir. Arzu ediliyorsa mumun üzerine kabartmaveya oyma desenler de yapılabilir. Sonra balmumunun yüzeyi önce bir kat kil, sonra dabir kat kaba kil ile sıvanır. Çekirdek ile dış kalıp birbirlerine, arada kalan balmumutabakasını da delip geçen ince ve uzun maden çivilerle tutturulur. Dıştaki kil kalıbadelikler ve kanalcıklar açıldıktan sonra, kalıp baş aşağı olarak fırına sürülür. Bir yandançekirdekle dış kalıp arasındaki balmumu eriyip akarken, bir yandan da kil kısımlarpişirilir. Sonra kalıp fırından alınır ve mumdan boşalan yere, gene aynı deliklerdenerimiş maden akıtılarak döküm yapılır. Maden donduktan sonra kil kalıp kırılır;çekirdekte parçalanarak eserin içinden çıkarılır. Döküm sırasında döküm kanalcıkları ilehava delikleri de madenle dolduğundan, kalıp kırıldığında eserin üzerinde çivi gibiçıkıntıların kaldığı görülür. Bu çıkıntılar dipten kesilir, yerleri törpülenerek düzeltilir.İçi-dolu ve içi-boş Cire Perdue yöntemlerinde, orijinal model balmumundan yapılmışolduğundan bu model her sefer ısıyla eriyerek yok olur.

4.3.2.3.3. Cire Perdue ile Çok Parçalı Kalıba Döküm

Klasik Çağda, orijinal modelin kil veya tahtadan yapıldığı aynı modelindefalarca kullanılabildiği bir Cire Perdue yöntemi geliştirilmiştir. Orta Çağ’da dakullanılan bu teknikte önce istenen eserin modeli kil veya tahtadan hazırlanır ve bumodelin üzerine kilden çok parçalı kalıp yapılır. Sonra parçalı kalıplar açılarak içtekiana model dışarı çıkarılır ve bir başka sefer kullanılmak üzere saklanır. Model biçimininnegatif olarak çıkmış olduğu parçalı kalıpların içi, dökülmesi istenen eserin kalınlığındabalmumu ile kaplanır ve orta yere yine kilden yapılmış bir çekirdek figür yerleştirilir.Parçalı kalıplar balmumu üzerine sıkıca bastırılarak, eserin biçiminin bu kez pozitifolarak balmumu üzerine çıkması sağlanır. Bundan sonra parçalı kalıplar balmumu

20

üzerinden alınır ve balmumu üzerine bir kat ince, bir kat da kaba kil sıvanarak tek parçakapalı-kalıp yapılır. Bu kalıba delikler ve kanallar açılarak kalıp baş aşağı çevrilerekfırınlanır. Isı ile eriyen balmumu dışarıya aktıktan sonra, kalıp fırından çıkarılır veboşalan yere erimiş maden akıtılarak döküm yapılır. Maden donunca tek parçalı dışkalıp kırılarak çıkarılır ve döküm yollarına dolmuş olan, eser üzerindeki çıkıntılardipten kesilerek düzeltilir. Bu döküm tekniğinde dış kalıp olarak çok parçalı kalıplar dakullanılabilir. Ancak, çok parçalı kalıplar eser üzerinde çizgi halinde izler bıraktığı için,çoğu zaman kalıp izi bırakmayan tek parça kalıp tercih edilmiştir.

Döküm hangi teknikle yapılırsa yapılsın, çok büyük heykeller genellikle bir kaçparça halinde dökülür ve sonra da bu parçalar kaynakla birleştirilirdi. Romalılarınölünün yüzünden balmumundan aldıkları masklara “imagine” (=İmaco) adı verilir.Daha sonra bunlardan yararlanılarak “portre”ler yapılırdı30.

5. MADENİ ESERLERİ TARİHLEME METOTLARI

5.1. Spektrografik Analiz-Termolüminesans (Isıl Işıldama)

Madeni eserler üzerinde uygulanan bir tarihleme yöntemidir. Ayrıca cam, fayansve çömleklerle, obsidiyen eserlerde de uygulanılabilinir. Kuantatif Spektrografikanalizin yapılmasında spektral aleti, buna bağlı bir fotometre, büyütme gücü yüksek birprojeksiyon makinesi ve otomatik olarak aynı anda çalışan iki fotoğraf makinesikullanılır. Maddelerin içindeki enerjinin maddenin ısıtılması sonucu ışıldama ilkesinedayanır31. Maddelerin içindeki enerji birikimleri ısıtıldıkları zaman, bu enerji birikimleriışık olarak çıkar. İncelenecek madde önce ışınlarla bombardıman edilir, 100 santigrattanitibaren ısıtılır. Bunu takiben radyasyon verilir. Elde edilen Arkeolojik doz yıllık dozabölünerek maddenin yaşı tespit edilir32.

5.2. Stil Kritiği

Genelde plastik eserler üzerinde uygulanmakla birlikte madeni eserler üzerindede uygulanır. Bu yöntemde belirli dönemlerde karşılaşılan belirli özelliklerdenfaydalanılır. Eserlerin taşıdıkları bütün özellikler (giysi kıvrımı anatomik yapı vb.) diğereserlerde görülenlerle karşılaştırılarak benzer ve farklı yönleri belirlenir; bunlardönemin genel gelişimi içerisinde değerlendirilir. Stil kritiğiyle eserin yapım yılı, bölgeve ekol özellikleriyle, yapımcısı da belirlenmeye çalışılır33.

5.3. Arkeometri (=Arkeolojik Ölçme)

Arkeolojik kazılarla yüzey araştırmalarında ortaya çıkarılan buluntularınkimyasal analiz ile matematiksel modelleme ve istatistiksel analiz yoluyla incelenipdeğerlendirilmesini ifade eder34.

30 Başaran, 1998: 204–205.31 A.g.e. 31.32 Saltuk, 1997: 175.33 Başaran, 1998: 31.34 A.g.e. 37.

21

2. BÖLÜM

22

1. NEOLİTİK ÇAĞ ANADOLU MADENCİLİĞİ

Diyarbakır’ın Ergani ilçesi yakınlarında bulunan Çayönü’ndeki Hücre PlanlıYapılar evresinin sonlarına doğru görülen çakmak taşı ve obsidyenden (volkan camı)bıçak, orak, kazıyıcı ve delici; kemikten iğne, bız, iğne, taş aletleri tutturmak için sap vebilezikler yapan bu insanlar, sınırlı ölçüde de olsa çevresinden rahatlıkla derleyebildiğimalahit ve bakırı işleyebilmiş35, bakır ve malahit’ten dövülerek yapılmış bız parçaları,telden dövülmüş iğneler, boncuklar ve ufak kürecikler Neolitik çağda insanların madenkullanmaya geçmiş olduklarını kanıtlamıştır. Ancak, bu maden kullanımı yaygındeğildir ve çok ilkel olduğu anlaşılan yöntemlerle (ısıtma ve dövme) yapılmaktadır.

Çayönü Kazısının, değerlendirmesi yapılırken; madenciliğin sanılandan çokönce başladığı, insanların kilden çanak çömlek yapımını bulmadan önce, bakır gibimadenleri ısıtarak biçimlendirdiklerinin anlaşılması ile ortaya çıkmıştır. Kuşkusuzbunda yerleşmenin Ergani bakır madenine olan yakınlığı ve çevrede doğal bakırkülçelerine yüzeyde bile sık rastlanması önemli etkendir. Daha çok bezeme amaçlı vetakı olarak değerlendirilen, malahit, tipolojik olarak benzeri olan taş buluntular ile aynıyöntemle işlenmiştir. Buna karşılık doğal bakırın hem işleme tekniği hem de kullanılışıfarklıdır; bakır önce ısıtılıp dövülerek levha haline getirilmiş ve daha sonra olasılıklakemikten bir sapın çevresinde döndürülerek bız, iğne, boncuk gibi biçimlere sokulmuş,en sonunda da yeniden dövülerek yapım izleri giderilmeye çalışılmıştır. Bu teknolojikaçıdan pyrometallürji olarak kabul edilmektedir. Maden buluntularının arasında çeşitliboncuklar, kakma ve levhalar, daha ender olarak kanca, bız ve iğneler görülür (Çayönüinsanlarının ısı ile deneyler yaptığı, maden ve kireç buluntularından anlaşılmaktadır)36.

Konya ili, Çumra ilçe merkezinin 11 km kuzeyinde bulunan Çatalhöyük’te kadınmezarlarına boya paletleri, doğal camdan aynalar, kemik iğneler, yeşil taştan minikgerdançeler, pişmiş toprak, bakır ve çeşitli taşlardan boncuklar bırakılmıştır. Bakır vekurşundan, boncuk, yüzük, olasılıkla iğne ve bız yapımında yararlanılmıştır37.Çatalhöyüğün, Anadolu’dan hatta komşu ülkelerden soyutlanmış bir kültür olmadığı,Neolitik çağda dahi gelişkin bir ticaret yaşamının var olduğu, bulunan çeşitli eşyadananlaşılmaktadır. Örneğin, Akdeniz kökenli bazı deniz hayvanı kabukları, Erganimadeninden gelen bakır, Toroslar’dan (Gülek Boğazı) çıkarılan kurşun, Suriye’dengetirilen tablasal çakmak taşı, İç Anadolu’da bulunan türkuaz benzeri apatit taşı, uzakve yakın çeşitli merkezler arasında gelişkin bir ticaret ağının kurulmuş olduğunuvurgulamaktadır38. Orta Toros bölgesi izotop analizleri 1981 yılında arkeometalürjik vearkeolojik araştırmalara dahil edildi39.

Maden işçiliğinin ilk örnekleri de Çatalhöyük’te ortaya çıkarılmıştır. Kurşun vebakırdan yapılmış bazı boncuk ve iğne gibi küçük eşyalar metalürjinin ilk örnekleridir.Diğer yandan Çatalhöyük’teki duvar resimlerini yapmak için kullanılan boyalarınüretilmesinde de çeşitli minerallerin gerekli olduğu düşünülürse, Neolitik çağda dahiinsanların bazı madenleri işleyebilme düzeyine eriştiklerini söylemek mümkündür.

35 Sevin, 2003: 23–30.36 Savaş, 2006: 16-17.37 Sevin, 2003: 55–57.38 Dinçol, 1982: 13.39 Yener, 2000: 76.

23

Duvar resimleri beyaz badanalanmış ve perdahlanarak parlatılmış bir zemin üzerine yağile karıştırılarak elde edilen ve genellikle maden kökenli olan, kırmızı, sarı ve siyahrenkli doğal boyalarla yapılmıştır (Res. 2)40. Çatal Höyük’te, demir oksidi (kırmızı,kahverengi ve sarı toprak boya), bakır (açık gök mavisi, malaşit yeşili), cıva oksidi(zincifre kırmızısı), hamatit kırmızısı, manganez moru ya da erguvan, gri için kurşungibi madenlerden elde edilen, bir sıra renkli boya kullanılıyordu. Dipyüzey, fildişi ya dadonuk beyaz renktedir ve bu, diluviyal deniz kumundan çıkmaktadır. Siyah ise odunisinden elde edilmekteydi41.

Aşıklıhöyük Aksaray il merkezinin 25 km güneydoğusunda, Kızılkaya köyüyakınlarında ve Melendiz çayının kıyısında yer alır. Ölülerini yerleşme içine ve mekântabanlarının altına, ayaklan karna çekilmiş durumda (hocker) gömen bu insanlarmezarlara armağan olarak yarı değerli taşlardan ya da bakırdan kolyeler ve yüzüklerbırakıyorlardı. Dövülerek ince bir levha haline getirildikten sonra bükülüp yuvarlatılmışbakır boncuklar madencilikteki ilk adımları temsil etmektedir42.

2. KALKOLİTİK ÇAĞ ANADOLU MADENCİLİĞİ

Khalkos = bakır ve lithos = taş sözcüklerinden türetilerek Kalkolitik yani“Bakır-Taş Çağı” adı verilen43 bu dönem üç evre gösterir. Erken Kalkolitik 5500–4500Orta Kalkolitik 4500–4000 Geç Kalkolitik 4000–300044. Bu çağın en önde gelenözelliklerinden birisi bakır aletlerin giderek taşın yerine geçmeye başlamasıdır. GeçNeolitik’ten Erken Kalkolitik Çağ’a geçişte Anadolu’da teknik gelenekler açısındankültürel bir kesintiden söz edilemez; aksine bir gelişim, devamlılık söz konusudur. Bunakarşılık her iki dönem arasındaki en belirgin özellikler madencilikte karşımıza çıkar.Örneğin döküm tekniği ile iki ayrı maden filizinin birlikte eritilerek kullanılışıKalkolitik Çağ’ın ortaya koyduğu yenilikler arasındadır45. Başlangıçta doğal halde elegeçirilen altın ve bakıra tıpkı taş aletlerde olduğu gibi çekiç darbeleriyle şekil verilirdi.Bu teknikle, ince plakalar haline getirilen madenden takı ve süs eşyası yapılmayabaşlandı. Madenin gerçek yapısı sonra anlaşıldı ve yüksek ısıda eridiği keşfedildi.İnsanlar, dağlarda taş ve toprakla karışık bulunan maden filizlerini yüksek bir ateşleeritmişler; elde edilen kızgın madeni, istediği aleti elde etmek amacıyla taştan yaptığıkalıba dökmüşlerdir. Kalkolitik dönem için bu büyük bir başarı sayılmıştır46 (Res. 3a ve3b).

Erken Kalkolitik Çağ’a ait Karaman yakınlarındaki I. Can Hasan’da bakırişçiliği gelişmiştir. Evlerden birinde 45 yaşlarında yanmış bir cesedin yanında bulunansom bakırdan sap delikli topuz türünün en erken örneğidir47.

Çukurova’nın Ubeyd Kültürü’nün etkisinde kaldığı 4900 yıllarına doğruYümüktepe (XVI) güçlü bir kale durumuna getirilmiştir. Burada, ağız kısmı değişikmetalden yapılmış, saf bakırdan bir keski bulunmuştur. Bu, Anadolu’daki döküm

40 Dinçol, 1982: 13.41 Naumann, 1998: 121.42 Sevin, 2003: 38–40.43 A.g.e. 78.44 Başaran, 1998: 34.45 Sevin, 2003: 78.46 Yıldırım, 2004: 28–29.47 Sevin, 2003: 87.

24

teknolojisiyle üretilmiş en eski metal alettir48. Alınan sonuçlara göre, Anadolu’da“ekstratif” madenciliğin başlangıcı ve maden döküm tekniğinin görülmesi ilk defaMersin Yümüktepe’de söz konusudur. XVI. kültür tabakası maden buluntuları dünyanınilk aletlerini oluşturmakta ve böylece madenin günlük yaşama girdiğinibelgelemektedirler: iki keski, bir balta ve beş rulo başlı iğne bakırdan dökme tekniği ileyapılmış ve daha sonra çekiçlenerek son şekli verilmiştir. Kullanılan bakır isecevherden izabe yoluyla kazanılmıştır49.

Geç Kalkolitik Çağ’ın sonlarına doğru (3700–3500) Doğu Anadolu’nun enyoğun yerleşilmiş ve en gelişmiş köşesi yine Malatya-Elazığ bölgeleridir. Altınova’daNorşuntepe, Çayboyu ve Korucutepe, Malatya’da da Arslantepe (VII) bu dönemin asalyerleşme yerleridir50. Fırat kıyısındaki Değirmentepe Höyüğünde (11–6) yoğun birbakır üretimi yapılmıştır51. Değirmentepe’deki Geç Ubaid safhasından bir bakıratölyesi, Fırat’ın üzerinde Norşuntepe’den (Keban Bölgesinde) bakır atölyesi olaraksadece kısa ön raporlardan bilinir52. Arslantepe’de bakırı arsenikle belirli oranlardabirleştirerek tunç yani yeni bir alaşım yapma teknolojisi de ortaya çıkmıştır. GeçKalkolitik Çağ’ın sonlarında Keban yöresindeki Korucutepe olasılıkla yabancı göçebebir grup tarafından tahrip edilmişti. Önceleri iyi bir biçimde iskan olunan yerleşmeyerini yakıp yıkan bu insanlar tepeyi de bir mezarlık alanı haline getirmişlerdi. Kerpiçbloklarla sınırlanan bu mezarlardan biri kuzeyin kurgan türü gömülerini andıran birbiçimde ahşap bir çatıyla kaplanmıştı. Gümüş, bakır ve demirden zengin mezararmağanları belki de göçebe kabile reislerinin güçlerini simgelemekteydi53.

Geç Kalkolitik Çağ’a ait İzmir Cumaovası’ndaki Baklatepe ile Urla’dakiLimantepe höyükleri insanları maden kullanmasını biliyorlardı ve kültürleri BatıAnadolu yöresine özgü nitelikler taşıyordu. Geç Kalkolitik Çağ Batı Anadolu’suyerleşme yerlerinden Aphrodisias (VIIIA) da ilk kez olarak bakırdan aletler de yaşamıkolaylaştırmaya başlamıştı54. Beycesultan’da erken devirlere ait katlardan birinde çıkanmadeni eşya topluluğu ayrı bir belgededir. Bir çömlek içine konmuş bu eşyalar, birhançer parçası, bir orak, iki bız, üç iğne, birkaç parça dövülmüş bakır ile bir gümüşyüzükten meydana gelen bir koleksiyon oluşturmaktadır. O zamanın değerli bir madeniolan bakırın, böyle gündelik yaşamda kullanılabilen eşyaların yapımına harcanabilmişolması, bu madenin eskiye oranla daha bol bulunabildiğini kanıtlamaktadır55. Hacılardaçakmaktaşı aletlerin yapımı herhalde gittikçe daha çok kullanılan bakır karşısındagerilemiştir56. Geç Kalkolitik Çağ yerleşmelerinden Göller Yöresi’ndeki Kuruçay (6A–5) V. bin yılın başlarına doğru meydana gelen istilayı izleyen uzunca bir boşluktansonra kurulmuştur. Bu dönemde ilk kez arıtılmış bakırdan mızrak ucu, bıçak, balta,keski ve iğne gibi dökme aletler ortaya çıkar. Radyokarbon belirlemelerine göreKuruçay Geç Kalkolitik yerleşmeleri 3800–3200 yılları arasına tarihlenir57.

48 Sevin, 2003: 99.49 Yalçın, 2000: 109 vd.50 Sevin, 2003: 107–108.51 A.g.e. 100.52 Savaş, 2006: 15.53 Sevin, 2003: 108–109.54 A.g.e. 102–104.55 Dinçol, 1982: 14.56 A.g.e. 14.57 Sevin, 2003: 104–106.

25

Geç Kalkolitik Çağ yerleşmelerinden Samsun’un Bafra ilçesi yakınlarındakiİkiztepe MÖ 4300–3200 arasına tarihlenir. Eserlerin hepsi saf denilecek bakırdanyapılmıştır58. İkiztepe bu dönemde Anadolu’ya yayılmaya başlayan Kuzey Ege veBalkan etkili merkezler arasındadır. Burada ilk kez madenciliğin başladığına ilişkinkanıtlarda bulunmuştur. Bakırdan süs, dikiş ve balık iğneleri, bızlar, bilezikler,boncuklar ve spiralli bir askı, bu yörede İlk Tunç Çağı’nın sonlarına değin sürüpgidecek bir madencilik geleneğinin en erken temsilcileridir59.

3. TUNÇ ÇAĞI ANADOLU MADENCİLİĞİ

Bakırla kalayın karışımı olan Bronz, (=tunç) bu dönemde alet ve kap yapımındakullanılır. Anadolu’da bronz çağ üç evre gösterir. Erken Tunç Çağı 3000–2500 OrtaTunç Çağı 2500–2000 Geç Tunç Çağı 2000–1200. Önemli merkezleri Kültepe,Horoztepe, Etiyokuşu, Ahlatlıbel, Alacahöyük, Boğazköy, Alişar, Dündartepe,Mahmatlar, Lidarhöyük, Troia ve İkiztepe’dir60.

Anadolu metalürjisinin en önemli dönemi İlk Tunç Çağı olarak bilinen MÖ 3.binyıldır. Bu dönemde metalürji tarihinde ilk kez tunç eserlerin üretimi başlar. Bilinenilk tunç eserler MÖ 3. binyılda anadolu’da Troia, Alacahöyük, Horoztepe, Ahlatlıbel,Kilikya ve Amuk Yerleşimleri ile Mezopotamya’da bulunmuştur.anadolu veMezopotamya yerleşimlerinde ortaya çıkan metal eserler insanlık tarihinin en eski bronzeserlerini oluştururlar ve olağanüstü bir ustalıkla üretilmişlerdir61.

Bu çağ’da, üretim ekonomisinin gelişiminde madencilik en önemli aşamalardanbiridir. Çünkü tunç gibi alaşımları yapabilmek için gerekli bakır ve kalay gibimadenlerin zaman zaman uzak bölgelerden sağlanması ve karmaşık üretim teknolojisiileri düzeyde uzmanlaşmayı gerektirmektedir. Bu dönemde Anadolu’daki toplumsalörgütlenme coğrafi nedenlerle komşu Mısır ve Sümer’dekinden daha küçük çaptaydı vebölgesel karakterini hala koruyordu. Bu yeni dönem, önceki çağların tarım,dokumacılık, çömlekçilik vb. buluşlarına, daha etkili silahların üretilmesini, daha incesüs eşyalarının yapılmasını olanaklı kılan bakır-arsen ya da bakır-kalay alaşımı yanituncu eklemişti.

İlk Tunç Çağına ait Güneydoğu Anadolu’da Fırat kıyısındaki Lidarhöyük’tecesetlerle birlikte mezarlara çok sayıda çanak çömlek, tunçtan bilezikler ve iğnelerle taşve deniz kabuğundan boncuklar bırakılmıştı.

Kuzeybatı Anadolu’nun beylik merkezi olan Troia sanatta büyük bir gelişmegöstermiş, madencilikte dökme ve dövme tekniklerini geliştirmişti. Bunun en iyi kanıtıH. Schilemann’ın yanlışlıkla “Priamos gömüsü” adını verdiği, dönemin son evresine(IIg) ilişkin hazinedir.

58 Bilgi, 2001: 3.59 Sevin, 2003: 107.60 Başaran, 1998: 34.61 Özbal, 2005: 11.

26

Alacahöyük kral mezarlarında Troia hazineleriyle çağdaş zengin mezararmağanları altın, gümüş, elektron, tunç ve demirdendir. Son derece karmaşık vegelişkin dövme, dökme teknikleriyle üretilmiş bu eserler Anadolu halkının III. bin yılınikinci yarısı içinde ulaştığı yüksek teknolojinin en canlı tanıklarıdır. Bu türde tunç vedeğerli madenden buluntularına Alacahöyük mezarlarının sonları ile çağdaş olarak,Alacahöyük yakınındaki Kalınkaya, Eskiyapar, Amasya yakınındaki Mahmatlar, Tokat-Erbaa yakınındaki Horoztepe ve Eskişehir yakınındaki Demircihöyük’ün mezarlığındarastlanmıştır. Bunların yanında, Geç Kalkolitik Çağ’da başlayan Karadeniz yöresimadenciliğinin İlk Tunç Çağı boyunca faal olduğu saptanmıştır. Samsun’un Bafra ilçesiyakınındaki İkiztepe’de mezar armağını olarak ele geçirilen arsenikli bakıralaşımlarından yapılmış ve bu yöreye özgü özellikleri ağır basan çok sayıda silah, aletve takı türleri metalürjinin bu yörede Geç Kalkolitik Çağ’dan itibaren başlayan köklügeçmişine tanıklık etmektedir.

Orta Karadeniz Bölgesi halkının metal eserleri (Bu metal eserlerin büyükçoğunluğunun arsenli bakırdan yapılmış olduğu yapılan analizler sonucunda ortayaçıkmıştır) yerel olarak yapıkları da kazılarda ele geçirilen, fakat henüz yetersiz sayıdakimadencilik aletlerinden açıkça bellidir. Hiç olmazsa İkiztepeliler’in metal eseryapımında kullandıkları madeni ingot, yani külçe halinde elde etmiş olmalıdırlar. Çünkükazılar sırasında herhangi bir maden filizi kalıntısı veya cüruf bulunmamıştır. Henüzişlenmemiş bir külçeye de rastlanılmamışsa da eserlerin yerleşmenin ortak malı olananıtsal fırınlara sahip atölyelerde (Res. 4a) yapılmış oldukları, böyle atölyelerincivarında bulunan çanak (Res. 5a) veya bardak biçimli potalardan (Res. 5b), taş (Res. 6ave 6b) veya kil (Res. 6c ve 6d) kalıplardan, master taş modellerden (Res. 7), zımparataşı(Res. 8), değişik özellikli bileytaşlarından (Res. 9) ve filiz zenginleştirme taşından (Res.10) açıkça anlaşılmaktadır. İkiztepeliler’in metalleri, yapılan yüzey araştırmalarısonucunda, Merzifon yakınındaki Tavşan Dağı’nda yer alar Bakırçay (Res. 11) bakıryataklarını işleten yerel madencilerden sağladıkları olası gözükmektedir. Buradakiyüzeye çok yakın, demir de içeren bakır madeni filiz yatakları (Res. 12) ile yüzlerce binton ağırlığındaki cüruf kalıntıları (Res. 13) ve küçük maden galerileri (Res. 14) eski çağmadenciliğinin delili olarak kabul edilmelidir. Bakır gibi arseniğin de yine bu bölgedeBakırçay’ın yakınındaki Peynirçay Vadisinin batı yamaçlarındaki Bakacak TepesiPırasakaya mevkiinde (Res. 15) ve Durağan-Sinop yakınındaki (Res. 16) yataklardanelde edilmiş olmalıdır (1998 yaz aylarında geliştirilen yüzey araştırmasında bu antik çağarsenik yatakları keşfedildi). Arseniğin bu bölgede antik çağda da üretildiğinicoğrafyacı Strabon açıkça yazmaktadır ve ocaklarda çalıştırılan esirlerin kısa zamandaöldüğünden de söz etmektedir (Bakırçay’ın hemen batısında Gümüşhacıköy ilçesininGümüş Köyü civarında arsenik içeren yatakların bulunduğu ve bunların hiç olmazsaRoma Çağından beri işletildiği bilinmektedir. Strabon bugünkü adı Osmancık olanPimolisa yakınındaki maden ocaklarından bahsetmekte ve günümüzde İnegöl Dağıolarak adlandırılan Sandarakurgion dağının eteklerindeki muazzam mağaralarda esirlerçalıştırıldığı ve maden galerilerindeki havanın, cevherin kokusu nedeniyle öldürücü vedayanılmaz olduğundan işçilerin kısa zamanda ölüme mahkûm olduklarını söyler.Gümüş köyündeki tonlarca ağırlıktaki cüruf yığınlarından alınan örneklerin analizindenGümüş yakınındaki maden yataklarında yoğun miktarda kurşun, gümüş ve özelliklearsenik metallerinin var olduğu görülmüştür). Bu ölüme olasılıkla arsenik buharı nedenolmuş olmalıdır. Ancak, babadan oğla devam ettirilerek üretilen metallerin elde edildiğibu bölgeleri, İkiztepelilerin nasıl kontrol altında tuttuklarını bilmek mümkün değil. Bu

27

işletmeler kendi kontrolleri altında değilse külçeleri almak için büyük olasılıkla değiş-tokuş yaptıklarını ve aldıkları külçe metal karşılığında da işlenmiş deri ve kumaş vermişolabilirler62.

Karadeniz Bölgesi’nin Orta Karadeniz bölümünde yer alan Tokat (bölgesi),Anadolu’daki eski yerleşim merkezlerinin dışında kalan ve ilk Bronz Çağı’na ait bakırcevherlerinin ergitilmiş olduğu önemli bir yerdir63.

Anlaşılacağı üzere İlk Tunç Çağı’nın ikinci yarısı içinde biri Troia ve Egedünyası içinde, ötekiyse Orta Anadolu ve Karadeniz bölgelerinde yer alan başlıca ikimadencilik okulu söz konusudur. Birbirleriyle ilişki kurduğu anlaşılan bu okullardandoğudakinin köken olarak, bakır madeninin bol olduğu Merzifon, Tokat, Amasyayörelerine dayandığı ve Alacahöyük’e de buradan gelen göçmenlerce taşındığı sanılır.

İlk Tunç Çağı’nda Mezopotamya ile artan ilişkiler sonucunda madenciliktekniklerinin çok geliştiği, altın, gümüş, bakır, tunç, elektron ve hatta demirin bileustalıkla işlenebildiği bu dönemde madenciliğin gelişmesi uzmanlık gerektiren yenimeslek gruplarının belirmesine, buna bağlı olarak iş bölümüne dayanan kent yaşamınınbaşlamasına neden olmuştu64. Anadolu, komşu toplumların yazılı belgelerindensağlanan ilk bilgilere bakılacak olursa, Önasya’nın özellikle Mezopotamya’nın ahşap,bakır, gümüş ve altın gereksinmesini karşılayan bir hammadde deposu durumundaydı.Akad kralı Sargon’un (MÖ 2340–2284) kahramanlıklarını anlatan ve tarihsel içerikli“Şar Tamhari” metinleri denen vesikalar, Sargon’un sedir ormanları (Amanos Dağları)ve Gümüş dağlarına (Toroslara) yani Anadolu’nun güneydoğu sınırlarına kadargeldiğinden bahsetmektedir65.

Anadolu’da madenciliğin yaygınlaşması, daha çok eskilerden beri madenlerin,özellikle bakırın, az da olsa kullanılmasından kaynaklanan uzun bir sürecin sonucudur.Bakır eşya hep yeniden eritilerek tekrar tekrar kullanıldığı için, arkeologlar, armağanolarak mezarlara konmuş veya yangın gibi bir felaketle tahrip edilmiş bir yapıdabırakılmak zorunda kalınmış değilse, bakır eşyaya çok sık rastlamazlar. Bu bakımdan,Eski Tunç çağının ilk iki evresinde madenciliğin önem kazanmış olduğu, ele geçen tunçeşyanın sayısının fazla oluşundan çok, taş aletlerin ortadan kalkmış olmasından ve buçağların parlak perdahlı yüzleri, madeni kulpların benzeri kulpları, keskin omurgaları,akıtacaklarındaki sert kıvrımlar ve üzerlerindeki oluk ve yiv biçimindeki bezemeleriyleaçıkça madeni kapları taklit eden çanak-çömleğinden anlaşılmaktadır.

Metalürji alanındaki büyük gelişmeler, özellikle İç Anadolu’nun kuzeykesiminde ortaya çıkarılan buluntular yardımıyla kanıtlanmaktadır. Anadolu’da buçağda madencilik eserleri açısından Kafkasya ile bağlantısını açıkça belli etmektedir.Kafkasya’nın Kuban bölgesindeki Maikop’ta Kurgan adı verilen mezarlarda bulunanmadeni eşya ile İç Anadolu’nun kuzey kesimindeki Alacahöyük ya da Horoztepe gibimerkezlerde gün ışığına çıkarılan madeni eşyalar arasındaki benzerlik, metalürjialanında gelişkin bir ustalık düzeyine ulaşmış toplumun Kafkasya’dan Anadolu’ya

62 Bilgi, 2001: 13–15.63 Kaptan, 1979–1980: 150 vd.64 Sevin, 2003: 116 vd.65 Yıldırım, 2004: 101–102.

28

yayılmış olmasıyla açıklanmak istenmektedir. Gerçekten de, bu eserlerin yaratıcılarıgenellikle kabul edildiği gibi Anadolu’nun yerli halkı olan Hattiler midir, yoksa halkHattili’dir de, bu madencilik bilgisini getirenler Alaca mezarlarının sahipleri olanyönetici sınıftan kişiler Hititler’in öncüleri ve onlarla aynı soydan olan Hint-Avrupakökenli insanlar mıdır? Yoksa bütün benzerlikler Neolitik çağdan beri var olan bölgelerarası ticaret nedeniyle oluşan bir kültürel etkileşmenin sonucu mudur? Henüz bunlarıncevabını kesinlikle veremiyoruz, ama bilinen bir gerçek şudur ki, tarihöncesiAnadolusu, insanlığın gelişiminde saptanabilen tüm aşamaları yaşamış şanslı bir toprakparçasıdır66.

Tunç Çağı’nda Anadolu ile Mezopotamya ve Kuzey Suriye arasında, kökleriÇanak Çömleksiz Neolitik Çağ’ın obsidyen ticaretine değin uzanan çok eski bir ilişkininvarlığı bilinmektedir; ancak, obsidyen ticaretinden başlayarak maden ticaretine doğrugelişen bu sistem bu kez ters yönde işlemeye başlamıştı. Şimdi gereksinim duyulanmaddelerin başında kalay geliyordu. Tunç silah, alet ve süs eşyalarının yapımı içingerekli olan bu maden Anadolu’da fazla bulunmuyordu. Önceki dönemlerde kalayınyerine kullanılan arsenik ise sağlıksız ve insan yaşamı için çok tehlikeliydi. Artıksitadellerdeki görkemli saraylarda lüks içinde yaşamaya alışmış bulunan Anadolubeylerinin gereksinim duyduğu kalay madeninin pazarlanması işini ise Asurlu tüccarlaryüklenmişlerdi. 200–250 merkepten oluşan kervanlar ya Kahramanmaraş-ElbistanOvası üzerinden ya da Ergani-Maden Geçidi ile Toroslar’ı, Malatya yakınlarında daFırat’ı aşıp, Tohma Çayı vadisi boyunca ilerleyerek Kültepe’ye varıyorlar; Anadolu’yakalayın yanında, güneyin beğenisine göre dokunmuş ince kumaşlar da getiriyorlardı.Bunların karşılığında ise altın, gümüş ve değerli taşlar götürüyorlardı.

Kültepe’deki Karum Ib Asur kralı I. Şamsi Adad (1809–1776) ile çağdaştır.Eskiye kıyasla Mezopotamya ile ticari ilişkilerin azaldığı ve Anadolu içindeki bakırticaretinin ön plana geçtiği bu dönem Hitit kültürünün biçimlenmeye başlamasıaçısından önem taşır. Pithana oğlu Anitta’nın (1750) kendisine başkent yaptığı Neşayani Kültepe Höyüğü’ndeki bir sarayda bulunan tunç mızrak ucu üzerinde “KralAnitta’nın Sarayı” yazılıdır67.

Tunç Çağı Anadolu’sunda bütün kaynaklardan toplanan eşyanın dökümünegidildiğinde, bunları yapanların özellikle maden çıkarmada, işlemede, madenden eşyayapmada çok usta oldukları görülüyordu. Örneğin, Eski Tunç Çağının ikinci yarısındamadeni eşya yapan ustalar cire-perdue yöntemiyle kalıba dökmeyi, maden kaplamayı,kaynak ve lehimi, çekiçle işlemeyi ve döverek şekillendirmeyi, tanelendirmeyi, telkariişlemeyi, hatta mine işlerini bile biliyorlardı. Ortaya çıkan nesneler arasında, ustalarınkullandığı anlaşılan yarı değerli taşlar ve lüks gereçler görmek de pek şaşırtıcıdır.Bunlardan kaya kristali (kuartz), akik, yeşim, obsidyen ve lületaşını kendi ülkelerindeelde edebiliyorlardı. Fildişi, kehribar, lacivert taşı ve firuze taşını ise dış ülkelerdenticaret yoluyla sağlıyorlardı68.

66 Dinçol, 1982: 15–16.67 Sevin, 2003: 151 vd.68 Lloyd, 2000: 20–21.

29

4. NEOLİTİK, KALKOLİTİK ve TUNÇ ÇAĞLARINA TOPLU BİR BAKIŞ

Anadolu, metalürjinin beşiği olarak nitelendirilmiştir. Bu nitelendirme,Anadolu’da MÖ 9 ile 7 binlere uzanan, insanlık tarihinin ilk metalürjik kalıntılarınınkanıtlarından kaynaklanmaktadır. Bu kalıntılar, Çayönü tepesi ve Çatalhöyük’tebulunmuş olan bazı bakırdan yapılmış eşyalardır. Bunlar arasında bakır ve kurşuntaneleri olan bir zincir de vardır. MÖ 6. binin ikinci yarısından sonra Anadolu’dakibakır buluntuları çoğalır. Katkı maddeli ilk bakır alaşımları, özellikle arsen katkılı“arsen bronzları” 4. binden itibaren özellikle Yukarı Fırat ve Kilikya yörelerindenbilinmektedir69.

Anadolu’da, “Geç Kalkolitik-İlk Tunç I Geçiş Dönemi” olarak danitelenebilecek “Geç Uruk” denen, Sümer uygarlığının ilk önemli adımının atıldığı buaşamasıyla (3500–3300) birlikte ticaret çok daha gelişmeye, Kuzey Suriye, GüneydoğuAnadolu ve Doğu Anadolu’da yeni ticaret merkezleri belirmeye başladı. Ticaretin iyiörgütlenebildiği ve içinde Mezopotamyalı tüccar gruplarının yaşadığı bu dönemkasabaları ya da ticari istasyonlar ulaşım kolaylıkları yüzünden daha çok Fıratkıyılarında kuruluyordu. Kuzey Suriye’deki Habuba Kabira (Tell Kannas), Cebel Arudave Tell Hadidi bunlardan en ünlüleridir. Kuzey Mezopotamya geleneklerine görekurulan bu istasyonlar daha çok bakır, kurşun ve gümüş ticaretiyle ilgiliydiler. DoğuAnadolu’da Elazığ yöresindeki Altınova’da Tepecik ve Norşuntepe bu türde küçükticari merkezler arasındadır. Nitekim gerek her iki merkezin bu döneme ilişkinyapılarında ele geçirilen bakırcılıkla ilgili işler ile maden köpüğü, izabe fırınları, bakırkümeleri ve döküm kalıpları metalürji etkinliklerinin en açık belgeleridir. GüneydoğuAnadolu’da 3400 yılları civarına tarihlenen, Siverek yakınlarında ve Fırat’ın sol kıyısıüzerindeki Hassekhöyük’ün 5. Tabakası Geç Uruk Dönemi’nin ticaret amaçlı tipik sınıristasyonlarından biridir. Burada yine bu döneme ait tunç buluntular vardır. GeçKalkolitik Çağ’ın belki biraz daha geç evresinde (3300–3000) Malatya Arslantepe(VIA) güçlü güney etkileri taşımakla birlikte hala yerel özellikleri ağır basan birkaraktere sahiptir. Burada bulunan depo niteliğindeki odalarda çok sayıda kil mühürbaskısı; bir odada da arsenikli tunçtan 22 parçalık bir silah kümesi ele geçirilmiştir.Bunlardan özellikle gümüş kakmalarla bezeli kılıçlar dikkat çekicidir70.

Kalkolitik Çağ’da sistemin gereği yeni hammadde kaynakları da önemli birsorun olarak ortaya çıkar. Mezopotamya kültürleri başta bakır ve değerli taşlar olmaküzere teknoloji için gerek duyduğu hammaddeleri, dokuma için gereken hayvansal yün,tarımsal ürünler ve özellikle o dönemin endüstriyel bitkileri olaraktanımlayabileceğimiz yağ elede edilen bitkigiller gibi tüm gereksinimlerini dışarıdan,başka bölgelerden karşılamak durumundaydı71.

69 Savaş, 2006: 18.70 Sevin, 2003: 109–113.71 Yıldırım, 2004: 32.

30

Kalay bronzları, ilk kez MÖ 3000’lerde ortaya çıkarlar. Erken Bronz Devri’ninbaşlangıcının bu zamanlarında, bakıra kalay karıştırmanın avantajları, her şeyden öncedökümden sonra alaşımın kazandığı sertlik keşfedilmiştir. Bu önemli aşamanın,beklenileceği gibi, erken metalürjinin beşiği olan Orta Anadolu’da değil, o zamanakadar metalürjinin gelişmesinde hiç rol oynamamış olan bir kenar bölgedegerçekleştirilmiş olması ilginçtir. Bu kenar bölge, Kuzeybatı Anadolu ve önündekiLimni ve Midilli adalarıdır. Gerçekte, erken metalürjinin gelişmesi sadece bakır madenive alaşımlarını içermemiştir. MÖ 4. binde, altın, gümüş ve kurşun da biliniyor idi(Anadolu’da ilk demir buluntuları, MÖ 3. binin katmanlarında ortaya çıkar. Ancakgerçek anlamda demir üretimi ise 2. bin yılın sonlarına doğru devreye girmiştir.).

Truva’nın kurşun ihtiyacını sağlayan yer olarak Kuzeybatı Anadolu’nun enbüyük maden bölgesi olan Balya olduğu düşünülmektedir. Çeşitli çağlardan kalma çoksayıdaki maden işletmesi kalıntıları, Balya’nın tarih öncesi çağlardan beri gümüş vekurşun üretimi için olağanüstü önemde bir hammadde merkezi olduğunukanıtlamaktadır. Kuzeybatı Anadolu erken metalürjisi incelenirken bölgede ele geçen(Gümüşköy’de) cevher hazırlamada kullanılan taş örs ve çekiçler bulunmuştur.Cevherler; taştan balyoz, çekiç ve örsler kullanılarak kırılıp ufalanmış ve küçük şamotfırınlarında ergitilmişlerdir. Hava miktarını çoğaltmak amacıyla körüklü üfleçlerinucuna killi topraktan yapılan uçlar takılmıştır. Erken Bronz Çağı’nda Ege Bölgesi,Troas’tan (esas itibariyle Biga yarımadası) Makedonya’ya, Girit’e hatta Yunanistan’ınbatı kıyılarına kadar oldukça homojen bir kültür görüntüsü ile karakterizedir. Madenolarak altın, gümüş, kurşun, bakır, kalay ve kalay bronzu kullanılmıştır. Fakatincelemelere göre; özellikle kalay bronzlarının büyük çoğunluğu Troas cevherlerindenüretilmemişlerdir. Buna benzer diğer örneklerden yola çıkılacak olursa sadece kalayındeğil, bakırın da halen bilinmeyen ticari yollarla Troas’a getirildiği anlaşılmaktadır. Buticari malın, kalay değil, külçeler veya eşya halinde kalay bronzu olduğuna dair birçokkanıt bulunmaktadır. Şimdiye kadarki incelemelere göre; kalay bronzu üretimininbaşlangıcı, Kuzeybatı Anadolu’da olmamıştır72.

72 Savaş, 2006: 18.

31

3. BÖLÜM

32

1. ASUR TİCARET KOLONİLERİ DÖNEMİ

Asurlular Anadolu’da kurdukları büyük ticaret pazarlarına: “kārum (=Asurcaliman ve rıhtım)”, küçük pazarlara: “ abartum-Wabartum (misafir [/istasyon, yabancıikametgâhı])” adını veriyorlardı. Asurlu tüccarların iktisadi ve ticari işlerle meşgulolmaktan başka yerliler üzerinde idari ve siyasi bakımdan hiçbir tesir ve nüfuzlarıyoktu. Fakat koloni teşkilatının sevk ve idaresi noktasında doğrudan doğruya merkezeyani Asur şehrine bağlı idiler73. Karum ve Wabartumların bulunduğu kentlerinprensleri, birçok ticari ürün taşıyan kervanları her türlü saldırıya karşıkorumaktaydılar74. Asur’da büyük sermaye sahipleri ve onların kurduğu şirketler,kolonilerde ise umumiyetle onlar hesabına alışverişte bulunan Asurlu tüccarlar vardı.Koloni’nin yıkılmasından ve Asurlu tüccarların çekilip gitmesinden sonra daAnadolu’da bir dahili ticaret sistemi varlığını korumuş ve Hititler zamanına kadardevam etmiştir.

Ticaret Kolonisi’nin gayesi; Anadolu’da bol miktarda üretilen bazı madenlerleAsur kumaş ve imal tuhafiye maddelerini değişim etmekti; fakat Anadolu’ya getirilenmaddeler arasında özellikle, orada geniş ölçüde üretilen bakır ile karıştırarak bronzyapımına yarayan kalay en önemli yeri almaktaydı. Önceden Doğu Anadolu’dan pek azmiktarda elde edilen kalay, zamanın maden üretim ve yapım merkezi haline geldiği(arkeolojik buluntularla da doğrulanan) Anadolu’nun bronz yapım ihtiyacına yetmezolmuştu. Bunun için metinlerde hep Asur ve a um pazarlarından sağlanarakAnadolu içlerine sevk edilen büyük miktarda kalaydan bahsedilir. Son yıllardaAnadolu’da gerçekleştirilen araştırmalar, sözü edilen dönemde Anadolu’da Torosdağları sınırına dahil Balkar dağında, kalay rezervlerinin varlığını göstermiştir. Bronz,metinlerde bir ticari mal olarak çok geçmemektedir. Tüccarların Asur’a götürmeyip de,bakır gibi içerde alıp satmak suretiyle kazanç sağlamaya çalıştıkları diğer madenler vedeğerli taşlar da vardır75.

Asur ile Anadolu arasındaki ticaretin temelini, Asur’dan Anadolu’ya kalay vedokuma ürünleri dışalımı, karşılığında da Anadolu’dan genellikle gümüş, bazen de altındışsatımı oluşturmaktaydı. Anadolu’dan Asur’a bakır dışsatımı yapıldığı bilinmekteysede, bakır ticaretinin Kaneş Karum’undan değil de bakır madenleri yakınında kurulmuşbaşka bir Karum’dan yapıldığı anlaşılmaktadır; Kaneş Karum’unda ele geçen belgelerdebakır yollanması ile ilgili bir şey yoktur. Büyük bir olasılıkla bakır ticaretini elinde tutanve Fırat yakınındaki Ergani bakır madenleri ile ilişkili olan bir Karum bulunmaktaydı.Asurlu tüccarların Anadolu’ya getirdikleri kalayın da Mezopotamya’dan değil, İran’dabulunan kalay kaynaklarından alındığı sanılmaktadır. Bazı tekstil ürünlerinin Asuraracılığıyla güneydeki Babil’den alındığını, işlenmiş eşya olarak bazı tunç malzemeninAsur’a dışsatımının yapıldığını yazılı belgelerden anlamaktayız.

Anadolu ile yapılan ticaretin Asur’lu tüccarlara büyük kazançlar sağladığı,özellikle tunç alaşımında kullanılan kalayın Anadolu’ya getirilmesinin % 100’ü aşankar getirdiği, eldeki yazılı belgelerden öğrenilmektedir. Bu ticarette % 30 oranında faizelde edilmekteydi. Kolonilerin bulunduğu kentlerdeki yerel Anadolu kralları da buna

73 Savaş, 2006: 41–42.74 Yıldırım, 2004: 103–104.75 Savaş, 2006: 41–42.

33

karşılık dışalımı yapılan mallar üzerinden dokumalardan 1/20, kalaydan 2/65 oranındavergi almaktaydılar. Ayrıca, kervan yollarının geçtiği bölgelerdeki başka beylere malın% 10’u oranında yol vergisi ödemekteydiler. Kaneş gibi, karum’ların yakınında kurulukentlerin kralları, meteorik demir ve değerli taşları doğrudan kendileri satma hakkına dasahiptiler. Bu nedenle, bazı malları yerel krallara haber vermeden kaçak olarak onlarınbölgelerine sokan ve vergiden kurtulma yollarına başvuran tüccarlar da yok değildi.Yerel kralların Asurlu tüccarları koruma yükümlülüğünden başka, soygunlar nedeniyleoluşan kayıplarını garanti etme yönünde de görevleri vardı. Tüccarlar ise, siyasal ve adlibakımdan Asur yönetimine bağlıydılar. Asurlu tüccarların yerleşmelerinde yaratmışoldukları maddi kültür, Anadolulu bir karaktere sahiptir. Avluları tam merkezdeolmayan, tek ya da iki katlı dikdörtgen evleri, çanak-çömlek, madeni araçları ve pişmiştoprak heykelcikleri Anadolu’nun kültür çerçevesine çok uygundur76.

Asur kenti ile Kaneş arasındaki bağlantı yolu büyük Tigris yolundan geçiyor,Malatya’da Fırat’ı aşıyordu. Kappadokia’ya başlıca kurşun ve kumaş getiriliyor,karşılığında bakır ve belki de işlenmiş tunç alınıyordu, bu arada altın ve gümüş,değişimde değer ölçüsü olarak kullanılıyordu. Başka madenlerin, değerli taşların vetarım ürünlerinin de alım satımı yapılıyordu. Kappadokia’daki geniş madencilikçalışmalarına bakılacak olursa, maden satımının yoğun olduğu anlaşılıyor77.

Aşağı Mezopotamya’da maden bulunmaması ve Asur, Küçük Asya, bakır vegümüş çıkartılan Doğu Anadolu’dan maden alması Asur ticaretinin vaktinden öncegelişmesine yol açtı. Bu ülkelerden Küçük Asya ve Doğu Anadolu’ya giden yolAsur’dan geçiyordu, bu durum Asur krallarının maden ve ağacın aracı ticaretini ellerinealmalarına yol açtı. Bunun sonucu olarak, Asur toplumunun üst kesimi hızla zenginleştive Asur kenti büyük bir hızla gelişti78.

Bu döneme binaen Hatti’deki madenlerin geliş ve çıkış yerleri konusunuincelediğimizde, Hatti madenlerinin yine çeşitli kaynaklardan geldiğini görmekteyiz.Savaş ganimeti (gümüş, altın, kalay ve bakır; “gümüş ve altın”) veya antlaşmaylabelirlenmiş vergi (Amurru’dan altın); Ugarit’ten altın ve gümüş A1ašiįa’dan altın vebakır. Fazla bilgi olmaksızın ‘altın’ Babil’den, Luqqa’dan gelmekteydi. Bir yapı inşaritüeli; altının daha fazla belgelenmemiş Pirundummeįa şehrinden, gümüşün Kuzza’danmeteor demirinin gökyüzünden, bakır ve bronzun Alašiįa’dan (Taggata dağından)geldiğini (/getirildiğini) bildirmektedir. Ayrıca kalayın bir kısmının Kizzu atna’dangeldiği anlaşılmaktadır.

Altının çıkarıldığı yer yalnızca bir kez tam olarak söylenir (diğer durumlardabilinmeyen merkezdir). Altın konusunda pek zengin olan Frigya’nın altın madenlerinin,özellikle Troya’nın kuzeyindeki Astyra madenlerinden çıkarıldığı, Lidya’ nın zenginaltın hazinelerinin Sart yakınında Boz Dağ’dan çıkıp Gediz nehrine inen vadilerinbirinden, Sart Çayı’nın kumları arasından toplanan altınlarla çoğaldığı (Boz Dağ’ınçevresindeki köy ve kasaba halkının, geçimlerini, derelerdeki kumlar arasında bulunanaltınları toplamakla temin ettikleri) kaydedilmiştir. Bugün birtakım izler, türlü çağlardaBoz Dağda ve Manisa ile Aydın çevrelerinde, ayrıca kayalar arasındaki altın

76 Dinçol, 1982: 21–22.77 Naumann, 1998: 17.78 Diakov-Kovalev, 1987: 215.

34

damarlarının da işletildiğini ve hatta yer yer 60 metre derinliklere bile inilmiş olduğuihtimalini ortaya koymuştur. Bunun yanı sıra, Trabzon çevresindeki dağlarda bulunanaltın madenlerinden faydalanıldığı ve altınların büyük bir kısmının Çoruh Irmağı vadisiile bazı kolların kumları arasında (bu nehrin iki kıyısında palladium, osmium gibimadenlerle karışık olan altın cevherlerinin) bulunduğu bilinmektedir [İspir (Erzurum)çevresinde işletilen bu madenlerden Osmanlılar Devri’nde faydalanılmış ve sonrasındaterk olunmuştur]. Büyük bir olasılıkla maden ihtiyacının bir bölümü Anadolu köy vekasabalarından alınan vergilerle karşılanmıştır79.

2. TUNÇ ÇAĞINDA ANADOLU ve MEZOPOTAMYA ARASINDAKİMADEN/MADENCİLİK İLİŞKİLERİ

2.1. ALTINMezopotamya’da altın çok eski tabakalarda bulunmuştur. Arkeolojik

buluntuların bolluğuna rağmen Eski Sümer metinlerinde altından bahsedilmemesiilginçtir. Altın (GUŠKIN) kelimesine ilk olarak Akad Devri’ne ait Lagaş’ta bulunmuşbir Sümerce metinde rastlanılmıştır. Babil krallarının Mısır’daki El-Amarna arşivindebulunan mektuplarında firavundan daima altın istiyorlardı. Bir belgede Tilmunseferinden dönen gemicinin mal listesinde kırmızı altın, bakır, lapislazuli ve fildişikakma masalar, inci vardır80. Gudea altını a um’dan ve Melu a’dan getirmekteidi. Amarna Devri yazışmalarından ise Babil ve Asur’a altının Mısır’dan gönderildiğiniöğrenmekteyiz. III. Tiglatpileser (MÖ 745–727) Med memleketinde Sikraki adındakiyeri altın memleketi olarak anmaktadır (Asur Devrine ait bir listede efsanevi nitelikteolmak üzere altın memleketi diye cehennem gösterilmiştir). Persler zamanında altınSard şehri civarında geçen Paktolos ırmağı havzasından elde edilmekteydi. [Gudeasilindir yazıtlarında Lagaš tanrısı Ningirsu’nun tapınağını yaptırmak için gereklimalzemeyi nereden getirdiğini şöyle anlatmaktadır: “Amanoslar’daki Sedir ormanlarıdağlarından (±) 25–30 m. boyunda Ukarinu tomrukları, Uršu memleketindeki İdeki İbladağlarından Zabulu ve Asuhu ağaçları ile çınar ağaçları, getirttiğini, Menuadağlarındaki Urmanu’dan, Amurru (Suriye) dağlarındaki Basalla’dan büyük taşblokları, Amurru dağlarındaki Tidanur’dan mermer blokları, Kimaš (İran) dağlarındakiKaalgal’den ham bakır, Melu a’dan toz altın cevheri, Gubin’deki uluppuormanlarından uluppu ağacı, nehir kıyısındaki Magda dağlarından zift getirttiğini”anlatır81. Asur döneminde, Ašur-uballit, Amarna mektupları arasında bulunan ikimektubunda firavuna beyaz atlı bir savaş arabası ve lapislazuliden bir mühürgönderdiğini belirtir; buna karşılık yeni sarayını süslemek için “Mısır ülkesinde tozgibi” olduğunu söylediği altın istemektedir.

Belgelerden anlaşıldığına göre, Larsa’dan veya Ur’dan deri, yün, kumaş, zahire,hurma ve kurutulmuş balık gibi mallarla yüklü gemiler Tilmun (Bahreyn) adasına,körfezin doğusundaki İran sahillerine ve Batı Hindistan sahillerine gidilerek,dönüşlerinde Mezopotamya’ya ingotlar halinde bakır, lapislazuli gibi kıymetli taşlar,dişi ve inci getiriyorlardı.

79 Savaş, 2006: 55–57.80 A.g.e. 23.81 Kınal, 1983:158 vd.

35

Alacahöyük mezarlarında çok miktarda altın eşya meydana çıkarılmıştır.Mezopotamya’da olduğu gibi burada da elektron bulunmuştur (bu da, altın- gümüşalaşım tekniğinin Anadolu’da da bilinip kullanıldığını göstermektedir). Anadolu’nunbatısında Tire ve Ödemiş’te ve Muğla civarında Omurbaba ile Çina’da, ayrıca DoğuAnadolu’da Sivas ili çevresinde Zara ve Asabköy’de tespit edilen altın cevheri bazısorulara az da olsa ışık olabilir.

Kültepe kazılarının madenler için verdiği bilgiler bugüne kadar Anadolu’nun ilktarih çağlarında Truva ve Alacahöyük’ün zengin altın eşyasıyla eşimsenebilecekeserlerin ele geçirilmediğini göstermektedir. Bu bakımdan Karum kazılarının bu ticaretkolonisinin adeta ruhunu teşkil eden altın hakkında ne söyleyebildiği önemlidir.Sandukalarda bulunan altın eşyalar metinlerde anılanlarla birbirine uymaktadır.Alişar’da, Kaniş’dekilerle çağdaş mezarların çokluğuna rağmen, altın ve gümüşten ölühediyelerinin miktarı daha azdır.

Tüccarların mektup ve kontratlarında en çok adı geçen madenlerden birisi dealtın ( urāšum)’dır. Belgelerde altının üretim tarzından ve çıktığı yerlerden açıkçabahsedilmemesine karşın, Koloni Devri’nden yaklaşık 250 yıl kadar önce Gudea’nın

a um’dan altın getirttiğini Mezopotamya kaynaklarından öğrenmiş bulunuyoruz.

Anadolu’da satılan mal karşılığında elde edilen ve çok defa ikişer mana’yıgeçmeyen altınlar mühürlü olarak Asur’a gönderilmekteydi. Gönderilen altınlardanvergi ve komisyon alınmaktaydı. Kültepe belgelerinde gümüşün olduğu gibi altının daAsur’dan başka bir yere gönderildiğine dair bilgiye henüz rastlanılmamıştır82.

2.2. BAKIR

Güney Mezopotamya sitelerinde yapılan kazılarda, Sümerlerin daha El Ubeyddevrinde bakırı eritecek ve onu başka madenlerle birleştirecek tekniğe sahip olduğunugösteren madeni nesneler bulunmuştur. Bakır ve bronzun Mezopotamya’ya gelişyoluyla ilgili olarak, Ur’da bulunan Larsa Devri belgeleri bronz ithalatının Tilmunadasından yapıldığını göstermiştir. Eski Babil devrinde her şey gibi, dış ticarette dereform yapılmış, Akdeniz ticareti Basra ticaretinin önüne geçmiştir. Hammurabidevrinde bakırın batıdan ithal edilmesi de bunu destekler niteliktedir. Eski Babildevrindeki maden endüstrisi hakkında özellikle Mari mektuplarında önemli bilgilerbulunmaktadır.

Bakır eşyaya Uruk sitesinde XI. Kültür tabakasında rastlanılmıştır. Ninive,Arpaçya, Tell Halaf katlarında saf bakırdan yapılan bazı eşyalar bulunmuştur. Daha çokmiktarlarda bakır malzemeler Cemdet-Nasr kültürü katında ele geçmiştir (Bunlararasında Lagaş’da bulunan bakır kaplar ve aynalar, Ur’da bulunan anahtarlar ve Uruk’tabulunan diğer eşyalar sayılabilir. Burada yazılı kaynakların Anadolu’ya göre çok dahaerken başlaması bunlarda özellikle URUDU=bakır’ın çok görülmesi arkeolojikbuluntularla birlikte tatmin edici bilgiler vermektedir. Sümer ve Babil kaynaklarındabakır, URUDU = erûm şeklinde geçmektedir. En eski zamanlarda Mezopotamya’yabakırın Magan’dan getirildiği kaydedilmektedir83. Bakır kaynakları Mezopotamya’nın

82 Savaş, 2006: 23–25.83 A.g.e. 28–29.

36

maden endüstrisinde açığa çıkarılmaya başlanması ve Güneydoğu Anadolu’dan Irak’akadar yayılan mineralizasyon kuşağındaki tabakaların herhangi birinden gelebilir. Aynızamanda İran’da zengin yerel bakır tabakaları vardır. Mezopotamya bakırı en azSusa’da kullanılan kadar iyi, Talmessi madeninden gelir. Yaklaşık MÖ 2500’den önceİranlıların metalürjisi (Filistin’in de) ve Mezopotamyalıların karakteristik arsenik bakırıtemin edildi. Ayrıca Oman’ın bakır yatakları ve ergitme atölyesi oldukça büyüktür.Omani bakır tabakalarının Bronz Çağı işletmeleri büyük ihtimalle iki bağlantılı olaylaçakışır gibi görünür. 1-Mezopotamyalıların metinlerinde Mogan’dan bakır için veDilmun’un (Bahreyn adası) -bakır Dilmun’dan gelmedi ama Dilmun’dan geçti- ortaacentesi içinden veya Magan’dan direk olarak ya da bu bakırı sağlamak için bahsedilirve 2- İndus vadisi uygarlığının Matura Harappan evresinin dönemi. Mezopotamya veİndus Vadisi (Meluhha ülkesi) arasındaki bu bağlantı, denizde açık bir şekildeydi, ArapDenizi’nin karşısından ve Pers Körfezi’nin içinden geçerek ürünler getirilmiş olmalıdır.Bu ürünler Magan bakırı içeriyordu. Onlar aynı zamanda Afganistan ve merkezi Asyakalayı içerdi mi? Belki bu kalay Gudea, Lagaš kralı tarafından Meluhha’nın kalayı gibidüzenlendi; görüşü de vardır84.

Anadolu’da Kalkolitik Devir’de seyrek olmakla beraber gerçek katıksız bakıreşya bulunmuştur. Bakır Çağı’nda da saf bakır eşyanın bulunduğu görülmektedir85.

Anadolu’da bugün Erganimaden, Balyamaden, Bolkardağı, Kuvartshane vs.yerlerde ve hatta % 95 cevheri içeren yatakları bulunan bakır Kültepe metinlerinde çokkere Sümerce ideogramıyla ve seyrek olarak fonetik yazılmaktadır. Bu fonetikyazılışlardan Babilcede erûm olarak söylenen kelimenin o zaman Asurlular tarafındanerīum diye söylendiği öğrenilmektedir86. 2230 kg’a varan miktarlarla bakırAnadolu’nun iç ticaretinde en önemli ve büyük yeri işgal eden madendir. Fakat üretimyeri hakkında bazı şüpheli kayıtlar vardır.

Bir mektupta “-Sen bakırı iyileştiriyorsun da niçin habercinin gelişinde bakıryollamıyorsun? - [x] ay önce sana mektup gönderdim ve şöyle yazdım: Tišmurna’daiyileştirmek (ka’unum) için bakır yoktur ve …… 1 biltum bakır bile iyileştirmedim veherhangi bir şey satıp para kazanmadım Tišmurna’da iyileştirmek için bakırolmadığından Amur-Ištar ve Pūšū-kīn’e gidip şöyle dedim Tišmurna’da iyileştirmekiçin bakır yoktur. Bakırı Dur umit’e getireyim orada iyiye çevirelim. - Onlar şöyledediler: Karum senin buraya getirmemene karar verdi ve beş defa haberimiz Amur-lštar’a gitti. -Ben bakırı getireyim, iyiye çevireyim dedim. Onlar şöyle dediler: - Senburaya getirmeyeceksin. 1 biltum iyi bakırı Tišmurna’da …… iyileştirdim.” Benzerifade bir başka metinde de geçmektedir (Bakırın adını aldığı diğer şehirler aburata veKunanamit’dir.). Buna göre bakır ocaklarının bu şehirlerin yakınlarında olmasıgerekmektedir. Yeri henüz bilinmeyen Tišmurna (yine Kültepe metinlerinde geçenDikurna gibi yerlilere has olması gereken ‘urn, urna’ ekini taşımaktadır. Bu ek bugün‘Symrna=İzmir’ ile yaşamaktadır. Dur umit Hitit kralı II. Muršili’nin yıllığında da‘Turmitta’ şeklinde Gaškalar’ın bir şehri olarak geçmektedir. Kunanamit’in Savitmemleketi yakınında olduğu düşünülüyor. Savit’in, Anadolu’nun batısındaki bir yerolacağı zannediliyor. Haburata hakkında çok fazla bilgi edinilememekle birlikte daima

84 Muhly, 1995: 1501 vd.85 Savaş, 2006: 30.86 Bilgiç, 1940–1941: 926.

37

bakır çıkan bir yer olarak bilinmektedir. F.Cornelius, Tišmurna =(Hitit) Zišparna (lat.Sibora) = Akdağ Maden ve M. Forlanini, Tišmurna = Karaali identifikasyonunuyapmaktadır. J. G. Dercksen, haritada Kunanamit, Sa it ve Tur umit’i, Ankara’nıngüneydoğusuna yerleştirmektedir.

Bakır; kalay gibi büyük yüklerle veya ayrı olarak, adını alan büyük veya küçükdenklerle (?), fıçılarla (?) ve arabalarla sadece Anadolu içerisinde şehirden şehire,pazardan pazara taşınıp satılan bir ticari mal olarak görülür. Bakırın Anadolu’da bolbulunup Asur’a ihracı deliline rastlanılmamıştır. Ancak hediye olarak az miktardagönderildiğine dair birkaç kayıt vardır. Asur’a ihraç edilen altın ile gümüş ve ithal malıolan kalay ve elbiselerden vergi alındığından bahsedilmiş olmasına karşın bakırdanböyle bir verginin alınmadığı onun Asur’a ihraç edilmediğine işarettir. Esasen Asur’unve genellikle Mezopotamya’nın bakır ihtiyacını, Doğu Anadolu’dan ve daha doğudabulunan büyük bakır yataklarından temin ettiği anlaşılmaktadır.

Babil ve Asur’da bakır yatakları olmadığı için maden dökülmüş; külçe (Akadçakubārum) veya paketlenmiş (šuqlum) olarak dışarıdan gelmekteydi. Bakırı sağlayangüneyde Pers Körfezi kuzeyinde Tilmun Ülkeleri de bilinmektedir. Mari ve daha sonraBabil krallığı bakır madenini adını aldığı (aes cyprium) Alašia (=Kıbrıs)’danalmışlardır.

Bakır en fazla bronz yapımında kullanılmıştır. Ayrıca gümüş-bakır alaşımıyapmak üzere Alacahöyük’te kullanıldığı görülmüştür. Eskiden olduğu gibi kaplar(kazan veya tencere-kâse); orak, kapak, halka, çivi kelimeleri metinlerde kendinigöstermektedir. Ayrıca özel olarak yerliler arasında ufak para olarak kullanılmakta idi87.

2.3. BRONZ

Anadolu’da çıkan çok miktardaki bakırla Asur’dan getirilen kalaydan KoloniDevri’nde fazlaca bronz yapıldığı bir gerçektir. Buna rağmen Kültepe belgelerindebronzdan çok bahsedilmemektedir (bir yerde 2–3 kg’ı geçmeyen bronz vardır). Çünkübronz bir ticari madde değildir. Bronz, daha ziyade, eşya yapmak üzere kullanılıyordu.Anadolu kültür tabakalarında, Kalkolitik Çağ’ı takibeden Bakır Çağı vardır. MÖ 3000–2200 arası gösterilen bu devir bakır eşyaları ve bunların analiz raporları göz önünealınacak olursa çok az saf bakırdan imal eşya bulunduğu ve Koloni Devri’nden en azbirkaç yüzyıl önceye konulan Alacahöyük mezarlarında ve diğer kazı yerlerinde elegeçen ve bakır denen eşyaların özellikle bakır-kalay ve bazen de gümüş-bakıralaşımından ibaret olduğu görülür. Erken Bronz Çağı bronz eşyasının bileşimindelistelerde gösterildiği üzere % 9–17 arasında değişen kalay bulunmaktadır. MÖ 2200tarihlerinde Alişar’da olduğu gibi diğer yerlerde de çok az bronz eşya bulunmuştur.Bundan dolayı bu az sayıdaki buluntuya dayanarak, Bronz Çağı denilen devirde dahabaşka ve gelişmiş bir bronz işleme tekniğinin meydana geldiğini söylemek güçtür.Pompeipolis (Mersin’de) buluntularının bileşiminde % 0,5–12 arasında ve daha sonragelen Hitit Devri’ne ait bronz eşyalarda da yine buna yakın nispette kalay vardır. Bunakarşın bütün devirlerdeki bronz bileşiminde asıl bakır cevheriyle karışık olarakbulunmaktadır. Birçok nesne ve aletin yapımında kullanılmasına rağmen, Hitit Devribronzunu daha çok heykelcik/figürünler temsil etmektedir88.

87 Savaş, 2006: 30–33.88 A.g.e. 33–34.

38

2.4. DEMİR

Hititler çiviyazılı belgelerde “demir” sözcüğü için “AN.BAR” sümerogramınıkullanmışlardır. Bunun dışında, sözcüğün Hatticesi olan apalki- ve Akadcası olanPARZILLU(M)’u az da olsa kullanmışlardır. AMÚTU(M) ve onun sinonimi AŠIU(M)Kültepe metinlerinde geçmektedir89.

Anadolu’da bilinen en eski demir buluntular Alacahöyük’de EB III’e tarihlenenKral Mezarları safhasını temsil eden tabakada ele geçmiştir. En önemli iki buluntu ve Cve K mezarlarında bulunan ve “Batı Asya Tipi 9” gurubuna sokulan hançerlerdir.Yapılan analiz sonucunda bunların meteorik olmadıkları tespit edilmiştir. Aynı devirdeTruva ve Dorak’ta demir buluntular vardır. Erken Bronz III evresinde Tarsus’ta dademire rastlanmıştır. Orta Bronz çağına tarihlenen Alişar II’de de demir vardır. Aynıdevirde Kusura’nın C tabakasında da demir görülmektedir. 1951’de Kültepe’de peru aevinde K. Balkan tarafından “(AMÙTU?)” olarak nitelendirilen fazla miktarda demirihtiva eden manganezli külçeler bulunmuştur. Alacahöyük demir buluntularıdışındakilerinin analizlerine yayınlarda rastlanmamıştır. Ayrıca Tilmen’de İÜS III’e aitolduğu bildirilen demirden bir bilezik (Gaziantep Müzesi) bulunmuştur.

Anadolu dışında en önemli demir buluntulardan biri, 1937 yılında Ugarit’tebulunan ağız kısmı demir, sap takılan kısmı bakır ve altın kakmalı, iki aslan ve domuzfigürleriyle süslü ritüel ba1tadır. Uzun1uğu 19.5 cm, ağırlığı 852 gr olan baltanınyapılan analizi sonucu karbon miktarının % 0.410, nikel miktarının % 3.25 olduğunuöğreniyoruz. Böylece baltanın çelikten ve işlenmiş demirden (meteor demiri değil)yapıldığı anlaşılmaktadır. 1450–1350 yıllarına tarihlenen baltanın Mitanni kökenliolduğu hafiri tarafından vurgulanmaktadır. Diğer önemli bir buluntu da Mısır’da Teb’de18. sülale krallarından Tut-ankh-Amon’un mezarında bulunan kını ve sapı altın, başlığıkaya kristali olan demir ağızlı hançerdir. Hala temiz ve parlaklığını koruyan hançerinIII. attuši1i tarafından gönderilmiş olabileceği düşünceleri yaygındır. Sözü edilenhançerin kını ve kabzası Anadolulu özellik taşımamakla beraber ya bir Asur kralı ya daMısır kralı II. Ramses, III. attuši1i’den demir istemekte onun yazdığı cevabi mektuptaise hançer namlusu göndereceğini bildirmektedir. Yani hançerin geri kalan kısmınıkendileri yapmaktaydılar. Böylece sözü edilen hançerin namlusunun Anadolu’dangitmesi muhtemel gözükmektedir. Mitanni kralı Tušratta’nın III. Amenofis’e (1415–1375) yolladığı mektuptan kızı Tadu epa’yı prenses olarak III. Amenofis’e verdiğini,çeyiz ve hediye olarak yolladığı eşyalar arasında altın kaplanmış demir bir bilezik,demir yüzük, demir hançer ve diğer demir silahlardan söz ediliyor. Mısır’da 18. sülaleyeait demir buluntuların bolluğu bunu doğrulamaktadır90.

89 Erkut, 1983: 6.90 A.g.e. 10–17.

39

2.5. GÜMÜŞ

Mezopotamya’da gümüş, değerli maden ve süs eşyası olarak çok eskiden beribuluntular arasında yer almaktadır. Akadlı Sargon’dan önceki devre ait Sümercemetinlerde, bunların en eskisi olan Fara tabletlerinde KÙ. LU . A (=tasfiye edilmişgümüş) şeklinde ve Lagaş Devri belgeleninde, çeşitli zamanlarda görülen KÙ.BABBAR(=beyaz gümüş) olarak bulunmaktadır. Akadlı Sargon, tanrı Enlil’in kendisine, YukarıMemleket’i, Mari, Yarmuti, Ebla’yı ve sedir ormanlarıyla gümüş dağlarını verdiğindenbahseder. Oğlu Maništisu ise çok uzak ocaklardan gümüş getirttiğini söyler. Bu GümüşDağı denen yerin Toroslar’daki Bolkardağı olması düşünülmektedir. Lagaš şehirbeyiGudea (± MÖ 2250) yazıtlarından birinde yine Toroslar bölgesinden gümüş ve diğerşeyler getirttiğini anlatmaktadır. III. Salmanassar (MÖ 859–825) Tunni adında birgümüş dağından bahsediyor. I. Tiglat-Pileser (±MÖ 1100) ve II. Sargon’da (MÖ 722-705) Tunna ve Atunna, Yunan kaynaklarında Tynna şeklinde geçen bu yerin bugünküBolkardağı olacağı tahmin edilebilir. Yine Asurlulara ait başka bir listede gümüşmemleketi olarak yeri bilinmeyen Zaršu geçmektedir.

Cemdet-Nasr kültürü çağından itibaren Uruk’da gümüş eşyaya rastlanmaktadır.TepeGavra’nın ve diğer yerlerin değişik tabakalarında gümüş, hatta altın-gümüş alaşımıolan elektron ele geçmiştir. Er Hanedan Çağı’nda Ur Mezarlarında, Lagaş’da ve başkakazı yerlerinde gümüşten hançerler, yüzükler, teller bulunduğu gibi altın-gümüş alaşımıdöküm tecrübesi konusunda buluntular ele geçmiştir. Eski Mezopotamya’da, bronzdansonra en çok kullanılan maden gümüş idi. Daha Urukagina metinlerinde gümüş, parabirimi olarak geçmektedir. Ešnunna Yasalarında bakırın gümüşe oranı 1/3 idi. Dışticarette değişim vasıtası en eski devirlerden beri “gümüş”tü. Bir belgede Avel-Sinisminde bir tüccar, Tilmun seferinden (Kaskal Dilmun) salimen döndüğü için Ur’un aytanrısına gümüş bilezikler, inci ve yakut taşları takdim ediliyor.

Anadolu’da da gümüş, Bakır Çağı diye adlandırılan devrin oldukça bol vedeğerli maden buluntusunu oluşturmaktaydı (örneğin; Alacahöyük buluntuları).Kazılarda gümüş eşyanın bol bulunması, Sümer-Akad krallarının da onu Anadolu’dangetirmiş olmaları eskiden beri gümüşün Anadolu’da üretildiğini göstermektedir. Bugünözellikle Kebanmaden, Bolkardağı ve Gümüşhane çevresinde önemli gümüşcevherleninin bulunduğu bilinmektedir. Simli kurşun denilen kurşun-gümüş cevheri iseAnadolu’nun birçok yerlerinde görülen bir elementtir.

Kültepe kazılarının gümüş için verdiği bilgiler metinlerde daima geçen gümüşle,arkeolojinin sağladıkları arasında tam bir tezat vardır. Tüccarların ev-mağazalarında birdeğişim aracı olan gümüş külçelerine rastlanmamıştır. Aslında yangın, saldırı gibifelaket anlarında ilk kurtarılacak eşyanın bu türlü değerli madenlerin, daha doğrusuparanın olacağı şüphesizdir. Bunun için kazılarda da değerli gümüş artıklarınarastlanamayacağını düşünmek gerektir. Gerçekte; eski kültür bölgelerinin hemen hemenhepsinde gümüş veya altın eşyalar genellikle soyulmayan, ilk hallerini koruyanmezarlardan çıkarılmıştır. 2 numaralı sandukada, yani Karum’da küp ve toprakmezarlardakine bakınca, daha yüksek tabakaya ait olduğu anlaşılan bir mezar türündençıkarılan küpe ile iğne; bu kültürde yaşayan halkın bu çağdan en az beş yüz yıl önce degümüşten bol miktarda süs eşyası ve hatta günlük eşyayı da üretme sanatını öğrenmiş

40

olduğunu göstermektedir. Kolonistler, Anadolu’ya bu geçiş safhası kapandıktan sonranüfuz etmişlerdir.

Külçe halindeki paradan ve tüccarların mallarıyla değişim yaptıkları bir madenolan gümüşten hemen her belgede bahsedilmiştir (ve çok defa Asur’a gönderilmiştir).Üretim tarzı ve yerleri hakkında tatmin edici bilgi yoktur. Ancak üretim yerlerine veyapazarlarına göre adlandırılmış birer gümüş türü sayılan kaspum ša Šalati ar, kaspum šaŠala šu a ve kaspum ša Binarama’daki adlardan ibarettir.

Gümüşten, (biltum ile değil fakat) biltum’un 1/60’ı olan ‘mana’ ile bahsedilir.Anadolu’da satılan eşya karşılığında elde edilen bu maden Asur’a ağırlığı 10–30 minaarasında değişen ve nēpešum adını alan, biçim verilmiş ve mühürlenmiş külçelerlenaklediliyordu (bazen de daha küçük demetler halinde). Genellikle gönderilen gümüştenve altından Asur’da gümrük vergisi ve oraya varmadan Anadolu içerisinde de komisyonalınmakta idi91.

2.6. Kalay (ve Kurşun)

Metinlerde kalay = NAGGA (/AN.NA) = ANÂKU/ANNAKU olarakgeçmektedir. Fara (Šuruppak)’da ele geçen en eski okul tabletlerinde NAGGA(/AN.NA) kelimesi “URUDU=bakır” ve “ZABAR=bronz” arasında geçmektedir.Mezopotamya’daki buluntularda kalayın bakır ile karıştırıldığı ve alaşım yapıldığıanlaşılmaktadır. Tepe-Gavra’nın Cemdet-Nasr kültür çağına çağdaş olan tabakalarında,bileşiminde % 6 ve az sonraya düşen Ur Kral Mezarlarında % 2,5–14 arasında değişimgösteren kalayı içeren bronz eşya bulunmuş ve Akad Devri’nde dahi bileşiminde kalaybulunan materyal ortaya çıkmıştır. Anadolu kültür tabakalarında, Kalkolitik Çağ’ıizleyen Bakır Çağı vardır; MÖ 3000–2200 arası gösterilen bu devir bakır eşyaları vebunların analiz raporları göz önüne alınacak olursa çok az saf bakırdan imal eşyabulunduğu ve Koloni Devri’nden en az birkaç yüzyıl önceye konulan Alacahöyükmezarlarında ve diğer kazı yerlerinde ele geçen ve bakır denen eşyaların özellikle bakır-kalay ve bazen de gümüş-bakır alaşımından ibaret olduğu görülür. Erken Bronz Çağıbronz eşyasının bileşiminde listelerde gösterildiği üzere % 9–17 arasında değişen kalaybulunmaktadır. MÖ 2200 tarihlerinde Alişar’da olduğu gibi diğer yerlerde de çok azbronz eşya bulunmuştur. Bundan dolayı bu az sayıdaki buluntuya dayanarak, BronzÇağı denilen devirde daha başka ve gelişmiş bir bronz işleme tekniğinin meydanageldiğini söylemek güçtür. Pompeipolis buluntularının bileşiminde % 0,5–12 arasındave daha sonra gelen Hitit Devri’ne ait bronz eşyalarda da yine buna yakın nispette kalaybulunmaktadır.

Bir Kültepe mektubunda: “Burada bakırımızla karıştırmak için NAGGA yoktur.Aššur-bani’nin orada olup olmadığını sorunuz. Eğer (orada) ise malımı (getirmek) içinTimelkia’ya geçsinler. Karayolu uygun ise karayolunu (takip etsinler), kalayımı(NAGGA) ve iyi elbiselerimi, geçirebildikleri kadarını (getirsinler), kervanla burayagelsinler. Karayolu uygun değilse kalayı urama’ya taşısınlar...” ifadesi geçmektedir.

91 Savaş, 2006: 25–27.

41

Babil ve Asur kaynaklarında çok geçen ve A.GAR5=abārum şeklinde yazılanmadene Kültepe metinlerinde iki kez a-ba-ri-(im) olarak rastlanılması ve birincisindeŠala šua’ya altın tedariki için gidilip orada abārumdan başka bir şey bulunmadığınınsöylenmesi, genellikle Kültepe Asurcası’nda dahi kurşunun abārum ile gösterildiğini veonun Anadolu’da çok bol bulunduğunu anlatmaktadır.

Arkeolojik delillere ve yazılı belgelere ilave olarak, bir (satılık) mal gibi işlemgörmeyen kurşunun Asur’dan getirilmesinin çok yersiz ve gereksiz olacağı; bundandolayı da NAGGA’nın eskiden beri Anadolu’da ihtiyaca yetecek kadar üretilen kurşundeğil fakat kalay olması gerektiği çıkmaktadır. Kalayın Asur’dan getirilen maddelerinhemen hemen % 40’ını oluşturması ve ekseriye, kervanlarla 300 kg’a varan miktarlardahilinde Anadolu’ya nakli, ithal esnasında diğer eşyadan a um sarayında % 5gümrük vergisinin ve diğer birtakım vergilerin alınmasına karşı kalaydan % 2,3–3nispetinde nis ātum alınması ve diğerlerinin hiç alınmaması dahi yine bununAnadolu’da çok sarf edildiğine ve gerekli olduğuna kuvvetli bir işarettir. Demek kikalay Asur’dan getiriliyor ve en belli başlı ticari maddelerden biri olarak görülüyordu.

Kafkaslarda ön tarih devirlerinden beri kalay üretildiği, Azerbaycan’da bugündahi kalay cevheri bulunduğu ve Belucistan’ın önemli bir kalay yatağı olduğubilinmektedir. Zamanında Suriye’de dahi biraz kalay üretilmekteydi. Bir maden kültürüdevri diye adlandırılabilecek Alacahöyük mezarları çağında ve onlardan birkaç asırsonra Kültepe belgelerinin ait olduğu zamanda kalay, Anadolu içerilerine bumıntıkaların herhangi birisinden getirilmiş olabilir. Koloni Devrinde Anadolu’ya Asurkanalıyla getirilen kalayın, (bu sırada) Asur’a da Kafkaslar veya Azerbaycan’dangetirildiği olasılığı düşünülemez. Büyük Hitit İmparatorluğu zamanında ve daha sonrakiçağlarda Anadolu’ya hatta bütün Önasya’ya kalayın Ege denizi ve Akdeniz yoluylabatıdan getirildiği iddia edilmektedir. Asur ile Anadolu arasındaki ticaretin temelini,Asur’dan Anadolu’ya kalay ve dokuma ürünleri dışalımı, karşılığında da Anadolu’dangenellikle gümüş, bazen de altın dışsatımı oluşturmaktaydı. Anadolu’dan Asur’a bakırdışsatımı yapıldığı bilinmekteyse de, bakır ticaretinin Kaneš kārumu’nda ele geçenbelgelerde bakır yollanması ile ilgili bir şey yoktur. Büyük olasılıkla bakır ticaretinielinde tutan ve Fırat yakınındaki Ergani bakır madenleri ile ilişkili olan bir kārumbulunmaktaydı. Asurlu tüccarların Anadolu’ya getirdikleri kalayın daMezopotamya’dan değil, İran’da bulunan kalay kaynaklarından alındığı sanılmaktadır.

A. Dinçol’a göre Annakum kuşkusuz bronzun temel öğelerinden biri olan veartık daha önceki yüzyıllarda arsenikli bakırın yerini alan kalaydır. Mari ve Sippar’danbiraz daha geç tarihli metinlerde, annakum Elam’dan Mari’ye getirilmekte sonra bat ıyasatılmaktadır. Elamda kalay madenciliği ya da kalay kaynaklarına ilişkin bir kanıtbulunmadığından, Elamlılar kalayı daha doğudan getirmiş olabilirler. Dilmun ile Urarasındaki körfez ticaretinde kaydedilen mallar arasında annakum bulunmamaktadır.Ama Asur’un doğusundaki dağlarda, Šušarra’da bulunan metinler, annakumun İranYaylasından, hatta daha ötelerden, belki de bakır madenlerinin MÖ 3. binyıldanbaşlayarak işletildiği sanılan Afganistan’dan getirildiği fikrini vermektedir. Kalayınnereden getirildiği sorusuna yanıt olarak bu iki farklı yöndeki (bölge itibarıyla da zıt)iddia henüz kesinlik kazanmamıştır92.

92 Savaş, 2006: 36–41.

42

2.7. Kurşun

Metinlerde kurşun =A.GAR5 = šu1i(įa)/šulai (Akadçası ABÂRU) olarakgeçmektedir. Mezopotamya’da kurşun; Güney Mezopotamya’nın en eski yerleşimkültürlerinde ele geçmiştir. Anadolu kültür tabakalarında, çeşitli devirlere ait kurşunbuluntuları göz önüne alınacak olursa kurşunun diğer madenler kadar zengin yazılıkaynak bilgilerini içermediğini görmekteyiz. Kurşundan imal eşyanın bulunduğuAcemhöyük, Alişar, Boğazköy, Konya-Karahöyük, Kültepe, Tel-el-Cüdeyde, Truva,Zincirli gibi bazı merkezler vardır. Bunun yanısıra bütün devirlerdeki bronz bileşimindeasıl bakır cevheriyle karışık olarak bulunması ve teknik noksanlıklar nedeniyleayrılamaması yüzünden az nispette kurşun bulunduğunu ve hatta 2200 tarihlerindensonra saf olarak elde edilebilen kurşundan, levhalar ve idoller yapıldığı görülüyor.

El-Ubeyd kültür çağından da daha eski olduğu kabul edilen, Tel-Halaf kültürüdevrine ait olmak üzere, Haface’de ilk olarak ele geçmiştir. Diğer taraftan Ur’da dahiCemdet-Nasr’a karşılık gelen tabakalarda bulunmuştur. Yine Ur Mezarlarında bulunaneşyanın bileşiminde kurşun nispetinin % 0,5–1,6 kadar olması ve kalayın bundan çokdaha fazla karıştırılması bize kurşun değil fakat kalayın alaşım maksadıylakullanıldığını gösterir. Ancak statüler ve süs eşyası yapmak için gerekli olan bakır -kalay bileşimine, daha güzel bir renk vermek ve kolay eriyebilir ve akıcı bir halegetirmek gayesiyle % 8–9 nispetinde kurşun ilave edildiği ve bunun bazen % 18’e bilevardığı görülüyor. Fakat kurşun, katılaşan (sertleşen) bileşime kolay kırılma özelliği deverdiğinden silah, tencere vs. yapımında kullanılacak bronzların bileşimine hiçkarıştırılmamıştır.

Kültepe kazılarının madenler için verdiği bilgiler Filologların ifadesine göre,kurşun metinlerde çok geçmemiş olmasına, yani Ticaret Kolonileri Çağı’nda diğermaden çeşitleri yanında büyük bir yer tutmamış olmasına rağmen, Kaniş Karumu’ndabakır veya bronzdan sonra en çok bulunan bir maden türünü temsil etmektedir. Budurumun Asurca tabletlerin bulunduğu Alişar’da da aynı şekilde yinelenmesi tesadüfsayılmamalıdır. Bununla birlikte kurşun MÖ 3. bine ait Anadolu medeniyetlerindehiçbir zaman bu seviyeye yükselememiştir93.

3. HİTİT MADENCİLİĞİ

Hattuşaş’taki kazılar, Hititlerin MÖ 8000’lerden itibaren Anadolu’da eşsiz birgelişme gösteren maden teknolojisinin mirasçıları olduklarını göstermektedir.Boğazköy’e yakın Sungurlu bölgesi, zirai açıdan verimli olmasının yanı sıra, mineral veorman bakımından da zengin bir çevreye sahiptir (kuzeyde Karadeniz ve güneydeToros). Bundan dolayı Hitit endüstrisi, maden yataklarına ve ormanlara kolaylıklaulaşabilmesi açısından düzlüklerdeki devletlere göre stratejik açıdan daha çok avantajasahip olmayı çok iyi kullanmıştır. Güneyde bulunan Kizzu atna, Tar untašša, “GümüşDağı” Toroslar ve Amanos bölgeleri önemle elde tutulmuş ve onlardan büyük ölçüdeyararlanılmıştı. Kaynak alanları ile takas ağının kurulması, Hititlerin parlakdönemlerinin öncesine gitmektedir. Bu takas ağı Hitit döneminde de güçlenmiş ya da enazından durumunu korumuştur94.

93 Savaş, 2006: 34–35.94 A.g.e. 19.

43

Hititler döneminde, daha önceki Asur Ticaret Kolonileri çağında da olduğu gibi,bakır ve tunç en çok kullanılan madenlerdi. Demir ise, henüz günlük yaşamdakullanılmıyor ve çok değerli sayılıyordu. Anitta metninden hatırlanacağı gibi, adı geçenkrala verilen demir bir taht ve demir bir asadan çok değerli armağanlar olarak sözediliyordu. Anadolu’da demir filizleri çok olmasına karşılık, bunu eritebilmek içingerekli yüksek ısı ve arıtma tekniği yaygınlaşmış bir teknoloji olmadığı için demirindeğeri yüksekti. Yazılı belgelerde demir kılıç, demir tablet ve hatta demirden yapılmıştanrı ve hayvan heykellerine değinilmesine karşın, çeşitli yerlerdeki yapılan kazılardabu tür büyük eşyalar bulunamamıştır. Bunların, Hitit Devleti’nin yıkılışından sonragelen istilacı güçler tarafından eritildiği ve yeniden kullanıldığı düşünülebilir. Zatenbütün madeni eserler için bu varsayım geçerlidir. Madenler, yeniden kullanıma uygunmadenler olduğundan, bir devleti yıkan ya da bir kenti ele geçirenler, yeniden madenarama ve işleme yerine, ganimet olarak ele geçirdikleri eşyayı eriterek, kendi zevk vegereksinmelerine göre, bunlardan yeni şeyler yapmayı kuşkusuz daha kolay bir yololarak benimsiyorlardı. Bu yüzden bir kazıda, herhangi bir döneme ait bir yerleşmeyerinde az maden bulunması, o çağda az maden kullanılmış olduğunu kanıtlamaz.Madeni eşya her zaman yeni gelenlerin ele geçirmeye çalıştığı, oradan oraya götürülenve söylediğimiz gibi sürekli biçim değiştiren bir ganimet türüydü. Heykeller genellikledeğerli madenlerle ya da altınla kaplanmıştı. Bazı bölümleri lapislazuli adı verilen koyumavi bir değerli taştan yapılmıştı95. Hitit devletinde ve bütün Önasya’da o dönemdekullanılan değişim yani alışveriş aracı para yerine gümüş çubuklar idi ve bunlar belirliağırlıklarda oluyordu96.

Hitit madenciliği (ve madeni eserler) hakkında bilinenler Boğazköy, Maşat,Alacahöyük ve diğer birçok (Hitit ve) Geç Bronz Çağı yerleşmelerinde yapılankazılarda (veya kazı dışı çeşitli yollarla çıkarılan veya kaçırılanlarla) ele geçen madenibuluntularla elde edilmiştir. Lüks eşyaya ilişkin kayıtlar, Hitit İmparatorluğu’nuntaşınabilir ve depolanabilir servetinin boyutlarını göstermektedir. Kayıt listelerinden vekazılarda bulunan madeni eserlerden, Hititlerin çok kademeli ve karmaşık bir üretimendüstrisine sahip oldukları anlaşılmaktadır.

Kültepe’deki maden işleme merkezi ve Kestel’deki kalay madeninden eldeedilen verilere göre, bu aşama Erken Bronz Çağı’ndan bu yana uygulanmaktaydı.Düzlükte yer alan şehirlerde maden endüstrisinin ikinci kademesinin yürütüldüğüatölyeler bulunmuştur. Şehir atölyelerinde; alaşım, hazırlama, döküm, kakma,biçimlendirme ve diğer tasfiye işleri yapılmaktaydı (En çok rastlanan alaşım türüarsenikli bakırdır): Hitit’in geç dönemlerinde sanat eserlerinde nikel, kalay ve kurşunalaşımları vardır. Madenlerin çeşitliliği ve üretim teknolojileri, dağlardaki özel işlevliendüstriyel merkezlerle bir ilişki içinde olduğunu göstermektedir. MÖ 3. binyılortalarından itibaren, Anadolu’nun birçok yerinde ve Akdeniz kıyılarındakiyerleşmelerde kalay bronz bulunmuştur. Kestel’de, Erken Bronz Çağı’na ait kalaymadeninin keşfedilmesi, bu en eski alaşımları teknolojik açıdan önemli kılmaktadır.İzotop oranları, küçük heykellerdeki gümüş ile bronzdaki kalayın aynı madenden gelmiş

95 Dinçol, 1982: 95.96 Yıldırım, 2004: 110–115.

44

olabileceğini göstermektedir. Kestel madeni nedense MÖ 3. binyılın sonunda üretimibırakmıştır.

Maden bakımından zengin dağlık bölgeler ile şehir merkezleri arasındaki ticaret,en azından maden üretimi ile madeni eşya tüketimi arasındaki bağı sağlaması açısından,sosyal bir güçtü.

Toroslar’ın Aladağ bölgesindeki cevher kaynakları zenginliği öncekidönemlerden beri bilinip kullanılmaktaydı. Amuk’ta bulunan, Kalkolitik ve ErkenBronz Çağı’ndan kalma çok sayıda eser Toros’taki cevherlerle ilişkili bulunmaktadır.En erken örnekler, Tell Judeidah’da bulunmuştur. Ellerinde sopa ve uzun bir mızraktutan küçük bir çıplak erkek heykelinin gümüş ve altın miğferinden bir parçaincelenerek G düzeyine ait olduğu anlaşılmıştır. Bu kazıda bulunan bir kadınheykelciğinin burma kolyesinden alınan örnek de bu grupla uyumludur. Hem miğferhem de kolye, esas elementler olarak gümüş, bakır ve altın; ikinci derece elementlerolarak da bizmut, krom, kurşun, silis ve kalay içermektedir. Heykellerin kendileri isekalay bronzdur. Bunlar dünyanın en eski kalay alaşımı örneklerinden bazılarıdır97.

Hititlerin de, Orta ve Geç Bronz Çağları’nda Toros kaynaklarını kullandıklarıdüşünülmektedir. Orta Bronz Çağı gümüş buluntularından alınan örnek ile Suriye’deTell el-Quitar’da bulunmuştur. Geç Bronz Çağına ait gümüş örneği, Aladağ’daki Toroscevheri ile bağıntılı bulunmuştur. Suriye Tel al-Rimah’tan çıkarılan MÖ 1500 tarihineait kurşun iğne ve Kuzey Mezopotamya’daki Asur’da bulunan MÖ 1300 tarihine aitkurşun blok, Hitit döneminde büyük çekişmelere yol açan güney sınırlarındaki şehirmerkezleri ile Anadolu’nun etkileşimini göstermektedir. Kaş Uluburun’daki batığa aitgemideki ağ kurşunu ve kalay mataradan alınan örnekler de; Tayinat’ta (Amuk)bulunmuş Geç Bronz Çağı zırhına ait bir levha da (benzer zırh levhalarından yakınzamanda Boğazköy’de de bulunmuştur) Toros dağlarındaki cevherlerle ilişkiligörünmektedir. Geç Bronz Çağı yerleşmelerinden çıkarılan çok sayıda eser ileincelendiğinde, Toros ve Karadeniz madenlerinin her ikisinin de hammadde kaynağıoluşturduğu görülmektedir98.

Klasik çağlarda demirin ve çeliğin Karadeniz’de oturan bir halk olan Khá1ubestarafından keşfedildiğine inanılıyordu. III. atuši1i’den bir Asur kralına yazılmışmektupta demirin Kizu atna da üretildiğine dair bir kayıt olmasından dolayı ilk defa1915’lerde H.Winckler tarafından Kizu atna’nın Pontus içinde bir yere lokalizeedilmesi teklif edilmiştir. Çeşitli tartışmalar ve araştırmalar sonucu şimdi Kizu atnaGüney Anadolu’ya lokalize edilmektedir. Aynı bölgede daha sonraları da demir cevherielde edilerek Asur kralı Tiglat-Pileser tarafından MÖ 1100’lerde Nairi’den (Asur’unkuzey batısındaki Toros dağlarında geniş bir bölge) getirilip tanrı Adad’ın deposunakonduğu bilinmektedir. Mektuptan anlaşıldığına göre Hititlerin demir üretim merkeziKizu atna idi ve üretim hava koşullarına bağlı idi. Bu durum bölgenin özelliklerineuygun olarak şöyle açıklanabilir: Birincisi Toros dağları ve çevresi demir cevheribakımından zengindir. İkincisi cevheri eritmek için kullanılan odun kömürü Torosdağlarındaki zengin ormanlardan kolayca elde ediliyor olmalıdır. Üçüncüsü cevherieritebilmek için gerekli hava akımı sonbahar ve ilkbaharda rüzgârların Toroslardaki

97 Savaş, 2006: 20–21.98 Yener, 1995: 105.

45

şiddeti sayesinde elde ediliyor olmalıdır. Mektupta sözü edilen “Demir üretmek içinzaman kötü” ibaresi muhtemelen bu üçüncü şık ile ilgili olmalıdır. Adı geçen mektuptanbazı araştırmacılar Hititlerde demir tekelinin varlığı sonucunu çıkarmışlar ve bu fikiryaygınlaşmıştır. Fakat şimdi bu mektuptan aynı sonucun çıkarılamayacağı görüşüsavunulmaktadır. Kültepe vesikalarında geçen artık demir olduğu kabul edilenAMÙTUM ticaretinin Kuššara sarayına inhisar ettirildiği, Hatti’den satın alındığı,tüccarlar tarafından yapılan ticaretinin kaçak ve gizli olduğunu öğrenmekteyiz. Yanidemir ticareti konusunda Hititler öncesinde de yerli beyler hassasiyet gösteriyordu vebir tekel söz konusuydu99.

Hititler devrinde Anadolu’da demir buluntu bakımından henüz bilinen ikimerkez vardır. Bunlardan biri Alacahöyük diğeri Boğazköy’dür. Ayrıca Korucutepe’dede demir buluntu vardır. [Korucutepe’de 2. katta iki demir objeye rastlanmıştır.Bunlardan birinin minyatür balta (Uz. 2.7 cm.), diğerinin zırh parçası (Uz. 7.3 cm.)olduğu bildirilmektedir)]. Buluntuların filolojik yönden değerlendirilmesi Anadolu’nundoğa şartlarının getirdiği şiddetli korozyon yüzünden çok güçtür. Bu buluntularınçoğunun fonksiyonu anlaşılamamaktadır. Bu yüzden Hititçe karşılıklarını bulmakmümkün olamamaktadır.

Maden ve Taş listelerinde demire baktığımızda epik bir dilde yazılmış olan birmetinde tüccarlar kendileriyle öğünmektedirler, pek çok şeye sahip olacaklarınıanlatmakta ve üçüncü paragrafta da istedikleri taş ve madenleri saymaktadırlar. Bumetinden demirin ticaret maddesi olduğu görülmektedir. Eğer sıralanış kıymete göreyapıldıysa demir; altın, gümüş ve kıymetli taşlardan sonra yer almaktadır, ama sıralanışrastgele yapılmıştır. Çünkü metinlerde altın her zaman gümüşten sonra gelmektedir. E.Bilgiç, demirin daha çok bulunabildiği Geç Asur devri vesikalarında, zaptedilenyerlerden alınan harçlar sayılırken ekseriya altın, gümüş, kalay, bakır, demir ve kurşunsırasının geçtiğini ve bunların değer sırasına göre yazıldığını belirtmektedir100.

Çiviyazılı metinlerden birinde yapıda kullanılan objelerin modellerinin yapıldığımalzemenin nerelerden geldiği açıklanmıştır. Böylece altının (GUŠKIN) Pirundumeįaşehrinden, gümüşün (KÙ. BABBAR) Kuzza’dan, lapislazulinin (NA 4ZA.GÌN)Takniįara dağından, mermerin (NA 4AŠ.ŠIR. GAL) Kaniš ülkesinden, kristalin? (NA4DU 8.ŠÚ. A) Elam’dan, diorit taşının (kunkunuzzi, Sümerce: NA 4ŠU.U-zi) topraktan,demirin (AN. BAR) gökten, bakırın (URUDU) ve bronzun (ZABAR) Kıbrıs’takiTaggata dağından getirildiğini öğreniyoruz101.

Çiviyazılı Boğazköy metinlerinde geçen ve “demirci” olarak tercüme edilen LÚE.DÉ. A’nın Hititçe karşılığını E. Forrer alhiįalaš olarak görmek istemektedir.Hatticesinin ise yayınlanmamış bir metin yerine dayanılarak “ureš” olduğubildirilmektedir. F. P. Daddi tarafından yayınlanan kitapta yazılışları, metin yerleri vefonksiyonları işlenmiştir. Metinlerden anlaşıldığına göre demircilerin iki türlüfonksiyonu vardır. Bunlardan biri tapınak görevlisi olarak katıldıkları bayram ve dinitörenlerdeki yaptıkları işler diğeri ise gene tapınak görevlisi olarak yaptıkları

99 Erkut, 1983: 3–5.100 A.g.e. 24–25.101 A.g.e. 30–31.

46

kuyumculuk işleridir102. Bir metinde “Arinna’lı demirciler hesta-evine tanrılarıyerleştirirler güneş kursu (şeklindeki) aletlerin tamamını gümüş, altın ve onlar tekrargümüş, altın kaplarlar” ifadesi geçmektedir. Görüldüğü gibi demircilerin Arinna’lıoldukları belirtilmektedir. Başka bir metinden Zippalanda’lıların da demirci olduğunuöğreniyoruz. Arinna’nın bugünkü Alacahöyük olduğu tahmin edilmektedir.Alacahöyük’te ilgili devre ait demir buluntuların çokluğu bu durumudesteklemektedir103.

Hititler doğaüstü güç haricinde bazı maden çeşitlerine reel (gerçek) özelliklervermiştir: Altın = dayanıklı, saf, katı ve böylelikle tanrılar ve insanlar için değerli;Gümüş = arılığın simgesi ve de su arıtma aracı (belki de bakteri öldürücü etkisinikeşfetmişlerdir); Kurşun da buna benzer bir yöntemle ihtiyaç olarak kullanılmıştır.Bakır, dayanıklılığı ve iletkenliği nedeniyle kullanılmıştır; bakır ve kurşun pratiknedenlerden ötürü cam üretiminde katkı maddeleri olmasını sağlamıştır. Demir, eskiHitit dönemlerinden beri sağlamlığın ve sarsılmazlığın sembolü (özellikle arazi bağışbelgelerinde), ayrıca gücün, devamlılığın, iktidarın kavramı olarak kabul edilmektedir.Bu tür varsayımlar madenlerin - ister hammadde ister donanım nesneleri olarakkullanılsın - mitolojik bağlamlarında, edebi figürlerde veya karşılaştırmalarda ve desayısız ritüellerde (ve kült ritüellerinde) kullanılmasında etki etmiş olmalıdır. Bunlardamadenlerin maddi değer ve saklanılabilirliği önemliydi. “Altın ve gümüş” servetin,maddi değerlerin eş anlamlısı, kültür değişiminin ve geliştirmesinin kavramıydı (istergenel olarak isterse somut nesnelerin toplamı olarak)104.

3.1. Madenlerle İlgili Metinlerden Örnekler

Boğazköy’de yapı alanının, gümüş, altın yanında tohumlar, meyveler,zeytinyağı, yağ ve bal ile de doldurulduğunu metinlerden öğreniyoruz. Yinemetinlerden birinden şunu öğreniyoruz: “Eğer yıkılmış bir evi yeniden onarıyorsanız yada başka bir yerde yeni bir ev yapıyorsanız ve temelleri hazırlıyorsanız, temeller altınaşunları bırakmanız gerekir: 1 mine (Akadlar’da ölçek) temizlenmiş bakır, 4 tunç çivi, 1küçük demir çekiç. O, kurakki alanın ortasında toprağı kazar, kazılan yere bakırlarıbırakır, dört bir köşesinden çivilerle tutturur ve çekiçle vurur. Bunları yaparken şunlarısöyler: Bakır nasıl sağlamca tutturulmuşsa, işte bu tapınağı tam öyle sağlam yap. Onunbu karanlık toprak üstünde sıkıca durmasını sağla.” Bunu kutsama sözleri izler vebundan sonra köşelere altın, gümüş, akik, mermer, demir, bakır, tunç ve diyorit gibitemel taşları bırakılır105.

Anitta’nın düşmanlarını yenip, tutsaklar, savaş arabaları ile altın ve gümüş elegeçirdiğini metinden okumaktayız. Bu belge şu sözlerle sona ermektedir: ben sefereçıkınca Puruşhandalı adam (yani kral) bana armağanlar getirdi; bunlar demirdenyapılma bir taht ile, yine demirden yapılma bir asa idi. Neşa’ya geri dönerkenPuruşhandalı adamı da birlikte götürdüm. O, taht odasına (B nüshası: Zalpa’ya) girince,önümde, sağda oturacak106.

102 Erkut, 1983: 117.103 A.g.e. 124.104 Savaş, 2006: 53–55.105 Naumann, 1998: 66–67.106 Dinçol, 1982: 27.

47

Güneş Tanrıçası, gözdesi Büyük Kralı dizlerine oturttu, onun elinden tuttu vesavaşa onun önünde koştu, artık kentler birbiri ardından düşüyor, Büyük Kral biraslanın pençesiyle yaptığı gibi ülkeleri yeniyordu. Altın ve gümüşün ne başı ne sonuvardı, Hattuşa’yı ganimetle doldurdu… aldığı kentlerin tanrıların altın ve gümüşheykellerini ülkesine getirdi ve onları kendi tanrı ve tanrıçalarının tapınaklarınakoydurdu. Bu metinden de görüldüğü gibi, Hitit genişleme siyaseti öncelikle KuzeySuriye’ye yönelikti. Önce Alalah, sonra Hahhu ile Haşşu’nun ele geçirilmesi, Hititleremiktarı hesaplanamayacak kadar çok altın ve gümüş ile içinde insanlar da olan çeşitlizengin ganimetler sağlanmıştı107.

Kaşkalar ile kuvvet zoruyla başa çıkamayan Arnuwanda-Aşmunikal çifti,aşağıdaki metinde özetle göreceğimiz gibi tek çareyi tanrılara yakarmakta bulmuşlardır:Majeste, Büyük Kral Arnuwanda ve Büyük Kraliçe Aşmunikal şöyle söyler: “YalnızHatti ülkesi siz tanrılara karşı saf (temiz) bir ülkedir. Siz tanrılara yalnız biz Hattiülkesinde saygı gösteririz. Siz tanrılar, tanrısal içgüdünüzle bilirsiniz ki, tapınaklarınızlakimse bizim kadar ilgilenmemiştir. Ve siz tanrıların malları, gümüşü, altını, hayvanbiçimli kapları (rhyton denilen kaplar) ve elbiseleri ile kimse bizim kadarilgilenmemiştir. Ayrıca, gümüş ve altın tanrı yontuları ile tanrıların vücudunda(yontularında) ne eskimiş ise, tanrıların aletlerinden hangileri eskimiş ise, onları bizimkadar kimse yenilememiştir… Oradan Arinna kentinin Güneş Tanrıçası’na ait gümüş,altın, tunç ve bakır güneş kursları ve hilaller ile bayram elbiseleri (yani tören elbiseleri),gömlekler, kurban ekmekleri, şaraplar ve kurbanlık sığır ve koyunlar gasp edildi. Buülkeler, Nerik, Hurşama, Kaştama, Himuwa, Zalpuwa ve diğerleridir. Sizin buülkelerden sahip olduğunuz tapınakları Kaşkalar yıktılar, siz tanrıların yontularınıkırdılar, rhyton’ları, gümüş, altın ve bronz kapları ve sizin bronz gereçlerinizi veelbiselerinizi yağmalayıp paylaştılar. Rahipleri, çalgıcı ve ilahi okuyucuları, aşçıları,fırıncıları, çiftçi ve bahçıvanları da aralarında paylaşıp, köle ettiler. Kaşkalar herşeyinize sahip oldular. Bu yüzden, bu ülkelerde kimse adınızı bile anmıyor; kimse sizekurban sunmuyor ve sizin için bayram düzenlemiyor. Buraya, Hatti ülkesine de kimsesizin için vergi getirmiyor. Sizlere hiçbir yerden rahipler, çalgıcılar gelmiyor. Kimsesize güneş kursları, hilaller, altın ve gümüş ile elbiseler vermiyor; ekmek, şarap vehayvan kurban etmiyor108”.

Kargamış kuşatması Hititlerce başarı ile tamamlanıp, kent fethedildi. Kuşatma 7gün sürmüş ve 8. gün kent Şuppiluliuma’nın eline geçmişti. 2. Murşili babasının bubaşarısından şöyle söz etmektedir: “Babam tanrılardan korktuğundan, yukarı kenttetapınaklara kimseyi sokmadı, kendiside tek bir tapınağa yanaşmadı, hatta onlara saygıgösterdi. Fakat aşağı kentteki halkın gümüş, altın ve tunç eşyalarını alıp Hattuşa’yataşıdı109”.

Hitit yazıcılığının malzemesine değinmekte fayda vardır. Metinlerin, kildenyapılmış levhalar üzerine yazıldığını, ele geçen binlerce tablet göstermektedir. Ancakelimize geçmemiş olmakla beraber, belgelerden öğrendiğimize göre, önemli bazımetinler, tunç, demir ya da Kadeş Antlaşması’nda olduğu gibi gümüş tabletlere deyazdırılıyordu. Madeni tabletlerden hiçbiri günümüze kadar gelmemiştir110.

107 Dinçol, 1982: 29.108 A.g.e. 35.109 A.g.e. 38.110 A.g.e. 51.

48

4. BÖLÜM

49

1. ANTİK ANADOLU İLE İLGİLİ KÜLTÜRLER

Yakın zamana kadar bakırın keşfedilişi; MÖ 5000 yıllarında Hazar Denizi’nindoğusunda Türkistan ve Tibet’te, madenciliğin ilk büyük adımı olarak bakırıntavlanması ile başladığı düşünülmekteydi. Aynı zamanda MÖ 4000’lerde GüneybatıAsya’ya ve Kuzey Afrika’ya yayılan kültürün bu tekniği bildiği anlaşılmıştır. AyrıcaSialkot ve Hassuna’da ele geçirilen buluntular, doğal altın ve bakımı toplamayabaşlayıp tavladıklarını göstermektedir. Anadolu’da ve Kuzey Irak’ta MÖ 6000’lerdenkalma bakır ve kurşun parçalar bulunmuştur. 5000’lerden itibaren altın buluntularınınsayısı artmaktadır. Bakırın tasfiye edilmiş kullanımı ve üretimi MÖ 4000’lerde BatıAsya’ya yayılmıştır. Mısır’da Amratien kültürde de doğal bakır kullanıldığı; fakatcevherin çıkarılıp tavlanmasına ilişkin bilginin, bu dönemin son evresinde, MÖ 3800-3700’de ya da Gerze Kültürünün ilk dönemlerinde oluşabildiği anlaşılabilmektedir. MÖ3. binde Kafkaslardaki kültürler altın, gümüş, kurşun, bakır ve arsenik alaşımlarınınkullanımında önemli gelişmeler göstermiştir. Mezopotamya kültüründe altın ve bakırgıbi madenler, MÖ 3500’de bölgeye ulaşmış; bundan yaklaşık üç yüzyıl sonra, Mısır’dada bu evreye erişilmiş, 2500’de Nil çağlayanları ile İndus arasındaki bütün bir bölgedemaden cevheri üretilir olmuştur111.

1.1. KAFKAS ve DOĞU KÜLTÜRLERİ

Bu bölgede zengin ailelerin bulunduğuna tanıklık eden en eski yapı, MÖ III.binin sonlarından kalma Maikop kurganıdır. Kazılar, on bir metre kalınlığındaki toprakkatmanın altından, giysileri arslan ve boğa işlenmiş altın levhalarla süslü bir erkeğinkalıntılarını ortaya çıkardı; başında iki altın taç vardı; buluntular arasında, başlangıçta,üzerinde bir sayvanı tutan, boğa heykelcikleriyle süslü altı gümüş direk de bulunuyordu.Gömütte, altın, gümüş ve taş kaplar, bakır eşyalar (bir hançer, baltalar vb.) ve ayrıca,hiç kuşkusuz ölüye öteki dünyada eşlik etmeleri için cenaze töreni sırasında kurbanedilmiş olan iki kadın kalıntıları vardı112.

MÖ 2000 yıllarında Asya’nın hemen her bölgesinde oldukça ileri bir uygarlıkgelişmiş bulunuyordu. Altay Dağları’nda yaşayanlar topraktan maden çıkartıperitmesini, birbirine katmasını da biliyorlardı. Bu arada bakırla kalayı karıştırarak tunçelde ediyorlar, bundan çeşitli kaplar yapıyorlardı. Asya ve Ortadoğu’da büyükdevletlerin ortaya çıkması atın evcilleştirilmesinden sonra gerçekleşmiştir. Zaten, bozkıruygarlığının dayandığı iki temel öğe at ve demir olmuştur. Eskiçağ’da atınkullanımından sonra uygarlıkların hızla geliştiğini görmekteyiz. Demir ise, Türkleregöre kutsaldır; çünkü yaşam savaşında yararlı olan temel unsurlardan birisidir.

Türkler evrenin bir kubbe biçiminde olduğunu düşünüyorlardı. Bu kubbe altın vedemirden bir kazık yani Kutup yıldızı çevresinde muntazam bir hızla dönüyordu.

111 Savaş, 2006: 17.112 Diakov-Kovalev, 1987: 63.

50

Gökteki bu düzen yeryüzüne de yansımıştı. Kutup yıldızının tam altında, yeryüzününyöneticisi olan Hakan’ın oturduğu kent bulunuyordu. Nasıl gök, kutup yıldızınınçevresinde dönüyorsa, toplumdaki işler de hükümdarın çevresinde dönüyordu. GüneySibirya tarihinde Andronova kültürünün özel bir önemi vardır. Bu kültür Altaylarınbatısından Yenisey’e dek yayılmış, hatta Kazakistan’ı ve Güney Ural bozkırlarını içinealmıştır. Maddi kültür anlamında en önemli gelişme maden işlemede geliştirilmiştir.(MÖ 16–14. yüzyıl)113.

Bölgede yaşamış bir diğer kavim Massaget’lerdir (Hazer denilen deniz günbatısıyönünden Kafkaslarla kesilmiştir; tanyeri ve gündoğusu yönünde uçsuz bucaksız birovaya açılır. Bu çok büyük ovanın en büyük bölümünü Massaget’ler tutarlardı. Araxırmağı yakında olan Pers-Massaget savaşında Kyros öldürüldü114). Massaget’leringiyinişleri ve yaşamaları Skyth’lerinki gibidir; atlı ya da yaya savaşırlar (çünkü her ikişekilde de savaşabilirler), okla ve kargıyla savaşırlar ve daha çok Sagaris dedikleribaltayı kullanırlar. Silahlarını yalnız bakır ve altınla yaparlar; kargı ve mızrak uçları,baltalar hep bakırla yapılır; savaş başlığı, kılıç kayışı, koltuk altlarını koruyan parçalaraltın süslerle bezenmiştir. Atları da öyledir; göğüs cebeleri bakırdandır; gem, kantarma,şakakları koruyan plaklar altın yaldızlıdır. Demir, gümüş kullanmazlar; bunun nedeni,Skyth’lerde olduğu gibi, bunlarda da bu madenlerin bulunmayışıdır, buna karşılık altınve bakır çok boldur115. Strabon’dan öğrendiğimize göre bakır, demir, hatta boraksmadenleri boldu116.

Anabasis’te geçen bir bahis “… Kardukh’lar köylerini boşaltıp karıları veçocuklarıyla tepelere kaçtılar. Alınacak pek çok yiyecek vardı; evlerde bir yığın tunçkap kacak bulunuyordu117” bölgede tunçla ilgili (bakır-kalay) madenlerin varlığına veyoğun bir şekilde kullanıldığına işaret etmektedir.

1.2. HİNDİSTAN KÜLTÜRÜ

MÖ III. binin sonunda ve II. binin başında (Harappa uygarlığının gelişimdönemi), Hintliler bronz metalürjisini biliyorlardı; bu metalle iş araçları (orak, balta,çapa, testere), silah (hançer, ok temreni, mızrak) günlük eşya (bıçak, kapkacak, ustura,ayna) yapıyorlardı. Dünyanın bütün uygar ülkeleriyle ticaret yapıyor, dokuma, süseşyası, inci ve parfüm ihraç ediyor ve demir dışında madenler, değerli madenler, at veköle ithal ediyordu. Altın para yapımında üzerlerine yoktu118.

Herodot, Hintlilerin altını nasıl elde ettiğini şu şekilde anlatmaktadır: “Hintlilerinkrala toz halinde getirdiklerini söylediğimiz şu bol altına gelince, bakınız nasıl

113 Yıldırım, 2004: 45–47.114 Herodotos, Klio, 204. Bahis 2004: 84.115 A.g.e. 215. Bahis, 88.116 Lloyd, 2000: 209.117 Ksenophon, 1998: 110–111.118 Diakov-Kovalev, 1987: 254 vd.

51

topluyorlardı bunu119: Paktyika (Afganistan’ın kuzeydoğusundaki ülke) yörelerinde veKaspatyros kenti yakınında yaşayan Hintliler vardır; öbür Hintlilerin daha kuzeyinedüşerler; yaşama biçimleri bakımından Baktria’lılara yakındırlar; Hintlilerin en savaşçıolanları bunlardır ve altın aramak için yolculuklara çıkanlar da gene bunlardır. Bir çöl,demiştik, vardır ki, kum yüzünden kimse yaşayamaz. Bu çölde kumlar içinde devkarıncalar ürerler, köpekten küçük, ama tilkiden büyük olurlar. İran kralının hayvanlarıarasında bunlardan da vardır ki, orada yakalanmışlardır. Bu karıncaların inleriyeraltındadır ve yeraltındaki kumu yeryüzüne taşırlar, Yunanistan’daki karıncalarınyaptıkları gibi, ki zaten bunlar da tıpkı onlara benzerler, yeryüzüne çıkarılan kum altınlıbir kumdur. İşte bu altını toplamak için giderler çöle Hintliler. Her biri üç deve ilegider120. Hintliler, yolculuğu altın toplayacakları yerlerin en sıcak olduğu zamanarastlatırlar; karıncalar sıcaktan yeraltındaki inlerine kaçmış olurlar. Bu uluslarınoralarda güneşin en sıcak olduğu zaman seher vaktidir, öbür insanların yaşadıklarıyerlerdeki gibi öğle vakti değil; en çok tepe noktasına çıkıncaya kadar olan zamaniçinde, yani çarşının kapandığı saate kadar yakar kavurur; bu süre içinde Yunanistan’ınöğle zamanından çok daha fazla yakıcı olur, o kadar ki Hintliler kendilerini suya atarlar,bu saate kadar, öyle anlaşılıyor121. Çöle varınca Hintliler getirdikleri küçük torbalaraçabucak kum doldurup dönerler; çabucak, zira İranlılara inanmak gerekirse, kokuyualan karıncalar peşlerine düşerler ve dünyanın en hızlı canlıları olduklarından, bunlartoplanıncaya kadar, Hintliler, eğer atik davranmamışlarsa bir daha toprağa dönemezler.Dişileri kadar iyi koşucu olmayan erkek develer az çok bir aralıkla arkada yedektekalırlar, ama bırakmış oldukları yavrularının kokusunu alan dişiler hiç yorgunlukbelirtisi göstermezler. İşte Hintliler, İranlıların dediklerine göre, altının en büyükbölümünü böyle elde ederler; ayrıca kendi ülkelerinde toprak altından da çıkarırlar, amao daha azdır122. Burada, tükenmeyecek kadar çok altın vardır, bu altınlar toprak altındançıkarılır, ırmakların sularıyla gelir ya da anlattığım gibi büyük bir çaba sonucu eldeedilir123”.

1.3. İRAN KÜLTÜRÜ

İran yararlı maden bakımından zengindir. Dağlık bölgelerde, bakır, demir,kurşun, altın, gümüş, beyaz ve renkli mermer, başta lacivert taşı olma üzere değerlitaşlar çıkartılıyordu. Üretim güçlerinin gelişmesi – tarımın ilerlemesi, bakır ve bronzmetalürjisinin yaygınlaşması, çömlekçilik ve öteki mesleklerin yükselişi – III. ve II.binlerde, toplumsal farklılaşmayı yoğunlaştırdı ve köleliğin ilkel biçimlerini ortayaçıkardı, bu da uygarlığın gelişmesine yol açtı. Medler bakır, bronz, altın ve elektron(altın ve gümüş alaşımı) işlemesini biliyorlardı124.

Herodot’un Pers ordusu hakkında verdiği bilgilerden madencilik kültürlerihakkında bazı bilgiler edinmekteyiz.

119 Herodotos, Thalia, 98. Bahis, 2004: 182.120 A.g.e. 102. Bahis, 182–183.121 A.g.e. 104. Bahis, 183.122 A.g.e. 105. Bahis, 183.123 A.g.e. 106. Bahis, 183.124 Diakov-Kovalev, 1987: 238–141.

52

“Persler, lüksleriyle öbür birliklerden ayrılıyorlardı ve ordunun en yiğit kişileribunlardı. Giyimlerinin üzerine bol altın yaldız serpilmişti, parıl parıl yanıyorlardı125.Donanımları kara ordusu gibidir, yalnız bazılarının başında dövme demir ve bakırdantakkeler bulunurdu126. Masistros’u kolay öldüremediler, çünkü zırhlıydı; altın pullardanyapılma zırhın altında kırmızı bir gömlek vardı. Madenin üzerine vurmakla bir şeyyapamıyorlardı; sonunda durumu anlayan birisi gözlerine vurdu; çöktü ve öldü127

(Altının özelliği). Tegea’lılar Mardonios’un (Persli komutan) çadırını yağmaetmişlerdir. Özellikle atlarının baştan aşağı bakırdan yapılma ve pek güzel yemliklerinialdılar. Bu yemliği Athene Alea tapınağına sundular128”.

“Pausanias kerux’ler bağırttırarak kimsenin ganimetlere el sürmemesini herkeseduyurdu ve hilot’lara bütün Pers hazinesinin toplanması emrini verdi. Kampı taradılar,altın ve gümüş eşyalarla dolu çadırlar buldular, altın ve gümüş kakma yataklar, çeşitçeşit altın krateros’lar, kupalar, bardaklar; arabalarda içi altın ve gümüş mutfaktakımlarıyla dolu çuvallar bulundu. Ölüleri soydular, bileziklerini ve kolyelerini, altınsiperli kılıçlarını aldılar, parlak üst başları da cabaydı. Hilot’lar bunlardan pek çoğunuçaldılar ve Aigina’lılara sattılar; daha da pek çok vardı, saklanamayacak kadar çok.Aigini’lıların altını hilot’lardan bakır fiyatına almış olduklarını düşünüyorum129”(Ticaret gibi savaşlarda elde edilen ganimetler de madenlerin yer değiştirmesinde roloynamıştır).

“Kserkses’in ordusunda; içlerinden bin tanesinin mızrak saplarının ucu sivridemir değil altın bir nar; bunlar öbür dokuz bin kişinin çevresini almışlardı, bu dokuzbin kişi onların ortasında yürüyordu, mızrak saplarının ucunda gümüş narlarbulunuyordu. Mızraklarını uçları yere dönük olarak taşıyanlarda da gene altın narlarvardı ve Kserkses’in hemen arkasında yürüyenlerinki altın elmaydı130” (Madenlerin buşekilde kullanılması, karşı tarafı etkilemek için belki de psikolojik savaş taktiğiydi).

1.4. GENEL MEZOPOTAMYA KÜLTÜRLERİ

Uygarlık, Sümerlerin, öncelikle ticari ve düşünsel etkinlikleriyle yayıldı.Mezopotamya’da teknolojinin gereksindiği madenleri ve keresteyi bulamayan Sümerkent devletleri, hammaddeleri bulabilmek için çevrelerindeki ve çok uzaklardakiülkelere kara ve deniz seferleri düzenlediler.

Mezopotamya’nın jeopolitik yapısı nedeniyle ticaret ve tüccar sınıfı çok erkenortaya çıkmıştır. İç ticaret kadar dış ticaret de önem kazanmıştır. Gemi taşımacılığıylaBahreyn adaları üzerinden Arabistan’a ve Hindistan’a yük ve mal götürüp getirilmiştir.

125 Herodotos, Polymnia, 83. Bahis, 2004: 359.126 A.g.e. 84. Bahis, 359.127 A.g.e. Kalliope, 22. Bahis, 453.128 A.g.e. 70. Bahis, 469.129 A.g.e. 80. Bahis, 472.130 A.g.e. Polymnia, 41.Bahis, 350.

53

İhraç malları olarak tahıl, susamyağı, hurma, yün, giyim eşyaları, ziynet eşyası, silindirmühür vb. eşyalar ön sıraları tutarken, ithal malları olarak Kıbrıs, Lübnan veAnadolu’dan taş, kereste, katran inşaat ve gemi yapımlarında kullanılan öteki temelihtiyaç maddeleri ile maden; Hindistan’dan ise fildişi, değerli taş, koku, baharat, altınvb. eşyalar ön plana çıkmakta idi. Ülkeye hammadde şeklinde giren bu mallar,Mezopotamyalı ustalar tarafından işlenerek, dışarıyla mamul halde satıyorlardı131.

Köy ve kentlerde bakırın yanında kalay ve kurşun gibi madenlerin kullanıldığınıgörüyoruz. Madenler birbirine karıştırılarak yeni alaşımlar ortaya çıkarılmıştır.Özellikle bakıra kalay karıştırılarak elde edilen tunç alaşımı çok fazla kullanılmıştır.Tuncun sert ve dayanıklı oluşu silah ve tarım aletlerin bu madenden yapılmasına nedenolmuştur. MÖ 3. binin ikinci yarısında (MÖ 2500–2000) tuncun yanı sıra bütünmadenlerin, bu arada altın, gümüş gibi madenlerin de gerek döküm ve gerekse dövmetekniğinde olağan bir düzeyde işlendiği bilinmektedir. Bu durum, MÖ 8–7. bindeÇayönü’nde bakırın ilk kez işlenmesiyle başlayan binlerce yıllık bir deneyim vegelişimin bir sonucudur. Bronzun kullanımı, kesinlikle uzmanlaşma gerektiren birüretimin ve örgütlenmiş bir ticaretin varlığını belirler. Bronz araçlar üretebilmeninkoşulu olarak, tarımdan ayrı salt bu işle uğraşan madenci, taşımacı, damıtımcı ve madenustalarını beslemek için, üretilen besinden bir miktar artık elde etmek gerekmiştir.Bunun dışında madenlerin başka toplumlardan sağlanması ve tunç aletlerin başkagereçlerle takas edilmesi, yerleşmeler arasında ticari ilişkilerin yoğunlaşmasına nedenolmuştur132.

Tapınakta biriken ürünler, bir tür sosyal güvenlik hizmeti de görüyordu. Örneğintapınak, halktan yoksullara, düşkünlere yardım ediyor, kıtlık zamanlarında ambarlarınıhalka açıyordu. Tapınaktaki altın, gümüş vb. madenlerden yapılmış aletler, eserler vemallar savaşlarda takas edilerek, toplumun maddi gereksinimlerinin karşılanması içinkullanılıyordu. İnsanlığın ilk bankalarının bu tapınaklar olduğu ifade edilmektedir.

Mezopotamya’da el sanatları oldukça gelişmiştir; Sümerli ustaların işlediklerialtın, gümüş ve bakır örnekleri, metalürji ve kuyumculuk alanında ulaştıkları seviyeyigösterir. Ur krallarının mezarlarından çıkartılan altın heykel ve eşyalar bu seviyenin birdelilidir. Bunun yanı sıra kakma sanatı, mozaik, altın ve gümüş işlemeciliği ile fildişisanatı da gelişmişti133.

Mezopotamya’da bakır IV. binden itibaren bulunmuştu, ancak bronz yapımı III.binin ikinci yarısında öğrenilebildi. III. binlerin sonlarından kalan metinlerde, bronz,çömlek, marangoz, dokuma atölyelerinden, maden, yün, odun vb. ambarlarından sözedilmektedir134. Babilde MÖ XVII. yüzyılda başta bronzculuk olmak üzere zanaatlargelişmişti. Bronzdan yapılmış oraklar ve aletler kullanılıyordu135.

131 Yıldırım, 2004: 55–57.132 A.g.e. 49–50.133 A.g.e. 65–66.134 Diakov-Kovalev, 1987: 89 vd.135 A.g.e. 118.

54

Kuzey Suriye’ye ait sütun tiplerinden birinde gövdeler genellikle ya tunç ilekaplanıyor, ya da tunç çemberlerle sarılıyordu. Yine semertahta altında tahta dayağın birparçası da görülebilmektedir, bunun üstüne tunç başlık ve çember geçirilecektir136.Kuzey Suriye’de yıkanma odaları hemen hemen her büyük yapının bir parçasıydı. Vebunlarda tunç banyo tekneleri kullanılmıştır137.

Herodot Babil ile ilgili bilgileri şu şekilde vermektedir: “Kentin kapılarıbedenlerin içene konulmuştur; yüz kapı vardı, hepsi de birbirine eşit dikme ve lentolarlatunçtan yapılmıştı138. Kaç sokak varsa o kadar da kapı vardır; kentin kapıları gibi bunlarda tunçtan yapılmıştır ve ırmağa açılırlar139. Burada ki iki mahalleden birinin ortasındageniş ve sağlam bir surla korunan kral sarayı bulunur, öbüründe tunç kapılı Zeus-Baaltapınağı vardır, ki bugün de yerinde durmaktadır140. Bu Babil tapınağına bir başkatapınak daha bağlıdır, bu daha aşağıdadır ve içinde altından yapılma büyük bir Zeusheykeli durur; tanrı oturmuştur; yanında büyük bir altın masa durur, ayak koyacakbasamak ve taht da altındandır ve Khaldea’lıların dediklerine bakılırsa, bunlarınyapılması için sekiz yüz talant altın gitmiştir. Tapınağın dışında altın bir sunak vardır;bu altın sunakta yalnız süt hayvanlarının kesilmesine izin verilmiştir. İçeride ayrıca, budediğim zamanlarda, on iki dirsek boyunda som altın bir heykel dururdu; ben kendigözümle görmedim, Khaldea’lıların söylediklerini söylüyorum141. … sonra kentin aşağıyukarı ortasına düşen bir yerde, taş ocaklarından getirtilen taşlarla ve bu taşları demir vekurşunla birbirine tutturarak bir köprü kurdurttu. Bu maden iskelet üzerine, gündüzleridört köşe taşlar uzatılıyordu142”.

Herodot’tan Perslerin, ülkeye vergi olarak gelen paraları nasıldeğerlendirdiklerini öğreniyoruz. “Bakınız büyük kral (Dareios) hazineye ödenenparaları nasıl saklıyordu: Madeni erittiriyor ve toprak kaplara doldurtuyordu; kaplardolunca bu toprak kapları kırdırıyor, para gerektiği zaman ve her seferinde gerektiğikadar para bastırıyordu143”. Yine “Mardonios’un Yunanistan’a sefer açalım fikrinekarşılık olarak Hystaspse oğlu Artabanos, Kserkses’in amcası oluyordu ve bunagüvenerek söz aldı: Kral, dedi, eğer iki karşı düşünce çatışmazsa seçim yapmak veikisinden en iyisi hangisiyse ona karar vermek mümkün olmaz; ortaya sürülmüş olandüşünceye katılmak zorunluluğu ortaya çıkar; iki düşünce olmalıdır ki seçimyapılabilsin. Altını alalım, alaşımları olmasa ölçüye vurulmaz, değeri bilinemez; ama ikiparça altın mihenk taşına vurulursa hangisinin daha saf olduğu meydana çıkar144…”anlatımından madenlerin saflık derecelerinin nasıl tespit edildiğini görmekteyiz.

136 Naumann, 1998: 152.137 A.g.e. 212.138 Herodotos, Klio, 179. Bahis, 2004: 76.139 A.g.e. 180. Bahis, 76.140 A.g.e. 181. Bahis, 76.141 A.g.e. 183. Bahis, 77.142 A.g.e. 186. Bahis, 78.143 A.g.e. Thalia, 96. Bahis, 181.144 A.g.e. Polymnia, 10a Bahis, 339.

55

1.5. KUZEY AFRİKA KÜLTÜRLERİ

Mısır kralları para ekonomisinin gelişmesi için büyük çabalar harcamışlardır.Sikke basmak için bunlar değerli madenleri, en çok altını Tebais ya da Nubya’dan,bakırı Sina yarımadası veya Kıbrıs’tan getirtirlerdi145. Doğudaki dağlarda, özellikleNübye dağları altın rezervleri bakımından çok zengindi. Zanaatçıların aletleri taştan,ağaçtan ve bakırdan yapılıyordu; bakırdan yapılan aletler dökülerek değil dövülerekyapılıyordu. Bakır aletler genellikle ağaç ve özellikle yumuşak taş işlemektekullanılıyordu. Bakır bıçak ve baltalarla tekneler (bazıları krallık mezarlarının yanındabulundu), sabanlar ve daha başka eşyalar yapılıyordu; aynı aletlere sahip olan Mısırlı taşyontucular işlemeye çok yatkın kalker taşları işliyorlardı. IV. Sülaleden Snefru Libya’dazafer kazandı, bakır madenleri bakımından zengin olan Sina’yı Mısır topraklarına kattıve sedir ağacı ele geçirmek için Fenike’ye sefer açtı. Mesleklerin ve ticaretin gelişmesi,özellikle altının değer ölçüsü olduğu Orta İmparatorluğun sonunda, tecim mallarınınüretimini güçlendirdi. Altının Mısır’daki etkisi Etiyopya altın madenlerinin alınmasıylagüvence altına alındı. Yeni İmparatorluk döneminde bronzculuk yaygınlaşmıştır. XVIII.Sülale döneminde bronz, eşya yapımında taş ve bakırın yerini aldı146 (Res. 17).

Herodot’tan öğrendiğimize göre: Maden ve madeni sanatların tanrısıHephaistos’a (Latinlerin Vulcanus, Mısırlıların Ptah dedikleri tanrıdır. Res. 18)Memphis’te de tapılır147. Mısırlılar içmek için bronz kupalar kullanırlar148. Mısırda, birhayvanın adanmış olduğu bir tanrıya dua edecekleri zaman, çocuklarının saçlarınıkazıtırlar, ya büsbütün, ya yarısını, ya da üçte birini; saçları bir teraziye koyar vegümüşle tartarlar; ne kadar tutuyorsa, o hayvanın bakıcısına o kadar gümüş verirlerdi149;

Günün daraldığı yönde, batıya doğru Ethiopia uzanır, insanların oturdukları uçtopraklardır; bu toprakta çok altın bulunur150. Hapishanede bulunanlar altın zincirlerlebağlıydılar. Çünkü bu Ethiopia’lılarda bakır en az bulunan ve en değerli maddedir151.Ethiopia Makrobios’larının kralı, boyuna ve bileklere geçirilen bükülmüş altınların neolduklarını sorduğunda; İkhthyophagos’lar bunların ne olduğunu, nasıl süs olarakkullanıldığını uzun uzadıya anlattılar, kral gülmeye başlamıştı, bir kez bunların zincirolduklarını görmüştü, kendi ülkesinde bunların çok daha sağlamlarının bulunduğucevabını verdi152;

Triton ırmağı batısında Auseia’lara komşu çiftçi Libya’lılar vardır, ev yapmasınıbilirler, adları Maxy’dir; başlarının sağ yanında saç vardır, solunu kazırlar vegövdelerine zincifre (deri hastalıklarında kullanılan doğal cıva sülfürü) sürerler, bukabileler Troya’lılardan ürediklerini savunurlar153. Libya’lıların demiri ateştesertleştirilmiş mızrakları vardı, şefleri Oarizos oğlu Massages’di154. Kartaca anlatıları

145 Mansel, 1999: 502.146 Diakov-Kovalev, 1987: 134 vd.147 Herodotos, Euterpe, 2. Bahis, 2004: 90.148 A.g.e. 37. Bahis, 101.149 A.g.e. 65. Bahis, 110.150 A.g.e. Thalia, 114. Bahis, 185.151 A.g.e. 23. Bahis, 156–157.152 A.g.e. 22. Bahis, 156.153 A.g.e. Melpomene, 191. Bahis, 252.154 A.g.e. Polymnia, 71. Bahis, 357.

56

Kyraunis adasını bu bölgede gösterirler, uzunluğu iki yüz staddır, anakaradan gitmesikolaydır, zeltin ağaçları ve üzüm bağlarıyla doludur. Burada bir göl vardır, derler, oçevrenin kızları gölün dibindeki balçıktan, zifte batırılmış kuş tüyleri kullanarak altınçıkarırlarmış. Sahiden öyle midir, bilmem; bana anlatılanı söylüyorum. – kesinlikledoğru da olabilir. Zakynthos’daki bir gölün sularından zift çıkardıklarını ben kendigözümle gördüm155. Gene Kartacalılara göre, Libya’da Herakles direklerinin ötesindeinsanların oturdukları bir yer varmış, gemilerle oraya gider, yük boşaltırlarmış;getirdikleri malı kıyı boyunca yan yana dizer, sonra gemiye dönüp gökyüzüne birduman salıverirlermiş. Dumanı gören yerliler deniz kıyısına iner, mala karşılık olarakyere altın bırakırlar ve uzaklaşırlarmış. Kartacalılar gemilerinden inerler; hesap ederler;eğer altın, getirdikleri malı karşılıyorsa, altını alıp giderler; karşılamıyorsa gemiyedönüp beklerler. O zaman öbürleri gelirler, yeniden altın bırakırlar ve altın kabuledilinceye kadar bu böyle gidermiş. İki tarafta birbirlerine bir kötülük yapmıyorlar.Kartacalılar yeter bulmadıkça altına el sürmüyorlar, yerliler de, Kartacalılar altınıalmadıkça mallara dokunmuyorlarmış156”.

Herodot bakırın iletkenliğini farklı bir şekilde anlatmaktadır: “Pheretime’inöcünü almak üzere Aryandes’in emriyle Mısır’dan kalkıp yürüyüşe geçen İranlılarBarka’ya geldiler ve kenti dokuz ay kuşattılar; yeraltından hendek kazıp tabyalarayanaşıyorlar, şiddetli saldırılara girişiyorlardı. Ama bir demirci, hendeklerin neredekazıldığını bakır geçirilmiş bir kalkanla meydana çıkarıyordu; bunun için şöyleyapıyordu: Kalkanı tabyaların iç tarafında gezdiriyor, toprağın üstüne koyuyordu; oradahendek kazılmıyorsa, kalkan toprağa değdiği zaman titremiyordu; ama kazılan yerlerinüstüne koyduğu zaman, kalkanın bakırı ses yansıtıyordu. O zaman Barka’lılar da toprağıdüşman yönünde kazıyor ve yeraltındaki İranlıları toptan öldürüyorlardı. Barka’lılarınhendeklere karşı uyguladıkları strateji buydu; saldırıları ise püskürtüyorlardı157.

1.6. AVRUPA KÜLTÜRLERİ

İtalya’da tarım, madenciliğe göre daha ön plandaydı. Çünkü Antik Çağ’ın ikincişehri durumundaki Sicilya veya Pompeii’nin aşağısındaki Kyrene gibi şehirler ithalettikleri metal, köle ve lüks tüketim mallarını tarım ürünleri fazlası ile ödüyordu158.

MÖ 54’te Cicero arkadaşı Attikos’a (Epistulae ad Atticum-Atticus’a Mektuplar4.16.7), Caesar’ın Britanya’ya yaptığı ikinci seferi ve adada gümüş olmadığını dabelirtiyordu159.

Avrupa kültürleri hakkında Herodot’tan bazı bilgiler almaktayız: “Avrupa’nınbatı ucuna gelince, geniş bir açıklama yapamam. Gerçekten Barbarların Eridanus adı iletanıdıkları bir ırmak varmış, kuzeydeki denize, bize amberin geldiği yere dökülürmüş,ben kendi hesabıma böyle bir şey kabul edemem, - bir de Kassiteros adaları varmış,kalay bize oradan gelirmiş, bunu da kabul edemem. Bir kez Eridanus adının kökeniYunan’dır, yabancı değil, bundan belli; bu adı bir ozan uydurmuş olmalı; öbür yandan

155 Herodotos, Melpomene, 195. Bahis, 2004: 253.156 A.g.e. 196. Bahis, 254.157 A.g.e. 200. Bahis, 255.158 Finley, 2007: 155.159 A.g.e. 189.

57

ben o kadar soruşturdum. Avrupa’nın ötesinde bir deniz gördüğünü söyleyen tek kişiyerastlamadım. Şöyle ya da böyle, bize kalay ve amber yeryüzünün uçlarındangelmektedir160. En büyük altın yatakları, öyle anlaşılıyor ki, Avrupa’nın kuzeyindebulunmaktadır; ama bu altın nereden geliyor? buna da kesin bir cevap veremem.Arimaspes’ler varmış derler, tek gözlü olurlarmış, altını bunlar Griffon’lardankoparırlarmış. Ama başka her bakımdan öbür insanlar gibi olsunlar da tek gözlüdoğsunlar, ben böyle bir şeye de inanmam. Ama bizim için en güzel ve en az rastlananşeylerin, yeryüzünün en uzak uçlarında, yeryüzünü kuşatan çemberin üzerindebulunduklarını söyleyebiliriz161”. Kassiterid adaları Hesiodos’un adını andığı(Theogoniea, 338) Eridanus, sonradan Po’dur denilen hayali ırmaktır.- Eskicoğrafyacılar Kassiterid adalarını İspanya’nın kuzeybatı açıklarında gösterirler; Sayceda onlara bakarak Vigo körfezi açıklarına koyar. İngiltere’nin güneydoğusundaCornouaille burnunun ucunda Scilly adaları vardır. — Kassiteros, kalay demektir162.

Yine Herodot’tan aldığımız bilgilere göre, “Öbür yandan, Prokonnesos’dadoğma Kaystrobios oğlu Aristeas adında biri vardı, (Prokonnesos bugünkü Marmaraadasıdır. Aristeas, Herodotos’a göre VII. yüzyılda yaşamıştır163) destan düzerdi, o daApollon’un öfkesinden kaçarken İssedonos’ların ülkesine yanaştığını ve İssedonos’larınötesinde tek gözlü Arimaspes ırkının yaşadığını (Arimasplar hayali bir millettir164),bunların ötesinde de kutsal altına bekçilik eden Griffon’ların, daha uzakta denize çıkanyerde Hyperbore (yılın altı ay gece altı ay gündüz olduğu bu yer olasılıkla KuzeyKutbu’dur165) uluslarının yaşadıklarını söyler166. İssedon’lar ölünün kafasını kazırlar,içinden beynini çıkarırlar; altın yapraklarla kaplarlar ve bir tanrı suratı gibi her yılbüyük kurbanlarla yüceltirlerdi167. Kuzeyde tek gözlü adamlar varmış ve kutsal altınabekçilik yapan Griffon’lar varmış, bunları yalnız İssedon’lardan öğreniyoruz168”.Destanda altının bahsedildiği yerler Kuzey-Doğu Avrupayı veya Karadenizin kuzeyiniişaret etmektedir.

160 Herodotos, Thalia, 115. Bahis, 2004: 186.161 A.g.e. 116. Bahis, 186.162 A.g.e. Notlar, 495.163 A.g.e. 496.164 Can, 400.165 A.g.e. 420.166 Herodotos, Melpomene, 13. Bahis, 2004: 204–205.167 A.g.e. 26. Bahis, 208.168 A.g.e. 27. Bahis, 208.

58

5. BÖLÜM

59

1. SİKKE METALİ/BULLİON KAYNAKLARI

Sikkeleri; bizi maden kaynaklarına götüreceğinden, sikke metalindeki hilelerimadeni eserlerde gördüğümüzden, sikke darbı ve tekniklerinin bazı madeni sanatlardakarşımıza çıktığından, sikkelerin temizlenmesi ve mülaj işleminin başka madenieserlere de uygulanabilirliği olduğundan konumuza dahil ediyoruz.

Sikke, belirli bir ölçüye göre metalden yapılmış ve üzeride resim olan birparadır169. Çoğu Hellen sikkeleri ve gerçekte MÖ 5. yüzyıl sonundan önceki tümsikkeler gümüş, altın, elektrondan basılmışlardı. Antik sikke üreticileri her şeyden öncedeğerli metal gereksinimlerini karşılamak zorundaydılar. Antik dünyada madenocaklarından değerli metal çıkartılması, sikkenin icadından çok öncelere uzanmaktadır;çünkü altın ve gümüşe her zaman talep vardı ve bu metaller sikkeden önce de, daha çok“bullion” ingotlar/külçeler formunda, ticarette kullanılıyordu. Sikke bir kere icat ediliredilmez zengin değerli metal kaynaklarına sahip toplumlar, bu metalleri sikkeyedönüştürme eğilimi içine girdiler bu çok doğal bir şekilde gerçekleşti. Devletlerin kendipara gereksinimleri, onların sikke formunda para kullanımını zaten zorunlu halegetirmişti; ancak bunun yanı sıra bir de değerli metallerinin kullanıldığı uluslararasıticaret vardı; dolayısıyla metalin sikke formuna dönüşmesinin zamanı gelmişti. Buyüzden sikke basımında en verimli üreticilerin çoğunun, sikke metaline uygun doğalkaynaklara doğrudan ulaşabilen devletler olması şaşırtıcı olmamalıdır.

Sikkenin yeni icat edildiği tarihlerde Lydialılar elektron sikke basabiliyorlardı;çünkü Lydia Krallığı’nın içinden akıp gelen Paktolos Irmağı’nın alüvyonlarında TmolosDağı’ndan sürüklenip gelen altın ve gümüş karışımı maden parçacıkları bulunuyordu.Lydialılar Strabon (11.2.19) tarafından anlatıldığı şeklinde doğal elektronu saflaştırmayöntemini biliyorlardı. Strabon, Küçük Asya’da Soanes olarak bilinen bir halkınırmaklarındaki altın parçacıklarını yağlı koyun derilerini suya batırarak topladıklarınıanlatmaktadır. Alüviyal altının toplanması için koyun derilerinin toplanılması, Iason veAltın Post efsanesinin de kökeni olabilir170. İskender’in MÖ 333’den itibaren Pershazinelerini ele geçirip onları sikke metali olarak kullanması, nereden bakılırsa bakılsıntarihin ve numismatiğin en önemli dönüm noktalarından biri olarak kabul edilmektedir.Roma, Hellenistik dünyanın birikmiş servetinin üzerine konmuştu. Ayrıca, imparatorlukdâhilindeki maden ocaklarını sistematik olarak işletiyordu. Roma dünyasındaki değerlimetal kaynaklarının azalması, MS 3. yüzyıldaki krizin nedenlerinden biriydi.

Yazınsal kaynaklarda, sikke metali kaynakları hakkında yalnızca madenler veganimetlerden söz edilmez, aynı zamanda tazminatlar, armağanlar, satın almalar vestoklanmış bulunan çeşitli eşyaların (kült heykelleri, adaklar, taçlar, vazolar, mobilyalar,bina süslemeleri ve külçeler) eritilmesinden de söz edilir. Eski sikkeler ile yabancısikkeler de eritilerek yeniden sikke metali olarak kullanılıyordu. Madenlere sahip

169 Howgego, 1998: 1.170 Carradice-Price, 2001: 48–51.

60

olmayan kentlerin sikke metalini hangi yollarla elde ettikleri –savaş, ticaret,vergilendirme vb- büyük bir tarihsel sorun olarak karşımızda durmaktadır.

Bu konuda, bilimsel analizler bazı kanıtlar sağlamamıza yardımcı olmaktadır.Sikkelerin iz-element analizinden sonuçlar çıkartırken çok dikkatli olunmalıdır. Çünkübu tür elementler tek bir maden ocağında bile çok değişik olabilmektedir. İz elementlerianalizinden çıkartılan değerler, farklı darphanelerde basılmış sikkeleri ayırt etmedeetkili olarak kullanılabilir. Fakat yine de metalin orijinal kaynağını saptamada pekkullanışlı değildir. Kurşun izotop analizi daha umut vericidir. Arkaik dönemdeki Hellengümüşünün başlıca kaynağı gümüşlü kurşun cevheridir. Cevherin izotopikkompozisyonu, mineralleşme sırasında ‘donuk’tur ve saflaştırma veya yeniden eritmeile başkalaşımı mümkün değildir. Kurşun izotopu okuma işlemi, parmak izi okumayabenzer; sikkeler ile o sikkelerin metalinin çıkartıldığı tahmin edilen kaynaktan alınancevher örneklerini karşılaştırmakta kullanılabilir. Ne yazık ki, tekniğin geçerliliği, farklıkaynaklardan sağlanan metallerin harmanlanmadığı varsayımına bağlıdır. Çoğu sikkeolasılıkla daha önce kullanılmış metalden ve belirli bir ocaktan gelmeyen, karışıkmetalden basılıyordu. Fakat teknik, arkaik dönem gümüş sikkelerine başarı ileuygulanmaktadır (erken dönem sikkelerinde eski metallerin yeniden kullanılmalarıolasılığının zayıf olduğunu varsayarak).

Kurşun izotop analizleri geç dönemler için kullanışlı değildir; fakat iz elementanalizi ile saptanan güvenilir bir bulguyu seçmek önemli olabilir. MS 346-388arasındaki dönemde ya da sonrasında Roma altın sikkelerindeki platin oranının gözlegörülür artışı, büyük bir yeni altın kaynağının işletilmekte olduğunun göstergesidir. Bu,Geç Roma ekonomisinde altının bolluğunu anlamada, Constantinus’un pagantapınaklarının hazinelerini eriterek sikke metali elde etmesinden daha önemli olabilir.Yeni altın kaynağının yeri bilinmemektedir171. Atina’nın Akropolis’te, Roma’nın daAerarium Sanctius’ta acil durumlar için altın stokladığını biliyoruz. Çok miktardabasılan sikkeler, madenlere sahip olmak ile ilişkilidir; fakat kuşkusuz altın, sikkeüretiminin gösterdiğinden çok daha fazla mevcut idi172.

MÖ 6. yüzyılın ikinci yarısında Küçük Asya’nın hemen hemen sikke basan tümkentleri yoğun olarak gümüş sikke basımına yönelmişlerdi ve bu yeni para formu hızlıbir şekilde denizaşırı topraklara da, önce Kara Yunanistan’a ve kısa bir süre sonra daGüney İtalya, Sicilya ve Akdeniz’in çeşitli yörelerindeki Hellen koloni kentlerine kadaryayıldı. Bu yeni sikkeleri basabilmek için gümüşe gereksinim vardı; bu yüzdenmadencilikte ve gümüş cevherlerinin saflaştırılmasında büyük artışlar olmalıydı173. MÖ5. yüzyılda Atinalılar, sikke metali olarak genellikle Laurion’daki kendi gümüşmadenlerinden elde ettikleri “bullion”un yanı sıra müttefiklerinden vergi olaraktopladıkları gümüşü kullanıyorlardı. MÖ 431’de Atina’nın ortalama 600 talanton vergigeliri vardı; Akropolis’teki hazinede 6000 talanton gümüş sikke vardı ve kent –sikke

171 Howgego, 1998: 28–30.172 A.g.e. 10.173 Carradice-Price, 2001: 26.

61

olarak basılmamış- toplam 500 talanton değerinde altın ve gümüşü kaynak olarakkullanabilirdi (Thukydides, 2.13.3–5). Ancak, iyi belgelenmiş bir kriz dönemindeçaresiz kalan Atinalılar sikke randımanlarını koruyabilmek için bazı yollara başvurmakzorunda kalmışlardı. MÖ 407/6’da, Peloponnesos Savaşı sırasında, SpartalılarLaurion’u işgal etmişler ve Atinalıların müttefikleri ayaklanmışlardı. Bu yüzdenAtina’nın her iki ana gümüş kaynağı ile irtibatı kesilmişti. Kent, gümüş sıkıntısıçektiğinden, Akropolis’teki tapınaklardan sağlanacak metalle altın sikke basılmasınakarar verildi. Yedi Nike heykeli eritilmesiyle toplam 14 talanton altın elde edildi vebununla 84.000 altın stater basıldı. Altın, gümüşten 12 kat fazla değer taşıdığından, herbir altın stater (didrahmi) 6 gümüş tetradrahmiye eşitti. Aynı zamanda, ufak birimdebakır sikkelerde basıldı; bunların bir kısmı gümüşle kaplanmıştı174. MÖ 5. yüzyılbaşlarında, Aspendos bir süredir gümüş sikke basmakta idi. Pamphylia’daki kentleriçinde, bir tek Side bu denli erken bir dönemde sikke darp etti. Hiç kuşku yok, her ikikent de o sırada bölgenin en güçlü kentleriydi175.

MÖ 460’ların sonların itibaren Makedon Kralı Aleksandros’un bir ara PrasiasGölü maden ocaklarından günde bir talanton gümüş elde ettiği söyleniyordu. Ancak, bukendine özgü Kuzey Ege maden ocaklarının çok geçmeden tüketilmiş olduğuanlaşılmaktadır176. Philippos’un egemenliği sırasındaki büyük bir gelişme, paralıaskerlerin ücretlerini ödemek ve Hellenlere rüşvet vermek için Krenides topraklarındakialtın madenlerinin sömürülmesiydi (Diotoros XVI, 8, 6–7). Philippos, Pella’nındoğusuna kadar uzanan bölgede güçlü bir kontrol sağlayıncaya kadar III. Perdikkas’ın(MÖ 365–359) sahip olduğundan daha fazla gümüş kaynağına sahip değildi. MÖ357/6’da Amphipolis’in ele geçirilmesiyle Pangaios Dağı yöresindeki gümüş madenleride kontrol altına alınmış oluyordu. Bu olay Makedonya’nın geleceğinde bir dönümnoktası oldu. Genellikle, Philippos’un Pangaios Dağı’ndaki altın kaynaklarını büyükölçüde kullandığına inanılmaktadır. Philippos vergilerin ödendiği yerlerde bir darphaneaçma düşüncesini taşıyor olabilirdi; bir tane yönetim başkenti Pella’da, bir tane de altınve gümüş kaynaklarının işletilmekte olduğu Amphipolis’te177.

Madenlerin elde edilmesinde çok bilinen bir diğer yöntem de, maden ocaklarınınişletilmesiydi. Eski Yunanistan’daki en ünlü maden işletmeleri, Atinalıların Attika’dakibulunan Laurion gümüş madenleriydi. Eski Hellen dünyasında madenleriyle ünlü diğerbölgeler arasında, Ege’deki Siphnos adası (altın ve gümüş), özellikle Makedon kralı II.Philippos tarafından altın çıkartmak için işletilen Philippi (önceleri Krenides) madenleriolmak üzere Makedonya-Trakya bölgesinin çeşitli yöreleri, Lampsakos (altın) ve KüçükAsya’nın çeşitli diğer kentleri ve muazzam zenginlikteki altın ve gümüş kaynaklarınınsırasıyla Fenikeliler, Hellenler, Kartacalılar ve Romalılar tarafından işletildiği İspanyavardır178.

174 Carradice-Price, 2001: 48–51.175 Bean, 1999: 51.176 Carradice-Price, 2001: 81.177 A.g.e. 120–123.178 A.g.e. 48–51.

62

Aiginalıların gümüş sikke metalini Siphnos adasındaki maden ocaklarındansağlamışlardır. Aigina ve Siphnos arasındaki ilişkinin kesin nedeni bilinmemektedir,fakat Aiginalıların ticaretle uğraştıkları herkesçe bilinmektedir. Sebeb açıktır. Aigina,MÖ 6. yüzyılın olasılıkla en yoğun (bazılarına göre yegâne) gümüş sikkesini üretiyordu.Her iki adanın da zenginliği aşikârdır (Aigina’daki Aphaia Tapınağı ile Delphoi’dakiSiphnos hazinesi hatırlanabilir) (Hdt. III, 57–59).

Korinthos, topraklarında maden olmayan kentlere iyi bir örnektir. Gümüşeulaşması, olasılıkla Kuzey-Batı Yunanistan’daki kolonileri aracılığı ile olmuştur. Fakatilginçtir ki, yapılan kurşun izotop analizleri, Korinthos’un Laurion gümüşünü Atinakadar erken bir dönemde kullandığını göstermektedir179.

Hellen kent-devletlerinin kendi madenlerine verdikleri önem onları her zamandevlet tekelinde tutmak istemelerinden anlaşılmaktadır. Kuzey Ege’deki Thasoslularyalnızca kendi adalardaki madenlere değil, aynı zamanda hemen karşılarındakiTrakya’da sahip oldukları topraklardaki madenlere de sahiptiler. Thasoslular,Trakya’daki altın madenlerinden yılda ortalama 80 talanton elde ediyorlardı ki bumiktar Thasos’un yıllk gelirinin %40’ını oluşturuyordu (Herodotos, 6,46–47).

Maden ocaklarından elde edilen metallere ilaveten, her zaman için dolaşımdanelde edilen ve hali hazırda rafine edilmiş, belli miktarda değerli metaller de sözkonusuydu. Bu tür metaller çeşitli formlarda bulunmaktaydı: “bullion”, levha, mücevherve –sikke icat edildikten sonraki dönemler için- hali hazırda dolaşımda olan sikkeler.Bazı Hellen kent-devletleri doğrudan maden kaynaklarına sahip olmasa da önemlimiktarda sikke basabiliyorlardı. Örneğin Aigina, gümüşe sahip değildi. Sicilya’dakiHellen kentleri de sikkeye dönüştürdükleri gümüşü ithal etmek zorunda kalmışlardı180.Sikke türünün, basıldığı gümüşün kökenini yansıtması gerekmemektedir. Atina‘baykuşlarının’ çoğunun Laurion gümüşünden basıldığı; fakat çoğu Hellen devletininkendi gümüş madenine sahip olmadığı hususu destekli bir iddiadır. Sikke dolaşımıincelemelerine ilişkin ilginin önemli bir kısmı, onun, devletler arasındaki değerli metalakışı konusunda neyi ortaya çıkarttığıdır. Bu yüzden metalin orijinal kaynağınıbilmemek bir tür engel oluşturmaktadır. Bilimsel tetkikler ancak çok sınırlı örneklerdebaşarılı sonuçlar vermektedir181.

2. SİKKE METALİNDE YOLSUZLUK/KALPAZANLIK

Aristoteles, ufak gümüş parçalarının yüzeyinde eriyik durumdan sertleşmeyebaşlarken oluşan kabarcıkların temizlendiğinden söz etmektedir. Bu gerçekte metalinsaflığının bir kanıtıydı; kabarcıklar, bugün bildiğimiz üzere, saflığındaki kirlilikoranının en fazla % 2–3 olan bir gümüşün içindeki oksijenin dışarı atılmasıyla

179 Howgego, 1998: 28–30.180 Carradice-Price, 2001: 48–51.181 Howgego, 1998: 111.

63

oluşmaktadır. Darphane çalışanları işte bu parçacıkları özenle biriktirip götürüyorlardı.Daha da ciddi olan, devletin zararına kanunsuz kazancın elde edilebildiği yolsuzlukolasılığı ve genelde sikkenin geçerliliğinin zarara uğratılmasıydı. Filozof Diogenes’inbabası Sinopeli Hikesias, söylendiğine göre, böyle bir suç nedeniyle memleketindenkovulmuştu. Gümüşe gereğinden fazla kurşun veya bakır katılması, bakırın üzeriningümüş kaplanması ya da sadece düşük ağırlıklı gümüş sikke basımı gibi işler iyi kargetiriyordu ve devlet bunun önlemini almak zorundaydı.

Tedavüldeki sikkenin gerçekliğinin ve ayarının test edilmesi Hellen dünyasındasıradan bir olaydı. Altının saflığının kontrolü için mihenk taşına veya Hellenlerinadlandırdığı şekliyle Lydia taşına güveniyorlardı. Metalin yüzeyinin taşa sürtülmesiyle,bilinen kaliteli ayarda örneklerin rengiyle karşılaştırma imkânı doğuyor ve saflık içinoldukça doğru bir kontrol sağlanıyordu. Gümüş sikkelerde metalin ayarının ciddi birşekilde bozuk olması açıkgöz birinin dikkatinden kaçmazdı. Fakat bakır sikkeninüzerinin gümüşle kaplanması –ki normalde düşük ağırlıklı bir sikke söz konusuydu-yüzeyin altının görülebilmesi için bir kesik veya yüzeyde çukurluk oluşturan ufak birdamga gerektiriyordu; böylece sikkenin esas yapısı ortaya çıkıyordu. Metalin kenarınaküçük bir kesik atmak MÖ 4. yüzyıla kadar yaygın bir uygulamaydı. Gerçekten deYakındoğu’da, içerisindeki her bir sikkenin kenarının dikkatli bir şekilde kesilmişolduğu çok sayıda Hellen sikke defineleri ele geçmiştir182.

Son zamanlarda yapılan araştırmalarda, Libya ayaklanması sırasında (MÖ 241–238) sikke metali olarak arsenikli bakır kullanıldığını ortaya çıkartıldı. Bu alaşım darpedilmiş sikkeye kaliteli gümüş görünümü sağlıyordu ve görünüşün bu şekilde ıslahedilmesi açıkça sikkenin kabul edilebilirliğini etkiliyordu. MÖ 174 civarında Baktria’daPantaleon, Agathokles ve Euthydemos adlı krallar sikke basımında doğal bakır-nikelalaşımını kullanmayı bir moda haline getirdiler; kuşkusuz aynı neden söz konusu olupsikke tasvirleri açısından diğer normal bakır sikkelerle aralarında farklılık olmadığıanlaşılmaktadır. MÖ 1. yüzyılın başlarında, IV. Mithradates döneminde, Pontos kentleribronz sikkelere çinko ilave etmişlerdi; böylece sikkeler altın görünümüne sahipoluyorlardı. Orikhalkous / Orichalcum olarak bilinen bu alaşımın uzun bir geçmişi olupRoma imparatorları tarafından sikke metali olarak mutad bir şekilde kullanılmıştır183.

Sarraflar, bu sikkelerin ağırlığını ve saflığını ölçebiliyordu. Sadece altın-gümüşalaşımı olan beyaz altın ve elektron kontrol edilemiyordu. Doğal veya yapay alaşımhalinde elektrondan kesilen sikkeler içinde en makbul olanını üreten Küçük Asya’daki(Anadolu) Kyzikos’tu; ancak Arkhimedes’in yeni bir işleme tekniğini bulmasından öncesikke basımında bu yöntem uygulanmamış olduğundan, bu sikkeler geleneksel değerdendolaşmış olmalıdır184.

182 Carradice-Price, 2001: 112–113.183 A.g.e. 154.184 Finley, 2007: 200.

64

3. SİKKE DARBI ve TEKNİKLERİ

Metalin sikkeye dönüştürülmesi işlemi birkaç aşamada gerçekleştirilir. Hammetali rafine ederek istenen standarda getirmek için gereken temel teknolojinin yanı sıradarphanelerin özel donanım ve uzman personele de ihtiyaçları vardır: Sanatçılar,zanaatkârlar ve işçiler. Değerli metali arındırmaya ilişkin standart antik yöntemlersikkenin icadından çok önceleri biliniyordu; daha sonraları bu alandaki esas ilerlemedeğerli metalin ayarının düşürülmesinin kontrolünde ve sikkeye uygun temel metalalaşımlarının bulunmasında olmuştur185. Eski devirlerden başlayarak kullanılan temeliki yöntem vardır.

1. yöntem ‘Döküm Yöntemi’dir: Başlangıçta kullanılan döküm; heykellerin vefigürinlerin dökülme biçimiyle benzeşir ve hazırlanan kalıplar aracılığıylagerçekleştirilir.

2. yöntem ‘Darp (Basma-Kesme) Yöntemi’dir: Antik sikkelerin çoğu darpyoluyla basılmıştır (Res. 19). Sikkeler darphane “argyrokopeion” adı verilen basitatölyelerde basılırdı. Bu yöntem ağır ve işçilik gerektiren bir çalışma ister. Öncesikkenin ön yüzüne basılacak figür, damga ve yazılar (Sikkenin biçimine göre) demir yada bronz kalıba negatif olarak kazınarak hazırlanır. Bu kalıp ahşap kütük ya da demirörs içine gömülerek yerleştirilir. Sikkenin arka yüzü için hazırlanan kalıba ise bir saptakılır. Sikke kalıplarının hazırlanmasının ardından devletçe öngörülen madendenELEKTRON “EL”, ALTIN “AV”, GÜMÜŞ “AR”, BAKIR “CH”, BRONZ “BR” veBİLLON “Bİ” (gümüş-bakır) belirli kalınlıkta dökmek suretiyle düz ya da yuvarlak“sikke taslağı” hazırlanır. Bu taslak kızdırıldıktan sonra iki kalıbın arasına konularak,üstteki örs üzerine bir çekiç ya da tokmakla vurulur ve her iki kalıbın üzerindeki resimve yazıların “sikke” üzerine aktarılması sağlanır.

Bu yöntemle sikke basmanın en güç yanı üst kalıbın 2-3 yüz çekiç darbesiyle altkalıptan daha çabuk eskimesi ve sık sık değiştirilmek zorunda kalınmasıdır. Bu yüzdenyenilenen üst kalıbın üzerindeki yazı ve işaretler tümüyle değişmese bile, bazı küçükfarklılıkların doğması kaçınılmazdır. Antik sikkelerdeki estetik ve zenginlik bundankaynaklanmaktadır.

Üst kalıbı sık sık yenileme zorunluluğu olduğundan, işi azaltmak amacıyla erkenevre sikkelerinde bu kalıp hiç resimsiz yapılırken, taslaktan kaymaması için de üstkalıba çentikler kazınırdı. Aynı amaçla alt kalıba da açılan bu çentiklerin sikkelerin arkayüzlerine çıkan dikdörtgen ya da dört köşeli izlerine “QUADRATUM İNCUSUM” adıverilir. Başlangıçta kaba ve düzenli olmayan quadratum incusumların sonraları değişikbiçimli bezemelerle süslenmesi yoluna gidilmiştir186.

185 Carradice-Price, 2001: 51–52.186 Başaran, 1998: 247–248.

65

4. SİKKELERİN TEMİZLENMESİ

Bilindiği gibi sikkeler küçük eserlerdir; ayrıca çoğunlukla bakır ve bronzdanyapılmış olmaları nedeniyle kolayca oksitlenip üzerlerine yeşil bir küfbağlayabilmektedirler. Sikkelerin temizlenmesinde değişik bazı uygulamalar vardır:Bilinen en basit yöntem yumuşak bir fırça ile sikke üzerindeki korozyonunçıkartılmasıdır. Sikkeye zarar vermeyen bu uygulama oldukça sağlıklı bir yöntemdir.Kazı sırasında da uygulanabilecek bir başka yöntem ise korozyonlu sikkenin limon suyuiçinde bekletilmesidir. Daha sonra da sikkenin üzerindeki kalıntılar fırça ile temizlenir.Aynı yöntemin diğer bir uygulamasında ise limon suyu yerine sirke kullanılır. Buuygulamada sikke ile birlikte kap içine bir parça da tuz katılırsa küfün çıkması dahakolay sağlanır. Bu yöntemin bir de sakıncası vardır: o da sikke yüzeyinin aşınmasıdır.Bunun için sikke limon suyu içinde çok fazla bekletilmemelidir187.

Bronz sikkeler için genellikle saf su kullanılır. Saf suda bir süre bekletilen sikkeçıkarılıp, diş fırçası vb. ile fırçalanır, yeterli olmazsa saf su + calgon karışımına bırakılırve kontrolde tutulur. Daha sonra diş fırçası vb. ile temizlenip, saf su ile çalkalanır. Safsu + calgon karışımının yeterli temizleme sağlamadığı hallerde sikke saf su + sodyumhidroksit karışımına bırakılır. Fakat soyma metodu denilen bu uygulama iyi sikkeleriçin kullanılmaz. Gümüş sikkelerin de sağlam olanları kontrollü olarak amonyağakonur. Ayarı düşük olan sikkeler için amonyak kullanılmaz. Bakırı ortaya çıkar.Bunlara yüzeyden temizleme yapılır. Gümüş sikkeler için tiore ya da formik asit(amonyaktan daha sert) de kullanılır. Bronz ve gümüş sikkeler temizleme işlemindensonra paraloid lakına bırakılıp hava kabarcığı bitene kadar bu lak içinde tutulur. Cımbızvb. ile çıkarılıp cam üzerine konur188.

Temizlenen sikkeler üzerinden balmumu ya da plastikle kalıp alınarak bazıonarımlarla çizimleri yapılıp fotoğrafları çekilebilir.

5. SİKKE MÜLAJI

Mülaj için; plastilin, pudra, diş fırçası ve bir çay bardağı su gereklidir. Plastilinelde ovularak yumuşatılır. Sert ve pürüzsüz bir yüzey üzerinde düzleştirilen plastilinüzerine az miktarda pudra sürüldükten sonra sikkenin ön yüzü bastırılarak gömülür.Daha sonra plastilin ters çevrilerek arkasından hafifçe bastırılır ve sikke dışarı çıkartılır.Sikkenin arka yüzü için de bir başka plastilin hazırlanarak iki negatif kalıp çıkartılır.Mülaj işleminin ikinci aşamasında hazırlanan negatif kalıplara dişçi alçısıyla dökümyapılarak sikkenin alçı mülajları elde edilmiş olur. Bu mülajlar, sikkelerin orijinalinezarar gelmemesi için çalışmalar da, üzerlerine envanter numaraları yazılarakkullanılır189.

187 Başaran, 1998: 249–250.188 Saltuk, 1997: 160.189 Başaran, 1998: 249–250.

66

6. BÖLÜM

67

1. YUNANİSTAN

Deniz kavimleri göçünde kendilerinden çok daha yüksek bir kültüre sahip olanAkaların Dor’lara her yerde yenildiği anlaşılıyor. Bu hususta Dor’ların kullandıklarıdemir silahlar büyük rol oynamış olsalar gerektir190. Dor istilası sırasında Hellas’tademir silahlar (kılıç ve mızrak) ve demir aletler kullanılmaya başlandı; Küçük Asya’danalınan demir işleme de gelişmeye başladı. Üretim güçlerinin gelişimi hızlandı191.

Karanlık Çağ’da ekonomik ve sosyal bakımdan, önceki dönemin tunç alaşımınakarşılık, demir madenine bağlılığın giderek arttığı bir gerçektir. Tunç yapımında temelmaddeyi oluşturan bakır madenleri açısından oldukça yoksul olan Yunanistan ve EgeAdaları’nın birçoğunda zengin demir yatakları vardı. Ege dünyasında demirin bolluğu,önceki dönemin bakır ve kalay ticaretiyle geçinen tüccar prenslerinin egemenliklerineson verdi ve daha küçük coğrafi bölgelerin özgürlük kazanmasına yol açtı192.

Atina sadece bal, zeytinyağı, günlük kullanılan şarap, gümüş, yapı taşı (mermerdahil), seramik toprağı ve yakacak bakımından gıpta edilecek kadar kendine yetebilen;ancak yün, balık ve et konusunda kendine yetmeyen bir yerdi. Yani ithalat faturasıoldukça kabarıktı193. Atina Etruria’dan bronz ithal ediyordu. İthal edilen mallara karşılıkolarak Atina kurşun, gümüş ve madeni eşya ihraç ediyordu194 (Res. 20a ve 20b).

Orta Yunanistan’ın önünde ince uzun bir şerit halinde uzanan ve Halkis veEretria gibi şehirler, tarıma elverişli topraklar, ormanlar ve madenler (en çok bakır)kapsayan Evboia adası bulunmaktadır195. Pek az verimli olan Hellas toprağı, yapımalzemesi ve çeşitli madenler bakımından zengindi. Lakonia’da zengin demir madenivardı; Euboia’nın (Evia, Eğriboz) Halkida bölgesinde ve Kıbrıs’ta bakır boldu;Attika’da gümüş madeni işletiliyordu196.

Yunan Orta Çağında (MÖ 1000–700) ekonomi oldukça ilkel bir durumdadır.Sosyal ve ekonomik bakımdan bir birlik vücuda getiren ailelerin dışında günden günegelişen kültür hayatı bir iş bölümü yapılmasını gerekli kılmış, imalatın çeşitlialanlarında baş gösteren ve zamanla karışık bir şekil alan teknik usuller ücretkarşılığında çalışan usta işçilerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu işçiler ya dazanaatçılar arasında bakır ve demir işçileri, çömlekçiler, dülger ve marangozlargösterilebilir.

190 Mansel, 1999: 95 vd.191 Diakov-Kovalev, 1987: 333.192 Sevin, 1982: 224.193 Finley, 2007: 157–164.194 Diakov-Kovalev, 1987: 400–401.195 Mansel, 1999: 95 vd.196 Diakov-Kovalev, 1987: 307.

68

Fenikeli’ler gerek denizcilikte, gerek deniz aşırı ticaret işlerinde uzun zamanteknik üstünlüklerini koruyabilmişler ve destanlardan anlaşıldığına göre Yunanpiyasalarına o çağda (MÖ 8. yüzyılın sonlarına kadar) çok beğenilen renkli kumaşlar,madeni eşya ve türlü sanayi mallarını sürmeğe devam etmişlerdir.

Yunan Orta Çağının ilk yüzyıllarında toprak ürünlerinin değiş tokuşu üzerinekurulu bir sistem kullanılmakta; sonraları ise kolayca taşınabilir ve malların değerinidaha iyi gösterebilir bir ölçüye ihtiyaç duyulmuş, böyle bir ölçü belirli ağırlık ve şekilde(ekseriya çubuk şeklinde) çeşitli, cins maden külçelerinde bulunmuştur. İlk zamanlar,İtalya’da olduğu gibi Yunanistan’da da geniş ölçüde bakır çubuklar, hatta bakır eşyakullanılmıştır. Mesela Gortin kanununda ceza miktarları belirli sayıda bakır lenger veyaüç ayaklı kazan şeklinde gösterilmektedir. Peloponnes’te Aka’ların bir miktar demirçubuğa karşılık sığır derisi ya da şarap satın aldıklarını bildiren İlyada’nın bazı geçyerlerinin açığa vurduğu gibi demir çubuklar değer ölçüsü olarak kullanılmıştır. Fakatticaretin genişlemesi ve gelişmesi üzerine maden külçeleri malların değerinikarşılamağa yetmemiş, doğu devletlerinde, en çok Mezopotamya’da öteden berikullanılan gümüş ve altın külçeleri Yunanistan’da da ölçü olarak geçmeğe başlamıştır.Bu olayı İlyada’nın çeşitli yerlerinde saptamak mümkün olmuyor. Değerli madenlerinkullanılmasıyla birlikte 7. yüzyıldan başlayarak Mezopotamya ağırlık sistemi de Yunanülkelerine girmeğe başlamıştır197.

Yunan Orta Çağında, Geometrik üslup yalnız keramiklerde değil, sanatın başkakollarında da kendini göstermektedir. Nitekim şerit, levha, iğne başları ve kazan gibibakır ve tunç eserler üzerinde çizgi ya da kabartma olarak yapılmış tasvirler veyatunçtan ve kilden yapılmış, ekserisi ilkel bir karakter taşıyan hayvan (en çok at ve sığır)ve insan heykelcikleri bu hususu açığa vurmaktadır. Bunların yapıldıkları en önemlimerkezler olarak Atina ve Olimpiya gösterilebilir198.

İon göçmenlerini çeken Karadeniz kıyılarının hinterlandı çok genişti ve çeşitlidoğal zenginliklere sahip bulunuyordu. Marmara’nın üzüm bağları ve zenginlikleri,Boğaz’ların balık zenginliği, Doğu ve Güney Karadeniz kıyılarının yoğun ormanları,Güney Rusya ve en çok Kırım’ın buğday tarlaları, Rusya içerisinden getirilen köleler,hayvan postları, yapağı, kereste, Ural taşları ve madenleri Yunanlıların fırtınaları ile ünkazanmış olan Karadeniz’in bu ücra yerlerine bu derece rağbet göstermelerinde başlıcaetken olmuştur199.

Yunan tarihinin Arkaik Çağında MÖ 7. yüzyıldan başlayarak taş işçiliğininyanında maden işçiliği de ilerlemiştir. 600 yılına doğru Sisamlı Teodoros ve Roikosadında iki sanatçı, hiç kuşkusuz Mısırlıların bu alanda edinmiş oldukları tecrübelerdenfaydalanarak, içi boş tunç heykel dökme tekniğini uygulamağa başlamışlardır. Buteknik pek çabuk İonia’dan Yunanistan’a geçmiş ve en çok Argos’ta gelişmiştir200.

Yunan tarihinin klasik çağında, Temistokles Attika’daki Lavrion gümüşmadenlerinde yeni damarlar bulunması ve bunların sistemli bir surette işletilmesi

197 Mansel, 1999: 124–127.198 A.g.e. 154.199 A.g.e. 169.200 A.g.e. 243.

69

sonunda elde ettiği gümüş fazlasıyla bir buçuk yıl gibi kısa bir zaman içinde 180gemilik yepyeni bir donanma vücuda getirdi (482/81)201. Atina’nın mali durumu ise şuşekildedir. “Demosion” adını taşıyan ve aeropag’ın devrilmesinden sonra doğrudandoğruya hükümetin kontrolü altına geçen devlet hazinesi Pangaion ve Lavrion’dançıkarılan değerli madenlerden, deniz birliğine ait topraklar ve emlak gelirlerinden,gümrük, liman, pazar yerleri ve ticari işlemlerden alınan vergilerden, mahkemeharçlarından, kesilen çeşitli cezalardan veya müsadere edilen topraklardan ibaretbulunuyordu. Atina batı ülkelerine ihraç ettiği sanayi mamulleri ve sanat eserlerine (ençok vazolar) karşılık buralardan en çok çeşitli madenler ve hububat ithal ediyordu202.Anabasis’te ise Ksenophon “Tüm Yunanlılar, tunç miğferler, erguvan rengi uzungömlekler giymişlerdi203” diyerek Yunanlıların savaş giysilerinde, tuncu yoğun birşekilde kullandıklarına dikkat çekmektedir.

Yunan tarihinin ikinci klasik çağında, antik Yunan kültürüne dahil edilenMakedonya birçok doğal zenginliklere sahipti. Bu ülkenin zengin madenleri, büyükormanları, hayvan yetiştirmeğe elverişli geniş meraları ve her türlü tarımı mümkünkılan verimli toprakları vardı204. Herodot’tan öğrendiğimize göre, “Prasias gölündenMakedonya o kadar uzak değildir; bu gölün bir ucu Alexandros’un günde bir talantgümüş çıkardığı madene dayanır; bu madenden sonra Dysoron dağı aşılınca artıkMakedonya’dır205. Kserkses, Pieria kaleleri boyunca uzandı, bunlardan birinin adıPhagres, öbürünün adı Pergamos’dur. Kalelerin altından geçti, Pangaion dağını sağdabıraktı, bu yüksek ve büyük bir dağdır, altın ve gümüş madenleri vardır, buralardaPieria’lılar, Odomant’lar ve özellikle Satrai’ler çalışırlar206. Themistokles, daha önce detam zamanında yapmış olduğu bir yasa önerisiyle başarı kazanmıştı: Atina maliyesiönemli bir gelir artışıyla karşılaşmıştı ve bu gelir Laurion madenlerinden geliyordu207”.

Gümüş, Atina’nın külçe veya önemli miktarda olmamakla birlikte sikke olarakçok miktarda dışarıya sattığı en önemli yer altı zenginliğiydi. Ksenophon’a göre (Poroi3. 2), “dönüş için tekrar vasıta istemeyen” ithalatçılar sadece gümüş taşımakla oldukçayüklü miktarda kazanç elde ettiklerinden Atinalılar büyük bir avantaja sahiplerdi.Bununla ilgili olarak Ksenophon, Laureion’da madenlerde kamu gelirleri üzerineyaptığı bitip tükenmek bilmeyen çalışmasını, çok sayıda firmayı değerlendiripprogramlı bir şekilde ele alarak küçük bir kitapta topladı.

Ksenophon, gümüş madenciliğinin oldukça fazla geliştiği ve bütünvatandaşlarının sonunda geçimlerini tamamıyla devletten sağlayacak bir gelir talepettiğini anlattığı Poroi’ da (Peri Prosodon Tes Athenaikes Politeias-Atina DevletlerininGelirleri Üstüne 4.4.6) şunları söylemektedir: “Bildiğim bütün faaliyetler içinde gümüşmadenciliği, büyüdükçe çekiciliği azalmayan tek alandır… Mesela, çok fazla bakırişleyici varsa, bakır işlemeciliği o derece ucuzlar ve böylece bakır işleyicileri işi bırakır.Bu durum, demir ticareti için de geçerlidir… Ancak gümüş madeni bu sektöre daha

201 Mansel, 1999: 277.202 A.g.e. 312–315.203 Ksenophon, 1998: 17204 Mansel, 1999: 396.205 Herodotos, Terpsikhore, 17. Bahis, 2004: 261.206 A.g.e. Polymnia, 112. Bahis, 366.207 A.g.e. 144. Bahis, 375.

70

fazla insan getirir.” Burada Ksenophon herhalde üretimi, salt yerel pazarlar için yapılanbir faaliyet anlamında kullanmış olmalıdır. Aksi takdirde değerlendirmeleri hiçbiranlam ifade etmez208.

Ksenophon’un Poroi’u kesinlikle, Atina’nın ticari dava kanunlarının yürürlüğekonduğu bir dönemde ve bu atmosfer içinde yazılmış olmalıdır. Bu beyannamedeki yenikararların, başta bir liman şehri olan Pire’dekiler (Peiraieus) olmak üzere, genel olarakhalk içinde gümüş madenlerinde çalışan köleler ve dışarıdan gelenler gibi iki grubugözeterek, halkın gelirini artırmak amacıyla çıkarılması bir tesadüf değildir.

İmparatorların hiçbiri, maddi olarak varlıklı şahıslara veya tekelleştirilmişürünlere karşı değildi. Bütün Antik Çağ devletlerinde en azından maden kaynaklarıüzerinde kralların veya imparatorların hakları vardı. Bunlardan farklı olarak, Hellenşehir devletlerinde tekelleştirme, nadiren başvurulan bir acil önlemdi209.

Sonuç olarak aslında Antik Çağ şehirlerinin giyecek, maden, köle ve diğerihtiyaçları dört önemli şey üzerine kurulmuştur: Yerel tarımsal üretimin miktarı, ki buşehirlerin kendi taşra alanlarının ürünleridir; gümüş gibi özel kaynak ve madenlerinbulunması veya bulunmaması, bunlardan başka diğer madenler; özellikle kıymetli şarapve yağ elde edilen bitkiler; ticarette gizli ihracat ve turizm; dördüncü olarak daimparatorluktaki kiralar, vergiler, haraç, bağlı ülkelerden gelen hediyeler ve topraksahipliğinden elde edilen gelirlerdi210.

2. ADALAR

MÖ 3000/2800 ile 2000 arasında Girit kültürü özel bir gelişim geçirmeğe,derece derece yükselmeğe ve taş döneminden maden dönemine (bakır, sonraları tunçdönemleri) girmeğe başlamaktadır. Girit’te çeşitli tipteki mezarların içinde bulunan altınve gümüş eserler, fildişi mühürler, taştan ya da bakırdan yapılmış türlü araçlar vesilahlar 3. binyıl Girit kültürünün eriştiği aşama hakkında bir fikir vermekte, aynızamanda bu dönemde Girit’te kişisel servetin artmış ve halkın sınıflara ayrılmışolduğunu belirtmektedir211. Ege adalarında; ilk önce bakır, sonraları tunç dönemi olan 3.binyıl, Girit’te olduğu gibi bir barış ve sükûn dönemi olmamıştır. Bu dönemde çeşitliadalarda bulunmuş olan altın ve gümüş vazolar ise gerek şekilleri, gerek bezemeleribakımından toprak kaplarla beraber gitmektedir. Taş ve toprak eserlerin yanında bakıreserler de kullanılmaktadır. Bunlar arasında bıçak, hançer, pens ve iğnelerbulunmaktadır. Süs eşyası olarak türlü renkte taş boncuklar, spirallerle süslü bakıriğneler ve gümüş alınlıklar gösterilebilir212.

MÖ 2000 ile 1700 arasında Girit ticaretinde değer ölçüsü olarak ağırlıklarısaptanmış değerli maden külçeleri kullanılıyordu. MÖ 1700’den önce Girit’te Kamares(İda dağının güney yamacında) vazolarının şekilleri, boyaları ve bazen kabartma olarakyapılmış süsleri madeni vazoları hatırlatmakta ise de bu yüzyılda gelişmiş bir durumda

208 Finley, 2007: 157–164.209 A.g.e. 195–198.210 A.g.e. 157–164.211 Mansel, 1999: 10–16.212 A.g.e. 20–22.

71

bulunduğu anlaşılan maden işçiliği hakkında fikir edinmek mümkün olmuyor. MÖ1700’den sonra Girit’te ise 16. yüzyıla ait Mikenai şatosunda kuyu mezarlarındabulunan bazı Girit eserlerinin seferler esnasında alınmış ganimet eşyası olmasımuhtemeldir. Aynı mezarlardaki altın bolluğu da bukabil seferlerle ilgili olabilir. Aynıdönemde Girit’le Kıbrıs ve Suriye arasında da sıkı ticaret ilişkileri vardı. Girit buülkelerden çeşitli madenler ve en çok bakır ithal ediyordu213.

Aynı zamanda, Girit’in gelişmesinin bir başka nedenini de belirtmek gerekir.Bronz Çağı’nda bütün doğu uygarlıkları için kalay ticaretinin aracılığını yapıyordu.Bronz yapımında kullanılan bu vazgeçilmez maden, batıdan, İberik yarımadasındangeliyordu ve kalayın ulaşımını denetleyen Girit, Yakındoğu’nun temel sanayisininanahtarını elinde bulunduruyordu. Bu madenin büyük bir bölümünü kendine ayırıpkendisi bronz yapıyordu (bakır Kıbrıs’tan ithal ediliyordu). Demek ki Girit, BronzÇağı’nda yalnızca bir aracı rolü değil, bir üretici rolü de oynuyordu. Tekniği veekonomisi üstün bir düzeye ulaştı. İlkin metalürji gelişti: Son derece güzel çift ağızlıbaltalar, hançerler, bir metre uzunluğunda iki ağzı keskin ince kılıçlar yapılıyordu. Altınve gümüş bardak ve kâseler incelikleri benzersiz alçak kabartmalarla süsleniyordu.Metal tel yapmayı başarmışlardı, bunun sonucu olarak, sarmal, Giritli dekoratörlerinyeğlediği motif durumuna geldi. Akhalar, gelişme düzeyleri kendilerinkinden yüksekolan yerli halkın bir bölümünü kırdılar ve geri kalanlarla da kaynaştılar. Onlardan dahagelişmiş ekonomi biçimlerini aldılar. Çömlekçilik, dökümcülük, demircilik vekuyumculuk gibi meslekler büyük gelişim gösterdi; zanaat tarımdan ayrıldı ve özerk birüretim dalı haline geldi214. Girit’te freskler ve altın kabartmalar üzerinde de binalartanımlanmıştır. Bakırdan, tunçtan hatta altından yapılmış baltalara mağaralarda, ya dabüyük evlerde rastlanmıştır. Aka’lar Avrupalı tarihçiler tarafından genellikle ortaAvrupa tunç kültür çevrelerinden güneye inen İndogermen’ler olarak kabulolunmaktadırlar215. Cenkçi insanlar olan Aka’lar silahlara büyük önem vermişlerdir.Bunlar tunçtan yapılmış uzun kargılar, iki tarafı keskin düz ve uzun kılıçlar, hançerler,ok ve yay kullanmakta, bu vurucu silahları geliştirmek suretiyle askerleri toplu birlikler(falanks) halinde savaşa sokmaktadırlar216.

Rhodos; Ophioussa, Stadion ve Telkhin’lerin adayı ele düşünerek geçirip iskânedişinden sonra Telkhinis olarak adlandırılmıştır. Bazı kimseler Telkhin’lerin “iftiracı”ve “büyücü” olduklarını, Styks’in suyunu sülfürle karıştırıp hayvanları ve bitkileri yoketmek amacıyla akıttıklarını söylerler. Fakat bazıları da bunun tersini, bunların sanat veişçilikte üstünlük sağladıklarından beri, rakip işçiler tarafından iftiraya uğratılarak kötübir üne sahip olduklarını ve onların önce Kr ta’dan Kıbrıs’a sonra da Rhodos’ageldiklerini, bunların demir ve pirinci ilk işleyenler olup Kronos’a tırpanı bunlarınyaptığını (Strab n, X. 3.7;19) ve Pindaros’un bildirdiği gibi Ath na, Zeus’un başındandoğduğu zaman adaya (Rodos’a) altın yağdığını söylerler217. Anabasis’te iseRodos’lulardan “Gerçekten düşman sapancıları yumruk büyüklüğünde taşlar savurup

213 Mansel, 1999: 29–34.214 Diakov-Kovalev, 1987: 324–331.215 Mansel, 1999: 54–59.216 A.g.e. 77–79.217 Strabon, 2005: 224–226.

72

pek uzağa eriştiremiyorlar, oysa Rodoslular kurşun yuvarlaklar kullanmayıbiliyorlardı218” şeklinde bahsedilir.

Kıbrıs’ın adı bakırın kimyadaki adı “Cuprum”dan gelmektedir219. Hititlerinüzerinde durmamış göründükleri Alaşiya’nın (Kıbrıs) sahip olduğu bakır yataklarındanötürü, bölgenin önemi anlaşılmış olmalı ki, Tudhaliya adaya çıkıp onu işgal etmişti220.Tamassos’ta içinde bakır sülfatı ve pası bulunan zengin bakır madenleri vardır. Bakırpası tıbbi amaçlarda kullanılır. Eratosthen s eski zamanlarda ovanın sık ormanlarlakaplı olduğunu, ağaçlarla örtülü toprağın bu nedenle işlenemediğini söylüyor. Madenlerdurumun biraz değişmesine yardımcı oldu, çünkü halk bakırı ve gümüşü yakabilmekiçin ağaçları kesmek zorunda kaldı221.

Herodot, Taşoz madenlerinden şu şekilde bahsetmektedir. “Thasos’luların,anakaradan ve madenlerinden gelirleri vardı. Skapte-Hyle’deki altın madenlerindennormal olan seksen talant kazanıyorlardı. Thasos’daki altın madeninden o kadarkazanmıyorlardı ama bunlar için vergi ödemediklerinden kazançları gene de iyioluyordu, anakaradan ve madenlerden iki yüz talant yıllık gelir sağlıyorlardı; iyi yıllardakazançları üç yüz talanta bile çıkabiliyordu. Bu madenleri ben gördüm; beni en çokşaşırtanları, Thasos ile birlikte burasını da kolonize etmek için gelmiş olanFenike’lilerin açmış olduklarıdır. (Zaten adını da bu Fenike’li Thasos’dan almıştır.)Adada Fenike’lilerin meydana çıkarmış oldukları bu madenler Samothrake’nin karşısınadüşen Ainyra ve ve Koinyra denilen yerlerdedir; koca bir dağdır ve ocakları çok derinkazılmışlardır222”. Yine Herodot’tan “Marathon’da Perslere atılan dayaktan sonra,Atina’lılar arasında zaten saygın bir yeri olan Miltiades’in değeri daha da yükseldi.Atinalılardan yetmiş gemi, bir ordu ve para istedi; hangi ülkeye savaş açacağınısöylemiyordu; yalnız eğer dediğini yaparlarsa, onları zenginliğe boğacak, yığınla altınbulunan bir yere götürecekti. Bu sözlerle istiyordu gemileri, bu vaatlerle yemlenenAtinalılar istediklerini verdiler. Orduyu alan Miltiades, Paros’a doğru yelken açtı223”bilgisini almaktayız (yığınla altın bulunan yer olarak Paros’u kastetmiş).

Ege adalarından birinci gruba giren adalar arasında Delos, ikinci gruba girenlerarasında ise obsidyan taşı kapsayan Melos, içinde mermer ocakları bulunan Paros veNaksos veya altın madenleriyle ün kazanmış olan Sifnos gösterilebilir224. Herodot iseSifnos hakkında “Polykrates’e karşı yürüyen Samos’lular, Lakedaimon’lularınkendilerini yalnız bırakıp savuşacaklarını anlayınca Siphnos’a yelken açtılar. Parabulmaları gerekiyordu ve Siphnos’lular pek iyi bir durumdaydılar; adalardayaşayanların en zenginleri bunlardı, çünkü adada altın ve gümüş madenleri vardı vetoprak altından çıkarttıkları servetin ondalığı olarak Delphoi’ye parlak hazinelere denkbir hazine sunmuşlardı; madenden sağlanan geliri her yıl aralarında paylaşırlardı225”bilgisini vermektedir.

218 Ksenophon, 1998: 98.219 Diakov-Kovalev, 1987: 316.220 Lloyd, 2000: 43–45.221 Strabon, 2005: 282.222 Herodotos, Erato, 46.-47. Bahis, 2004: 307.223 A.g.e. 332. Bahis, 132-133.224 Mansel, 1999: 4.225 Herodotos, Thalia, 57. Bahis, 2004: 168.

73

3. HOMEROS DESTANLARI

Destanlardan edindiğimiz bilgileri, bilimsel temellere dayandırmak çoğu kezşüpheli ve yanlış bilgiler edinmemize sebebiyet verir. Ancak destanlar, ait olduğutoplum hakkındaki kültürel izleri görmemizde yadsınamaz yararlar sunar. Bu anlayışlahareket ederek Homeros’un İlyada ve Odysseia isimli destanları, Eski Yunanca aslındançeviren Azra Erhat ve A. Kadir’in çevirisine bağlı kalınarak incelenmiştir.

Homeros’un şiirleri eski Grek yaşamının birkaç yüzyılını yansıtır. Bu şiirlerdeilkin (özellikle İlyada’da) Dorların istilası öncesi, Mykenai’nin görkemli dönemininolaylarının, tiplerinin, olay yerlerinin öykülerini buluruz. İlyada’nın konusu da tümüyleMykenai’nin yükseliş dönemiyle, “altını bol” Mykenai kralı Agamemnon’un komutasıaltındaki Akhalar birliği ordularının Troya seferi (MÖ 1180 yılına doğru) sırasındakiüstünlüğüyle ilgilidir. İlyadanın temel içeriği, Dor istilasının sonu – VIII. yüzyılın başıarasındaki dönem Hellas’ını, yani “Homerik Çağ” Hellas’ını belirginleştirir. Bu nedenleİlyada’da demir silahlar, bronz silahlardan on dört kez daha az anılır. Bundan, demirinartık bilindiği, ama ozanın, bu madenin ancak bir merak konusu olduğu zamanıbetimlediği sonucu çıkar226.

3.1. İLYADA

İlyada’yı incelediğimizde, çeşitli şekillerde (isim ve sıfat tamlamaları) toplamda128 defa altın’ın geçtiğini görmekteyiz. Athena kalkanını anlattığı “Som altın yüzpüskül dalgalanıyordu kalkanda, püsküller örülmüştü sımsıkı, her biri yüz sığırdeğerindeydi227” ifadesini günümüze uyarladığımızda (10.000 sığırın değeri) yüklü birmiktar tutmaktadır. Yine “Glaukos’un aklını başından aldı, Tydeusoğlu Diomedes’ledeğişti silahlarını: Altını tunçla değişti, yüz öküzlük silahı dokuz öküzlük silahla228”anlatımında başka bir değer ifadesini görmekteyiz. Bu anlatımın bir savaş esnasındageçtiğini göz ardı etmemeliyiz. “Boynuzlarına altın suyu döker, kurban ederimonu229(Pallas Athena için)” ifadesi ise sunu hakkında bilgi vermektedir. “Tanrısalhaberci Eumedes’in oğluydu, çok altını vardı Dolon’un, çok tuncu230 ile Bol altınlıMykene kralı231 anlatımları aristokratlara işaret etmektedir. “Priamos’un kenti altındolu, derlerdi, tunç dolu232 ile Bugün de göremedim iki oğlumu kente sığınan Troyalılararasında, göremedim Lykaon’la Polydoros’u, Laothe kadınların en soylusu doğurmuştuonları bana. Sağsalar, Akha ordusu içinde yaşıyorlarsa, tunçla altın verir, satın alırızonları, bol bol var bizde tunçla altın233” ifadeleri Troia kentinin zenginliğine veçevresindeki madenlere işaret etmektedir. “Yiğit Aineias’ın güçlü kargısı delemedikalkanı, tanrı armağanı altın kaplama tuttu onu, iki kat tuncu, iki kat kalayı geçti kargı,topal tanrı kalkana beş kat kaplama koymuştu, ikisi tunçtu, ikisi kalay, birisi dealtındı234” şeklindeki anlatımı, Herodot “Masistros’u kolay öldüremediler, çünkü

226 Diakov-Kovalev, 1987: 334.227 Homeros, 2005: 102.228 A.g.e. 179.229 A.g.e. 249.230 A.g.e. 249.231 A.g.e. 194, 259.232 A.g.e. 413.233 A.g.e. 471.234 A.g.e. 443.

74

zırhlıydı; altın pullardan yapılma zırhın altında kırmızı bir gömlek vardı. Madeninüzerine vurmakla bir şey yapamıyorlardı; sonunda durumu anlayan birisi gözlerinevurdu; çöktü ve öldü235” şeklinde ifade edecektir. Bu anlatımlar bizi, altın elementininfarklı bir boyutuna ve kullanım şekline götürmektedir.

Troia’da altın, bakır ve demirin varlığını ise “Bereketli Phthie’ye üç gündevarırım. Nelerim var benim orda nelerim, gelirken hepsini orda bırakmıştım. Keşkegelmez olaymışım. Altın götüreceğim buradan, götürdüğüm kadar, kırmızı bakırgötüreceğim, boz demir, güzel kemerli kadınlar236” dizelerinden anlamaktayız.

Demir elementi İlyada’da 26 kez geçmektedir. Bazı örneklerde demir 3 kez“işlenmiş demir” ve bir kez de ödül olarak geçmektedir. Demire soyut anlamlaryüklenmesini ise 3 kez “demirden yürek” ve “…bir demir gürültüsü yüksele yüksele,tunçtan gök kubbesine vururken sonsuz havada237” ile “Onun elleri ateş gibi olsa, kızgındemir gibi olsa gücü, gene de çıkacağım karşısına dimdik238” anlatımlarındagörmekteyiz. Bir yarışma anlatımında demirin ne kadar değerli olduğu “PeleusoğluAkhilleus mu, bak ham demir getirdi, bir külçe. Akhillus durdu ayakta, Argoslularaşöyle dedi: Kalksın ayağa, bu yarışmaya kim girecekse. Bu külçeyi kazanacak olanınbereketli tarlaları ne kadar uzanırsa uzansın, beş dolu yıl boyunca kullanacak bu demiri.Gitmeyecek kente, demir kalmadı diye çobanı, çiftçisi. Bu demir ona yeter de artar bile.Akhilleus, okçulara mor ışınlı demirler kodu, on tane tek ağızlı, on tane iki ağızlıbalta239” ifadelerinde karşımıza çıkıyor.

56 kez anılan gümüş, kakma olarak kullanılmasının yanında “Zeus’tan doğmaanaforlu Ksanthos’un sığ yerine……. Derinden akan, gümüş anaforlu ırmağın240” ve“Bir de Titaresis Irmağı kıyılarını işleyenler var, Peneios’a dökülür bu ırmağın tatlı talıakan suyu, Onun gümüşten akıntılarına karışmaz, ama akar gider üstünden yağ gibi;korkunç antlara tanık Styks Irmağının koludur o241” ifadeleriyle ırmaklara rengini verenbir maden olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu arada Styks ırmağına hakim olanSkyth’lere de değinmekte fayda var. Çünkü Türk kültürü açısından önemlidir.

Heredot’a göre Skyth’ler Yukarı Asya’da yirmi sekiz yıl hüküm sürmüşlerdir.Kimmer’leri kovalayarak gelmişler; Asya’ya geçmişler, Med egemenliğine sonvermişlerdi242. Pers maden işçiliğinde İskitlerin rolü büyük olmuştur243. Herodot, SakaTürklerinin Skyth (İskit) soyundan olduklarını, “Skyth soyundan olan Saka’larınbaşlarında, koni biçiminde düz duran katı takkeler vardı; ayaklarına bol poturlargiyiyorlardı, ülkelerine özgü yayları ve hançerleri, ayrıca balta yerine kendi ulusalsagaris’leri vardı. Skyth’lerin Amyrgia kabilesinden oldukları halde bunlara Sakes’lerdeniliyordu244” şeklinde belirtmektedir.

235 Herodot, Kalliope, 22. Bahis 2004: 453.236 Homeros, 2005: 231.237 A.g.e. 395.238 A.g.e. 446.239 A.g.e. 507–510.240 A.g.e. 451.241 A.g.e. 111.242 Herodotos, Melpomene, 1. Bahis 2004: 201.243 Yıldırım, 2004: 164.244 Herodotos, Polymnia, 64. Bahis, 2004: 356.

75

Homeros’un “Peleusoğlu tezlik koşusunun ödüllerini getirdi koydu, bir gümüştestiydi bu, işlenmişti özene bezene, gümüş vardı içinde tam altı ölçek, güzellikten yanabütün testilerini geçerdi yeryüzünün, Sidon’un usta kuyumcuları yapmıştı onu,Fenikyeliler taşımıştı sonsuzluğa giden denizler üstünde, limanlara çıkmışlar, sonraarmağan etmişlerdi Thaos’a, İeson’un oğlu Euenos onu yiğit Patroklos’a vermişti,Priamosoğlu Lykaon’a kurtulmalık diye. Şimdi Akhilleus dostunun şerefine ödülyapıyordu245” dizelerinden Sidon’da gümüş işçiliğinin geliştiğini açıkça anlamaktayız.

“Alizonlar ta uzaklardan gelirler, gümüşün yurdu Alybe’den246” ifadesine AntikAnadolu’yu anlatırken değineceğiz ama gümüşün yurdu Alybe’nin genel olarak yerinisaptamak için Strabon’un bazı anlatımlarını vermek yerinde olacaktır.

“Haliz n’lar Odios ve Epistrophos tarafından gümüşün çıktığı Alyb ’den çokuzaklara götürülmüşlerdir. Bazıları isimleri “Alazon’lar” okurken diğerleri“Amazon’lar” olarak ve “Alyb ’den” sözcüğünü “Alop ’den” veya “Alob ’den”şeklinde okuyarak ve Borysth nes Irmağı ötesindeki Skyt’lere “Alazon’lar” ve aynızamanda “Kallipid’ler” ve daha başka isimler vererek –ki bu isimler, Hellanikos veHerodotos ve Eudoksos tarafından bize zorla kabul ettirilmişlerdir- ve Amazon’larıKym yakınında Mysia, Karia ve Lydia arasına yerleştirmek suretiyle, ki bu, Kym ’liEphoros’un da fikridir, metni değiştirmişlerdir. Ephoros’un bu görüşü mantıksızolmayabilir; çünkü onlar vaktiyle Amazon’lar tarafından, sonra da Aiol’ler ve Iọn’lartarafından iskân edilmiş olan ülkeyi kastetmiş olabilirler ve söylediğine göre isimleriniAmazon’ların vermiş olduğu belirli kentler vardır. Ephesos, Smyrna, Kym ve Myrinagibi. Fakat Alyb veya bazılarının söylediği gibi, “Alop veya Alob ” bu bölgedenasıl bulunabilir? “Çok uzak” ve “gümüşün çıktığı yer” sözcükleri nasılaçıklanabilir247? Menekrat s “Hell spontos’un Çevresi” isimli yapıtında, MyrleiaBölgesi’nin üst tarafında Haliz n’lar kabilesi tarafından işgal edilmiş olan komşu birbölge bulunduğunu ve isminin ikiyle (II) yazılmasının gerekli olduğunu söyler; fakatozan ölçüden ötürü bunu birle yazar. Palaiphatos, o vakit Alop ’de fakat şimdiZeleia’da yaşayan Amazon’lardan meydana gelen bir orduyla, Odios ve Epistrophos’unsefer yaptığını söyler. Şu halde, bu kişilerin fikirleri nasıl kabul edilebilir? Bu yazarlarhem eski metni değiştirmişler hem de bize ne gümüş madenlerini, ne MyrleiaBölgesi’nde Alop ’nin yerini, ne de, gerçekten bir Alop veya Alazia’nın var olduğukabul edilirse bile, oradan Tr ia’ya nasıl gittiklerini göstermişlerdir; çünkü pek doğalolarak bunlar Tr as’a, Ephesos dolayındaki yerlerden daha yakındır. Fakat D m triosgene de Amazon’ların Ephesos ve Magn sia ve Pri n arasındaki Pygela dolaylarındayaşadığını iddia edenlerin saçma söylemiş olduklarını, çünkü “çok uzak” deyiminin bubölge için uygun olmayacağını söyler. Şu halde bu deyim, Mysia ve Teuthraniabölgeleri için daha uygundur. Evet, D m trios, Zeus adına bazı şeylerin metne keyfişekilde sokulduğunu eklemektedir. Örneğin, “Askania’dan uzaklarda” ve “İsmiArnaios’tu. Çünkü onun saygıdeğer annesi bu ismi ona doğduğu zaman vermişti.” ve“Penelop kıvrık anahtarı kuvvetli eline aldı” gibi. Şimdilik bunlar hoş görülsün. Fakat“Khalyb ’den uzaklarda” şeklinde okumamız gerektiğini farz eden diğerlerine aklayakın bir yanıt bile vermeyen D m trios’un kabullendiği diğer şeyler hoş görülemez,

245 Homeros, 2005: 507.246 A.g.e. 114.247 Strabon, 2005: 31.

76

çünkü her ne kadar gümüş madenlerinin şimdiki Khalyb ’lilerin ülkesinde olmadığıhalde, daha eski zamanlarda orada bulunabileceğini teslim ediyorsa da, diğer hususuyani onların madenleri kadar hem ünlü hem de önemli olduklarını kabul etmektedir.Fakat şöyle sorulabilir; onların demir madenleri gibi ünlü olmasını ne önlemektedir?Veya demir bolluğu bir yeri ünlü yapabilir de gümüş bolluğu yapamaz mı? Onların ünüozana nasıl erişmiş olabilirdi? İtalya’da Temesa’nın bakır madeninin ünü ona nasılerişebilirdi? Aynı konuyu “Diakozmos”unda tartışan Apollod ros’a gelince, ona yanıtolarak çok şey söylemiş bulunuyorum. Fakat şimdi yeniden konuşmalıyım; çünkü o,Haliz n’ların Halys Irmağı’nın dışında yaşamış olduklarına inanmamızı kabul etmez.O Tr ia’lılara Halys’ün ötesinden hiçbir kuvvetin gelmediğini söyler. Bu nedenle bizona ilk olarak Halys’ün bu tarafındaki ve “gümüşün doğduğu Alyb ’den uzaktaki”Haliz n’ların kimler olduğunu soracağız ve o bize bunu söyleyemeyecek248”.

İlyada’da 10 kez geçen kalay hakkında Homeros “dizlikler yaptı esnekkalaydan” ve “Vurdu Akhilleus’un bacağını dizinin altından, korkunç bir sesle çınladıbaldırı saran kalay dizlik, ama tunç temren delemedi dizliği, geri tepti çarptığıyerden249” ifadesiyle kalayın özelliğini vurgulamıştır.

3 kez geçen kurşuna iki kez oltaya takılan kurşun, bir kez de “temren dayandıgümüşe büküldü kurşun gibi250” ifadesiyle rastlamaktayız. En çok geçen maden ise 235kez değinilen tunç’tur. Bunlardan büyük bölümünü tunç zırh gibi savaş giysilerioluşturmaktadır. Geri kalanları ise tunç aletler ve tunca yüklenmiş soyut ifadeleroluşturmaktadır.

3.2. ODYSSEİA

Odysseia destanında ise çeşitli şekillerde 85 kez altın madenine değinilmiştir.Destanda, altına birçok anlam yüklenmiştir. Örneğin; “Bak şimşek gibi çakan şualtına251” ifadesiyle altının göz alıcılığı; “Usta bir kuyumcu, katarak altına gümüşü,Hephaistos’la Athene’den öğrenmiştir sanatın her türlüsünü252” ve “Nasıl bir usta adamgümüşün üstüne altını dökerse253” ifadeleriyle altın gümüş karışımını ayarlamanın birustalık becerisi olduğunu; “Geniş alınlı bir hayvan keseyim, boynuzlarını altınlakaplayıp kurban edeyim sana254” ifadesiyle bir sunuyu; “Biriniz de gidip kuyumcuyuçağırsın buraya, Laerkhes’i. Gelsin altın döksün boynuzlarına düvenin. Sonra elindeöteberisiyle kuyumcu geldi, örs vardı elinde, çekiç vardı, çok güzel yapılmış ateşkıskacı vardı, altın dövmeye yarayan tunç araçlar vardı. Athene de geldi kurbanda hazırbulunmaya, at sürücüsü yaşlı Nestor altını verdi, kuyumcu da döktü altını düveninboynuzlarına255” anlatımıyla da madene şekil veren bir kuyumcunun hangi aletlerleçalıştığını görmekteyiz.

248 Strabon. 2005: 30.249 Homeros, 2005: 469.250 A.g.e. 264.251 A.g.e. 76.252 A.g.e. 354.253 A.g.e. 121.254 A.g.e. 69.255 A.g.e. 71.

77

Sadece 1 kez bakıra256 değinilen Odysseia’da 23 kez demire değinilmiştir.“Yolum şarap rengi denizde Temes’e doğru, ışıldıyan demir verip tunç alacağım257”ifadesinde, demirin ticari meta ve Temes’in de bir ticaret kenti olduğunu anlamaktayız.İlyada da olduğu gibi “Bu kadının göğsünde demir var, yürek değil258” ifadesiyle buradada demire soyut anlamlar yüklenmiştir. “Bir demirci ustası, batırdığı zaman koca birbaltayı ya da çekici soğuk suya, kızgın demir nasıl birden toplar da gücünü, ıslıksesleriyle çınlatırsa ortalığı, göz de öyle cızırdıyordu zeytin kazığının çevresinde259

anlatımında farklı bir benzetme yapılmıştır. Yine benzer anlatımlar da “Demir gökler260,demirdendi gözleri onun261, demir gibi katı262 çok işlenmiş demir263 ifadelerikullanılmıştır. “Yayı ve alacalı demirleri taliplerin önüne koysun diye264” anlatımındaalacalı demirin bir ödül olarak kullanıldığını görmekteyiz. Bir başka yerde ise ‘Kırçıldemir’in (oku kastediyor)265 ve yayın, oksidini nasıl giderdikleri anlatılıyor. “Böyle dedive buyurdu Melanthios’a, keçi çobanına: Haydi ateşi yak, Melanthios, çabuk, büyük birkerevet koy yanına, üstüne postlar ser, getir içerden büyük bir iç yağı somunu,delikanlılar yayı ısıtıp ısıtıp yağlasınlar, sonra da denesinler ve bitsin yarışma266”.

33 kez geçen gümüş, genelde kakmacılıkta kullanılmıştır. Kükürt’ün özelliğineve kullanımına ise “Zeus hem gürledi, hem yıldırım yağdırdı gemiye. Altüst oldukükürtlü yıldırımla çarpılan gemi267” ve “Seslendi Odysseus sevgili ninesi Eurykleia’ya,dedi ki: Kükürt getir bana, nineciğim, temizleyeyim her yanı268 rastlamaktayız.

Tunç ise 79 kez karşımıza çıkmakla birlikte, savaş malzemelerinden evgereçlerine birçok yerde kullanılmıştır. “Sonra gür yapraklı dallarını kestim ağacın,gövdesini tunç bıçakla rendeledim köküne kadar, sonra güzelce bir çırpı çekipdüzelttim, içini oyup sedirini tamamladım yatağın ve sonra burguyla deldim her yanını,süsledim altınla, gümüşle, fildişiyle269 anlatımında yine tuncun kesici ve deliciözelliğinden faydalanıldığını görmekteyiz. “Övünürüm ben tuncu bol Sidon’danolmakla (Arybas’ın kızı)270” ifadesiyle İlyada da gördüğümüz Sidon’a birkez dahadeğinilmiştir.

256 Homeros, 2005: 55.257 A.g.e. 38.258 A.g.e. 354.259 A.g.e. 163.260 A.g.e. 249.261 A.g.e. 303.262 A.g.e. 311.263 A.g.e. 325.264 A.g.e. 364.265 A.g.e. 327.266 A.g.e. 329.267 A.g.e. 234.268 A.g.e. 249.269 A.g.e. 355.270 A.g.e. 252.

78

4. ANTİK ÇAĞ MADEN SANATI

4.1. ANADOLU-YUNANİSTAN İLİŞKİSİ

Greklere madeni heykel dökmeyi doğu öğretti ve onların plastik sanatlarınıngelişmesine büyük katkıda bulundu271. Maden kültürünü Yunanistan’a getiren insanlarınkimler olduklarını saptayabilecek durumdayız. Vazolar gerek teknik, gerek şekil (gagaağızlı), gerek parlak boyalı yüzey üzerine mat beyaz boya ile yapılmış süslerbakımından Truva bölgesi keramiklerine benzemekte, salçalıklara ise adalarda, BatıAnadolu’da ve hatta Mezopotamya’da rastlanmaktadır. Şu halde keramik incelemeleribizleri Anadolu’ya götürmekte, Yunanistan’a madeni getiren insanların Anadoluluolduklarına işaret etmektedir. Yunanistan’daki maden kültürü ile neolitik kültürarasında göze çarpan bir kesilme bulunmayışı, ilk zamanlar parlak boyalı keramiklerinyanında neolitik keramiklerin de kullanılması Anadolu kavimlerinin bir defalık büyükbir akın halinde değil, fakat belki yüzyıllarca süren küçük göçler sonunda adalar veYunanistan’a yavaş yavaş girmiş olduklarını gösterir. Neolitik halkla yeni gelenkavimler arasında ilk zamanlar hiç şüphesiz birçok savaşlar olmuştur. Fakat bir süresonra coğrafyaya, kültürel, sosyal ve siyasal hayata ait sözcükler ve terimlerinyayılışının gösterdiği gibi, Anadolu kavimleri yerlilerle karışıp kaynaşmışlar, yalnızYunanistan’da değil, bütün Ege bölgesinde örnek bir maden kültürünün meydanagelişinde başlıca rolü oynamışlardır272.

4.2. GREK YONTU SANATININ GENEL ÖZELLİKLERİ

Grek ve Romalıların kullandıkları ana metaller altın, gümüş, bakır, kalay,kurşun, demir ve civaydı273. Greklerde altın ve gümüş gibi değerli malzemeden yapılanheykellerin içi-dolu teknikte yapılmadıkları görülür. Gümüş tek başına sadece küçükheykel ve kabartmalarda kullanılmıştır. Ancak altın, genellikle fildişi ile birlikte küçükheykelciklerin yapımında kullanılmış ve bunlara da “altın-fildişi heykeller” adıverilmiştir. Pheidias’ın yaptığı “Athena Parthenos” ve “Olympia Zeus” heykelleri butürün en önemli örnekleridir. Diğer bazı tapınakların kült heykellerinin de aynımalzemeden yapıldığı sanılıyor. Örneğin, Dephi’deki arkaik parçalardan burada da biraltın-fildişi heykel olduğu sonucuna varılmaktadır. Son zamanlarda Olympia’da,Pheidias’ın Zeus’u gibi, üzerinde altın giysiler bulunan bazı tera-kota heykelcikler deele geçmiştir. Çıplak olması gereken yerler –baş, el, kol ve bacaklar- fildişindenoyulmuş bu tür eserlerin üzerlerine ise altından giysiler giydirilmiştir. Bazı hallerdegerekli görülen kısımlara boyalarla süsleme eklenmiştir. Ara sıra bronz heykellerdeolduğu gibi, mermer heykeller de altından yaldızlanmaktaydı. Örneğin, Praxiteles’inThespia Erosu’nun kanatları altın yaldızla kaplanmıştır. Altın yaldız geleneğineRomalılarda da tanık oluyoruz274. Grek heykeltıraşlığının her evrede yaygın olarakkullandığı malzemelerin başında bronz gelir. Bronz Heykeltıraş POLYKLEİTOS veLYSİPPOS da dahil bir çok sanatçı tarafından sevilerek dökülmüştür. Erken eserlerinplakalar halinde kesilmiş bronz levhalardan çekiçle dövülerek biçimlendirildiğine tanıkoluyoruz. Daha sonra da bronz döküm tekniğine geçilmiştir. Grek bronz eserleri,

271 Diakov-Kovalev, 1987: 352.272 Mansel, 1999: 18–19.273 Healy, 1978: Chapter 3.274 Başaran, 1998: 201.

79

boyanmamışlar; kendi doğal renkleri olan altın sarısı renginde bırakılmışlardır. Ancak,bu tür eserlerin üzeri zamanla patina (yeşil küf) ile kaplanmıştır275.

Figürinler ve küçük kabartmalarda ise; taştan (mermer, kireçtaşı, alabaster)başka, metal (altın, gümüş, bronz, kurşun ve demir) ile fildişi, kemik, amber, balmumu,ahşap ve özellikle tera-kota (pişmiş toprak) malzeme olarak kullanılmıştır. Bu türfigürinlerden ancak bir kısmı günümüze dek gelebilmiştir ve bunlar içinde de bronzdanyapılananlar önemli ölçüdedir. Eserlerin küçük boyutlarda olmaları ve birçok yangıngörmelerine karşın korunabilmeleri bronz yapımların özgün niteliklerindendir. Kurşunucuz olduğu için özellikle erken dönemlerde bol olarak kullanılmıştır. Örneğin,Spart/Artemis Orthia kutsal alanında bol miktarda küçük boyutlu baskı-kalıp kurşunfigürinler ele geçmiştir. Ancak, metalin özellikleri nedeniyle fazla kullanışlı değildirlerve özenli bir işçilik de göstermezler. Figürin yapımında kullanılan malzemelerin enönemlisi bronzdur. Küçük kabartmalarda ise bronzun yanı sıra diğer malzemeler dekullanılmıştır. Bu figürlerde sürekli tek yönlü görünüş (Frontalite) egemendir. Bugünele geçen bronz figürinlerin çoğu, üçayak kazanların kulp yerine kullanılan tutacağı vesüsleme elemanıdır. Erken dönemlerde değişik metallere bakır, bazen de kalaykarıştırıldığına tanık olunur. Bazı örneklerde ise alttaki ağaç öz üzerine levhalar çekiçlevurularak yerleştirilmiştir. Bununla beraber eserlerin çoğu, yumuşak döküm vekalıplama sonucu elde edilmişlerdir. Grek heykel sanatının resimsel özelliklerinintümüne sahip bronz figürinler, her dönemden ele geçmiştir. Bunlar arasındaki bazıkaliteli yapıtlar ise, kronolojik dizi açısından da önem taşımaktadır276.

4.3. BEZEMELİ METAL İŞLERİ

“Bezemeli Metal İşleri” kavramı geniş bir alanı kapsar. Metal işleri ilk çağlardanitibaren çeşitli amaçlarla birçok yerde kullanılmıştır. Örnek olarak kabartma, heykel vekazıma levhalar gösterilebilir.

Greklerin metal işlerinde kullandıkları başlıca malzeme bronz, gümüş vealtındır. Daha sonra Romalılar da Grek ülkesinden getirdikleri metal işlerini ve onlarınformlarını benimsemişlerdir ve eserlerine bunlara uygun biçimler vermişlerdir. YaşlıPlinius’un anlattığına göre (XXXIII, 148), Scipia, Antiochos III’e karşı kazandığı zafersonrasında binlerce kilo ağırlıktaki altın ve gümüş vazoyu Roma’ya taşımıştır. Livy (27,16, 7) ve Çiçero (Verr. Or., II, 50-52), Roma’ya getirilen önemli ölçüdeki gümüş veKorinth bronzlarının Taranto ve Sicilya’dan derlendiklerini söyler. Yaşlı Plinius’unifadesine göre (XXXVII, 154), MÖ 5. yy ve sonrasının gümüş işçiliği konusundaPHEİDİAS ve POLYKLEİTOS en ünlü ustalardı277. Yunan tarihinin klasik çağındaAiginalı Onatas’ın geleneğini sürdüren Peloponnes ekolleri en çok tunç heykellerdebaşarı göstermekte, arkaik sanatın ağırlık ve sertliğini gidermekte büyük roloynamaktadır278. Altın, gümüş ve hatta bronz eserlerin pek azı, ilk döküldükleri tarihtengünümüze dek değiştirilmeden ulaşabilmiştir. Bu malzemeden yapılan eşyalar arasındazırh tipi giyecekler (miğfer, kalkan, göğüs zırhı, baldır zırhı, adale zırhı), atların koşumtakımları, üç ayak kazanlar ve evlerin diğer ihtiyaç eşyaları (vazo, ayna, kap-kacak,mobilya, küçük sandıklar ve kadın makyaj takımları) önemli bir yer tutar.

275 Başaran, 1998: 199–200.276 A.g.e. 208–209.277 A.g.e. 210.278 Mansel, 1999: 370.

80

Metal işleri bezemede kabartma, kazıma ya da kaplama olarak da kullanılmıştır.Metal kaplamanın amacı, bronz kaplamalarda olduğu gibi, içteki özü korumayayöneliktir. Bezemede kullanılan metal işlerine uygulanan birkaç farklı teknik olarakrefuse-kazıma, kalıplama, kalıp üzerine çekiçle döverek biçimlendirme ve baskısayılabilir.

Grek metal işleri değişik yerlerde ele geçmiştir. Yunanistan ve DoğuBulgaristan, Yugoslavya, Güney Rusya, Güney İtalya ile Sicilya’yı bunlar arasında enbaşta gösterebiliriz. Bu yerlerin yanı sıra, orijinal Grek yapıtlarının Roma Çağı’ndayapılmış birçok kopyası Boscoreale ve Pompei, Hildesheim, Bernaij ve Danimarka’dabulunmuştur. Eserlerin bir kısmı da sahipleri tarafından korunmak için konulduklarıhazinelerde yanıp erimişlerdir279.

4.4. MADENİ EL SANATLARINDAN ÖRNEKLER

İnsan yaratısının alanları arasında yüzyıllar boyu, el sanatları kadar değişmedenkalan pek azdır. Demirciyi ele aldığımızda Resim 21’de görülen demircinin hiçbir şeyibizim için yeni değildir. Ustasına hizmet eden çırağıyla, körüğüyle, demirci ocağı,maşası, iki tokmaklı demirci çekiciyle her şey tanıdık gelmektedir. Tahta örs kütüğü deaşina olduğumuz bir şeydir. Alışık olmadığımız, yalnızca, kulaksız örstür. Bugünolduğu gibi o zamanda da demircinin bitmiş bir parçayı, şayet tavlama işlemi yapılmasıgerekmiyorsa, soğutmak üzere yere fırlattığı anlaşılmaktadır. Yere atılmış parça,sağdaki figürün ayağının sağ yanında durmaktadır. Resim 22 ince bir çilingir işçiliğinigöstermektedir. Solda hava borusu ve fazla aydınlığa karşı koruyucusuyla pota fırını vekoruyucunun arkasında körük fark edilmektedir. Körüğün çift etkili çalıştığı çatallıborusundan anlaşılmaktadır. Demirci işini oturarak yapmaktadır. Bu, alışılmış birçalışma biçimiydi. Burada da tahtadan örs kütüğünün üzerinde kulaksız bir örsgörüyoruz. Sağda kıskaç ya da demirci maşası, çilingir çekici ve yassı eğe asılıdurmaktadır. Bunların altında bir de bitmiş bir parça olup; bu, sıradan bir sandıkkilididir. Roma kilitleri, sürme kilitti. Anahtar çevrilmez, o ve onunla birlikte kilitkelepçeleri yukarı kaldırılırdı. Sonra anahtar ve sürgü yana kaydırılırdı. Resim 22’deaçıkça görülen anahtar deliğinin köşeli olmasının nedeni budur. Sürme mandal kilidinarkasında görülmektedir. Bunlarla birlikte silindirler, dikdörtgen biçimli kilitler,yuvarlak kepenk kilitleri de bilinmektedir. Yuvarlakların kapanma düzeneği halkalar veçubuklarla işleyip, bunlar sadece bir yatağa sürülen kovanlı anahtarlarla ve karmaşıkdillerle kullanılırdı. Özellikle kelepçeler, prangalar ve tapınaklardaki adak sandıklarıböyle kapatılırdı.

Bıçakçı kaba demirci değildir. O da oturarak çalışıp yardımcısı ayaktadurmaktaydı (Res. 23). Çırağın salladığı balyoz değil çekiçtir. Söz konusu çekiç, olsaolsa yarım kiloluk bir çekiçti ve tek elle kullanılırdı. Bu, ortaya konulmuş işlerininceliğine de uymaktadır. Aynı şekilde, alışılmadık yükseklikte bir örs kütüğü üzerineoturtulmuş kulaksız örs de bu hafifliğe uyum göstermektedir. Karbonlu çeliğin sıcakaltında işlenmesi bir hünerdi. Bu nedenle de örsün doğrudan doğruya pota fırınınındibinde durması gerekirdi. Böylelikle çelik, sıcaklık değişikliğine uğramadan ve

279 Başaran, 1998: 210.

81

yapısında herhangi bir şey değişmeden fırından çıkarılıp çekiç altına getirilirdi (Res.23). Sertleştirme, birbiri arkası sıra su, yağ ya da idrar içinde kızdırma, dövme vesoğutma ile sağlanırdı. Resim 23 bitmiş parçaları göstermektedir. Kasapların ve dinadamlarının kullandıkları balta çeşidi kesiciler, kemik keskisi ya da perdah keskisi (?),çember biçimi malzeme için kerpeten ve orak görülmektedir280. Kurşun ankre edilmişdemir kenetler yatay bir bağlantı oluşturur ve dengeyi sağlar281. Bir çelik ustasının, iyikalite de bir İspanyol (belki Toledo kökenli?) çeliğini nasıl maden suyunda su verereksertleştirdiğini görüyoruz282(Res. 24). İkinci Dünya Savaşı’ndan hemen önce Mussolini,Nemi Gölü’nden Caligula (MS 37–41) döneminden kalma çok büyük iki gemiçıkartmıştır. Nemi Gölü gemileri aşınmaya karşı kurşun levhalarlakaplanmışlardı283(Res. 25).

5. ANTİK ÇAĞ’DA MADENCİLİK ve KÖLELİK

Finley, üç sosyal sebep bir araya geldiğinde – toprağın özel ellerde toplanması,topraktan elde edilen ürünler için dış piyasanın bulunması ve iç işgücünün hazırbulunmayışı – şartların zenginler için kölelerin ticari bir mal haline gelmesine yolaçtığını ileri sürmektedir. Arkaik Dönem Hellas ve Roma’sındaki sosyal mücadeleleri,üçüncü şartı tamamlayan (olumsuz) bir faktör olarak görür ve böylece Antik Çağekonomisini dünyanın ilk gerçek köle ekonomisi olarak kabul eder284. Oikonomikos’unilk kitabını yazan Pseudo Aristoteles (1343a 25b2), “Mülk olarak toprak ile ilgili ilkdikkat edilmesi gereken şey, tabiata bağlı olmasıdır. Ziraat tabiatta birinci sırada yeralır. İkincisi ise, madencilik ve benzeri şeyler olup toprak altından kazanç elde etmesanatıdır285…” demektedir. Başka büyük kentlerde olduğu gibi Atina’da da nüfus(Peiraeikos’takinden daha çok) maden işçiliği ve çömlekçilik gibi endüstri ve ticaretleuğraşan kent kökenlilerden oluşuyordu, ama bu, yalnızca öğelerden biriydi, günümüzünkentte yaşayan insanları gibi toprakla ilişkisini kesip atmamıştı286. Atina köleliğinde ilksırayı ev köleleri alıyordu, bu pek şaşırtıcı değildir; fakat ikinci en büyük köle grubugünlük ticaretle uğraşıyordu (Çünkü maden ocakları gibi ağır işlerde çalışan kölelerinbüyük bir kısmının azat edilmeleri mümkün değildi)287. Yabancılar şehre sanat veticaret yapmak amacıyla gelip yerleşmişler; köleler ise savaşlar sonucunda uzakülkelerden satın alınarak, taş ve maden ocaklarında çalıştırılmak üzere getirilmişlerdi288.

Bazı kentler ticaret mallarıyla ünlüydüler. Örneğin, Atina ve Korinthos metalişlerinde, özellikle silahçılıkta, mobilyacılık, dokumacılık ve çömlekçilikte uzmandı. Bunoktada işin teknik bölünüşü gözlemlenmektedir. Metalürji atölyelerinde bazıları demiridövüyor, kimileri işliyor, kimileri de su veriyordu. Yapımevlerinde hem köle hem deözgür işçi kullanılırken, maden çıkarma işlerinde yalnızca köle kol gücü kullanılıyordu.Buna tanık olarak, Atina devletinin malı olup bireylere kiraya verilen, Attika’nıngüneyindeki ünlü Lavrion madenlerini gösterebiliriz. Bunlar 40 metre derinliğe kadar

280 Kretzschmer, 2000: 14–19.281 A.g.e. 100.282 A.g.e. 124.283 A.g.e. 142.284 Finley, 2007: XXVI.285 A.g.e. 138.286 Wycherley, 1993: 11.287 Howgego, 1998: 23.288 Başaran, 1998: 85.

82

iniyorlardı. Bu kuyulardan, kayalara oyulmuş yatay galerilerle gümüş madenlerinegidiliyordu. Her galeriyi on iki saatte bir değiştirilen madenciler kazmayla açıyorlardı;böylece 24 saat çalışarak ayda ancak 10 metre ilerlenebiliyordu. Bel ve kürekleçıkartılan maden bir sepete konup, galerilerden kuyu ağzına sürükleniyordu; galerilerinyüksekliği bir metreyi geçmediği için bu işi çocuklar ve yeniyetmeler yapıyordu. Madenbüyük sepetlerle, kölelerin çalıştırdığı vinçler yardımıyla yukarı çıkartılıyor;değirmentaşları ve dibeklerde ufalanıyordu. Kadın ve çocuklar, gümüşü kurşundanayırmak için, akarsulu mermer havuzlarda madeni yıkıyorlardı. Maden büyük fırınlardaeritiliyordu. Buradan ince uzun çıkan külçeleri, çocuk ve yaşlı köleler demet halindebağlayıp katır sırtında Atina’ya gönderiyorlardı. Preslenerek levha haline getirilenkurşuna köle sahibinin damgası vuruluyordu. Kömür, ısınma odunu getirmek, Lavrionmadenini göndermek için yol döşenmişti289. Grup halinde çalışan köleler, özellikleLaurion gümüş madeninde çalışanlar, berbat koşullar altında yaşarlardı290.

Kölelerin emeğinden büyük ölçüde zanaat işyerlerinde, madenlerde ve taşocaklarında yararlanılıyordu. Bazen efendileri bunları kendi hesaplarına atölye açmaklagörevlendiriyordu. Ödenti ödeyen kölenin buyruğunda çalışan köleleri vardı, bunlarınyasal sahibi olmasa bile bunları buyruğunda çalıştırabiliyordu. Bazı durumlarda, ödentiödeyen köle, başta özgür zanaatçılar olmak üzere özel kişilerin yanında işçi olarakçalışabiliyorları, bu durumda ücretlerinin bir bölümünü efendilerine veriyorlardı. Bazenmülk sahipleri 300-1000 kişilik köle topluluğunu satın alıp belli bir süre için başkalarınakiralıyorlardı. Lavrion madenlerinin kol gücü bu yöntemle sağlanıyordu291.

He ne kadar genel anlayışa aykırı gibi görünse de, Antik Çağ dünyasındakisosyal statüler içinde, kölelik kurumu kadar karmaşık olanı yoktur. Bu kurum bütünolarak basit gibi görünse de köle, mutlak bir mülk olarak ve onun kurulları çerçevesindealınan, satılan, kiralanan, çalınan, değeri artan ya da azalan bir mal gibidir. Odysseus’unen sevdiği kölesi, domuz çobanı Eumaios; MÖ 4. yüzyılda Atina’da büyük bir bankanınidarecisi iken kölelikten azat edilen ve sonra da Atina vatandaşlığı ile şereflendirilenPasion; İspanya gümüş madenlerinde kötü şartlarda çalıştırıldıkları bilinen köleler;Philon tarafından, İskenderiye’deki (Aleksandreia) Yahudi topluluğununproblemlerinden sorumlu olduğu için farklı olarak nitelendirilen İmparator Caligula’nınkölesi Helicon; MS 55’te doğmuş ve önceleri Nero’nun kölesi iken sonradan azatedilmiş sekreterlerinden olan stoacı filozof Epiktetos; bunların tümü köleydiler292.

Sürekli ve geniş çaplı olarak savaş esirlerinden ve “korsanlık” yoluyla oluşankölelik hakkında, bütün Antik Çağ tarihi boyunca yazılmıştır. Sadece Caesar’ınkendisinin MÖ 58–51 yılları arasında Fransa’ya yapmış olduğu seferlerden bir milyonköle elde ettiği belirtilir, ki bu inanılmaz bir rakam değildir. MÖ 4. yüzyıl ortalarındaeserini yazmış olan Ksenophon, yaklaşık elli yıl önce Nikias adında bir generalin,Atina’daki gümüş madenlerinde çalıştırılmak üzere kiraya verdiği 1.000 kölesininolduğunu, bir başka adamın 600, bir diğerinin ise 300 köleye sahip olduğunuaktarmaktadır (Peri Poron-Gelirler Hakkında 4. 14–15). Ancak bu konular genellikleabartılmıştır. Ksenophon, okurlarının bu rakamı makul bulacaklarını düşünerek,

289 Diakov-Kovalev, 1987: 397–399.290 Blunt, 1984: 57.291 Diakov-Kovalev, 1987: 403.292 Finley, 2007: 63.

83

yazdıklarını oldukça geniş bir plan üzerine oturtmuştu. Thukydides (7. 27. 5) de bununoldukça makul bir tahmin olduğunu düşünmüş ve Peloponnesos Savaşları’nın son onyılı içinde, çoğu kalifiye 20.000 kölenin kaçtığını belirtmişti. Günümüzde yapılantahminlere göre gerçekte Ksenophon zamanında madenlerde çalışan köle işgücününbeşli rakamlara çıktığı anlaşılmaktadır293. Polybios’a göre, MÖ 2. yüzyılın başlarında,İspanya’da Kartagena’daki gümüş madenlerinde 40.000 kadar köle çalıştırılmıştır.(Strabon’un yaptığı alıntıya göre, 3. 2. 10)294. Oldukça titiz olan Kephalos’un 120’yeyakın köleyi kalkan üretiminde kullanması, bize fikir vermesi bakımından, üzerindetartışmaya gerek kalmayacak kadar yeterli bir bilgidir295. Daha kesin konuşmakgerekirse bu 120 köle, Kephalos’un yine dikkatli olan oğulları Lysias vePolemarkhos’un malıydı. Bunlar MÖ 404’te Otuzlar yönetimi tarafından el konulan,çok azı kalkan üreticisi olmayan, evde çalışan kölelerdi296.

“Yer”, birbirine bağlı iki şey için önemlidir. İşteki yer (kölelerin çalıştığı yer) vesosyal yapılanmadaki yer (mevki) (tabakaların sahip olduğu köle işgücünün dayanakteşkil ettiği mevki) düşünmemiz gereken konulardır. Madenciliğin, köleliği ve kölelerile azat edilmiş şahısların iç hizmetlerini tekelleştirmeye müsait olmasına karşın, hemkölelerin hem de azat edilmiş şahısların hemen bütün kamu hizmetlerindegörevlendirilmiş olmaları başlangıç noktamızı oluşturmalıdır. Bu noktada Cicero’nunher iki faaliyeti de kendi uygulamalarından çıkarmış olması ayrıca dikkat çekicidir.Madencilik, kölelerin müsait olduğu ortamlarda, hür insanların hürriyetlerininhassaslaştığı ve hürriyetlere kolaylıkla müdahale edilebildiği, ancak köleliğin artık dahafazla yaşamadığı yerlerde, halkın bunalım yaşadığı sektörlerde ortaya çıkan (meselabugün hala Güney Afrika’da olduğu gibi) hemen her zaman istisnai bir meslekti. AntikÇağ boyunca hür madenciler, çoğunlukla istismar edilen bir grup olmuştur297.Dacia’daki (Romanya) madenlerde çalışan hür kişilerin özgürlüklerinin sınırlanmasıkonusunda doğrulayıcı bilgi bulunmaktadır298. Buna bağlı olarak Ksenophon, AtinaDevleti’nde kölelerin gümüş madenlerinde çalıştırılmak üzere imtiyaz sahipleritarafından kiralanmalarının ve gelirinden de bütün vatandaş topluluğunun faydalanmasıamacıyla satılmalarının oldukça yerinde olacağını düşünmüştü.

Zanaatkârların ve özellikle de maden işleyicilerinin efendisi olarak bilinen veTanrılar arasında zanaatkâr olarak tanınan Tanrı Hephaistos (Roma’da Vulcanus),gökyüzündeki Tanrılar arasında da daha aşağı bir konumda görülmüş, yeryüzünde isedaha küçük, şekli ibadetlerle anılmıştır299. Kallikles, Gorgias’da Sokrates’e “Her zamanayakkabı onarıcıları, demir dövücüleri ve böyle önemsiz kişiler hakkında gevezelikediyorsunuz” demektedir300. Atina agorasının kuzeyinde daha sonra Zeus Stoasınınyapıldığı yerde çömlekçilerle maden işleyicilerinin dükkânlarının kalıntılarıbulunmuştur. Batıdaki tepenin üzerine neredeyse tüm bir durumda yükselen güzel Dortapınağı 5. yüzyılın ortasından biraz sonra yapılmıştır. Agoranın içinde bulunmamaklabirlikte bu yakaya egemen olmuş ve henüz yetersiz bir durumdayken dış görünüşünü

293 Finley, 2007: 73–74.294 A.g.e. 100295 A.g.e. 74.296 A.g.e. 100297 A.g.e. 74–75.298 A.g.e. 100.299 Wycherley, 1993: 53.300 A.g.e. 61.

84

değiştirmiş olmalıdır. Uzun süredir “Theseion” adıyla bilinen bu tapınakta çeşitlitanrıların hak iddia etmeleri arkeologlar tarafından hararetle tartışılmaktadır. Her nekadar kimi anlaşmazlıklar varsa da, bugün tapınağa Hephaistos yerleştirilmektedir.Yakınındaki tunç buluntular da maden işleyicileri tanrısının tapınağa sahip çıktığınıdoğrulamaktadır301.

6. MADENCİLERİN TANRISI HEPHAİSTOS (VULCAİN)

Tanrıların bir araya gelmesinden bir Tanrılar ve Tanrıçalar Cumhuriyetikurulmuştu. Bu ilahi cumhuriyet, Yunan sitelerinin tam benzeri idi. Onlar Tanrıları,kendilerinin benzeri düşündükleri gibi, onların idarelerini de kendi idarelerinin aynıtasavvur etmişlerdir. Gerçekten eski Yunanlıların Tanrıları insan biçiminde idiler.

Tanrılar arasında bizim telakimize göre, en ahlaksız, en sefilleri bulunduğu gibi,en namuslu, en faziletlileri de bulunurdu. Zaten onlar, insanları Tanrı derecesineyükselten Yunanlıların, karakterini taşımakta idiler. Yani Tanrıları da kendileri gibiYunanlı idi302. Yunan tanrılar ailesinde Hefaistos demircilik tanrısı olarak yer almıştır303

(Res. 26a-26b).

Hephaistos, Ateş Tanrısı idi. Zeus ile Hera’nın oğlu olan bu Tanrı, topal olarakdoğdu ve bütün hayatı müddetince, yıldırımın zikzak yürüyüşünü taklit ederek yürürdü.Annesi onu doğurduğu zaman yüzüne bakmış, çirkinliğinden utanmış, ondan nefretetmiş ve ölmezlerin alaylı kahkahalarından kurtulmak; istihzalarına hedef olmamak içinonu Olympos’tan aşağı fırlatmıştı.

Hephaistos, Tanrılar dağından atılınca, düşüşü tam bir gün devam etti ve akşamgüneş batarken, o bir göktaşı gibi Lemnos adasına düştü. Orada, kendisine demir, bronzve değerli madenler üzerinde çalışmak sanatını öğreten bir hocanın (Kedalion) yardımıile bir yanardağın içinde demirhanesini kurdu ve tam dokuz sene durup dinlenmedençalıştı. Çok ince sanatkârane eserler ortaya koydu. Nadide yüzükler, bilezikler,kalkanlar yaptı. Fakat annesinin ve onun hatıralarını hiçbir zaman unutmadı. Bir gündumanlar ve isler içinde, yüzü gözü simsiyah atölyesinde çalışırken annesinin yanınaçağrılması için bir plan tasarladı. Bunun üzerine işe başlayan topal tanrı, annesi Hera’yaaltından muhteşem bir taht yaptı, fakat bu taht basit bir taht değildi. Onun görünmezbağlarla teçhiz edilmiş kıskaçları vardı. Tahtı Olympos’a yolladığı zaman Hera,güzelliğine, ihtişamına hayran oldu.

Fakat onun üstüne oturur oturmaz, oraya bağlanıp kaldığını hissetti,Ölmezlerden hiçbiri Zeus’un karısını bu esrarlı tahtın kıskaçlarından kurtaramadı.Bunun üzerine Baş Tanrı, karısını bu beladan kurtarmak için Hermes’i göndererekHephaistos’u çağırttı. Fakat topal Tanrı babasının habercisinin bütün ricalarını veistirhamlarını işitmiyormuş gibi davrandı. Ares, annesini bu sihirli tahttan kurtarmasıiçin Hephaistos’u zorla, kuvvet kullanarak Olympos’a getireceğini düşündü. Fakat

301 Wycherley, 1993: 53.302 Can, 17.303 Mansel, 1999: 136.

85

yapılan mücadelede topal Tanrı, üstüne tutuşmuş paçavralar atarak Ares’i yendi,kaçmaya mecbur etti. Hâlbuki Şarap Tanrısı Dionysos, onu sarhoş ederek kandırdı veondan Hera’yı bir şartla sihirli tahtan kurtaracağı vaadini aldı. Onun ileri sürdüğü şart“Tanrılar dağına kabul edilmesi ve eş olarak Aphrodite’nin kendisine verilmesi” idi.

Karısının gülünç vaziyette, işkence çekmesine razı olmayan Zeus, topal vedargın oğlunun şartını kabul etti. Bunun üzerine Dionysos, onu bir eşeğin sırtınabindirerek Olympos’a çıkardı ve mabudların kahkahaları arasında topal Tanrıyı Zeus’unsarayına soktu, o da Hera’yı kurtardı.

Olympos’a yerleşince ilahi demirci ilk iş olarak orada kendinse bir saray kurdu.Baştanbaşa tunçtan yapılan bu saray güneş doğunca pırıl pırıl parlardı. Onun dörttarafına ve tavanına yıldızlar serpilmişti. Sarayın bir tarafına muhteşem demirhanesiniyerleştirdi. Yirmi büyük ocağın üstündeki kocaman potalarda kalay, tunç, altın, gümüşkaynıyordu. Yirmi körük işliyor, ocakları alevlendiriyor her taraftan alevler çıkıyor,parlıyor ve çekiçlerin gürültüleri Olympos’u dolduruyordu. Hephaistos, her gün, gündoğduktan sonra atölyesine gidiyor, geniş ve yüksek örsü üzerinde bir elinde çekici,öbüründe kıskacı çalışıyor, kıymetli maddelerden Tanrılar ve insanları şaşırtan ince vesanatkârane eserler yapıyordu. O Zeus için muhteşem bir asa, altından taht imal etti.Demeter için, parlak bir orak yaptı. Apollon ve Artemis’in oklarının ucuna, su verereksertleştirdi, onların ok kılıflarını yaptı. Bundan başka, bu ilahi işçi Olympos’u süslemekiçin elinden geleni yaptı; güneş için bir ev inşa ettikten sonra, ocağından çıkan, tunçplaklarla Zeus’un büyük sarayının duvarlarını kuvvetlendirdi, kendi kendilerine işleyenve üstlerine oturacak Tanrıların arzularına göre otomatik olarak hareket eden koltuklarimal etti.

Tanrıların, Ambrosia içtikleri kupaları yaptı. Hephaistos, Tanrılara olduğu gibiinsanlara da iyilik yapmasını severdi. O, Ariane için eşsiz bir taç, “Harmonia” ya parlakbir kolye, Herakles ve Diomedes’e altın bir zırh, Akhilleus’a bir silah ve güzel birkalkan yapmıştı.

İş günü bitince Hephaistos, ocakların körüklerini kısıyor, aletlerini gümüş birsandığa dolduruyor, terli çehresini sildikten, is ve kurumdan siyahlaşan ellerini, sinirliboynunu temizledikten, kılı göğsüne dolan eğe döküntülerini sildikten sonra, yaldızlı birelbise giyiyor ve eline kendisine baston vazifesi gören bir asa alarak topallaya topallaya,Tanrılar yanındaki yerini almaya gidiyordu.

Gök ve yerin Ateş Tanrısı olan Hephaistos, yalnız ilahi bir demirci olarakkalmadı; dünya yüzünde yanardağların ağızlarından çıkan alevler, dumanlar ona ait olanyer altı demirhanelerinin ocaklarından yükselmekte idi. Depremlerle beraber yeraltındangelen müthiş uğultular, hep onun muazzam imalathanelerinden gelen gürültülerdi.

Onun en meşhur atölyesi “Lemnos” adasında idi. Etna yanardağının tepesindensavrulan dumanlar, onun Sicilya’da bulunan başka bir yer altı demirhanesinin ocağındançıkmakta idi. Burada yani Sicilya’daki atölyesinde Hephaistos, yalnız başınaçalışmıyordu. Kyklops’lar da, onunla beraber çekiç sallıyorlardı. Kyklops’lar alınlarınınortasında kalın kaşları altında kıvılcım saçan tek gözleri bulunan korkunç devlerdi. Etnayanardağının derinliklerine gömülmüş, bu müthiş devler, gece gündüz orada, dağın

86

altında, uçsuz bucaksız mağaralarda durup dinlenmeden demir döverler,demirhanelerinin dumanlarını Etna’nın tepesinden püskürtürlerdi. Onlar muazzamörslerinin üzerine indirdikleri balyozlarla, yerleri sarsarlar, ortalığı korkunç yaygaralaraboğarlardı. Dövdükleri kırmızı demiri su birikintilerine soktukları zaman, korkunçıslıklar çalarak buğular yükselir ve ocakların körüklerinden çıkan fısıltılar, kuvvetlidemircilerin çıkardıkları, seslere karışırdı. Ağır çekiçleri kaldıran, şişkin adaleli kolları,örsler üzerine indiği zaman örsler inler ve her tarafa kıvılcımlar saçılırdı. Kıskaçlarınağızları ateşte kızdırıla kızdırıla bembeyaz olan ve Zeus’un müthiş yıldırımlarınımeydana getiren demirleri, sağa sola dönerek ısıtırlardı.

Daima kendisine demirhane vazifesi gören yanardağların içinde iş gören,madenleri eriten ve çeşit çeşit aletler yapan Hephaistos, yalnız cansız şeyler, kalkanlar,tahtlar yapmakla kalmıyor, harikulade güzel heykeller de yapıyor ve onlarıcanlandırmasını, hareket ettirmesini biliyordu. Ağızlarından alev kusan altın köpekler,tunç boğalar, canlı genç kızlara benzeyen güzel bakireler de imal ediyordu. İşin garibi,heykellerini yaptığı bakireler gerçekten canlı imişler gibi ses çıkarırlar, çalışırlar ve onahizmet ederlerdi.

İşte bu sanatkâr Tanrıya Zeus, ilk kadını yaratmasını emretmişti ve Pandora’yıda o yaratmıştı.

Vaktiyle; küçük Asya’da Phrygia’da adı “Kazdağ” olan ve o zamanlarda İdadağı ismiyle anılan bu meşhur dağın, sık ormanları arasında Daktylos denilen beceriklisihirbazlar yaşıyordu. Önceleri onların üç kişi olduğu söyleniyordu, bunlar Dammaneus,Kelmis ile ilk defa ateşte demiri ısıtarak kıpkırmızı yapan ve Hephaistos’un sanatını budağın bir mağarasında tatbik eden usta Akmon idi. Zamanla Daktylos’ların sayısı arttı.Phrygia’dan Girit adasına geçtiler ve ada halkına ateşin kullanılmasını ve madenlerinişlenmesini öğrettiler. İlk defa hesabı ve alfabeyi de bunların icat ettiği söylenir304.

Hades’in hükümdarlık ettiği karanlık yer altı âleminin tunç kapısı Kerberosdenilen korkunç bir köpek tarafından korunmakta idi305.

Yine insanın yaratılışı bahsinde; yarattığı mahlûklara acıyan Prometheusinsanları daha iyi bir şekilde yaşatabilmek, kendilerini vahşi hayvanlara karşı tesirlisilahlarla koruyabilmek, toprağı sürmeye yarayacak gerekli aletler elde edebilmek içinonlara madenleri işlemeyi öğretmeyi ve ateşi vermeyi düşündü. İçi baştanbaşa oyukfakat tutuşabilir bir özle kapalı olan Ferule “Şeytantersi ağacı” denilen ağaçtan eline birdal aldı ve Lemnos adasına gitti. Hephaistos’un alevler fışkıran ocağına yaklaştı.Madenleri eriten kızgın ateşinden bir kıvılcım çaldı. Elindeki sopanın özünün içinesakladı ve onu İlahi bir armağan olarak insanlara götürdü... Kendi haberi olmadan ateşiçalarak insana verdiği ve insanı şımarttığı için Zeus, Prometheus’a kızdı, onu Kafkasdağlarının en yüksek tepesine gönderdi. Yanardağların, ateşin, sanayinin TanrısıHephaistos’u çağırarak bu saygısız Titan’ı yalçın bir kayaya çaktırdı. İlahi demirciistemeyerek Zeus’un buyruğuna boyun eğdi306.

304 Can, 125–129.305 A.g.e. 147.306 A.g.e. 11.

87

7. BÖLÜM

88

1. GEÇ HİTİTLER

Büyük Hitit Krallığı’nın yıkılmasından sonra MÖ 1. binyılının ilk yarısındaAnadolu’da kurulan krallıkların ekonomisinde, genellikle maden üretimi ve ticareti önplandadır307.

Geç Hitit Kent devletlerinde madencilik buna bağlı olarak da özellikle tunçişçiliği büyük gelişme göstermişti. Tunç işçiliği birçok alanda olduğu gibi mimaride dekarşımıza çıkmaktadır. Zincirli ve Aslantaş kapıkanadı örneklerinde gördüğümüz tunçişçiliği, yine kazıkların altına demir ya da tunçtan bir yüksük geçirilmesiyle karşımızaçıkmaktadır. Olasılıkla üstüne hayvan derisi geçirilmiş ya da tunç dilimleriylekaplanmış tahta kapılar da vardı. Kuzey Suriye ve Urartu’da böyle tunç kaplamalıkapıların varlığı olumsuz değildir, çünkü Urartu’da tunç işçiliği olağanüstü bir gelişimgösterir. Komşu Asur ülkesinde, Balawat’da (Imgur-Enlil) bulunmuş olan SalmanassarII’nin (847 dolayları) iki kanatlı anıtsal kapısı üstündeki tunç kaplamalar, böyle birkapının görünümü için bilgi vermektedir. Burada kapıkanatlarının kenarları tunç ilegüçlendirilmiştir. Çerçeveli kapılarda, ya özel kalas parçaları üstüne tunç dibekleryerleştirilmiştir ya da eşiğe daha büyük taşlar gömülmüştür. Dibekler uzun bir sürekullanılmaktan dolayı aşınıp delindiğinden, altına eklenen bir maden yama ile yenidenkullanılabilir duruma getirilmiştir308. Zincirli’de asal durumdaki salonun taban sıvasıüzerine yerleştirilmiş, yalınç bir tuğla tabakasıyla örtülmüş, yuvarlak bir kil yığınınınçevresine birçok bölümü kaynak yapılarak birleştirilmiş, ince bir tunç kenarlıkgeçirilmiştir. Bu kenarlığın çevresine ise, içleri kil ile doldurulmuş tunç kılıflardanyapılmış, altı tutamak dizilmiştir. Altlığa sıkıca bağlı olan tunç bilezik, herhalde süspervazı ve kenar koruyucusu görevindeydi, belki de küçük kapların konulmasına veocak yüzeyinden düşen kor parçalarını yakalamaya yarıyordu, tutamaklar ise yalnız süsolarak yapılmışlardır. Daha sonraları tunç bilezik de içinde olmak üzere, ocağın tümü,bir kil yığını ile örtülmüş ve alçı tabakaları ile sıvanmıştır309.

Bu bölgede yaşayan toplumların madencilik açısından eski kültürleriniincelediğimizde ise I. Šamši-Adad, Mari kralı yaptığı küçük oğlu Yasmah-Adad’agönderdiği bir mektubunda “Bakır madeni istihsaline gelince, mükemmel. Hamallarmadeni on ile yirmi çift saatlik bir mesafeye taşıdıklarında büyüklerin, Ušmuların vemüfettişlerin çocuklarına madenin birikmesi için emir ver. Onlar yardımıyla pislikleritemizlesinler, iyice temizledikten sonra temizlenmiş madeni su ile yıkasınlar”demektedir (bu bakır ocağının yeri bilinmemektedir). Fakat Kargamış kralıAplahanda’nın Yasmah-Adad’a gönderdiği “Ziranim’de çok bol bakır var” dediktensonra, “ocakların genç adamlar tarafından Mari kralı için bekletildiğini ve madenintaşındığını” söylemektedir. Šamši-Adad’ın bakır ocaklarının Ziranim ocakları ile aynıolup olmadığı belli olmamakla birlikte, bu mektuplar sayesinde Eski Babil devrindeFırat nehrinin Anadolu toprakları üzerindeki bölgede bakır ocaklarının işletildiğiniöğrendiğimiz gibi halitasının da yapıldığını ve bronz eşyalar yapıldığını anlıyoruz.Çünkü Mari kralı Zimri-Lim’in memuru Yarim-Lim’e, beyine “bronzu görmeye gittim,3 günden beri imalat devam etmektedir. Bronz eşyaları bu gece göndereceğim” diyeyazıyordu310.

307 Belli, 2004: 36.308 Naumann, 1998: 171–172.309 A.g.e. 195.310 Savaş, 2006: 29–30.

89

2. URARTULAR

Demir madeninin özellikle mücevher ve törensel silah olarak kullanımı II.binyılın ikinci yarısından itibaren giderek yaygınlaşmaya başladı. IX. yüzyılın sonlarınagelindiğinde tüm silahlar ve çoğu aletlerin yapımında demir tartışmasız üstünlüksağlamıştı. Bu olaylar ve gelişmeler Tunç Çağı kültürlerine kesin bir son verdi.Anadolu’da yeni bir dönem, Demir Çağı başlıyordu311. Demir Çağı 1200-700 arasınatarihlenmektedir312.

Antik çağa giriş yaptığımız dönemde, Urartu ülkesi ve çevresi maden yataklarıaçısından zengindi. Tıpkı bugünkü gibi, o zaman da gümüş, bakır ve demir bakımındanzengin maden yatakları vardı313. Çiviyazılı Urartu kaynaklarından anlaşıldığına göre,Erzurum-Erzincan Bölgesi Diauehi Krallığı’nın merkezi durumundaydı ve özelliklealtın, gümüş ve bakır madenleri yönünden zenginliklere sahipti314. Özellikle gümüş,bakır ve demir kaynakları oldukça yeterliydi. Gümüş, Gümüşhane yöresinden, bakırErgani civarından, demir de Van Gölü’nün güneyindeki dağlık yöreden sağlanıyordu.Maden yataklarına yakınlık bu dalın hızla gelişmesine neden olmuştu. Bu bölge demirmadenciliğinin ana vatanıdır315. Dağlar demir ve bakır madenleri, yapı taşlarıbakımından zengindi. Bu doğal koşullar zanaatların gelişmesine yardımcı oluyordu.Zanaatlar, başta bronz ve demir alet üretimi olmak üzere yüksek bir düzeyeulaşmışlardı. Bronz eşyalar, özgün bir yönteme göre krallık atölyelerinde dökülüyordu,ama döküm Asur örneklerine uygun olarak yapılıyordu316.

Özellikle madeni eserlerde gördüğümüz, Urartu saray sanatı anıtsaldır. Kayakabartmalarında, boyalı duvar resimlerinde, mühür ve bilhassa tunçtan yapılmış madenieşyalar üzerindeki Urartu tanrıları, kalıplaşmış ve üslup yönünden hemen hemen benzeranlatımlara sahiptir. Anıtsal Urartu saray sanatının en önemli özelliklerinden biri de,kaya kabartmalarının, yontuların, duvar resimlerinin, yazıtların, keramik, ağaç, fildişi vemadeni eşyaların biçimleriyle üzerindeki figür ve bezemelerin, sanki tek bir yasabuyruğunca belirli mekânlarda üretilmiş olmasıdır. Anıtsal Urartu saray sanatınıyöneten kurallar, her esere ağırbaşlı bir uyum, sade ve samimi bir denge etkisikatmaktadır. Bu nedenle Urartu saray sanatı üslubu, sanatçı ve zanaatçıların öğrenmesigereken çok sıkı ve katı kurallardan oluşuyordu. Örneğin her Urartu tanrısınıngörünümü önceden sıkı sıkıya saptanmıştı. Merkezi bölgedeki atölyelerde yapılan tanrıfigürü ile taşra kentlerindeki atölyelerde yapılan tanrı figürleri arasında hiçbir zamanözde önemli bir farklılık görülmez. Ancak ebat, biçim ve süsleme öğeleri, sanatçınınyeteneğine göre şu ya da bu biçimde başarılı olarak kopya edilmiştir. Bu nedenlemerkeziyetçi Urartu Krallığı’nın saray sanatı, sanatçı ve zanaatçıların belirli bir andagörebileceği ve esinleneceği şeylere göre değil, kral ve yöneticileri ya da merkeze bağlıtaşra kentlerindeki atölyelerin sahip olduğu kurumlaşmış katı değer ve kurallaradayanıyordu317.

311 Sevin, 2003: 195.312 Başaran, 1998: 35.313 Lloyd, 2000: 105–117.314 Belli, 1982: 184.315 Sevin, 2003: 230.316 Diakov-Kovalev, 1987: 228–233.317 Belli, 1982: 199–207.

90

Urartular özellikle mimarlıkta ve maden işçiliğinde ustaydılar. Tunç işlerininsanat değeri yüksektir. Madeni küçük eserlerin çoğunluğunu oluşturan mobilyaelemanlarının hem süsleme hem yapısal işlevleri vardır318. Urartu mühürleri genellikletaş, tunç, altın ve kemikten kazınmışlardır319. Urartularda madenlerin işlenmesi,dökümcülük, çömlekçilik, dericilik, dokumacılık gibi işletmelerin, sanayiçalışmalarında ciddi bir yeri vardır. Tabii kaynakları bol olan bu bölgede meydanagetirilen madeni eserlerin büyük bir kısmı, Urartulara has bir üslup ve tekniğesahiptirler320.

Urartu maden eserlerinin batıya yayılımı konusunda iki farklı görüş vardır. 1.görüşe göre; Batı dünyasına, İtalya’ya değin ihraç edildiği kabul edilen maden eserler,Urartu kökenli değildir321. Batı dünyasında bulunan maden eserler çoğunlukla KuzeySuriye kökenlidir. Bununla birlikte VIII.-VII. yüzyıllarda Urartuların daha çokKafkasya ve Kuzeybatı İran’da etkili bir madencilik okuluna sahip oldukları daaçıktır322. 2. görüşe göre ise; Urartu’nun güzel tunç dökümcülüğü ve başka madenişçiliğinin uzaktaki İtalya’nın Etrüsk kentlerinde yaşayan meslektaşlarını etkilemişolması, bu sanata karşı Urartu’da özel bir yeteneğin olduğunu akla getirmektedir323. Buşu şekilde açıklanabilir: Bu eserler dış piyasa da çok sevilmekteydi. Urartu ile KuzeySuriye Kent Devletleri arasında kurulan iyi siyasi ilişkiler ticaret ve ekonomide de birişbirliğinin yaratılmasını sağlamıştır. Akdeniz’deki limanlar ile Batı dünyasına malsatabilmek mümkün olunca bu ekonomik ilişkiler daha da yoğunlaşmış ve sonuçta dışsatıma yönelik ortak atölyeler kurulmuştur. Urartu eserler Frigya, Yunanistan veİtalya’ya kadar ulaşmıştır. Bilhassa bronz eşyalar, hem ihraç, değişim eşyası ve gelirkaynağını meydana getirmiş, hem de bu memleketlerdeki kavimlere örnek teşkiletmiştir324.

Urartu sanatı, madeni eserleriyle Eski Doğu’nun en önemli kültürlerinden birisiolmuştur. Urartu sanatında madeni eserler çok önemli bir yer tutar. Bunlardan tunçkazanlar, kült eşyası olarak tapınaklarda ve mezarlarda kullanılmıştır. Keza tunç, altınve gümüşten kaplar yapmışlar ve bunları ihraç etmişlerdir. Bu madeni eserler arasındakemerlerinde önemli bir yeri vardır. Urartu mezarlarından çıkartılıp yurt dışına dakaçırılmış yüzlerce kemer örnekleri arasında altın ve gümüş olanlar da vardır ve üzerleriçok çeşitli tasvirlerle süslenmiştir. Ayrıca tunç ve demirden ziraat aletleri, madeni atkoşum ve süs takımları, iğneler, fibulalar, pektoraller, figürünler, ok, mızrak, kılıç,miğfer ve kalkan gibi silahlar yerleşim yerlerinde ve mezarlarda bulunan madenieserlerden ilk akla gelen örneklerdendir. Eserler muhtemelen yöresel olaraküretiliyordu; ancak çok iyi işçilik gösteren eserlerin ise kralların ya da yüksek ünvanlıkimselerin emri üzerine usta sanatkârlar tarafından özenli olarak üretildiklerisanılmaktadır.

318 Saltuk, 1997: 233.319 Sevin, 2003: 236.320 Yıldırım, 2004: 128–132.321 Sevin, 2003: 231.322 A.g.e. 232.323 Lloyd, 2000: 105–117.324 Yıldırım, 2004: 128–132.

91

Urartu krallığına ait çeşitli yerleşme yerlerinde ve kaçak kazılarda ortaya çıkanve özellikle altın ve gümüşten yapılmış takılar, Urartularda mücevher sanatınıngelişmişlik düzeyini ortaya koyacak niteliktedir. Bunlardan bazıları granülasyontekniğinde üretilmiş nar biçimli küpeler, altın, gümüş ve tunçtan uçları aslan, boğa veyılan başları ile süslü bilezikler, hayvan başlı iğneler, çeşitli kolyeler Urartu’da bolmiktarda ele geçen takılar arasındadır325.

Van Gölü havzasındaki Karagündüz ve Ernis’te Erken Demir Çağı’na ilişkinmezarlarda armağan olarak çok sayıda demir ziynet eşyası326 ile törensel silah elegeçirilmiştir. Dövme ve dökme tekniklerinin ustaca uygulandığı maden eserler arasında,altın ve gümüş ziynet eşyaları, tunç kemerler, fibulalar, hayvan ve insan heykelcikleri,tahtlar, tunç ve demirden miğferler, şamdanlar, at koşum takımları ile kılıç, ok ucu,mızrak ucu vb. silahlar dikkat çekicidir. Tunç eserlerden büyük bir bölümükabartmalarla bezelidir. Bunlardan özellikle kemerlerdeki, geniş bir repertuar içindesunulmuş sahneler dikkat çekicidir. Örneğin Urartu kralını savaş ve avda gösteren ya dabir Urartu ordusunun yürüyüşünü betimleyen sahneler IX.-VIII. yüzyıl Asur saraykabartmalarından aynen kopya edilmiş gibidir. Buna karşılık kuş gövdeli, akrepkuyruklu insan; at başlı insan; hayvan başlı ve bacaklı, kuş ya da balık gövdeli, kanatlıinsan veyahut da arslan bacaklı, boğa ve keçi kafalı kuşlar vb. şaşırtıcı karışıkyaratıklar, daha Urartulu bir karaktere sahiptir. Bu türde yaratıklar aynı zamanda Urartumitolojisinin ne denli renkli olduğunun da göstergeleridir327.

Devletin maddi refah kaynağını yansıtan madenciliğin ve bununla ilgili olarakmaden zanaatının çok hızlı bir biçimde gelişerek yüksek bir düzeye ulaştığını, UrartuKrallığı’nın kuruluş dönemine ait ele geçirilen yazıtlı, yazıtsız ve üzeri resimli çoksayıdaki tunç eşya açıkça kanıtlamaktadır. Ayrıca çift dilli çalışan Kelişin Steli de,krallığın kuruluş yıllarında madenciliğin geliştiğine dair çok önemli bilgilervermektedir. Örneğin Urartu krallarından İşpuini ile oğlu Menua’nın ortak krallıklarıdöneminde, Urartular’ın kutsadığı Muşaşir Bölgesi’ndeki ulusal tanrı Haldi’nintapınağına, bu iki kralın yaptığı tek bir ziyareti sırasında 1.112 adet büyükbaş hayvan ile21.500 adet küçükbaş hayvanın yanı sıra, çok sayıda silah, tunç kap vb.bağışlamışlardır. Bu somut kaynaktan da anlaşılacağı üzere, Urartu Krallığı’nın kuruluşyıllarında madenciliğin çok hızlı bir biçimde gelişmiş olduğu, hatta devletingereksinmesi dışında tunç kap, silah gibi üretim aracı olan madenlerden üretim artığınındahi olduğu açıkça anlaşılmaktadır.

Askeri donatımın bir parçası olan tunç kemerler üzerine sık sık işlenen “savaşhazırlığı” ile “av sahneleri”, Urartu resim sanatında savaş ve savaşla ilgili gelenek vegöreneklerin yaygınlaşarak her şeye egemen olduğu dönemi yansıtmaktadır. Tunçtandövme tekniği ile yapılmış üç ayaklı büyük kült kazanları, Urartu tapınak avlularındadurmaktaydı. Bu kazanların boğa başlı ya da insan yüzlü, kanatlı ve kuş gövdeli ilginçkulpları bulunmaktadır. Kulpların sırt bölümünde bulunan delikten, kazanı taşımak yada aşmak için halkalar geçirilmekteydi. Figürlü tutamaklar ayrı olarak balmumukalıplara döküldükten sonra, orijinal kalıpta olmayan bezemeler yapılıp, kazanın üstbölümüne karşılıklı olarak perçinlenmekteydi. Urartu kalelerinin kutsal silah

325 Yıldırım, 2004: 128–132.326 Sevin, 2003: 230.327 A.g.e. 231.

92

depolarında, dövme tekniği ile yapılmış miğferler ele geçirilmiştir. Ucu sivri, ters hunibiçiminde karakteristik Urartu miğferleri süs ya da adak miğferleri ve savaş miğferiolmak üzere ikiye ayrılırlar. Tunçtan dövme tekniği ile yapılan ve Urartu saray sanatınıyansıtan adak yazıtlı kalkanlar üzerinde, kudret ve kuvvetin simgesi olan aslan ve boğamotifleri betimlenmiştir. Kalkanlar üzerindeki aslan ve boğa motifleri, özde ve biçimdeherhangi bir değişikliğe uğramaksızın Urartu Krallığı’nın sonlarına değin aynı biçimdekopya edilmiştir.

Urartuların maden döküm ve işleme ile ince maden işçiliğinde uzmanlaşmışyetkin zanaatçıları vardı. Van’ın 68 km güneydoğusunda bulunan Giyimli definesindenele geçirilen halk sanatına ait tunç levhalar üzerine işlenen insan figürleri, kaba veçirkin olmasına karşın, abartılmadan daha sade ve canlı bir biçimde çizilmeyeçalışılmıştır. Giyimli yöresindeki yerel atölyelerde işlenen halk sanatına ait adaklevhaları üzerindeki resimlerin büyük bir çoğunluğunu da, karşıdan işlenen insan yüzlerioluşturur. Madeni levhalar üzerine kazınarak ya da vurgu tekniği ile noktalarlaoluşturulan insan yüzleri, çirkin ve basit olmasına karşın, daha gerçekçi ve en küçükayrıntısına varıncaya değin büyük bir özenle betimlenmiştir. Belki de halk sanatçılarıinsan figürlerini özellikle insan yüzlerini tüm insansal zaafları ile çizmeyiyeğlemişlerdir. Giyimli definesinden ele geçirilen tunçtan dövülerek yapılmış kemer,madalyon, at koşum takımı, adak levhaları ile çeşitli eşyalara ait yüzlerce parçaüzerindeki figür ve sahneler, Giyimli yöresindeki yerel atölyelerde halk tarafındançekiçle dövülerek silinmiş, bunların yerine daha değişik figür ve motifler çizilmiştir.Çekiçle dövülerek silinen eşya parçaları üzerindeki figür ve sahneler MÖ 7. yüzyıl vesonrasına tarihlenmektedir328.

Patnos’un 2 km güneyinde 12 m yüksekliğindeki küçük bir höyük üzerindeilginç bir Urartu sarayı bulunmaktadır. Giriktepe ya da Değirmentepe (MÖ 9. yüzyılınson çeyreği ya da MÖ 8. yüzyılın ilk çeyreği içinde yaptırılmış olduğu ilerisürülmektedir) adı verilen höyükte yer alan sarayda bulunan ve büyük bir kısmı sarayıncariyelerine ait olduğu anlaşılan iskeletler üzerinde, sanat değeri oldukça yüksek olanziynet eşyaları arasında boncuklar, küpeler, bilezikler, yüzükler, tokalı iğneler, süslüiğneler, mühürler ve kemerler bulunmuştur. İskeletlerin kulaklarında çeşitli geometrikşekilli ve halka biçimli altın ve gümüşten yapılmış değerli küpeler bulunmuştur.Erkeklere ait iskeletler üzerinde ise, bel kısımlarında tunçtan yapılmış kemer, başkısımlarında ise ezilmiş durumda miğferler ele geçirilmiştir. İskeletli odanın üstünde I.tabakaya ait yapı kalıntılarının arasında ele geçirilen bir küp içinde, toplu olarakboncuklar, altın, gümüş ve tunç eserler bulunmuştur. Düşman saldırısı sırasındasaraydaki değerli eşyaların ve süs takılarının, - düşmanın eline geçmemesi için –toplanarak küp içine konduğu anlaşılmaktadır. Küp içindeki altından yapılmış süstakıları arasında, yarım ay biçiminde granulation tekniği ile işlenmiş üçgen süsleriiçeren küpeler, granulation tekniğinde sitilize edilmiş üç at başı, altın boncuklar,pandantifler, balık ve halka biçimli küpeler, uçları ejder başı ile biten gümüş bilezik vb.gibi takılar, buluntuların en ilgincini oluşturur. Zengin süs takıları, Kuzeybatı İran’daDemir Çağı I kültürleriyle yakın bir ilişki içindedir. Altından yapılmış at başları, balıkve boncuk gibi yuvarlak süs takılarının kolye olarak kullanılmış olduğunu, ipin geçmesiiçin açılan karşılıklı iki delik doğrulamaktadır. İçleri boş olan ve granulation tekniğinde

328 Belli, 1982: 199–207.

93

işlenen altın süs takıları, II. tabakada, depodaki mutfak odalarında iskeletler üzerindebulunan altın süs takıları ile büyük bir benzerlik göstermektedir. Uçları ejder başı ilebiten gümüşten yapılmış bileziğin tunçtan yapılmış çok sayıdaki benzerine, yine II.kattaki harem dairesinde bulunan iskeletler arasında rastlanılmıştır. 4 büyük salonunönündeki tabanı taş döşeli avluda, 12 m derinliğinde ilginç bir su kuyusu ortayaçıkarılmıştır. Su kuyusu içinde kazma, kama, varyoz, balta ve demirden yapılmış çeşitlialetin yanı sıra, çok sayıda tunç eşya da ele geçirilmiştir. Madenden yapılmış değerliaraç ve gerecin saray sakinleri tarafından, düşman tehlikesi geçtikten sonra tekrarçıkarıp kullanmak amacı ile kuyuya atılmış olduğu sanılmaktadır329. Urartu KarmirBlur’a ait hazinelerden belki en belirgin olanları şunlardır (insan ve hayvan kakmalıtunçtan koca değirmi kalkanlar, miğferler, tunç sadaklar).

Erzincan yakınlarındaki Altıntepe’de, Urartu’nun genel valisi otururdu. Rastlantısonucu demir sacayağı üzerinde çok büyük bir tunç kazan bulundu. Altıntepe’debulunan birçoğu tunçtan olan eşyalar bugün Ankara Anadolu Medeniyetlerimüzesindedir330. Altıntepe’de yer altına kesme taşlarla inşa edilmiş prens mezarlarınacesetler, taş ve ağaçtan lahitler içinde, altın, gümüş ve değerli taşlarla birlikte, süslügiysileriyle gömülmüşlerdir. Mezar odalarına altın, gümüş, tunç, demir, fildişi, pişmiştoprak, taş ve fayanstan çeşitli eşyalar, gümüş ve tunç kaplama ağaç sandalyeler, tunçkemerler, çeşitli ahşap mobilyalar, tunç kazanlar ve savaşçı prense ait bir savaş arabasıbırakılmıştı331.

Urartu Krallığı’nın merkezi bir otorite altında kurulmasından hemen kısa birsüre sonra, hayvancılık ekonomisinin yanı sıra tarımın ön plana geçmesi, toplumsaltarım ve ekonomik yönetim merkezlerinin kurulması, yapılan yollarla ticaretingelişmesi ve özellikle ham madde gereksinmesini karşılamak üzere sürekli savaşlarınyapılmış olması, madenciliğin hızla gelişimini sağlayan önemli etmenleri oluşturmuştur.Bu etmenler sonucunda çok büyük bir hızla gelişen meta üretimine orantılı olarak,Urartu Devleti’nin damgasını taşıyan madencilik zanaatı da umulmayacak ölçüdeürünlerini vermekte gecikmedi. Nitekim gerek Urartu Krallığı’nın merkezi bölgesinde,gerekse taşra eyaletlerinde kurulan krali tarım ve askeri yönetim merkezlerinde ya da buyerleşim merkezlerinin mezarlıklarından ele geçirilen altın, gümüş, fildişinden yapılmışeşyalar ile öteki maden işçiliğinde karşılaştığımız teknik ustalık bizim için şaşırtıcıdır.Kökeni çok eskiye dayanan yetkinleşmiş Urartu zanaatçılarının maden döküm veişlemedeki başarısı, gerçekten akla durgunluk veren bir beceriye ulaşmıştır. Tüm buişlerin nedenli kaba araçlarla yapıldığı düşünülecek olursa, yüzyıllarca sürenuzmanlaşma sürecinde, sanat ustalarının elde ettikleri “işçilik” sabrı ve güvenikarşısında şaşırmamak olanaksızdır. Bu nedenle Urartular, özellikle MÖ 1. bindenitibaren Doğu Anadolu Bölgesi’nin yüksek maden işçiliğini yansıtan yetkinleşmişgerçek maden ustalarıdır332.

329 Belli, 1982: 157–159.330 Lloyd, 2000: 105–117.331 Sevin, 2003: 214.332 Belli, 1982: 199–207.

94

3. PHRYGIA

Phrygia bölgesi günümüzde, yaklaşık olarak Ankara, Afyonkarahisar veEskişehir illerinin tümünü; Konya, Isparta ve Burdur illerinin kuzey, Kütahya ilininsebatı bölümünü kapsıyordu. Bölge adını Küçük Asia’ya Thrakia ve Boğazlar üzerindengirmiş bir Thrak boyu olan Phrygler’den almıştır. Anadolu’ya Makedonia veThrakia’dan gelen Phryg’ler, Avrupa’da otururlarken Bryg adını taşıyorlardı333. KlasikPhrygia genel olarak, doğuda Kappadokia, sonraları Galatia; güneyde Lykonia, Pisidiabölgeleri, Kabalis, Milyas ve Kibyratis yöreleri; batıda Mysia, Lydia, Karia; kuzeyde deBithynia ve Paphlagonia bölgeleriyle komşudur. Kolaylıkla çizilen bu genel şemayakarşılık, bölgenin kesin sınırlarını saptamak oldukça güçtür334.

3.1. Madencilik Kültürü

Günümüz İç Anadolu’sunun, Kızılırmak’ın batısındaki büyük bölümünükapsayan Phrygia bölgesi doğal kaynaklar yönünden yoksun değildi. Ülkeningüneybatısındaki Dokimeion mermer ocakları Roma İmparatorluk Çağı’nda oldukça ünkazanmıştı. Hafif, yarı saydam, beyaz ve zengin erguvani desenli olan bu mermer türüAnadolu’da lahit yapımında kullanılmakla birlikte, esas olarak, Synnada kenti üzerindenve Ephesos limanı aracılığıyla Roma’ya gönderilmekteydi335. Phrygler madenişçiliğinde ustaydılar336. MÖ VIII. yüzyılın ortaları ve VII. yüzyılda bölgede gelişmişbir tunç endüstrisi bulunmakta ve Phrygia üretimi eserler hemen hemen tüm antikdünyaya ihraç edilmekteydi337.

Kuzey Suriye limanlarından; Kuzeybatı İran, Doğu ile İç Anadolu ve belki deKafkasya mallarının Batı’ya dışsatımı yapılamaz duruma gelindiği bu dönemde, Batıdünyası ile ticarette Anadolu kervan yollarının büyük bir önem kazanmış olmasıdoğaldır. Nitekim Frygia başkenti Gordion’da (Yassıhöyük) yapılan kazılar, Tabalkökenli tunç eserlerin Kızılırmak’ın batısına kadar geldiğini gösterdiği gibi, Frygkökenli maden eserlere Batı Anadolu kıyıları ve Yunanistan’da da rastlanmıştır. MÖ 8.yüzyılın sonlarına doğru Batı Anadolu ve Yunanistan’a değin yayılmış bulunan budışsatım mallarından tunçtan yapılmış olanlar konusunda bir fikir sahibi olabilmekteyiz:Örneğin İvriz kabartmasındaki Urpalla’nın fibulasına ve Gordion’daki BüyükTümülüs’te ele geçirilen kabaralarla süslü çok sayıda Fryg fibulasının paralellerineManisa, Efesos, Mytilene, Samos, Lindos, Perakhora ve Argos Heraionu’ndarastlanmıştır. Bunun yanında Smyrna, Larisa ve Delos’ta da Fryg fibulalarıbulunmuştur. Bir Fryg özelliği olan, makara biçimli kulplara sahip kaselere de Manisa,Efesos, Samos, Argos, Delfoi, Perakhora ve Olympia’da rastlanmıştır. Bu buluntular

333 Sevin, 2007: 193.334 A.g.e. 195.335 A.g.e. 211.336 Saltuk, 1997: 234.337 Sevin, 2007: 211.

95

MÖ 730 ile 700 yılları arasında Frygler’in Batı dünyası ile geniş çaplı bir ticarettebulunduğunun kanıtlarıdır. Batı Anadolu kıyılarından Adalar ve Yunanistan’a doğruyayılmış bu türde tunç eşyaların Gordion’dan hareketle, batıya uzanan doğu-batı kervanyolu sayesinde, Lydia ülkesi üzerinde Kyme, Smyrna, Efesos ve Miletos gibi dışsatımlimanlarına ulaşmış olması gerekir. Daha az sayıda olmakla birlikte, Yunan eserlerininde Frygia’ya aynı yolla ulaştığı ortaya konmuştur. Batı ile yapılan bu ticaretin yanında,MÖ 8. yüzyılın ikinci yarısı içinde Frygler’in güneydoğudaki Asur İmparatorluğu veKuzey Suriye ile de bazı ticari ilişkiler geliştirdiğini gösteren buluntular vardır.Sözgelimi Gordion’da bulunmuş hayvan başlı tunç bakraçlar ile işlenmemiş ve işlenmişdurumda bazı fildişi eserler bu ticaretten günümüze kalabilmiş göz alıcı Asur ürünleriarasında ilk sırayı almaktadırlar.

Fryg tümülüslerinin en büyüğü, yaklaşık olarak 300 m çapında ve 53 myüksekliğindeki, Gordion’daki, Midas Tümülüsü de denen Büyük Tümülüs’tür; bu,Anadolu tümülüslerinin, Lydia’daki Alyattes Tümülüs’ünden sonra en büyük olanıdır.Mezar odasında bulunan madeni ölü armağanları tunç kabaralarla süslü 9 deri kemer;demir altlıklar üzerinde duran, içlerinde, yiyecek ve içecek konmuş pişmiş topraktankaplar bulunan 3 büyük tunç kazan, 2 tunç bakraç, 2 tunç kepçe; 166 adet tunç kâse ile183 tane tunç çengelli iğne (fibula) bu odanın buluntularını oluşturur. Frygler giysilerinitutturmak için tunçtan, çok süslü bir çengelli iğne (fibula) takarlardı; bu tunç fibulanınen iyi örneği İvriz kabartmasında, Tabal Kralı Urpalla’nın üzerinde görülebilir338.Midas’ın mezarında bulunan yazıtların büyük bölümü tunç kapların üzerindeydi. BuFrig mezarının tamamen özgün bir yanı, burada bir nebze olsun altın ya da gümüşçıkmamış olması, dahası erken dönem erkek mezarlarında hep görülen silahlardanbulunmamasıdır. Buna belki de hiçbir zaman doyurucu bir açıklamagetirilemeyecektir339. Tümülüsün Midas’a ait olduğunu savunan bilim adamları, mezarodasında altın ve gümüş gibi değerli madenlere rastlanmamış olmasını Gordion’unKimmer boyları tarafından yağma edilmiş olmasına bağlama eğilimindedirler340.

Fryg ülkesindeki maden kaynaklarının verimliliği, Orta Anadolu’da Kültepe(eski Kaneş) merkez olmak üzere pazar yerleri (karum) kuran Asur Ticaret Kolonileridöneminden yani 2. binyılın başlarından beri sömürü konusuydu. Bolkar Maden’dekiantik gümüş ve kurşun ile hematit önemli doğal kaynaklar arasındaydı; kristal, oniks vemika Frygia’da boldu. Ayrıca bu ülkenin tunçları, köleleri, at ve katırları da ünlüydü.

3.2. Maden İşçiliği

Phrygler özellikle tunç işçiliğinde uzmanlaşmışlardı. Bu endüstri dalında esinkaynağı daha çok güneyden, Suriye’den geliyordu. Bunlardan bir bölümü Suriye veAsur’dan armağan olarak ya da ticaret yoluyla gelmişse de, önemli bir bölümüGordion’da Phryg sanatçılarınca dövme ve dökme teknikleri kullanılarak üretilmişti341.

338 Sevin, 1982: 249–263.339 Lloyd, 2000: 63–64.340 Sevin, 1982: 249–263.341 Sevin, 2003: 259.

96

Frygler’in eskiçağ dünyasında tanınan ve kolay alıcı bulan dışsatım ürünlerindenen başta gelenini madenden, özellikle de bir bakır-kalay alaşımı olan tunçtan yapılmışolanlar oluşturuyordu. Kendine özgü biçimleriyle dikkati çeken bu maden ürünler ileeskiçağdan günümüze gelen bilgiler Frygler’in yüksek maden işçiliği hakkında bir fikiredinmemizi yardım etmektedirler. Bu sanat dalında özellikle Tabal ülkesi çok ilerigitmiş olmalıdır. Çünkü Eski Ahit’te Tubal ülkesinin yapımı olan tunç kazanlarıngüneydeki Tyr kenti pazarlarında satıldığından söz edilmekte, Asur İmparatoru 2.Sargon ise Tabal yapımı kazanları değerli savaş ganimetleri saymaktadır. MÖ 8.yüzyılda bu tunç kapların ünü batıda Yunanistan ve hatta İtalya’ya değin yayılmıştı;aynı dönemde ağız kenarları insan ve hayvan (en çok boğa) kafalarıyla süslü üç ayaklıkaideler üzerinde duran büyük kazanlar, Frygler’in yanında Yakındoğu’nun Asur,Urartu, Geç Hitit ve Kıbrıs soyluları arasında da sevilerek kullanılmaktaydı. Gordiontümülüslerinde bu türde kazanlara en erken mezarlarda da rastlanmış, BüyükTümülüs’te ise üç tane bulunmuştur. Bazılarının kenarları boğa, bazılarının ise kadın veerkek büstleriyle bezeli olan bu kazanların ortak özelliği, sırtlarında halka delikleri vebu deliklere geçirilmiş halkaların var oluşudur. Yakındoğu’da büyük kazanlar üretenUrartu ve Kuzey Suriye atölyelerinin yanında Frygia veya Tabal ülkesinde de biratölyenin varlığı anlaşılmaktadır. Büyük Tümülüs’ün ilk açıldığı yıllarda buradabulunan kazanların Urartu kökenli olabileceği düşünülmüştü. Oysa yeni araştırmalarGordion’a hiçbir Urartu eserinin ulaşmamış olduğunu, bazı kazanların ise Kuzey Suriyekökenli olabileceğini göstermiştir.

Frygia’dan Batı Anadolu’daki İonia, Adalar ve Yunanistan’a dışsatımı yapılmışbir başka eser grubunu, tunç kâseler oluşturur. Frygia atölyelerinde üretildiklerikonusunda hiçbir kuşkunun bulunmadığı bu küçük boyutlu yapıtların başlıca iki değişiktürü vardır: Bugünkü hamam taşlarımızın atası olan birinci türe girenlerin ortak özelliği,kâsenin orta kısmında şişkin bir yumrunun (omfalos) bulunuşudur. Öncü tipleriAsur’dan alınmış olan bu türde kâselerin erken tarihe ait olanları, basit ağız profilleri vedövme tekniğinde yapılmış oluşlarıyla dikkati çeker. Daha gelişmiş aşamada dökmetekniğinde yapılmışlardır; dıştan düz görünmekle birlikte, içten kabartma halkalarlakuşatılmış yüksek bir yumruya sahiptirler; bu türün klasikleşmiş örneklerinde iseyumrunun etrafını yalnızca bir halka kuşatır. Aynı türe girmekle birlikte, basitgörünümlü kâselerin aksine yaprak kabartmalarıyla bezenmiş, önceleri dövme, sonralarıise dökme tekniğinde yapılmış süslü örnekler de üretilmiştir. Bu süslü tipin ilkmodelleri de Asur’dan alınmıştır. Ancak Frygler bunları yumrulu ve halkalı kâseleriylebirleştirerek, kendilerine özgü bir biçime sokmayı bilmişlerdir. Modelleri dışarıdangelerek sonradan Fryg eserleri durumuna sokulmuş bu kâselerin yanında, ikinci bir kâsetürü vardır ki, bunlar Fryg maden ustalarının kendi öz buluşlarıdır. Yumrulu (omfalos)kâselerin aksine MÖ 8. yüzyılın ilk yarısı içine ait olan tümülüslerde bu öz Frygeserlerine rastlanmaz; MÖ 8. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkmış ve MÖ 6. yüzyılınilk yarısına değin kullanılmışlardır. Anadolu’da özellikle Ana Tanrıça’ya yapılan sıvıadaklarında kullanılan bu kâselerin en belirgin özelliği makaraya benzer kulplarıdır. Heriki türde tunç kâselerin Gordion’daki bir maden atölyesinde üretilmiş ve buradandışsatımı yapılmış olması olasıdır. Bir maden atölyesine sahip olduğu kazılarla anlaşılanGordion’daki Büyük Tümülüs’te 166 adet tunç kâse ele geçirilmiştir342.

342 Sevin, 1982: 269–270.

97

Giysilerin her iki ucunu tutturmaya yarayan ve aynı zamanda dekoratif bir öğeolan, bazen taş ve kil kalıplarda dökülmüş, bazen de dövme tekniğiyle yapılmışfibulaları Anadolu’da ilk kez VIII. yüzyılın ortalarından başlayarak Phryglerkullanmıştır. Fibulalar, genellikle yarım daire ya da at nalı biçimli simetrik bir gövde ilebuna perçinlenmiş sivri uçlu bir yaya sahiptirler. Gordion’da ele geçirilen fibulalarınsayısı 1000’in üzerindedir. Bu türde maden eserler VIII.-VII. yüzyıllarda hemen hementüm Akdeniz dünyasına ihraç edilmişti343. Bir ya da üst üste iki iğne ve buna bağlı biryaydan oluşan fibulalar yalnızca giyimde değil, ölü armağanı olarak mezarlarda ve adakolarak da tapınaklarda kullanılıyordu. İvriz kabartmasında betimlenen TyanalıUrpalla’nın giysisinde tipik bir Fryg fibulasının nasıl kullanıldığını görmek olasıdır.Asur imparatoru 2. Sargon’a sunulan armağanlar arasında bu türde fibulaların görülüşüonların değerli eşyalar arasında sayıldıklarının kanıtıdır. Nitekim mücevher gibi bir süseşyası olarak da kullanılan tunç fibulaların yapımında, bakır-kalay alaşımına yüksekoranda çinko katılmakta, böylelikle altın rengini andıran sarı bir renk elde edilmekteydi.Batıda Yunanistan’dan doğuda Asur’a değin yayılmış olan fibulalar yarım dairebiçimlidir ve Frygler’e özgüdür. MÖ 8. yüzyılın ilk yarısına ait örneklerin yay kısmıdaha çok dikdörtgen kesitli ince bir biçim gösterir; oldukça sade görünümlü olan bu türfibulalara MÖ 7. yüzyılda rastlanmaz. Yalnızca Anadolu ‘ya özgü olan ince yaylıfibulaları giderek kalınlaşan ve üzeri kabaralarla bezenen türler izler. MÖ 8. yüzyılınortalarından 6. yüzyılın başlarına değin kullanılan bu süslü örneklerden 145 adediGordion’daki Büyük Tümülüs’te, keten bir bohçaya sarılmış olarak, cesedin yanındakisehpa üzerinde durmaktaydı. Arnavutluk ve Makedonya’daki tümülüslerde de cesedinyanına çok sayıda fibula bırakılmış olması, Frygler’in bu geleneği anavatanlarındanAnadolu ‘ya taşımış olabileceklerine işaret eder344.

3.3. Dionysos ve Midas

Dionysos, Yunanistan’ın bütün illerini dolaştıktan sonra Anadolu’ya geçti. Lydiave Phrygia’yı da gezdi. Bir gün Bakkhant’lerle beraber, Lydia’da dolaşırken Sardesşehrinin güneyinde bulunan ve üzüm bağlarıyla meşhur olan Tmolos dağına (Bozdağ)çıktı. Her zaman yanında dolaşan Satyrler ve diğer arkadaşları yanı sıra geliyorlardı.Yalnız Silenos yoktu. O içtiği şarabın tesiriyle yolda bir çeşme başında sızmış kalmıştı.

Köylüler, kendisini çeşme başında sızmış bulunca başını çiçeklerle donatıpkralları Midas’a götürmüşlerdi. Kral bu derbeder sarhoşun Dionysos’un arkadaşıolduğunu derhal tanımıştı. Bir Tanrının arkadaşını konuklamakla şereflenen kral neyapacağını şaşırmış, Silenos’u tam on gün sarayında alıkoymuş ve bu müddet zarfındasayın misafirinin şerefine ziyafetler, şenlikler, eğlenceler tertip etmişti. On birinci günüsabahı güneş doğarken Midas; Silenos’u, büyük bir alay ve ihtişamla almış güzelTmolos dağına (Salihli kasabasının güneyinde bulunan “Bozdağ”) çıkarak arkadaşıDionysos’a götürmüştü. Şarap Tanrısı, kralın nezaketine, misafirperverliğine hayranolmuş ve kendisine bir lütufta bulunmak istemişti.

343 Sevin, 2003: 261.344 Sevin, 1982: 269–270.

98

Tanrı ona “dile benden ne dilersen” dediği zaman Midas, “Dokunduğum her şeyaltın olsun” demişti. Kralın bu isteği kabul edildi.

Şarap Tanrısı, arkadaşına kavuştuğu için memnundu. Midas’ta istediği şeyi altınyapacak ve dünyanın en zengin kralı olacak diye seviniyordu. Saadetten sarhoş olmuşbir halde dağdan aşağı inerken aklından bin türlü şeyler geçiriyordu. Tanrının kendisineverdiği vasfı denemek istedi gerçekten neye dokundu ise altın oluyordu. O gözlerineinanamıyordu. Bir meşeden küçük bir dal kopardı, o elinde altın bir dal oldu. Yerden birtaş aldı, taş birden bire altın kesildi. Elini bir kesek parçasına götürdü, toprak parçasıderhal altın bir külçe oldu. Tarlada biten olgunlaşan ekinlerden bir demet yoldu, elindealtından bir demet hâsıl oldu. Bir ağaçtan meyve kopardı, elinde Hesperidlerbahçesinden koparılmış bir elma buldu. Sarayının kapısına elini dokundurduğu zaman;kapı baştanbaşa altın kesildi, parlamaya, ışık saçmaya başladı. Kolunu suyun içinedaldırıp da yukarı kaldırınca Danae’yi aldatan altın yağmuru yağdı.

Fakat zenginlik sevdası, altın hırsı hiçte iyi bir şey değildir. Altın aşkı, birçokinsanlar gibi Midas’ın da felaketini hazırlamıştı. Her dokunduğunu altın yapan kralneşeli ve ümitli olarak, kölelerin hazırladığı muhteşem sofraya oturdu. Acıkmıştı,karnını doyuracaktı. Fakat hangi yemeğe elini uzattıysa o yemek hemen altın oluyordu.Altın kesilen lokmalar, çiğnenemez, yenemezdi. Bardağına konan suyu, kurumuşdudaklarına rengini değiştiriyor, altınlaşıyordu. Bu bir felaketti. Bu felaket karşısındaşaşırmıştı. Şimdi zenginlikten vazgeçmek, fakir olmak istiyordu. Artık altın’ı horgörmeye başladı. Dünyanın en zengin adamı olduğu halde hiçbir şeyi olmayan birdilenci gibi acından ölecekti. Susuzluktan dili kurumuş, açlıktan ağzı kokmayabaşlamıştı. Hali çok acıklı idi. Ellerini göğe kaldırdı. “Tanrılar acıyın benim halime;beni affedin, evet ben günahkârım. Ben altına taptım, başımın belasını buldum. Beni bubeladan kurtarın. Ey Ulu Tanrılar; Tanrıların kalbi hassastır, rakiktir, kendilerineyapılan candan yakarışları işitmezlikten gelmezler”. Dionysos; Midas’ı bu beladankurtardı, onu eski haline soktu ve ona “Altınla kirlenen vücudunu temizlemek içinPactolos (Salihli ile Ahmetli arasında bulunan Sarı köyden geçen Sard deresi;Herodotus, Paktolus çayının meşhur Sardes şehrinin içinden, Strabon ise yanındangeçtiğini yazmaktadır) çayına girip yıkan” diye bağırdı. Yumuşak tabiatlı kral güzelPactolos çayına girdi, yıkandı, o günden beri bu ırmağın kumları arasında altınkırıntıları görünmekte ve altını seven insanlar o nehrin kumsallarındaeşelenmektedirler345.

345 Can, 159–161.

99

4. LYDIA

Lydia bölgesi, günümüzde yaklaşık olarak İzmir ilinin doğusu, Manisa ilininbüyük bir bölümünü, Kütahya ve Uşak illerinin batı uçlarını kapsıyordu. Bölge, adınıHint-Avrupa kökenli Lydler’den almıştır; ancak bu halkın kökeni konusu açıkdeğildir346. Klasik Lydia genel olarak, kuzeyde Mysia, Doğuda Phrygia, güneyde Kariave batıda da Aiolis ve Ionia bölgeleriyle komşudur. Bu genel şemaya karşılık daha kesinsınırların saptanması ise bu denli kolay değildir347.

4.1. Madencilik Kültürü

Lydia doğal kaynaklar yönünden oldukça zengin bir bölgeydi. Bu zenginliklerinbaşında ise altın madenleri gelmekteydi. Hermos’un (Gediz) kollarından biri olanPaktolos (Sart) çayından çıkarılan bu altın ilk kez MÖ VII. yüzyılın erken dönemlerindeüretilmeye başlamıştı. Tmolos’tan (Tmolos 1: Bozdağlar. Tmolos 2: İzmir-Ödemiş’ebağlı köy-Lübbey/Çamyayla) çıkıp Sardes’in (Manisa-Salihli’nin 8 km batısında-Sart/Sart Mustafa) içinden akan bu küçük çayın kıyısına kurulan rafinerilerde, cevherdenelde edilen altın çok zengindi ve Lydia Krallığı’nın büyük ün kazanmasında en önemlirolü oynamıştı. Akhaimenidler tarafından da işletilen bu yatak MÖ 1. yüzyılagelindiğinde tükenmişti. Strabon’un bu ifadesi, Eski Çağ’da işletilmiş görünen birkuvars damarının Paktolos yakınında bulunmasıyla ve altın yıkamak için hizmet etmişolabilecek bir kanalın kalıntılarının keşfi ile desteklenmiştir348. Sipylos (Manisa)Dağı’nda da, Pelops’un efsanevi soyunun zenginlik kaynağı olarak ünlenmiş madenocakları vardı. Ancak aynı şekilde bu ocaklar da Strabon’un zamanında tükenmişti349.

Bölgenin en önemli maden zenginliklerinden biri de, Kaystros (KüçükMenderes) vadisinin doğu yakasındaki Kilbiani (İzmir’in Kiraz ve Beydağ ilçelerininyer aldığı doğu kesimine Kilbiani ovası –Kilbianon ovası- denirdi) denen ovadakizencefre (zincifre) ve cıva madeniydi350. Erythrai yarımadası’nın kuzey ucundaManastır yakınında zincifre yatakları bulunmuştur351. Eskiçağların en kaliteli yataklarıPalaiapolis (İzmir-Belyambol/Beydağ) kasabası yakınlarındaydı. Zencefre, boya yapımıyanında, ilaç sanayinde kullanılıyordu. Hatta kırmızı renkli doğal cıva sülfür, dahaparlak bir görünüm elde edilebilmesi için dudak boyası yerine geçiyordu. Cıva özelliklemadeni levhaların gümüşlenip ayna haline getirilmesinde vazgeçilmez maddelerdenbiriydi352.

346 Sevin, 2007: 176.347 A.g.e. 177.348 Magie, 2002: 100.349 A.g.e. 23.350 Sevin, 2007: 189–190.351 Magie, 2002: 101.352 Sevin, 2007: 189–190.

100

Tmolos Dağları (Bozdağlar) üzerinde mermer yatakları vardı; bu taştanLydialılar zamanında yontu ve lahit yapımında yararlanılıyordu. Maden bakımından dazengin olan Tmoloslar’dan gümüş, bakır, boya yapımında kullanılan arsenik ile ilaç vekozmetik yapımında yararlanılan antimuan çıkarılıyordu353. Philippson tarafındanÖdemiş’in yaklaşık 19 km güneydoğusunda, Messogis Dağı’nın kuzey eteğinde birantimon ocağı görülmüştür ki bu, herhalde, Gaudin’in “Ödemiş’ten 20 km uzakta ÇiniliKaya” olarak rapor ettiği ve Hellen Dönemi’ne değin geriye giden galerilerin içindebulunduğu ocaktır. Philippson Nazilli’nin kuzeyinde, Messogis Dağı’nın güneyeteğinde, kapalı bir antimon ocağı ile kuzeydoğu Lydia’da, Dindymos Dağı’nın kuzeyyamacında bir başkasını rapor etmektedir. Zımpara, modern zamanlarda Tripolis’inyukarısında ve Tire yakınında Messogis Dağ silsilesinden ve bunun yanı sıra dahabatıda Magnesia ad Maeandrum’un batısındaki Gümüş Dağı ile Ephesos’unkuzeyindeki Alaman Dağı’ndan çıkarılmaktadır354.

Plinius’a (Yaşlı Plinius MS 23–79) göre, mühür yapımında kullanılan koyukırmızı bir çeşit kuartz taşı ilk kez Sardeis’te bulunmuştu. Bu kentin yakınlarındaboyacılıkta kullanılan sarı renkli aşı boyası ve yünleri yumuşatmakta yararlanılankükürt yatakları da vardı. Kaystros Vadisi’nin bir diğer zenginliği de, Tmoloslar’ıngüney etekleri üzerine kurulmuş bulunan Hypaipa’nın (Günlüce) kumaş boyamadakullanılan kaliteli kök boyaları idi355. Lydia dağları, aynı zamanda tüm türlerinin eniyisi sayılan bir cins güherçile de (Tarımda gübre, hekimlikte ilaç olarak kullanılan,barut gibi patlayıcı maddeler yapımına yarayan, beyaz renkte ve ince billurlardurumunda bileşik bir madde, potasyum nitrat) vermiştir356.

Gyges ile birlikte Lydia’nın birdenbire güçlenmesinde en önemli etken MÖ 7.yüzyılın ortalarında, Akdeniz Bölgesi’nde altının hiç olmadığı bir zamanda PaktolosÇayı’ndaki alüvyal altının bulunuşudur. Buluşun Gyges zamanında yapılmış olduğunu,çağdaşı Paroslu İambos ozanı Arkhilokhos’un, “Ben altını bol Gyges’in zenginliğiniumursamıyorum”, diyen sözlerinden anlamaktayız. Gyges altını, kuşkusuz bazı çıkarlarsağlamak için kullandı. Böylece Lydia’nın askeri ve siyasi gücüne ekonomik güç deeklenmiş oluyordu357. Kroisos, her yönden Sardeis’e koşan bilgin ve sanatçılarıiyiliklere boğak, o zamanki uygar dünyada kendine büyük bir ün kazandırdı. MÖ 5.yüzyıl oyun yazarı Aiskhylos’un deyimiyle altın Sardeis ya da altın yatağı Sardeis’in bugöz kamaştıran görkem ve zenginliği büyük merak konusu, giderek bir Lydiahayranlığının oluşmasına neden oldu358.

Gösteriş ve israf düşkünlüğü arttığı için, Lydia, altın ipliği ile dokunan bir cinskumaş (sırma) da üretmiş görünüyor. Hem halılar hem de giysiler için kullanılan özelbir türü, Romalılarca “Attalik” diye adlandırılmıştır359. Lydia’da dışalım hiç kuşkusuz,

353 Sevin, 1982: 276.354 Magie, 2002: 100–101.355 Sevin, 1982: 276.356 Magie, 2002: 26.357 Sevin, 1982: 284.358 A.g.e. 287.359 Magie, 2002: 30.

101

altın, gümüş, parfüm, krem, tekstil, boya vb. Lydia mallarıyla değiş tokuş yapılaraksağlanmıştır. Lydia’nın ilkçağ insanını en etkileyen yönü altın zenginliğiydi. Buzenginlik, MÖ 7. yüzyılda Arkhilokhos, MÖ 5. yüzyılda Herodotos ve Sofokles’tenbaşlayarak, Strabon ve Plinius dahil, MS 12. yüzyıl Bizans yazarı Tzetzes’e değinanlatılıp gitmiştir. Çok sayıdaki bu Yunan, Latin ve Bizans yazarlarının tümü, Lydia’nınaltınını Paktolos Çayı’ndan elde ettiğinde görüş birliği içindedirler.

Strabon’dan, “Pakt los Irmağı Tm los Dağı’ndan çıkar. Eski zamanlarda buırmakta çok miktarda altın tozu bulunmuştu ve Kroisos ve onun ecdadının zenginliğininününün buradan kaynaklandığı söylenir. Fakat şimdi altın tozu yoktur. Pakt los vehalen Phrygios olarak adlandırılan Hyllos da Herm s’a dökülür. Bu üçü ve onlarlabirlikte daha az önemli ırmaklar birleşerek, Herodotos’un dediği gibi Ph kaiayakınında denize dökülür. Herm s, Mysia’da kutsal Dindym n Dağı’ndan çıkar.Katakekaumen ülkesinden Sardeis topraklarına girer ve evvelce de söylediğim gibicivarındaki ovalardan da geçerek denize dökülür360” bilgisini almaktayız. YineHomeros’a atıfta bulunarak, “Haliz n’lar ozanın kendi uydurmasıdır veya daha ziyadeHaliz n’ların kim olduğunu bilmeyen ilk kimseler bu adı çeşitli şekillerde yazmış,gümüşün ve ortaya çıkmış birçok diğer madenin “çıkış yeri” olarak hayal etmiştir.Bunlar, gayretkeş arzularını desteklemek için Kallisthen s’ten aktararak alanSk psis’li D m trios’un ve bazı diğer yazarların, Haliz n’lar hakkında hatadanyoksun olmayan öykülerini de topladılar. Tantalos ve Pelopides’lerin varlığı, Phrygia veSpylos dolaylarındaki madenlerden; Kadmos’unki Trakhia’dan ve Pangaion Dağı’ndan;Priamos’unki Abydos dolaylarında Astyra altın madenlerinin (bugün hala az miktardakalıntı vardır. Bu madenlerden çıkartılan toprak çok fazladır ve yapılan kazılar çok eskiçağlardan beri madenin işlendiğini gösterir); ve Midas’ınki Bermios Dağıdolaylarından; Gyges, Alyatt s ve Kroisos’unkiler Lydia’da, topraklarının madenleritüketilmiş olan küçük bir köyün bulunduğu Atarneos’la Pergamon arasındaki bölgedenelde edilmiştir361 bilgisini vermektedir.

Eskiçağ yazarlarının Lydia’nın altın zenginliği hakkında verdikleri bilgilerindoğruluğu modern araştırmalarla ortaya konmuştur. Maden Tetkik Arama Enstitüsü’nünbölgedeki araştırmalarında, Manisa ilinde, Alaşehir, Salihli, Turgutlu bölgelerindealtının varlığı belirlenmiş, Türk jeologları, Turgutlu ve Allahdiyen kasabaları arasındakibölgede, altının, güneyden Gediz Irmağı’na doğru hızla inen çayların alüvyonlarındabulunduğunu saptamışlardır. Sardeis akropolünün batısındaki nekropol (mezarlık)tepesinden Paktolos’a akan çay yataklarında da 10–15 mg’ı bulan altın parçacıklarıbulunmuş, bu jeolojik araştırmalar, Paktolos Çayı’nın ilkçağda altın tozu taşıdığınıbildiren eski yazarları doğrulamıştır.

Ekonomik etkinlikler daha çok batı yakada, kenti bu yönde sınırlayan Paktolos(Sart) çayı yöresinde toplanmıştır. Nitekim altın arıtma atölyeleri, mücevhercidükkânları ve Pazar yeri hep bu taraftadır362 (Res. 27a,27b ve 27c). MÖ 1. yüzyıldatümüyle tükenmiş olan bu alüvyal altın Lydialılar’ca önce cevher olarak elde ediliyor,sonra da atölyelerde arıtma işlemlerinden geçiriliyordu363.

360 Strabon, 2005: 172–173.361 A.g.e. 275–276.362 Sevin, 2003: 271.363 A.g.e. 274.

102

Paktolos alüvyonlarında altının varlığının saptanmasından sonra, Lydialılar’ınbu dereden altın üretmiş oldukları ise Sardeis’te yapılan yeni buluşlarla ortayakonmuştur. 1968 yılı Amerikan kazılarında, Paktolos Çayı’nın doğu kıyısında, sonLydia Kralı Kroisos dönemine, yani MÖ 6. yüzyılın ortalarına ait Lydia altın atölyelerigün ışığına çıkarıldı. Bu atölyelerde, altının içindeki yabancı alaşımlar, kal işlemi denenkurşunla eritme yöntemiyle arıtılmakta, sonra da altını gümüşten ayırıp, saf altın eldeetmek için küçük fırınlar kullanılmaktaydı364. Sardeis’teki altın rafinerilerinde, çapları15–20 cm, derinlikleri ise 9–10 cm’yi bulan 60 kal potası açığa çıkarıldı, açılmayanlarlabirlikte sayılarının 200-300’ü bulduğu hesaplandı365.

Burada cevherin içindeki yabancı alaşımlar çanaklama yöntemiyle kurşunlaeritilerek arıtılmakta, böylelikle de elektron denen beyaz altın elde edilmekteydi. Ancakaltın ve gümüşün kolaylıkla belirlenebilen saflık derecesine karşılık elektronda bu işlemgüçlükler çıkarıyordu. Sorunun çözümü Kroisos döneminde bulundu. Semenkasyondenen bu yeni yöntemde levha haline getirilmiş elektronun üzeri tuğla tozu ve tuzdanolaşan bir karışım ile örtülerek ısıtıldıktan sonra uzunca bir süre kor halindebekletiliyordu. İşlem sonucunda gümüş tuzla birleşmekte, böylelikle de altındanayrışmaktaydı366.

Bu atölyelerdeki işlemler şöyle yapılıyordu: Kurşun buharının zehirleyici etkisigöz önünde bulundurularak, açık, havadar yerlerde duran sığ kal potalarının iç yüzü,önce kemik külü ya da başka türde emici maddelerle sıvanıyor, sonra potanın içinecevherle birlikte, bunun üç katı ağırlıkta kurşun yerleştiriliyordu. Pota içindeki karışım,üstten bol hava verilerek ısıtılınca, altın ve gümüş karışımı olan elektron kürecik halinedönüşürken, cevherin içindeki diğer metallerle kurşun okside oluyordu; bununsonucunda sıvı kurşun-oksit cüruf halinde ayrılır, ergitme ısısı yükseldiğinde de büyükbir bölümü buharlaşarak, sıvı artıkları ise potanın içindeki emici yüzey tarafındanemilerek ya da üste bir köpük halinde çıkmış olan eriyik akıtılarak ortamdan giderilirdi.Böylece geriye oldukça saf bir biçimde beyaz altın yani elektron kalırdı. Yalnızca safaltın elde etmek için ise ikinci bir işleme gerek vardı. Bunda ise dövülerek ince birlevha haline getirilen elektron, küçük bir kap içine, sırayla, kiremit tozu, tuz ve elektronlevha olmak üzere yerleştiriliyor, üzerleri örtülüp, fırına sokuluyordu. Ortalama 700ºCısıda yavaş yavaş ısıtılan kaptaki gümüş tuz ile birleşerek, gümüş-klorid halinedönüşüyor ve böylece de geriye saf altın kalıyordu.

25 x 20 m. boyutlarında, taştan bir duvarla çevrilmiş olan bu altın atölyelerindenbirinin ortasında dört bir kenarında oturmuş arslan heykelleri bulunan, yerel Ana tanrıçaKuvava yani Kybele’ye ait bir sunak yükselir. Basit dere taşlarından örülmüş olan busunak, 3.30 x 2.25 m. boyutlarındadır; dört köşesindeki, kumtaşından yontulmuş, otururarslan heykelleri, doğuya doğru hırlar durumdadırlar. Doğuya bakan sunağın batı uzunyüzü önünde, adak yapanların üzerine basıp, adaklarını kolaylıkla yerleştirebilmeleriiçin bir basamak vardı. MÖ 6. yüzyıla ait olan bu sunak olasılıkla altın işçilerinintanrıçanın koruması altında bulunduklarının kanıtıdır367. Bunun yanında arslan bir

364 Sevin, 1982: 294.365 A.g.e. 295.366 Sevin, 2003: 274.367 Sevin, 1982: 295.

103

yandan da Lydia kral hanedanının simgesidir. Böylelikle atölyelerin kraliyet ailesinindenetiminde çalıştığı da ifade edilmiş olabilir368. Bununla birlikte, kazılar kuyumcudükkânlarının da küçük altın üretim merkezlerine yakın olduğunu ortaya koymuştur.Sardeis aşağı kentinde, akropolden bir hayli uzakta kurulmuş bulunan bu sanayiçarşısının konumu, Lydia’da altın rafineleri ve bazı sarraf dükkânlarının kralın direktkontrolü altında olmadığına da işaret edebilir. Nitekim Lydia’da soylu denilebilecek vekralın mutlak yönetiminde olmayan bir zengin sınıfının varlığını, MÖ 1. yüzyıl ile MS1. yüzyıl arasında yaşayan Damascuslu Nicolaos’un kayıtlarından anlamak olasıdır;buna göre, veliaht Kroisos Adramytteion’da vali olarak görev yaparken, babasıAlyattes’ten Karia seferine katılma çağrısı aldığında, ücretli ordusunu kurmak içinSadyattes adlı bir Lydia zenginine başvurup, borç para istemiş, ancak bu isteğireddedilmiş, gerekli para İonialı başka bir zenginden sağlanabilmişti. Lydialı zenginleryalnızca başkentte değil, ülkenin diğer kısımlarında da etkin olmalıydılar. Herodotos,Dareios ve oğlu Xerxes zamanında bir Frygia kenti olan Kelainai’de (Dinar) yaşayanzengin Lydia ailesinin Pers krallarını hayrete düşüren servetlerinden söz etmektedir.Lydia ülkesine yayılmış olan büyük mezar tepeleri yani tümülüsler de bu şekildeayrıcalıklı bir zengin sınıfının varlığına işaret etmektedir. Bu örnekler Lydia monarşisinidoğunun mutlak yönetimlerinden ayıran en önemli özelliklerinden birisi olduğu gibi,zengin tüccarların etkinliklerinin sınırı ve sosyal sınıfların varlığı konusunda bir fikirvermektedir369.

Altın ve gümüşün bolca bulunmasıyla ilişkili olarak gelişmiş dallardan biri dekuyumculuktu. Lydialı kuyumcuların başarısı öncelikle kralların kutsal alanlaragönderdikleri altın ve gümüşten armağanları anlatan Herodotos’un satırlarındagörülebilir; ancak ne yazık ki bunlar günümüze değin ulaşamamışlardır. Buna karşılıkşimdi Uşak Müzesi’nde sergilenen Karun Hazineleri bu konuda çok iyi bir fikir verecekkalitededir. Her ne kadar Lydia Krallığı’nın yıkılışından hemen sonraya ait olmaklabirlikte, bu eserlerin bir bölümünün Pers beğenisine göre, Lydialı kuyumculartarafından Paktolos altınlarından yapıldığı kuşkusuzdur370.

Lydia mücevherciliği ve kuyumcularının başarıları mezarlara bırakılmışarmağanlardan anlaşılabilmektedir. Bu ölü armağanları arasında, ölü giysilerinisüsleyen bezekli küçük levhalar, rozetler, düğmeler ve altın şeritler önemli bir yertutarlar. Altın levhalar baskı tekniğinde kabartma bezeklidirler; çoğunda bezek olarakoturan ya da uzun adımlarla yürüyen sfenkslere yer verilmiştir. Sfenkslerin yüzleriprofilden, gözleri ise arkaik tarzda cepheden gösterilmiştir. Sardeis’te bulunmuşmücevheratın büyük bir bölümü tipik Akhaemenid üslubu özelliklerini taşır. Nitekimaltın levhaların bulunduğu mezar, Pers kralı 2. Artaxerxes’e ait sikkeler yardımıyla MÖ5. yüzyıla tarihlendirilmiştir. Sayıları 50’yi aşan küçük altın rozetler, merkezi bir yumruve bunun etrafındaki 8 yapraktan oluşmaktadır. Çok sayıdaki altın düğmeden birinde,bir kadın yüzünün şematik betimi görülebilir. Cesedi süslemeye yarayan uzun ve daraltın şeritlerin çoğu bezeksizdir.

368 Sevin, 2003: 275.369 Sevin, 1982: 295.370 Sevin, 2003: 282.

104

Mezar hırsızlarınca soyulmamış olarak bulunan 17 yaşlarındaki bir kız cesediçok zengin bir biçimde süslenmişti. Başının üzerinde saçlarını bağlayan altın bir başbant(diadem), kulaklarında bir çift altın küpe ve bir elin yüzük parmağında, sert taşındanaslan betimi bulunan, ışıklar saçan altın bir yüzük vardı. Ayak ucunda, öldüğündegiysinin üzerine dikilmiş ve sonradan dağılmış 68 adet altın boncuk bulunuyordu. Birbaşka buluntu, kızın boynuna takılan ve göğüs kemiği üzerinde bulunan kolye ya dazincirdi. Kolye çeşitli boyutlarda 150 altın, 8 mavi cam boncuk ve silindirik biçimli birakikten yapılmıştı. Altın boncuklar küre ya da silindirik biçimdedir ve çoğukabarcıklarla bezenmiştir. MÖ 5. yüzyıla ait olmakla birlikte bu mezar, Mermnadlardöneminde altın işçiliğinde çok yüksek bir becerinin ve mücevhercilikte basitliğiniyitirmiş uzun bir geçmişe dayanan çalışmanın varlığını ortaya koyar. Lydia halkı süseşyası olarak küpeye çok düşkündü. Bu düşkünlük yalnızca kadınlar arasında değil,ünlü Lydia süvarileri arasında da yaygındı371. Bu yüzden Sardeis kazılarında 50 altınküpe ile küpe dökümünde kullanılan taş kalıplar bulunmuştur. Bunlardan koç biçimli birküpe çok ilginçtir. Bu ve bunun gibi altın eserler Lydialılar’ın altın işçiliğinde çokyüksek bir beceri ile basitliğini yitirmiş uzun bir geçmişe dayanan çalışmaları olduğunuortaya koymaktadır372. Tarihsel kaynaklar ve Sardeis kazılarından açıkça öğrenildiğiüzere Lydia’da altın ve mücevher işleyen yerli atölyeler vardı. Bunun yanındaSardeis’te daha 3. binyılın ortalarında altın mücevher işlendiği göz önüne alınırsa, budalda Lydia’nın çok eski bir geleneğe sahip olduğu söylenebilir373.

Paktolos nehrinin doğu yanında Amerikalıların buldukları ikincil binalardan biriMÖ 600–580 yıllarına tarihlenmiştir. “Altın arıtma tesisi” (Türk Arkeoloji Dergisi 18/1(1969), s. 61 vd) olarak bilinen bu yapı Kroisos’tan ötürü özellikle önemlidir. ÇünküKroisos büyük zenginliğini Paktolos’un taşıdığı bol miktarda altına, bir de yakınlardakidağlarda bulunan altın madenlerine borçludur. Herodotos, sikke derbetmenin Lidlerinbuluşu olduğunu söyler. Kroisos’un zamanında altın sikkenin kullanıldığı kesindir.Onun Delphoi’a ve öteki Yunan bilicilik ocaklarına sunduğu armağanları göz önündetutarsak, değerli madenlerden oluşan zenginliğinden zaten kuşku duyulamaz.Rawlinson’un da söylediği gibi, “Herodotos yirmi dört parmak boyunda, on iki parmakgenişliğinde dört parmak kalınlığında, (ikilik forma boyunda, gene alışılmış kalınlıktakitap kadar) yüz yirmi adet som altın külçeyi Delphoi’daki tapınağın hazinesindegözleriyle görmüştür”. Herodotos, Kroisos’un diğer Yunan tapınaklarına sunduğuhazineleri de sayar. Gerçekten, Herodotos’un bunlarla ilgili olarak bizzat görüp vermişolduğu ayrıntılı bilgiler, tümüyle inandırıcıdır. Örneğin, “biri altın biri gümüş koskacaiki çanaktan altın olanı Delphoi’daki tapınağa girerken solda, öteki sağda dururdu”diyor Herodotos. Gene, “her ikisi de yangın sırasında kaldırıldı; şimdi altın olanıKlazomenai’ın Hazine Dairesinde, gümüş olan da tapınak odasının batı duvarınındışında köşede duruyor; hacmi altı yüz amphoradır” (yaklaşık 22 500 litre)374.

371 Sevin, 1982: 295.372 Sevin, 2003: 283.373 Sevin, 1982: 303.374 Lloyd, 2000: 95–96.

105

4.2. Herodot’a Göre Lydia

Herodot’un verdiği bilgilerden, Lydia’lıların madencilik kültürleri hakkında bazıbilgiler edinmekteyiz.

Lydia toprağı, öbürlerinde olduğu gibi, öyle pek adı anılacak olağanüstü şeyleresahip değildir, yalnız Tmolos’tan akıp gelen altın kumu vardır375. Bizim bildiklerimiziçinde ilk olarak altın ve gümüş para basan ve kullanan ve ilk olarak ufak tefek ticaretişlerine girişenler bunlardır376.

Halys ırmağını geçip Phrygia’ya ve ülke içinde yürünerek Kelaina’ya varıldı377.Bu sitede bir Lydia’lı oturuyordu, Atys oğlu Pythios; bu adam orduyu ve kralı büyük bircömertlikle ağırladı; hatta para yardımı yaparak sefer giderlerine de katılmak istedi. Bucömertlik karşısında Kserkses, yanındakilere sordu, kim oluyordu bu Pythios ve varlığıneydi ki böyle bir öneride bulunabiliyordu. “Kral, dediler, bildiğin altın çınarı ve altınasma dalını baban Dareios’a armağan eden adam budur; bugün de, bildiğimiz en zengininsan, senden sonra odur378”. Kral servetin ne kadar diye sorduğunda; “…iki milyongümüş ve dört milyon Dareios stateri tamamlamak yedi bin altın eksik. Bunları seninemrine veriyorum; benim daha geride kölelerim ve mülklerim var, beni bol bolgeçindirir379”. Böyle konuştu, bu sözlerden hoşlanan Kserkses şöyle cevap verdi:”…Bundan sonra benim resmi konuğumsun, dört milyon staterine gelince, yedi bin darik deben sana kendi cebimden veriyorum, yuvarlak hesap olsun ve biz de sana bu kadarcıkbir iyilikte bulunmuş olalım380”.

Devlet, böylece Heraklesoğullarının elinden çıkmış, Mermnad’lara geçmişoluyordu. Gyges başa geçince Delphoi’ye sunular yolladı, pek çok armağan:Delphoi’deki gümüşlerden başka sayısız altın mücevher ve bu arada adı anılmaya değerolarak, altı tane iki kulplu som altın krateros vardır ki, bunları tapınağın içinekoydurmuştu. Bugün bunlar Korinthos hazinesi içinde boy gösteriyorlar ve ağırlıklarıotuz talantondur. Korinthos hazinesi diyorum ama aslında bu hazine devletin malıdeğildir, Eetion oğlu Kypselos’undur. Phrygia kralı Gordias oğlu Midas’tan sonraDelphoi’ye sunular gönderen ilk Barbar, bizim bildiğimiz, işte bu Gyges’tir. Midas daüzerinde oturup alenen adalet dağıttığı krallık tahtını, ki görülmeye değer bir şeydir,sunu olarak vermişti, bu da tam Gyges’in krateroslarının durduğu yerdedir. Gyges’insunuları olan bütün bu altın ve gümüş parçalara Delphoi’de, sunanın adına uyularak“Gygeant’lar” denilir. Bu Gyges tahta çıktıktan sonra, Miletos ve İzmir üzerine bir ordugönderdi, hatta Kolophon kentini de aldı. Ama otuz sekiz yıllık saltanatı süresince,hatıralarda yaşayacak başka hiçbir şey olmadı ve biz de artık onu bırakacak ve sözüyeni gelene getireceğiz381.

375 Herodotos, Klio, 93. Bahis, 2004: 48.376 A.g.e. 94. Bahis, 48–49.377 A.g.e. Polymnia, 26.Bahis, 346.378 A.g.e. 27.Bahis, 346.379 A.g.e. 28.Bahis, 347.380 A.g.e. 29.Bahis, 347.381 A.g.e. Klio, 14. Bahis, 21.

106

Lydia’lı Alyattes, Miletos savaşına son verdikten sonra, elli yıl saltanatsürdükten sonra ölmüştür. Sağlığına kavuştuktan sonra o da armağanlar sunmuştu,soyunda bilinen ikinci kişi olarak Delphoi’ye, kocaman gümüş bir krateros ve parçalarıkaynakla tutturulmuş, demir kaynağını bulmuş olan Khios’lu Glaukos’un elinden çıkmademir bir krateros tepsisi ki Delphoi’deki bütün sunular arasında en göz alıcı olanıbudur382.

Solon gitti, ama tanrıların kıskançlığı sert çarptı Kroisos’u, şüphesiz kendisiniinsanların en mutlusu saydığı için. Solon gider gitmez bir rüya girdi uykusuna, oğlununbaşına gelecek belayı gösterdi ona. İki oğlu vardı: Biri Yaradanın gadrine uğramıştı,dilsizdi; öbürü her bakımdan yaşıtlarının çok önünde gidiyordu; adı Atys’ti. RüyanınKroisos’a gösterdiği oydu, ucu demirli bir kargı ile vuruluyordu. Uyandıktan sonra bugördüğü rüya üzerine derin düşüncelere daldı, korkmuştu, ilk iş olarak oğlunu nişanladı;Lydia ordularına komuta etmeye alışmış olan genç adamın elinden bu görevi aldı;savaşta kullanılan kargının ve benzeri silahların, kısa, uzun her şeridini, nerede olursaolsun toplattırdı; ne olur ne olmaz, asıldığı yerden kopar, oğlunun başına düşer diyekorkuyordu ve hepsini depolara yığdırdı383.

Kroisos şöyle cevap verdi: “Yok oğlum, sende alçaklığın izi yok ve canımısıkacak bir şey de yapmadın. Böyle davranmamın nedeni şu ki, uykuda biri göründügözüme, bana senin günlerinin azaldığını söyledi; kargı demiriyle öleceksin. Bundanötürü evlendirdim seni çarçabuk ve bizi çağırdıkları sefere de bundan ötürübırakmıyorum. Hiç olmazsa, ben sağ kaldığım sürece seni alnının yazısından korumakiçin her çareye başvuruyorum. Zira senden başka oğlum yok; öbürü sakat, onusaymıyorum384”.

Genç adam, hemen: “Haklısın baba” dedi, “böyle bir rüyadan sonra benikorumakta; ama seni şaşırtan ve yanlışlığa düşüren bir nokta var, bak sana anlatayım.Bu rüya, diyorsun, benim bir kargı demiriyle öleceğimi haber veriyor; pekiyabandomuzunun, seni korkutan demir uçlu kargıyı tutacak eli var mı? Evet, rüya sanayabandomuzu dişi, ya da ona benzer bir şey deseydi böyle yapmakta haklı olacaktın;ama kargı diyorsun. Mademki insanla dövüşmeyeceğiz, bırak beni gideyim385”.

Oraklleri sınamak için yolladığı Lydia’lılara verdiği yönerge şöyleydi:Sardes’ten yola çıktıkları günden başlayarak gün sayacaklar, yüzüncü gün orakle varıpsoracaklar, Lydia’lıların kralı Alyattes oğlu Kroisos şu anda ne yapıyor diye,orakllerden her birinin cevabını yazıp kendisine getireceklerdi. Delphoi’ninki dışında,bütün bu kutsal tanıklıklardan bir iz kalmamıştır; Delphoi’de Lydia’lılar tanrıyadanışmak üzere tapınağa girip soruyu yönelttikleri zaman Pythia şu altılı(hexametron)’yı söyledi.

382 Herodotos, Klio, 25. Bahis, 2004: 25.383 A.g.e. 34. Bahis, 27.384 A.g.e. 38. Bahis, 28.385 A.g.e. 39. Bahis, 28.

107

Kumsaldaki kum tanelerini sayarım, denizi ölçerim.Dilsizin sözünü anlarım; konuşmayanı dinlerim.Bir koku geliyor burnuma; kaplumbağaTunçta pişirilmiş, kuzu ile beraber ve sarılmışKalın bir deriye; tunçtan bir örtü var üstünde,Ve tunç bir yatak serilmiş altına386.

Pythia oraklini söyledi, Lydia’lılar yazdılar ve yeniden Sardes yoluna düştüler.Sağa sola gönderilmiş olan öbür haberciler de cevapları alıp döndükten sonra, Kroisosbunları alıp açtı, gözden geçirdi. Delphoi’den getirilen orakle kadar hiçbirisiniönemsemedi; ama ne zaman ki bunu okudu, hemen bunun önünde eğildi ve onu yeğtuttu, artık önceden bilme (kehanet) yeteneğinin yalnız Delphoi’de olduğuna kanaatgetirmişti, zira vaktini nasıl geçirmiş olduğunu bilen oydu. Sahiden, habercilerinitapınaklara doğru yola çıkardıktan sonra, belli günü beklemeye koyulmuş; sonrakimsenin aklına gelmeyecek şey ne olabilir diye düşünmüş ve bir kaplumbağa ile binkuzuyu dilim dilim kesip bir arada pişirmeyi kurmuştu, kendi eliyle ve tunç bir kapaklakapalı, üstten kulplu tunç bir tencere içinde387.

Kroisos, Delphoi tanrısına yaranmak için peşi peşine büyük kurbanlar kestirdi;çeşitli kurbanlık hayvanlardan üç bin tane; sonra altın ve gümüş işlemeli yataklar, altınkupalar, erguvan kumaşlar ve gömlekler toplattı, kocaman bir yığın yaptı, bu sunularlatanrıya daha çok yaranmayı umuyordu. Ayrıca, her Lydia’lının da kesesine göre birşeyler sunmasını emretti. Sonra toplanan sunulardan kurulan altın yığınlarını erittirdi,altı palme uzunluğunda, üç palme genişliğinde ve bir palme yüksekliğinde külçelerhalinde döktürdü (45x22,5x7,5 cm), yüz on yedi külçe oldu, dört tanesi som altındı veher biri iki buçuk talanton çekiyordu, öbürleri altın ve gümüş karışımıydılar ve birtanesi iki talanton çekiyordu. Gene som altından ve on talanton ağırlığında bir de aslanheykeli yaptırttı. Bu aslan, Delphoi tapınağı yandığı zaman, altında ayaklık olarak duranbu külçelerin üzerinden düşmüştür ve şimdi konulmuş olduğu Korinthos hazinesindealtı buçuk talanton altı buçuk talanton çekmektedir. Zira üç buçuk talantonu erimiştir388.

Bunlar tamamlanınca Kroisos, başka sunular da ekleyerek hepsini birdenDelphoi’ye gönderdi. Sunular arasında önce iki büyük krateros, biri altın biri gümüş;altın olanı tapınağa girince sağda dururdu, öbürü solda. Onları da yangından az sonrabaşka yerlere götürdüler, birincisi şimdi Klazomenai hazinesindedir; ağırlığı sekizbuçuk talantonu on iki mana geçer; ikincisi ise, avlunun köşesinde durur; altı yüzamphora dolusu alacak büyüklüktedir, Delphoi’liler Theophania’larda şarabısulandırırken görmüşler (Apollon kışın Hyberbore’liler ülkesine çekiliyordu.Theophania’lar onun ilkbaharda dönüşünü kutlamak için yapılan bayramlardır. Işık vesevinç bayramlarıdır. Krateroslarda şarap ve su birbirine katılır, şölenler ve dinselhavalarla kutlanırdı389). Delphoi’de bunun Samos’lu Theodoros’un elinden çıkma bir işolduğu söylenir ve doğrusu ben de buna inanırım, çünkü herkesin yapabileceği bir işdeğildir. Kroisos bunlardan başka, şimdi Korinthos hazinesinde duran dört gümüş fıçı

386 Herodotos, Klio, 47. Bahis, 2004: 30.387 A.g.e. 48. Bahis, 30.388 A.g.e. 50. Bahis, 31.389 A.g.e. Notlar, 488.

108

ve kutsal su için, bir altın bir de gümüş iki güğüm gönderdi; altın güğümün üzerindebunu Lakedaimon’luların verdiklerini belirten bir sunuş yazısı vardır; bu yazıuydurmadır; bu güğüm de öbürleri gibi Kroisos’un bir sunusudur ve yazı Sparta’lılarayaranmak isteyen bir Delphoi’nin marifetidir. Bu adamın adını biliyorum amaaçıklamayacağım; doğrusu şudur ki, Lakedaimon’luların verdikleri armağan, elinden suakan çocuktur; ama o iki güğümü onlar vermiş değildirler. Kroisos, öbür sunulararasında, ki hiçbirinde sunuş yazısı yoktur, gümüşten leğenler de gönderdi, şarap saçısıiçin ve üç dirsek boyunda altından bir kadın heykeli, kendisine ekmek yoğuran kadınınheykeliymiş, Delphoi’de öyle söylerler. Daha başka, karısının gerdanlıklarını vekemerlerini de gönderdi390.

İşte bunlardı Delphoi’ye sunduğu şeyler. Erdemini ve başına gelenleri öğrenmişolduğu Amphiaraos’a da som altından bir kalkan ile gene som altından bir kargı yolladı;bunların ikisi de, ben Thebai’den geçerken, İsmenios Apollon tapınağında duruyordu391.

Kroisos kendisine getirilen Oraklleri öğrenince kâhinleri kutladı, Kyroskrallığını devireceğinden şüphesi kalmamıştı, adamlarını yeniden Delphoi’ye gönderdi,Delphoi’nin nüfusunu daha önce öğrenmişti, bütün halka adam başına iki stater altındağıttırdı. Bu cömertlik karşısında Delphoi’liler de Lydia’lılara bazı ayrıcalıklarverdiler, Kroisos ve Lydia’lılar oraklin yanına sıra beklemeden girebilecekler,kendilerinden ikamet harcı istenmeyecek, büyük oyunlarda başköşede oturabileceklerdi,bütün Lydia’lılar istedikleri zaman Delphoi yurttaşı olabileceklerdi392.

İşte bu adamlardan biri olan Likhas, bir rastlantıdan yararlanarak ve biraz dakafasını çalıştırarak Tegea’daki mezarı meydana çıkarmıştır. O aralık Tegea’lılarlailişkiler yeniden başlamıştı. Orada bir demirci dükkânına girmiş, demirin nasılişlendiğini hayranlıkla seyrediyordu. Onun bu halini fark eden demirci, işini bırakıp onaşunları söyledi: “Ey Lakonia’lı yabancı, şu demirin işlenişine bakıp şaşırıyorsun, ya birde benim görmüş olduğumu görseydin ne yapardın? Şu avluda bir kuyu açmakistiyordum, toprağı kazarken yedi dirsek boyunda bir tabut çıktı. Şimdiki insanlardandaha uzun bir insan olabileceğine inanmadığım için tabutu açtım ve ölüyü gördüm.Tabut, ölünün boyuna göreydi, ölçtüm ve sonra üstüne toprak attım, kapattım”. Adamgördüğünü saf saf anlatıyordu; ama sözler öbürünün ilgisini uyandırmıştı; oraklinverdiği işaretlere göre, bunun Orestes olabileceği sonucuna varıyor ve şu yakıştırmalarıyapıyordu: Demircinin iki körüğü iki rüzgardı, örs ve çekiç karşılıklı iki çarpışmaydı;dövülen demir, eziyetten doğan eziyet, bu da demirlerin bulunuşunu insanoğlununbahtsızlığına yoran bir ayrıntıydı. Kafasında bunları bir araya getiren Likhas, doğruSparta’ya döndü. Lakedaimon’lulara olanı biteni anlattı. Lakedaimon’lular onuuydurma bir suçlamayla sözde mahkemeye verdiler ve ülkeden sürüp çıkardılar. O dayeniden Tegea’ya geldi, demirciye gidip başına gelenlerden yakındı, adamın olmazdemesine bakmayıp avluyu kiralamak istedi. Zamanla amacına ulaştı, oraya yerleşti,tabutu çıkardı, kemikleri toplayıp Sparta’ya götürdü. O gün bugün, ne zaman iki halkboy ölçüşse, savaşta üstünlük hep Lakedaimon’lularda kalır. Ve şimdiden Peloponez’inbüyük bölümü onların elindedir393.

390 Herodotos, Klio, 51. Bahis, 2004: 31.391 A.g.e. 52. Bahis, 32.392 A.g.e. 54. Bahis, 32.393 A.g.e. 68. Bahis, 37–38.

109

Şimdi gelelim gene Kroisos’a, o bu durumu öğrenince Sparta’ya elçilergöndermişti, bunlar armağanlarla beraber birlik olma önerileri de götürüyorlardı vekullanacakları dil kendilerine iyice belletilmişti. Bakınız konuştular Sparta’ya varınca:“Bizi buraya gönderen, Lydia’nın ve daha başka yerlerin kralı olan Kroisos’tur. Sizeşunları söylüyor: Lakedaimon’lular, diyor, tanrısal orakl, bana Yunan ülkesinde birbağlaşma aramamı buyurdu; Yunanistan’ın başta gelen halkı olarak bana sizgösterildiniz; işte ben de orakle uyarak sizinle yalansız dolansız dost ve birlik olmakistediğimi bildiriyorum.” Kroisos’un adamlarıyla ilettiği haber işte böyleydi. Kroisos’ailetilmiş olan orakleden Lakedaimon’luların önceden haberleri olmuştu. Lydia’lılarıngelişine sevindiler ve yeminle pekiştirilmiş bir dostluk ve birlik sözleşmesi yapmayakarar verdiler. Zaten Kroisos bundan önce de kendilerine karşı iyi davranmıştı, buyüzden ona bağlanmışlardı: Lakonia’da Thormax dağının tepesinde bugün de duranApollon heykelini yapmak için Sardes’e adam gönderip altın satın almak istemişlerdi veKroisos da satın almak istedikleri altını onlardan esirgememişti394.

Bu hatıra zaten bağdaşmadan yana çekiyordu. Lakedaimon’luların, Kroisos’unbütün Yunanlılar arasından dost olmak için kendilerini seçmiş olmasından ötürükoltukları kabarıyordu. Ve isteği kabul etmekle kalmadılar, bir de krateros yaptırdılar,bronzdan, dışı işlemeli, ağzının çevresi hayvan resimleriyle süslü, üç yüz amphoralık birkrateros; kendileri de bir armağanla onurlandırmış olmak için bunu gönderdiler. Amabu krateros, Sardes’e ulaşamadı, nedeni iki türlü anlatılır: Lakedaimon’lulara göre,Samos’lular uzun kayıklarına binip kafilenin üstüne gidip yağma etmişler; ama öbüryandan Samos’lular da diyorlar: Kraterosu götürmekte olan Lakedaimon’lular geçkalmışlardı ve Sardes’in ve Kroisos’un düşmüş olduğunu haber almışlar ve kraterosuSamos’ta satmışlardı, orada bunu özel kişiler satın almış ve Here tapınağınaadamışlardı. Ola ki haberciler, satıp savup Sparta’ya döndüklerinde Samos’lular bizisoydular, demiş olsunlar395.

Kroisos’tan Yunanistan’da, daha önce sayılanlardan başka armağanlar dakalmıştır: Boiotia’daki Thebai’de İsmenios Apollon’una adamış olduğu altından bir üçayak, Ephesos’taki altın düveler ve kolonların çoğu; ayrıca Delphoi’deki PronaosAthene’sine sunduğu büyük boy altın kalkan. Bu sunular, ben geçtiğimde oradaydılar,öbürleri kaybolmuşlardır. Miletos Brankhosoğullarında da, bir söylentiye göre,Delphoi’dekiler ayarında ve ağırlığında bağışlar varmış ki, onları da Kroisos vermiş.Delphoi’dekiler ve Amphiaraos tapınağındakiler kendi malındandır; kendi gelirininbirer parçasıydılar; öbürleri daha kral olmadan kendisine karşı çıkan ve Lydia’lılarınbaşına Pantaleon’u geçirmek için yardakçılık eden bir düşmanın mallarındandı.Alyattes’in öbür oğluydu. Bu Pantaleon, Kroisos’un ana ayrı kardeşiydi; KroisosKaria’lı bir kadından doğmuştu, Pantaleon İonia’lı bir kadından. Kroisos, babasınınisteği gereğince, tahta çıkınca, kendisine karşı dolaplar çeviren adamı, bir tarakmakinesinin sivri uçlarında sürükletip öldürmüştü ve bu adamın varı yoğu, ki dahaönceden adak olarak gösterilmişti, biraz önce de söylemiş olduğum gibi yukarıdasayılan sunular için harcanmıştı. Kroisos’un sunuları üzerine artık bir şeysöylemeyeceğim396.

394 Herodotos, Klio, 69. Bahis, 2004: 38.395 A.g.e. 70. Bahis, 38–39.396 A.g.e. 92. Bahis, 48.

110

İmdi, Miletos tyranı Aristagoras, Sparta’ya Kleomenes’in (520–490) iktidardabulunduğu sırada gelmişti. Onunla görüşmüş, bir de bronz tablet getirmiş,Lakedaimon’lular söylerler, üzerine denizleri ve akarsularıyla birlikte bütün dünyaişlenmişmiş. Kleomenes’in karşısına çıkınca, Aristagoras onunla şöyle konuştu:“…barbarların ülkelerinin bulunduğu bölge (Persleri kastediyor) çok zengindir, en baştaaltın, öbür ulusların hepsindekinden çok daha boldur. Ayrıca gümüş, bakır, parlakdokumalar, yük hayvanları ve köleleri vardır; bunların hepsi sizin olabilir, istemenizyeter. Yerini de size göstereyim. İşte İonia’lılar şurada, ondan hemen sonra Lydia’lılarınoturdukları yerler, bereketli ve altından ve gümüşten yana çok bereketli topraklardır.”“Lydia’lıların, diye devam etti… Siz ise, Messenia’lılarla, Arkadia’lılarla veArgos’lularla dövüşüyorsunuz; oysa oralarda, insanların elde etmek için birbirlerinegirdikleri altından ve gümüşten eser yoktur397”.

Tmolos’dan altın pullar taşıyan Paktolos çayı, agoranın ortasından geçer vedenize dökülen Hermos’a karışır398.

Alkmaionid’ler Atina’nın eski zamanlardan beri ünlü bir ailesiydi; amaMegakles’in çok sevdiği Alkmaion’dan beri ölçüsüz bir görkem kazanmışlardır.Kroisos, Delphoi orakline danışmak üzere Sardes’ten bir Lydia misyonu gönderdiğizaman, bu Megakles oğlu Alkmaion onlara yardım için elinden geleni yapmıştır;Kroisos, Lydia’lılardan, tapınak katında kendilerine bu kadar yararı olanın kimolduğunu öğrenmişti; onu Sardes’e çağırmış ve üzerinde bir seferde taşıyabileceği kadaraltın alabileceğini söylemişti. Alkmaion, bu cömertlikten iyice yararlanabilmek içinüstüne çok geniş bir gömlek giymiş, bulabildiği en geniş çizmeleri geçirmiş ayaklarınave kılavuzların peşinde kral hazinesine girmiş, bir altın tozu kümesinin önündeçömelmiş ve çizmelerinin içerisine alabildiği kadar doldurmuş; sonra iple belindensıktığı gömleğin içini de doldurmuş, bir avuçta ağzına atmış ve hazineden çıkmış, heryanı altın dolu olarak ve pabuçlarını zor sürüyerek. Bu halini gören Kroisos gülmektenbayılmış, üstündekilerden başka bir o kadar daha vermiş. Bu hanedan böylece çokzengin olmuştur ve bizim Alkmaion, at yetiştirmek için tavla kurmuş, OlimpiyatOyunlarında zaferler kazanmıştır399.

397 Herodotos, Terpsikhore, 49. Bahis, 2004: 270–271.398 A.g.e. 101. Bahis, 289.399 A.g.e. Erato, 125. Bahis, 329.

111

8. BÖLÜM

112

1. ANTİK ANADOLU’DA MADENCİLİĞİN YOĞUN OLARAK YAPILDIĞIBÖLGELER

1.1. KOLONİZASYON

Batı Anadolu’da kolonizasyona ilk girişen İonlar, Samoslular’dır. Samos’unDoğu Akdeniz ile MÖ 8. yüzyılın sonları ve 7. yüzyılın başlarında ilişki içinde olduğu,adada ortaya çıkarılan doğu kökenli tunç eserlerden anlaşılmaktadır. Bazı yerlitoplumların şiddetli direnişlerine karşın, İonia kolonizasyonu sürdü. Şarap, gümüş vetutsaklarıyla ünlü Thrakia’nın güney kıyılarında ve Kuzey Ege Bölgesi’nde Maroneia,Abdera ve Thasos (bugün Taşoz) gibi güçlü koloniler kuruldu.

Trapezos’ta kolonistler önceleri vahşi, kavgacı yerli halklardan Tibaren veMossynoiklerle çatışmakla birlikte, kente yerleşmeyi başardılar ve Anadolu’nun ünlümadenci halkı Halyblerle yaptıkları maden ticareti sayesinde kısa zamanda gelişmesağladılar.

Miletoslular doğu kıyılarındaki Kolkhis Bölgesi’nde Dioskurias ve Fasis, kuzeykıyılarında Olbia, Pantikapaion, batı kıyılarında ise İstros, Tomis, Apollonia Pontika veOdessos gibi ünlü koloni kentleri kurularak, MÖ 7. yüzyılın sonları ile 6. yüzyılınbaşlarında, buğday, keten, kenevir, bal, balmumu, büyükbaş hayvan, tuz, bakır, kurşunve ucuz insan gücü bakımından zengin olan tüm Karadeniz ticaretini ellerine geçirdiler.

Cebelitarık Boğazı’nı aşarak Atlas Okyanusu’na da çıkan Fokaialılar, öncedenSamoslu İonlar’ın ilişki kurduğu, gümüş madenleriyle ünlü ve olasılıkla Ege’yedışsatım yapılan kalay madeninin pazarlandığı Tartessos’a (bugün Cadiz yakını)ulaşarak burada ticaret yapma tekelini ellerine geçirdiler.

Aiol, İon ve Dor kentleri, Mısır ve Kuzey Karadeniz’den gelen buğdayınyanında, yine Karadeniz ülkelerinden tuzlu balık, bakır, kurşun, kırmızı aşı boyası,Trakya’dan gümüş, Kıbrıs’tan bakır, İspanya’dan gümüş, kalay, Lydia’dan altın,parfümeri ve deri, Atina ve bazı Yunanistan kentlerinden çömlek, Naksos ve Parosadalarından da mermer dışalımı yapıyorlardı.

Zenginliğe karşı doymak bilmez bir iştahı olan Histiaios, MÖ 513 yılındaki Persfetihlerinden sonra Atina tiranlarınca kullanılamaz duruma giren Trakya gümüşmadenlerini kendi adına işletmeyi planladı. Bu amacına ulaşmak için, Persimparatorundan, Makedonya’daki Strymon (bugün Struma) Irmağı’nın ağzı yakınında,Edon Traklar’ı bölgesindeki Myrkinos’ta bir kent kurma izni aldı. Ancak çokgeçmeden, taraftarı bile olsa, bir tiranın bu denli güçlenip zenginleşmesinin tehlikelerinisezen Darius, Histiaios’u başkenti Susa’daki sarayına danışman alarak, onu saf dışıetti400.

400 Sevin, 1982: 227–230.

113

1.2. AİOLİS

Aiolis bölgesi günümüzde İzmir ilinin kuzey kesimi ile Yunanistan’ın Midilliadasını kapsıyordu. Bölge adını, Küçük Asia’ya Kuzey Yunanistan’dan gelmiş veYunanca’nın farklı bir lehçesini konuşan Hint-Avrupalı göçmenlerden almıştır. Aiolis,doğuda Lydia, güneyde Ionia, kuzeyde de Mysia bölgeleriyle komşudur; batısı isetümüyle Ege denizi ile sınırlanmaktadır401.

1.2.1. Madencilik Kültürü

Gerisi dağlarla kaplı bereketli bir tarımsal kuşağı ellerine geçirmiş olan Aiollerdaha çok kendi içine kapanık bir yaşam sürdürdüler. Tarıma çok önem vermiş olan buhalkın geçiminde, Lesbos (Midilli) adasındaki şaraplarıyla ünlü Mytilene kenti dışında,ticaretin önemli bir yeri yoktu402.

Lesbos adasında grimsi bir mermer ve çeşitli yarı değerli taşlar vermiş veözellikle kuzey ucundaki tepelerde, demir ve kurşun çıkarılan maden ocaklarıbulunmuştur403.

Pyrrha Burnu’nun (Ionia’da, Miletos’la Maiandros Irmağının döküldüğü yer) vekörfezinin dışında terk edilmiş Kisth n [Adramytt nos Körfezi (Edremit Körfezi-İdaKörfezi de denir) ve Pyrrha’dan sonra Aiolis kıyısında bir liman kenti] kenti bulunur.Bunun yukarısında, daha içerlerde bakır madeni, Perperen (Aiolis kıyısında önemsizbir kent), Trarion (Aiolis kıyısında önemsiz bir yerleşim) ve bu ikisi gibi diğeryerleşimler de vardır404.

1.3. GALATIA

Küçük Asia’da MÖ III. yüzyıldan sonra ortaya çıkmış olan Galatia bölgesiPhrygia ve Kappadokia toprakları üzerinde kurulmuş olup, günümüzde yaklaşık olarakAnkara ve Kırıkkale illerinin tümünü, Çorum ve Amasya illerinin güney ve Yozgatilinin de kuzey kesimlerini kapsıyordu. Hint-Avrupalı olan Galatlar ya da Keltler, Ortave Batı Avrupa kökenli bir halktır MÖ III. yüzyılın ilk yarısı içlerine değin BüyükPhrygia ve Pontos Kappadokiası bölgelerinin toprakları üzerinde kurulmuş bulunanGalatia bölgesi genel olarak, kuzeydoğuda Paphlagonia, kuzeybatıda Bithynia, doğudaPontos, güneydoğuda Kappadokia, güneyde ve batıda da Phrygia Epiktetos bölgeleriylesınırlıdır. Ancak bölgenin kesin sınırlarını çizmek çok zordur; çünkü antik kaynaklarGalat boylarının yayılımını yansıtan bu sınırlar hakkında ayrıntılı bilgi vermezler405.

401 Sevin, 2007: 73–75.402 A.g.e. 80.403 Magie, 2002: 23.404 Strabon, 2005: 137.405 Sevin, 2007: 213–215.

114


Tunç çağı ve Hititler bahsinde bölge madencilik kültürü işlenmekle birlikte;bölgede yer alan Kapadokya maden (özellikle gümüş) bakımından zengindi vemadencilerinin üstün sanat yetenekleriyle de ünlüydü406. Gülek Boğazı dolaylarındakiMaden kazasında gümüş ocağı vardı; burası da Arkhelaos krallığının sınırları içindekalıyordu407. Arkhel os’un madencileri tarafından, Galatia’lıların ülkesi civarındakristal ve onyks plakaların bulunduğu söylenir. Ayrıca belirli bir yerde renk bakımındanfildişine benzeyen beyaz bir taş bulunur ve bundan küçük biley taşları ölçüsündeparçalar elde edilir ve bu parçalardan küçük hançerler için saplar yapılır. Başka biryerde de çok sayıda saydam taş parçası (Kuşkusuz bunlar lapis specularis veyapencerelerde kullanılan bir çeşit mikadır) bulunuyordu ve onlar bunu ihraçediyorlardı408.

1.4. IONIA

Ionia bölgesi günümüzde İzmir ve Aydın illerinin Ege denizi kıyısındaki tümbatı kesimi ile Yunanistan’ın Sakız ve Sisam adalarını kapsıyordu. Bölge adını, KüçükAsia’ya Ota Yunanistan’dan gelmiş ve Yunanca’nın farklı bir lehçesini konuşan Hint-Avrupalı göçmenlerden almıştır. Klasik Ionia genel olarak, doğuda Lydia, güneydeKaria, kuzeyde de Aiolis bölgeleriyle komşudur; batısı ise tümüyle Ege denizi ilesınırlanmaktadır409.


Dar bir kıyı şeridine sıkışmış olan Ionia bölgesi daha çok tarımsal ve hayvansalzenginliklere sahipti410.

Herodot’tan Phokaia’lıların (Foça) demir üzerine ant içtiklerini öğreniyoruz.“Phokaia’lılar ateşte kızdırılmış koskoca bir demir parçasını denize attılar, bu demirparçası su yüzüne çıkmadıkça Phokaia’ya dönmemek için ant içtiler411”.

Antik çağ Batı Anadolu’sunda maden işleme sanatı da gelişmiştir; çünküMitylene’de bezemeli iki ünlü gümüş içki kabı tipi yapılmıştır. Smyrna’da ise birkuyumcular ve gümüşçüler loncası, Thyateira ve Hierapolis (Pamukkale)’de de benzernitelikte bakırcı birlikleri vardı412. Bergama da gümüş endüstrisinin olası varlığınıbilmekteyiz413. Ephesos’ta gümüşçüler öylesine güçlü idiler ki, Aziz Paulos onlarındüşmanlığını kazanmasından dolayı hemen hemen yaşamını kaybedecek durumagelmişti414.

406 Diakov-Kovalev, 1987: 186.407 Lloyd, 2000: 239.408 Strabon, 2005: 12.409 Sevin, 2007: 81–83.410 A.g.e. 102.411 Herodotos, Klio, 165. Bahis, 2004: 71.412 Magie, 2002: 33.413 A.g.e. 113.414 A.g.e. 33.

115

1.5. KARİA

Karia bölgesi günümüzde Aydın ve Muğla illerinin büyük bir bölümü ile Denizliilinin batı uç kesimlerini kapsıyordu. Bölge, adını kökenleri henüz tam olaraksaptanamayan Karlar’dan almıştır. Karia genel olarak doğu ve güneydoğuda Phrygia veLykia, kuzeyde Lydia ve Ionia bölgeleriyle komşudur; batı ve güneyi ise tümüyle Egedenizi ile sınırlanmaktadır415.


Batıdaki çok girintili çıkıntılı kıyı şeridi ile doğudaki dağlık kesimden oluşanbölgenin eski çağlardaki ekonomisi büyük çapta tarım ve hayvancılığa dayanmaktaydı.Alabanda yöresinde, tahıl ilaçlamada kullanılan bir tür kükürt çıkarılmaktaydı (Plin.,N.H. XVIII 305). Zengin olmamakla birlikte, Alabanda ve Orthosia’da dağ kristaliyatakları da vardı (Plin., N.H. XXXVII 23)416.

Karia sahil bölgesinde maden ocakları da bulunuyordu. Kuzeyde Miletos’undoğusunda Latmos (Beşparmak) Dağı’nda demir vardı. Gerçekten dağın güneydoğuucuna yakın bir yerde eski bir maden ocağının izleri bugünde görülebilmektedir.Myndos (Gümüşlük)’un arkasındaki tepelerde, adını kentten alan uzun burnun ucundaönemli bir gümüş ocağı bulunuyordu.

Karia sahilinin yakınında zengin Kos (İstanköy) Adası yer almaktadır. Kos’taeski maden ocaklarının izleri vardır ve biraz bakır bulunmuştur417. Adanın endüstrileri,toprak ve bakır kapların üretimini kapsamıştır; daha MÖ 300 gibi erken bir tarihte,bakırcılar ve çömlekçiler, bir kurbandan özel pay alabilecek kadar önemli idiler418.Kibyra’lıların (Horzum) başka bir özelliği de, demir işçiliği ve kakmacılığındakiustalıklarıdır419.

1.6. MYSIA

Mysia bölgesi günümüzde yaklaşık olarak Balıkesir ilinin tümünü, Manisa ilininkuzey, İzmir ilinin kuzeybatı, Bursa ilinin güneybatı, Kütahya ilinin batı ve Çanakkaleilinin de doğu uç bölümünü kapsıyordu. Bölge adını Küçük Asia’ya Thrakia veBoğazlar üzerinden girmiş bir Thrak boyu olan Mysler’den almıştır420. Mysia genelolarak doğuda Phrygia, güneyde Aiolis ve Lydia, batıda Troas ve Ege denizi,kuzeydoğuda da Bithynia bölgeleriyle komşudur421.

415 Sevin, 2007: 105–108.416 A.g.e. 130–131.417 Magie, 2002: 118.418 A.g.e. 36–37.419 Strabon, 2005:182.420 Sevin, 2007: 43.421 A.g.e. 44.

116


Mysia’nın başlıca doğal zenginliği kereste ve madene dayanıyordu. Mysiabölgesinin maden zenginlikleri arasında Bergama’nın kuzeyindeki Perperene (İzmir-Bergama-Kozak bucağına bağlı Aşağıbey köyü yakınında) yöresindeki dağlardançıkarılan bakır önemli bir yer alıyordu. Strabon’a göre, Lydia kralları, Atarneus (İzmir-Çanakkale karayolunun doğusunda, Dikili kavşağı yakınında Kaletepe) ile Pergamonarasındaki bölgeden altın elde etmişlerdi. Prokonnesos (Balıkesir-Erdek bağlı Marmarabucağında köy. Marmara adası, Saraylar.) adası beyaz mermerleriyle ünlüydü (Str. 588;Plin., NH., V 151)422. Bununla beraber, madenler açısından daha önemli bir bölge İdaDağı’nın doğusundaki Mysia’nın kuzeybatı kesimi idi. Buradaki gümüş, Aisepos(Gönen Çayı)’un kaynaklarına yakın olan (adını madenden alan, Argyrion=Gümüş)Argyria’da (Çanakkale ili, Yenice ilçesine bağlı bucak. Pazarköy423) ve özellikle dahadoğuda, Tarsios (Çakıroba Çayı) ve Enbeilos diye değişik şekilde adlandırılmış olanırmağın yukarı vadisinde Perikharaxis’de (kurşunla birlikte) çıkarılmıştır424. Buradakiocaklar MÖ 133’ten Augustus zamanına değin olan Roma Dönemi sikkeleriningösterdiği gibi, Romalılar tarafından işletilmiştir. Ve olasıdır ki, bu ocaklar Pergamonkralları tarafından da kullanılmıştır. Kasaba, Kyzikos’tan Bergama’ya giden yollardanbiri üzerinde idi425.

Herodot’a göre, “Mysia’lılar kendi ülkelerinin başlıklarını giyiyorlardı, ellerindeküçük kalkanlar ve ateşte sertleştirilmiş demirden kargılar vardı426” ve ona göre “suverilmiş çelik en sert taştan daha sert olurdu427”. Ksenophon Anabasis’te Mysia’lılardan“Mysos adında bir Mysia’lı, yanına on Giritli alıp çalılık bir yerde kalarak, düşmandangizlenmek ister taklidi yaptı; ama tunçtan olan kalkanlarını zaman zaman çalılararasından ışıldatıyorlardı. Bu yüzden bu ışıltıları fark eden düşmanlar bir tuzaktankorkmaktaydılar428” şeklinde bahsetmektedir.

1.7. PAPHLAGONİA

Paphlagonia Karadeniz'in kıyısında, Pontus ve Bithynia arasında kalan birbölgedir. Bu bölge Antik çağda Anadolu’nun kuzeyinde yer alıyordu. DoğudaKızılırmak, batıda Sakarya Nehri, güneyde Frigya ve Galatya, kuzeyde ise Karadeniz ileçevriliydi. Strabon'a göre Parthenius nehri bölgenin batı sınırını çiziyordu, doğusundada Halys nehri vardı. Günümüzde Kastamonu, Sinop, Çankırı ve Karabük bu bölgedeyer alırken, Çorum, Bolu, Zonguldak ve Samsun illerinin bir bölümü bölgenin içindekalmaktadır429.

422 Sevin, 2007: 54–55.423 A.g.e. 253.424 Magie, 2002: 20–21.425 A.g.e. 94–95.426 Herodotos, Polymnia, 74. Bahis, 2004: 357.427 A.g.e. 141. Bahis, 374.428 Ksenophon, 1998: 152.429 http://tr.wikipedia.org/wiki/Paflagonya

http://tr.wikipedia.org/wiki/Karadeniz

http://tr.wikipedia.org/wiki/Pontus

http://tr.wikipedia.org/wiki/Bithynia

http://tr.wikipedia.org/wiki/Anadolu

http://tr.wikipedia.org/wiki/K%C4%B1z%C4%B1l%C4%B1rmak

http://tr.wikipedia.org/wiki/Sakarya_Nehri

http://tr.wikipedia.org/wiki/Frigya

http://tr.wikipedia.org/wiki/Galatya

http://tr.wikipedia.org/wiki/Karadeniz

http://tr.wikipedia.org/wiki/Strabo

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Parthenius&action=edit&redlink=1

http://tr.wikipedia.org/wiki/Halys

http://tr.wikipedia.org/wiki/Kastamonu

http://tr.wikipedia.org/wiki/Sinop

http://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87ank%C4%B1r%C4%B1

http://tr.wikipedia.org/wiki/Karab%C3%BCk

http://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87orum

http://tr.wikipedia.org/wiki/Bolu

http://tr.wikipedia.org/wiki/Zonguldak

http://tr.wikipedia.org/wiki/Samsun

117


Strabon’dan o dönemde Pontos hâkimiyetinde olduğunu anladığımız bu bölgedehakkında bazı bilgiler öğreniyoruz. “Bithynia’lı Nikom des’in kuvvetleriniMithridat s Eupator burada tamamen yok etti. Fakat bunu şahsen değil generallerivasıtasıyla yaptı. Nikom des birkaç kişiyle beraber anavatanına güvenle kaçıp oradandeniz yoluyla İtalya’ya gitmiş olmasına rağmen, Mithridat s işin peşini bırakmadı veilk hücumda yalnız Bithynia’yı almakla kalmayıp Karia ve Lykia’ya kadar Asia’yı elinegeçirdi. Ve burada yapılmış bir iskân olan Pomp iopolis (Damastis bölgesinde biryerleşim) kent olarak ilan edildi430. Bu kentteki Sandarakurgion (Kırmızı Zırnık Dağı)Dağı Pim lisa’dan uzak değildir ve şimdi harabe halindeki bu kralî kaleden ötürüırmağın her iki yanındaki ülkeye Pim lis n denmektedir. Sandarakurgion Dağı’nın,yapılan madencilikten dolayı içi boşaltılmıştır, çünkü işçiler altında büyük oyuklaraçmışlardır. Maden, vergi mültezimleri tarafından işletilmekteydi ve burada suçlarındanötürü pazarda satılan tutsakları madenci olarak kullanmaktaydılar; çünkü işinzahmetinden başka, madendeki havanın ve cevherin berbat kokusundan ötürü buradaçalışmanın hem öldürücü ve hem de dayanılmaz olduğunu söylerler; öyle ki, işçiler kısasürede ölmeye mahkûmdur. Bundan başka, sayıları iki yüzden fazla olmayan işçilerdevamlı hastalık ve ölümle telef olduğundan, ocak yararlanılmaya elverişli olmamaktave dolayısıyla çoğu zaman çalıştırılmamaktaydı. Pontos üzerine bu kadar yeter431”.Maden Mühendisi Urungu Erdal ÖZER’e göre; “Strabon’un bugünkü Kastamonu'yabağlı Taşköprü (Pompeiopolis) ve çevresini anlatırken değindiği Sandarakurgion Dağı,Küre Dağlarıdır (Önder Bilgi’ye göre İnegöl Dağı432, Adnan Pekman’a göre KırmızıZırnık Dağı’dır433). Yakın madencilik tarihimizde Zonguldak, Soma ve diğer kömürveya maden havzalarında ilk olarak mahkûmların madenci olarak çalıştırıldığını veyaşam koşullarının Strabon'un anlattıklarına benzer olduğunu biliyoruz. Ayrıca Strabonbize, 8 Eylül 2004 tarihinde, ocaktaki yangından çıkan zehirli gaz nedeniyle 19madencinin şehit olmasıyla sonuçlanan Küre maden yangını hatırlatarak Antik Çağdanberi madencilik alanında çok şeylerin değişmediğini düşündürüyor434”.

1.8. PONTOS (PONTUS)

Pontos konusunda önemli bir yanılgı, Pontos ve Pontosluların kelimesinin birırk olarak algılanması yönündedir. Hâlbuki Pontos (Pontus) ya da Pont Euxim eskiYunanlıların Karadeniz’e verdiği isimdir, deniz anlamına gelir. Samsun, Ordu veTrabzon yöresinde MÖ 301 yılında Pers (İran) kökenli Mithridates sülalesi tarafındanPontus (Karadeniz) Krallığı kurulur. İki buçuk asır süren krallık döneminde sınırlar Egeadalarına kadar uzanır. Yunan tarihçileri ise Pontos devletini bir Yunanlı prensesinPontos sarayına gelin olarak gelmesiyle (4. Mithridates’in karısı) başlatırlar ve Pontoskrallığını Helen kültürünün bir parçası sayarlar. Oysa Pontos olarak adlandırılanKaradeniz Krallığının yöneticileri İran asıllı, yönetileni ise Anadolu halklarıdır435.

430 Strabon, 2005: 52.431 A.g.e. (2005) 53.432 Bilgi, 2001: 14.433 Strabon, 2005: 53.434 http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/ Madencilik Bülteni Kültür-Sanat, Aralık 2005 Sayfa:49435 http://besik.blogcu.com/pontos-gercegi-1

118


Pontos Krallığı toprakları daha 1. Farnakes (MÖ 185–169) zamanında Kerasus’a(Giresun) kadar genişletilmiştir. Mithradates ise bu dönemde krallığın sınırlarını kıyıdaTrapezos’a kadar genişletmişti. Ayrıca iç kısımda da geniş topraklara sahip olmuştu. Budağlık bölgede bulunan zengin demir ve gümüş madenleri onun projelerinigerçekleştirmesine yarayacaktı. O, bu yüksek dağlar üzerinde inşa ettirdiği 75 kaleniniçinde hazinelerini saklamaktaydı. Kral kısa bir süre sınırını Kolkhis ve Fasis’e kadargenişletti436.

Ksenophon’dan bölge hakkında “Mossynoik’ler demir baltalar taşıyorlardı(mossynoik’ler, ahşap kalelerde yaşıyorlardı ve Kolkh’ların batısındabulunuyorlardı)437” (Res. 28). Yunanlılar gerek dost gerek düşman Mossynoik’lerinülkesinde sekiz gün yürüdükten sonra, Khalyb’ler ülkesine vardılar. Fazla kalabalık birhalk olmayan Khalyb’ler, Mossynoik’lerin boyunduruğu altında yaşıyor, özellikle demirişçiliğiyle geçiniyorlardı. Ordan Tibarenlerin ülkesine vardılar. Tibaren’lerin ülkesi çokdaha düzdü ve deniz kıyısındaki şehirleri daha az tahkim edilmişti. Buradan iki günlükbir yürüyüşten sonra Tibaren’lerin topraklarındaki Sinope kolonisi Kotyora’yavarıldı438” bilgisini almaktayız.

Strabon ise bizi “Bugünkü Khaldai kavmine eskiden Khalybes denirdi; veülkelerinin tam karşısında Pharnakia kurulmuştur. Bu denizlerde yapılan palamut avı,doğanın sağladığı bir avantajdır. Bu balık ilk defa burada yakalanmıştır. Karadamadenler vardır, daha eski devirlerde gümüş madenleri de olduğu halde, bugün sadecedemir madeni kalmıştır. Bu bölgedeki kıyı olağanüstü dardır, zira orman ve madenlerledolu olan dağlar bunun hemen üstündedir ve kıyının çoğu işlenmiştir. Böylece,madencilere hayatlarını kazanabilmeleri için madenler ve denizle meşgul olanların dageçimlerini sağlayabilmeleri için balıkçılık, özellikle palamut ve yunus avı kalır439”şeklinde bilgilendirmektedir.

Maden Mühendisi Urungu Erdal ÖZER’e göre; “Günümüzde bakır, kurşun,çinko, gümüş ve altın yatakları bakımından zengin bölge olan ve Strabon'un Khalybe,Alybes ya da Halizonia olarak söz ettiği bugünkü Gümüşhane, Bayburt, Ordu veTirebolu, Trabzon illerini kapsayan bölge için gümüş ve demir madenlerinden sözedilmektedir. Gümüşhane'nin eski adının Argyropolis yani “Gümüşşehri” olduğu veantik çağlarda bu bölgede madencilik yapıldığı bilinmektedir. Bu bölgede yaşayanKhalyb'lerin başka kaynaklarda gümüşü çıkaran, demiri keşfeden, madencilik vemetalurji'yi bilen bir kabile olduğu; “ Khalybler Moissoniklerin boyunduruğu altındayaşıyor, özellikle demir işçiliği ile geçiniyorlardı.” şeklinde söz edilen Ksenophon'unAnabasis adlı eserinde ve Odios'la Epistrophos komuta eder Alizonlara, ta uzaklardangelirler gümüşün yurdu Alybe'den dizeleriyle Homeros'un İlyada adlı eserinde bu görüşdesteklenmiştir440”.

436 Özsait, 1982: 361.437 Ksenophon, 1998: 157.438 A.g.e. 161.439 Strabon, 2005: 29.440 http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/(Madencilik Bülteni Kültür-Sanat Aralık 2005 Sayfa:48)

119

Kaberia (Pontos’ta Eupatoria kentinin güneyinde bir kent), Magnopolis’ten(Eupatoria) aşağı yukarı yüz elli stadion (1 stadion 600 ayak ya da 30 stadion 5,5 km)daha güneyde Paryadros (Pontos’un doğusunda bir dağ) Dağlarının hemen eteklerindekurulmuştur. Amaseia (Amasya) da Magnopolis’ten batıya doğru aynı uzaklıktadır.Kaberia’da Mithridat s’in sarayı ve ayrıca bir su değirmeni ve hayvanat bahçeleri vebunun yakınında av sahaları ve madenler vardır441.

Poseid nios, Iberia (Kaukasos ‘Kafkas’ Dağları’nın güneyinde bir ülke)’da kilebenzer bir topraktan, kalıp halinde tuğlalar gördüğünü (Olasılıkla pomza taşı), bununlagümüş temizlendiğini ve bunların su üzerinde yüzdüklerini söyler442.

Mithylene’de bulunan Roma Konsülü Manius Aquilius’u kent halkı,Mithradates’e teslim etti. Mithradates Bergama’ya geldiğinde para ve servete doymakbilmeyen bu konsülün boğazına eritilmiş altın akıttırdı443 (Appianos, Mithr. 20,21).Pompeius, MÖ 65 yılının baharında geri dönüp biraz gecikmiş olan bir işe,Mithridates’e olan bağlılıklarını sürdürmekte olan Pontos kalelerini ele geçirmeyebaşladı. Bunlar arasında adı Taulara olan yerde (şimdi Sivas diye düşünülüyor), kralınhazine dairelerinden en zengini vardı. Bu kalede kapların, ev eşyasının, değerli taşlarlasüslü, altın kakmalı at koşumlarının saklandığı öyle büyük bir depo buldu ki, bunlarınhepsini taşıyıp çıkarması tam bir ay sürdü444.

1.9. THRAKIA

Thrakia bölgesi geniş anlamıyla doğuda Karadeniz’den batıda Vardar ırmağına,kuzeyde Tuna’dan güneyde Ege denizine değin uzanan geniş bir alana yayılıyordu.Tükiye Trakya’sı ise günümüzde Edirne, Tekirdağ ve Kırklareli illerinin tümünü,İstanbul ilinin tüm Avrupa yakasını; Çanakkale ilinin de Gelibolu Yarımadası’ndakibölümünü kapsıyordu. Bölge adını Hint-Avrupa kökenli Thraklar’dan almıştır445.Belirtilmiş olduğu üzere, son derece geniş bir alana yayılmış olan Thrakia doğudaPontos Euksinos (Karadeniz), Bosporos Thrakios (İstanbul Boğazı) ve Propontis(Marmara denizi), kuzeyde ve batıda Istros (Tuna) ve Aksios (Vardar) ırmakları,güneyde de Ege denizi ve Hellespontos (Çanakkale Boğazı) ile sınırlıdır. Ancakkuzeydeki sınırın zaman zaman da Haimos yani Balkan dağları; batı sınırının iseStrymon (Struma) ırmağı tarafından çizildiği kabul edilmiştir446.

441 Strabon, 2005: 42.442 A.g.e. 151–152.443 Sevin, 1982: 304.444 Lloyd, 2000: 214.445 Sevin, 2007: 15.446 A.g.e. 18.

120


Thrakia özellikle değerli madenler ve ayrıca demir ve bakır bakımından zenginbir bölgeydi. Altın ve gümüş Makedonia’daki Pangaion dağında, güneyde Egedenizinde bir ada olan Thasos’ta (Taşoz) ve yine Makedonia’daki Bermion dağındaüretilmekteydi (Str. 680). Hiçbir antik kaynak tarafından doğrulanmamakla beraber,Plinius (N. H. XXXIII 66), Hebros (Meriç) ırmağının alüvyonlarından altın eldeedildiğini yazar. Istrancalar kurşun ve çinko madenlerine sahipti. Ayrıca, Hebros gibibazı ırmakların alüvyonlarında altın tozu elde ediliyordu447.

Herodot’tan bölge hakkında “Megabazos, Histiaios’un neler yaptığınıöğrenmişti; onun için Paionia’lılarla birlikte Sardes’e gelir gelmez Dareios’a şunlarısöyledi: “Ey kral sen ne yapıyorsun? Böyle kurnaz ve becerikli bir Yunanlıya Trakya’dakent kurmak için izin verilir mi? Orada orman çok, gemi ve kürek yapmak için istediğikadar ağaç bulabilir, gümüş madenleri ve gerek Yunanlı, gerek Barbar, kalabalık birhalk yığını var, ki eğer başlarına geçecek biri çıksa, gece gündüz demez her dediğiniyaparlar448” ve “Sophanes, Daton (Trakya kenti) da Edonis’lilerle, altın madenleri içinçarpışırken düşmüştür449” bilgisini almaktayız.

Doğu Trakya (Türkiye Trakyası) tümülüsleri metalürjisini incelediğimizde,Trakya tümülüsleri buluntuları büyük bir çoğunlukla kazılar sonucunda kazanılmıştoplu buluntu gruplarıdır. Tümülüs toplu buluntuları içinde özellikle maden kaplarınayrı bir yeri vardır. Çünkü maden eserlerin daha antik çağdan itibaren maden değeridolayısıyla eritilip yeniden kullanılması birçok gümüş ve bronz kabın kaybolmasına yolaçmıştır. Bu nedenle bugün tanınan malzemelerin çoğunluğu Vezüv şehirleri dışında,yerleşme yerlerinden değil, fakat mezarlarda bulunmuştur. Doğu Trakya tümülüslerimaden eserleri, maden cinsine göre altın, gümüş, bronz, demir ve kurşun olmak üzereayrılmış, bronz ve gümüş eserlerde ağırlığını bulmuştur. Bu durumda öncelikle bronz vegümüş eserlere yönelerek, her bir parçanın analojileri ile birlikte değerlendirilmesisonucunda bu tiplerin Roma dünyası içinde, gerek eyaletlerde gerekse ticari ilişkilerdolayısıyla İskandinav ülkelerinden Rusya’nın güneyine ve Karadeniz kıyıları boyuncaKafkaslara kadar yayıldığı anlaşılmıştır450.

Vize B eserlerinin basit nitelikte olmasına karşın o devrin tiplerini vemodellerini tanıyan bir taşra atölyesinde yapıldıkları sonucuna varılmıştır. Bu özellikleriVize B mezarından çıkan bronz eserlerden de saptamak mümkün olmuştur451. DoğuTrakya tümülüsleri maden eserlerinin üretim merkezleri aranırken Marmara kıyısındakiKyzikos’a da işaret etmek gerekir. Kyzikos’un değerli madenleri işleyen ustalarınbulunduğu bir merkez olduğu ve bu ustaların çevredeki memleketlerden aldıklarısiparişler üzerine çalıştıkları ileri sürülmüştür452.

447 Sevin, 2007: 26.448 Herodotos, Terpsikhore, 23. Bahis, 2004: 263.449 A.g.e. Kalliope, 75. Bahis, 471.450 Onurkan, 1988: IX.451 A.g.e. 24.452 A.g.e. 38.

121

Antik çağın metal kapları içinde en fazla sayıda bulunan grubu maşrapalarmeydana getirir453. Vize ve Augsburg (eski adı: Augusta Vindelicum) zırhlarının aynıatölyede ve hatta aynı usta tarafından yapılmış olduğunu gösteren önemli ipuçlarıvardır454. İmparatorluk devri başında Güney İtalya’nın başta Capua olmak üzere metalkap üretiminde önemli rol oynadığı bilinmektedir. Klasik çağlara kadar geri giden uzunbir geleneğin sonucu olan Capua bronz endüstrisi antik yazarlarca övülmüştür. (Plin.,NH 34.95). MS 1. yüzyıl ortalarından itibaren eyalet merkezlerinin kendi ihtiyaçlarınıkarşılayacak derecede üretime geçmeleri, Capua bronz endüstrisinin gerilemesine nedenolmuştur. Trakya’da, İtalya maden endüstrisinin gerilemesi ile MS 1. yüzyıl sonundanitibaren yerli işyerlerinin daha geniş ölçüde çalışmaya giriştiği bir devrenin başladığıdüşünülmelidir455.

1.10. TROAS

Troas bölgesi günümüzde Çanakkale ilinin –doğu uç kesimi dışında- hemenhemen tümünü; bir başka deyişle Biga yarımadasını kapsıyordu. Adını bölgenin ve hattaEskiçağ’ın en ünlü kentlerinden sayılan Troia’dan almıştır456. Etnik ve siyasi bir kavramifade etmeyen Troas genel olarak, doğuda Mysia, batı ve güneyde Ege denizi, kuzeydende Hellespontos (Çanakkale Boğazı) ve Propontis (Marmara denizi) ile kuşatılmaktadır.Günümüzde Çanakkale Yarımadası (Biga) adını taşıyan bu bölge genel olarak Aisepos(Gönen) çayının Propontis’e döküldüğü yerden, güneybatıda İda (Kaz) dağına doğruçekilecek bir çizginin batısında kalan kesimdir; ancak bu çizginin tam sağlıklı birbelirleyici olduğu da savunulamaz457.


Troas bölgesinin başlıca zenginlikleri, Mysia’daki gibi, orman ürünleri vemadene dayanıyordu. Bölgenin başlıca maden zenginlikleri arasında altın ve gümüşbaşta geliyordu. Lampsakos (Çanakkale-Lâpseki.) yakınında ve Abydos’un (ÇanakkaleBoğazı’nın Anadolu yakasında, Çanakkale’nin 6 km kuzeyinde, Nara burnu)güneydoğusundaki Astyra (Mysia’ya bağlı Adramyttion=Edremit-Burhaniye yakınındabir köy) ya da Kremaste’de çıkarılan altının verimi Strabon’un (591, 603, 680)zamanında oldukça düşmüştü458. Bu ifade Strabon’da “Astyra, Abydos’lularıntopraklarının üst kısmında, Tr ia Bölgesi’ndedir. Yıkıntı halinde olan bu kent şimdiAbydos’lulara aittir; fakat daha önceleri bağımsızdı ve altın madenleri vardı. Bumadenler halen, tıpkı Pakt los Irmağı’na bitişik olan Tm los Dağı’ndakiler gibikullanılmaktan ötürü fakirleşmiştir. Abydos’tan Ais pos’a uzaklığın yedi yüz stadionolduğu söylenir fakat düz seyirle daha kısadır459” şeklinde geçmektedir. Bu ocakları,

453 Onurkan, 1988: 47.454 A.g.e. 100.455 A.g.e. 109–110.456 Sevin, 2007: 57.457 A.g.e. 58.458 A.g.e. 71.459 Strabon, 2005: 110.

122

Ksenophon, Hell. IV 8,37’de Kremaste’ye ve Strabon XIII s. 591 ve XIV s. 680’deAstyra’ya yerleştirmektedir. Bu civarda, modern zamanlarda tekrardan açılmış olan eskialtın ocaklarının kalıntıları vardır; fakat Strabon’da bahsedilen bu ocakların, kendizamanındaki tükenip bitirildiği yolundaki ifadenin doğruluğu, yakın zamanlardayeniden açılan bu ocakların başarısızlığa uğramasıyla kanıtlanmış görünüyor460.

Bakır Orta Troas yöresinden çıkarılıyordu. Nitekim Hellespontos’a girişteSigeion (Yenişehir) kentinde bir bakır işçileri loncası kurulmuştu.

İda Dağı’nın batısındaki Andeira’da bol miktarda çinko vardı. Strabon bumadeni şöyle anlatır: “Sk psis’ten sonra Andeira, Pioniai ve Gargara topraklarınagelinir. Burada Andeira civarında yandığı zaman demirleşen ve sonra bir cins topraklafırında ısıtılınca yalancı gümüş (çinko) elde edilen bir taş vardır ve buna bakır katarak,bazılarınca “dağ bakırı (Latince’si orichalcum)” denen karışım elde edilir. Buraları,Assos dolaylarıyla birlikte Leleg’lerin işgal ettiği yerlerdir461”. Bu maden cevheri (buaçıkça çinko sülfit idi) yakıldığı zaman demir olmuş ve sonra bu cevher belli bir türtoprakla ısıtıldığı zaman pirinç (orichalcum) yapmak için bakırla karıştırılan “sahtegümüş”e dönüşmüştür. Maden, hem Troas’ın orta kesiminden hem de Adramyttion’dangelen kısa bir yolun yakınında Bergama’nın kuzeyindeki dağlardan çıkarılmıştır462. Bucivardaki (Skamandros’un güneyinde ve Kebren’in doğusundaki dağlarda) eskiocakların kalıntılarına J.T. Clarke, AJA IV (1888), s. 317, not 76’da değinilmiş, fakatüretilen madenin cinsi belirtilmemiştir. Strabon’daki çinkonun eritilmesi işlemiyle ilgilianlatımın doğruluğu ve gerçekte, eskilerin metalik çinko ile tanışıklığı sık sıksorgulanmıştır; bununla beraber Strabon’un anlattığı gibi, maden filizininyakılmasından demir oksit yanında (İda dağı’ndaki demir için bak. Diodorus XVII 7,5)çinko oksit verdiği ve çinko oksidin bir pota içerisinde birlikte ısıtılmış olduğu belirli“maddenin” olasılıkla linyit kömürü olduğu gösterilmiştir; kuşkusuz sıvı halinegetirilmiş madenin çoğu, hava ile temas edince, tekrar çinko oksit olacaksa da, işlembelirli bir miktar metalik çinko (“sahte gümüş”) verecektir. Şimdi Balya Maden’dekullanılan linyit kömürü, Kara Dere’nin (Koca Çay) bir kolu olan Orhanlar Çayıkenarındaki Mancılık’ta bulunmaktadır. Tutya taşı şeklindeki çinko, Philippsontarafından Argyria ve Perikharaxis’deki eski ocaklarda bulunmuştur463. İda Dağı’nınkuzeyinde Kilise Alan’daki “eski çalışmaların tortularını” içeren bakır curufları,Kisthene’nin gerisinde içerilerde bulunan bir maden ocağı bulunmasına karşın,Mysia’nın doğu sınırı yakınında Harmancık çevresindeki bölgede bulunan değerli krombirikintileri herhalde yörenin eski yerleşikleri tarafından bilinmemiştir464. MadenMühendisi Urungu Erdal ÖZER “Kazdağları'nı anlatan Strabon ilginç bir madenden sözetmekle birlikte, Skepsis'in Bayramiç yakınlarında olduğu biliniyor ve buraya aitgünümüzde Bayramiç-Kuştepe sahasında % 11.72 Zn (çinko) ve % 0.97 Pb (kurşun), %0.49 Cu (bakır) tenörlü, önceki yıllarda işletilen yatakta 15.500 ton tüvenan cevherolduğu MTA'nın rezerv kayıtlarında vardır465” bilgisini vermektedir.

460 Magie, 2002: 94.461 Strabon, 2005: 143.462 D. Magie, 2002: 20–21.463 A.g.e. 95.464 A.g.e. 96.465 http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/

123

Yine Strabon bölge hakkında “Ais pos’un sağ tarafında, Polikhna’ylaPalaisk psis arasında bulunan Nea K m ve Argyria’ya (Gümüşkent) gelinir. Bu dagene “Gümüşün doğum yeri neresidir?” sözünü doğrulamak amacıyla aynı varsayımıdesteklemek için uydurulmuş bir isimdir. Alyb veya Alop ya da her ne şekildeyazılıyorsa bu kentler nerededir? Bu kadar cesaretle yapılan atılımdan sonra, keşke buinsanlar yüzlerini kızartıp bu işi yarıda ve başkalarına bırakacaklarına bunları dauydursalardı. Böyle şeyler bu tip itirazlara daima açıktır fakat diğer konularda ya daçoğunda bu bölgeyi tanıyan, oranın yerlisi olan, Hom ros’un kırktan biraz daha fazlasatırı, yani Tr ia’lıların kataloğu için (Burada Tr ia Savaşı’na katılan ülkeler veönderlerinin adları verilmiştir) altmış kitaplık yorum yazacak kadar bir konuyu bilen birkişi olarak Sk psis’li D m trios’a kulak vermek zorunda olduğumuzu kuşkusuzkabul ederim466” ifadelerini kullanmaktadır.

Bölgenin güneyindeki Assos’ta ise lahit yapımında kullanıldığı için sarkophagosdenen bir bazalt türü işletilmekte; ayrıca sarı renkli kuvarsları ile de tanınmaktaydı(Plin. N.H. XXXVII 105)467.

466 Strabon, (2005) 131–132.467 Sevin, 2007: 71.

124

SONUÇ

Gördüğümüz üzere Anadolu birçok alanda olduğu gibi madencilik kültürüaçısından da yaptığı keşiflerle dünya kültür tarihine yön vermiştir.

Neolitik dönemde Çayönü’nde madenciliğin sanılandan çok önce başladığı,insanların kilden çanak çömlek yapımını bulmadan önce, bakır gibi madenleri ısıtarakbiçimlendirdiklerinin anlaşılması ile ortaya çıkmıştır. Bakır önce ısıtılıp dövülerek levhahaline getirilmiş ve daha sonra olasılıkla kemikten bir sapın çevresinde döndürülerekbız, iğne, boncuk gibi biçimlere sokulmuş, en sonunda da yeniden dövülerek yapımizleri giderilmeye çalışılmıştır. Bu teknolojik açıdan pyrometallürji olarak kabuledilmektedir. Çayönü insanlarının ısı ile deneyler yaptığı, maden ve kireçbuluntularından anlaşılmaktadır. Maden işçiliğinin ilk örnekleri de Çatalhöyük’te ortayaçıkarılmıştır. Kurşun ve bakırdan yapılmış bazı boncuk ve iğne gibi küçük eşyalarmetalürjinin ilk örnekleridir. Diğer yandan Çatalhöyük’teki duvar resimlerini yapmakiçin kullanılan boyaların üretilmesinde de çeşitli minerallerin gerekli olduğudüşünülürse, Neolitik çağda dahi insanların bazı madenleri işleyebilme düzeyineeriştiklerini söylemek mümkündür. Yine Aşıklıhöyük’teki dövülerek ince bir levhahaline getirildikten sonra bükülüp yuvarlatılmış bakır boncuklar madencilikteki ilkadımları temsil etmektedir.

Döküm tekniği ile iki ayrı maden filizinin birlikte eritilerek kullanılışı KalkolitikÇağ’ın ortaya koyduğu yenilikler arasındadır. Başlangıçta doğal halde ele geçirilen altınve bakıra tıpkı taş aletlerde olduğu gibi çekiç darbeleriyle şekil verilirdi. Bu teknikle,ince plakalar haline getirilen madenden takı ve süs eşyası yapılmaya başlandı. Madeningerçek yapısı sonra anlaşıldı ve yüksek ısıda eridiği keşfedildi. İnsanlar, dağlarda taş vetoprakla karışık bulunan maden filizlerini yüksek bir ateşle eritmişler; elde edilen kızgınmadeni, istediği aleti elde etmek amacıyla taştan yaptığı kalıba dökmüşlerdir. Kalkolitikdönem için bu büyük bir başarı sayılmıştır. I. Can Hasan’da bulunan som bakırdan sapdelikli topuz türünün en erken örneğidir. Yümüktepe’de bulunan ağız kısmı değişikmetalden yapılmış, saf bakırdan bir keski Anadolu’daki döküm teknolojisiyle üretilmişen eski metal alettir. Anadolu’da “ekstratif” madenciliğin başlangıcı ve maden dökümtekniğinin görülmesi ilk defa Mersin Yümüktepe’de söz konusudur. XVI. kültürtabakası maden buluntuları dünyanın ilk aletlerini oluşturmakta ve böylece madeningünlük yaşama girdiğini belgelemektedirler.

Tunç çağı, önceki çağların tarım, dokumacılık, çömlekçilik vb. buluşlarına, dahaetkili silahların üretilmesini, daha ince süs eşyalarının yapılmasını olanaklı kılan bakır-arsen ya da bakır-kalay alaşımı yani tuncu ekleyerek karşımıza çıkmaktadır.

Antik Anadolu madenciliği ise bu ilkleri özümseyerek yola çıkmış ve kendinigeliştirerek zirveye ulaşmış bir yaşam biçimi, bir felsefe, bir yol haritasıdır.

125

KAYNAKÇA

Akurgal, Ekrem. (2000). Anadolu Uygarlıkları. (7. Baskı). İstanbul: Net TuristikYayınları.

Arsebük, Güven., Çambel, Halet. ve Kantman, Sönmez. (2007). Çok Dilli ArkeolojiTerimleri Sözlüğü. (1. Baskı). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.

Başaran, Cevat. (1998). Arkeolojiye Giriş. (1. Baskı). Erzurum: AkademikAraştırmalar.

Bean, George E. (1999). Eskiçağda Güney Kıyılar.(2. Baskı).İstanbul:Arion Yayınevi.

Belli, Oktay. (1982). Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi. Anadolu Uygarlıkları.(1. Baskı). İstanbul: Görsel Yayınlar.

Belli, Oktay. (2004). Anadolu’da Kalay ve Bronz’un Tarihçesi. İstanbul: Suna-İnanKıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Yayınları.

Bilgi, Önder. (2001). Protohistorik Çağ’da Orta Karadeniz Bölgesi Madencileri. (1.Baskı). İstanbul: Task Vakfı Yayınları.

Bilgiç, E. (1940-1941). Asurca Vesikalara Göre Etilerden Önce Anadolu’da MadenEkonomisi. Sümeroloji Araştırmaları. Ankara: TTK Yayınları.

Blunt, A. W. F. (1984). Batı Uygarlığının Temelleri. (3. Baskı). (Çeviren: MüzehherErim). İstanbul: Acar Matbaacılık.

Can, Şefik. Klasik Yunan Mitolojisi. (4.Baskı). İstanbul: İnkılâp Kitabevi.

Carradice, Ian. ve Price, Martin. (2001). Hellen Dünyasında Sikke. (1. Baskı).(Çeviren: Oğuz Tekin). İstanbul: Homer Kitabevi.

Diakov, V. ve Kovalev, S. (1987). İlk Çağ Tarihi. (1. Baskı). (Çeviren: Özdemir İnce).Ankara: V. Yayınları.

Dinçol, A. M. (1982). Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi. Anadolu Uygarlıkları.(1. Baskı). (11–138). İstanbul: Görsel Yayınlar.

Finley, M. I. (2007). Antik Çağ Ekonomisi. (1. Baskı). (Çeviren: Hatice PalazErdemir). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.

Forbes, R. J. (1964). Studies in Ancient Technology, Vol. IX. Leiden.

Healy, J. F. (1978). Mining and Metallurgy in the Greek and Roman World.London: Thames and Hudson.

126

Herodotos. (2004). Herodot Tarihi. (2. Baskı). (Çeviren: Müntekim Ökmen). İstanbul:Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.

Homeros. (2005). İlyada. (19.Baskı). (Çevirenler: Azra Erhat ve A. Kadir). İstanbul:Can Yayınları.

Homeros. (2004). Odysseia. (15.Baskı). (Çevirenler: Azra Erhat ve A. Kadir). İstanbul:Can Yayınları.

Howgego, Christopher. (1998). Sikkelerin Işığında Eskiçağ Tarihi. (1. Baskı).(Çeviren: Oğuz Tekin). İstanbul: Homer Kitabevi.

Kaptan, E. (1979–1980) Türkiye Madencilik Tarihine Ait Tokat BölgesiniKapsayan Yeni Buluntular, Ankara: MTAED Yay.

Kınal, F. (1983). Eski Mezopotamya Tarihi. Ankara: AÜDTCFY No:337

Kretzschmer, Fritz. (2000). Antik Roma’da Mimarlık ve Mühendislik. (1.Baskı).(Çeviren: Z. Zühre İlkgelen). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.

Ksenophon. (1998). Anabasis. (2. Baskı). (Çeviren: Tanju Gökçöl). İstanbul: SosyalYayınlar.

Lloyd, Seton. (2000). Türkiye’nin Tarihi. (12. Baskı). (Çeviren: Ender Varinlioğlu).Ankara: Tübitak Popüler Bilim Kitapları.

Magie, David. (2002). Anadolu’da Romalılar 2 (1. Baskı). (Çeviren: Nezih Başgelenve Ömer Çapar). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.

Mansel, Arif Müfid. (1999). Ege ve Yunan Tarihi. (7. Baskı). Ankara: Türk TarihKurumu Yayınları.

Muhly, J. D. (1995). Mining and Metalwork in Ancient Western Asia, Civilizationsof the Ancient Near East, Vol 3, New York.

Naumann, Rudolf. (1998). Eski Anadolu Mimarlığı. (Çeviren: Beral Madra). (4.Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Onurkan, Somay. (1988). Doğu Trakya Tümülüsleri Maden Eserleri. Ankara: TürkTarih Kurumu Yayınları.

Özbal, Hadi. (2005). MÖ 3. Binyılda Anadolu’da Bronz (1. Baskı) Ankara: TürkiyeBilimler Akademisi Yayınları.

Özsait, Mehmet. (1982). Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi. AnadoluUygarlıkları. (1. Baskı). (333-416)İstanbul: Görsel Yayınlar.

Saltuk, Secda. (1997). Arkeoloji Sözlüğü. (3.Baskı). İstanbul: İnkılâp Kitapevi.

127

Savaş, Özkan Savaş. (2006). Çivi Yazılı Belgeler Işığında Anadolu’da (MÖ 2. BinYılında) Madencilik ve Maden Kullanımı (1. Baskı). Ankara: Türk Tarih KurumuYayınları.

Sevin, Veli. (1982). Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi. Anadolu Uygarlıkları. (1.Baskı). (139-332) İstanbul: Görsel Yayınlar.

Sevin, Veli. (2003). Anadolu Arkeolojisi. (3. Baskı). İstanbul: Der Yayınları.

Sevin, Veli. (2007). Anadolu’nun Tarihi Coğafyası I (2. Baskı). Ankara: Türk TarihKurumu Yayınları.

Strabon. (2005). Geographika XII-XIII-XIV (5. Baskı). (Çeviren: Adnan Pekman).İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.

Şenel, Alâeddin. (1995). İlkel Topluluktan Uygar Topluma (4. Baskı). Ankara: Bilimve Sanat Yayınları.

Wycherley, R. E. (1993). Antik Çağda Kentler Nasıl Kuruldu. (3. Baskı).(Çevirenler: Nezih Başgelen ve Nur Nirven). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.

Yalçın, Ü. (2000). Frühchalkolitische Metallfunde von Mersin-Yumuktepe: Beginnder Extraktiven Metallurgie?. Ankara:Türkiye Bilimler Akademisi ArkeolojiDergisi3.

Yalçın, Ü. (2004). Anadolu, Dökümün Beşiği. Eski Çağ Demir Teknolojisi. İstanbul:Döktaş Yayınları.

Yener, K. A. (1995). Swords, Armor and Figürines. Biblical Archeologist. NewHaven, Conn. 58/2, Yener, K.A. (2000). The Domestication of Metals. The Rise of Complex MetalIndustries in Anatolia. Leiden-Boston-Köln.

Yıldırım, Recep. (2004). Uygarlık Tarihine Giriş/İlkçağ Tarih ve Uygarlıkları. (2.Baskı). Ankara: Asil Yayıncılık.

http://besik.blogcu.com/pontos-gercegi-1http://hellenica.de.http://www.jmo.org.tr/resimler/ekler/http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/ (Madencilik Bülteni Kültür Sanat Aralık 2005Sayfa: 48)http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/ (Madencilik Bülteni Kültür-Sanat, Aralık 2005Sayfa: 49)http://www.webhatti.com/cografya/64878-turkiyede-demir-yataklari.htmlhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Demirhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Paflagonya

http://besik.blogcu.com/pontos-gercegi-1

http://www.jmo.org.tr/resimler/ekler/

http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/



http://tr.wikipedia.org/wiki/Paflagonya

136

Resim 1a-1b: Naumann, Rudolf. (1998). 194.

Resim 1c: Naumann, Rudolf. (1998). 196.

Resim 2: Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi. Anadolu Uygarlıkları. (1982). 14.

Resim 3a: Yıldırım, Recep. (2004). 30. (Geschichtliche Weltkunde, Frankfurt am Main,1975).

Resim 3b: Yıldırım, Recep. (2004). 31. (Unser Veg durch die Geschichtliche, Frankfurt amMain, 1980).

Resim 4a-4b: Bilgi, Önder. (2001). 106.

Resim 5a-5b-6a-6b: Bilgi, Önder. (2001). 109.

Resim 6c-6d–7–8–9–10–11–12: Bilgi, Önder. (2001). 110.

Resim 13–14–15: Bilgi, Önder. (2001). 111.

Resim 16: Bilgi, Önder. (2001). 112.

Resim 17: Diakov, V. - Kovalev, S. (1987). 168.

Resim 18: Yıldırım, Recep. (2004). 85. (Ersel Yavi, Necla Yazıcıoğlu Yavi, Tarih ÖncesiÇağlardan Günümüze Mısır, İzmir, 1996).

Resim 19: Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi. Anadolu Uygarlıkları. (1982). 295.

Resim 20a: Diakov, V. - Kovalev, S. (1987). 400. - Mansel, Arif Müfid. (1999). 248.

Resim 20b: Mansel, Arif Müfid. (1999). 375.

Resim 21: Kretzschmer, Fritz. (2000). 14.





Resim 26a: Yıldırım, Recep. (2004). 182. (Geschichtliche Weltkunde, Frankfurt am Main,1975).

Resim 26b: www.hellenica.de

Resim 27a-27b: Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi. Anadolu Uygarlıkları. (1982). 294.

137

Resim 27c: Sevin, Veli. (2003). 276.

Resim 28: Ksenophon. (1998). 267.

128

Ek 1: Resimler

Resim 1a Resim 1b

Resim 1c

Resim 1a) Kültepe Ateş Fırını. 1b) Alişar Hitit Çağı Ocakları. 1c) Tell Halaf’tan Tunç ve Demirden Bir Ocak Arabası ve Yeniden Kurma Denemesi.

Resim 2. Boyalı Duvar Resmi. Neolitik Çağ MÖ 7000 Çatalhöyük. Anadolu MedeniyetleriMüzesi Ankara.

129

Resim 3a Resim 3b

Resim 3a. Madenin Eritilmesi ve Maden İşçileriResim 3b. Metalin Elde Edilişi, İşlenmesi, Ticareti ve Kullanımı

Resim 4a Resim 4b

Resim 4a) Bağımsız Fırın 4b) Çağdaş Fırın

Resim 5a Resim 5b

130

Resim 5a) Çanak Biçimli Pota. 5b) Bardak Biçimli Pota.

Resim 6a Resim 6b Resim 6c Resim 6d

Resim 6a) Taş. Sap Delikli Balta Kalıbı. 6b) Taş. Mızrak ucu Kalıbı 6c) Takı Kalıbı 6d) Taş.Silah Kalıbı.

Resim 7 Resim 8 Resim 9 Resim 10

Resim 7. Taş Model. Resim 8. Zımpara. Resim 9. Bileytaşları. Soldan Sağa: Kertikli, TekDelikli, İki Delikli. Resim 10. Filiz Zenginleştirme Taşı.

Resim 11. Resim 12

Resim 11. Tavşan Dağı, Bakırçay Vadisi, Merzifon.Resim 12. Tavşan Dağı, Bakırçay Maden Filizi Yatağı, Merzifon.

131

Resim 13. Resim 14.

Resim 13. Tavşan Dağı, Bakırçay Curuf Yığını, Merzifon.Resim 14. Tavşan Dağı, Bakırçay Maden Galerisi, Merzifon.

Resim 15. Tavşan Dağı. Peynirçay Vadisi. Arsenik Yatağı.

Resim 16. Arsenik Filizi ve Yatağı. Durağan-Sinop.

132

Resim 17 Resim 18

Resim 17. Mısırda 18. Sülale Dönemine Ait Bir Thebes Mezarından Freskte Yer AlanTabaklar, Dülgerler, Bakırcılar, DökümcülerResim 18. Resim 18. Ptah. Sanatçıların Tanrısı.

Resim 19 Resim 20a

Resim 19. Paranın Darp Edilişini Gösteren Bir ÇizimResim 20a. Bir Madende Köleler. Siyah Figürlü Bir Korinthos Kabı. MÖ 6. Yüzyıl.

133

Resim 20b Resim 21.

Resim 20b. MÖ 5. yüzyılda Bir Tunç Heykel Dökme Atölyesinin İçini Tanımlayan Bir VazoResim 21. Demirci İşliği. MS 4. Yüzyıl Domitilla Katakombundan Taş Üzeri Gravürü.

Resim 22 Resim 23

Resim 22. Çilingir İşçiliği. Aquileia-İtalya Arkeoloji MüzesiResim 23. Bıçakçılar. MS 1. Yüzyıl Roma Vatikan Müzesi

Resim 24 Resim 25

Resim 24. Sarnıç Arabası. Santander’de (İspanya) bulunmuş Gümüş Kase.(Castro Urdiales-Kuzey İspanya, A. de. Otanes Koleksiyonu’ndan)Resim 25. Nemi Gölü gemilerinin Kurşunla Kaplanması

134

Resim 26a Resim 26b

Resim 26a ve 27b. Hephaistos.

Resim 27a. Sardeis Altın Arıtma Atölyeleri ve Kybele Sunağı

135

Resim 27b Resim 27c

Resim 27b. Bu Atölyelerdeki Çalışmayı Yansıtan ÇizimResim 27c. Sardeis’ten Altın Arıtma Atölyeleri

Resim 28. Anabasis’te (On binlerin Dönüşü) Ordunun İzlediği Yolu Gösteren Harita

138

Ek 2: Türkçe, İngilizce, Almanca ve Fransızca Madencilik Terimleri SözlüğüArsebük, Çambel, ve Kantman, 2007:71–73.Kısaltmalar: f: dişil, m: eril, n: cinssiz

MADENİ MALZEME

T: Altın T: Bakır T: ÇinkoE: Gold E: Copper E: ZincD: Gold (n) D: Kupfer (n) D: Zink (n)F: Or (m) F: Cuivre (m) F: Zinc (n)

T: Demir T: Elektron T: GümüşE: İron E: Electron E: SilverD: Eisen (n) D: Elektron D: Silber (n)F: Fer (m) F: Électron F: Argent (m)

T: Kalay T: Kurşun T: TunçE: Tin E: Lead E: BronzeD: Zinn (n) D: Blei (n) D: Bronze (f)F: Étain (m) F: Plomb (m) F: Bronze (m)

MADEN TEKNOLOJİLERİ

T: Alaşım T: Döğme T: EritmekE: Alloy E: Hammering E: SmeltingD: Legierung (f) D: Hämmern D: SchmelzenF: Alliage (m) F: Martelage (m) F: Fondre

T: Fırın T: Maden T: MadencilikE: Kiln E: Metal E: MetallurgyD: Schmelzofen (m) D: Metal (n) D: Metallurgie (f) / Verthüttung (f)F: Four (m) F: Métal (m) F: Métallurgie (f)

T: Kalıp T: ÖrsE: Casting-mould E: AnvilD: Gussform (f) D: Amboss (m)F: Moule (f) F: Enclume (m)

MADENİ ARAÇ-GEREÇ ve SİLAHLAR

T: Balta T: Bıçak T: HançerE: Axe E: Knife E: DaggerD: Axt (f) D: Messer (n) D: Dolch (m)F: Hache (f) F: Couteau (m) F: Poignard (m)

T: Keser T: Keski/Kalem/çapla T: KılıçE: Adze E: Chisel E: SwordD: Querbeil (n) / Breitbeil (f)D: Meissel (m) D: Schwert (n)F: Herminette (f) F: Ciseau (m) F: Sabre (m)

139

T: Murç T: Oluklu Balta T: TestereE: Pointed chisel E: Shafthole axe E: SawD: Spitzmeissel (m) D: Schaftlochaxt (f) / Flachaxt (f) D: S geF: Ciseau pointu (m) F: Hache à collet (f) F: Scie (f)

T: Yassı BaltaE: Flat axeD: Flachaxt (f)F: Hache plate (f)

140

Ek 3: Küçük Sözlük (Kaynakça’daki Eserlerden Derlenmiştir)

Akharaka: Eski Anadolu’da, Karia bölgesinde kutsal yerin adı. İçinden kükürtlü gazlar çıkanbu yer, Cehennemin kapısı sayılırdı. Hastalar tedavi için buraya gelirlerdi.

Arimasplar: Tek gözlü efsanevi, hayali millet. Altını koruyan yarı kuş, yarı arslan bir hayvanolan Gryps’lerle, bitmek bilmeyen bir savaş içinde yaşıyorlardı.

Aurum Obriziacum: Arınmış altın anlamındadır.

Bellerophon Efsanesi: Bellerophon, kanatlı atına binerek göklere yükseldi ve havadansaldırarak ucu demirli ve kurşunlu uzun mızrağını Khimaira’nın alev saçan ağzına sapladı.Kurşun hararetten eridi aktı ve korkunç mahlûk can verdi.

Calgon: Yüksek moleküllü bir polifosfattır. Keramikler üzerindeki suyla çıkarılamayan kirleriçin uygulanan kimyasal yöntemlerde kullanılır. Maden eserlerin temizliğinde de calgondanyararlanılır.

Chryselephantin: Altın ve fildişi karışımı. Özellikle antik Yunan sanatında kült heykellerininyapımında kullanılmıştır.

Daidalos: Yunanlılara göre Daidalos kaba şekilde taşları yontarak yahut ağaç kütüklerinioyarak Tanrıların ilk heykellerini yapan bir sanatkârdır. O Atina’da doğmuştu. Eşsiz ve herşeye aklı eren bir sanatkâr olduğundan eski zamanlarda ünü her tarafa yayılmış, sanatla ilgiline yapılmışsa, ne icat edilmişse ondan bilinmiş, onun olduğu söylenmiştir. Cetvel, vida, şakul,balta, hep onun tarafından icat edilmiştir. Daidalos’un çırakları arasında kendi kız kardeşininoğlu olan Talos da bulunuyordu. Talos, bir gün kırda gezerken bir yılan çenesi buldu. Onutestere gibi kullanarak bir ağacı kesti. Bu tecrübeyi çok ilerletti. Sonunda demir dişli testereyiicat etti.

Daktylos’lar (Daktyl’ler): Anadolu’da İda (Kaz) dağında oturan ve madenleri işlemesinibilen becerikli cinler. Daktylos kelimesi (parmaklar) manasına gelmektedir. Bir rivayete göre,bunları Rhea doğurmuş. Diğer bir rivayete göre de Zeus’un süt annesinin parmaklarındandoğmuşlardır. Tarihin en eski devirlerinde bizim Kazdağı’mızdan maden çıkarıldığının veişlendiğinin bir işareti olsa gerek.

Elektron: Altın (%40) ve gümüşün (%70) karışımı olan bir maden. Elektrum da denir.

İda: Edremit körfezinin kuzeyinde 1756 metre yükseklikte bugün Kaz dağı denilen dağın eskiadı. O zamanlan sık ormanlarla kaplı bulunan bu dağın mitolojide önemi çok büyüktür. Paris,burada Approdite’yi güzel bulmuştu. Ganymedes’i, Zeus bir kartal olup buradan kaçırmıştı.Bir İda dağı da Girit adasında bulunuyordu. Baş Tanrı burada bir mağarada büyümüştü.

Kedalion: Hephaistos’un üstadı. Hera’nın emriyle, Limni adasında Hephaistos’a demirdövmesini öğretti.

Kelmis:Zeus’un süt annesinin babası. Baş Tanrının insanlar gibi fani olduğunu söylediği içinelmas parçasına dönüştürüldü.

141

Keroessa: İo ile Zeus’un kızı. Bizans’ın Haliç’inde doğdu. Haliç, Altın Boynuz adını bugüzel kızdan aldı. Çünkü Kreas, Rumca boynuz demekmiş.

Lemnos: Limni adası. Hephaistos’u Zeus, Olympos’tan aşağı fırlattığı zaman bu adayadüşmüştü. Adalılar, tanrıyı havada yakalamasalardı, yalnız topal kalmayacak, belki deparçalanacaktı. Adalıların bu iyiliğine karşılık Hephaistos, demirhanesini orada kurdu.

Magnes: Medea’nın hizmetinde çalışan genç bir adam, Medea tarafından mıknatısa çevrildi.Nikandros’a göre, Magnes, genç bir çobanın adı idi. Bir gün sürüsünü mıknatıslı bir dağdaotlatırken ayakkabısındaki çiviler yüzünden oraya çakılı kaldı.

Maden: Maden/metal sözcüğü Latince metallum’dan gelmesine karşın Yunanca metallao‘aramak, bir şeylerin peşine düşmek’ anlamına gelmektedir. Bundan metelleia ‘madencilik yada maden aramak’ sözcükleri türemiştir. Metallon ise ‘maden ya da maden ocağını’belirtmektedir. (Bu sözcük belki ‘arama yeri’ anlamında kullanılmıştır. Ayrıca altın aramanın,bir ‘arama eylemine karşılık geldiği düşünülebilmektedir).

Mesopotamia: Aphrodite’nin rahibelerinden birinin kızı. Tigre (Dicle) ile Euphrate (Fırat)nehirlerinin kız kardeşi. Üç delikanlı, Mesopotamia’ya birden talip oldular. Çünkü Aphrodite,ona dünyada pek az bakireye nasip olan harikulade bir güzellik vermişti. Bostoros adında,dürüst bir adamın hakemliğini üç delikanlı kabul ettiler. Hakem, üç talibi birden güzel kızınhuzuruna çıkardı, delikanlılardan biri Mesopotamia’ya çok kıymetli bir kupa takdim etti,ikincisi onun güzel başına, elmaslarla, incilerle süslenmiş bir taç koydu, üçüncüsü gitti.Sadece Mesopotamia’yı kucakladı. Hakem, güzel kızın üçüncüye verilmesini uygun buldu.Fakat ötekiler bu teklifi kabul etmediler. Kılıçlarını çektiler birbirlerini öldürdüler.Mesopotamia, bakire bir kız olarak kaldı.

Niello: Bakır ya da gümüşle karışık çok kara bir kükürt alaşımı. Yunanlıların kakmaişçiliğinde kullandıkları başlıca gereçlerdendir.

Paraloid: Sertleştirici ve koruyucu olarak kullanılan, şeffaf cam gibi beyaz kristaller halindebulunan madde. Lak elde etmek için saf aseton ya da tolien ilave edilir. Paraloid lakınınkıvamı çok koyu olmamalıdır. Bazı durumlarda, iki üç kez paraloide yatırılması gerekennesnelerde kıvam gittikçe koyulaştırılmalıdır. Paraloide daldırılan eserler maşa, cımbızbenzeri ile çıkarılıp cam üzerine konulmalıdır. Bronz eserler için kullanılan paraloid lakı,sonradan demir eserler için de kullanılabilir. Fakat demir eserler için kullanılan paraloidlakına bronzlar daldırılmaz. Demir konan lak fazla dayanmaz. Daldırma usulü paraloid lakıiçin en iyi yoldur, fakat doğru olmamakla beraber fırça ile sürmede bazı durumlardauygulanır. Paraloid lakı sürülecek eser iyice kurutulmalıdır.

Paktolos: Sart deresi. Sart deresi tanrısının adı. Zeus ile Leukothea’nın oğlu, adını nehreverdi. Paktolos, Khrysorrhoas yani (Altın sürükleyen nehir) diye de çağrılır.

Patina: Eski sanat yapıları üzerinde zamanla oluşan eskimiş yüzey. Tunç ya da bakır eşyaüzerinde oksitlenme sonucu oluşan yeşil katman olarak görülür.

142

Skamandros (Ksanthos) Irmağı: Nehrin bir adı da “Kırmızı” manasına gelen Ksanthos’tur.Bugün bizim “Küçük Menderes çayı” dediğimiz çayın eski adı. Rivayete göre Herakles, birgün çok fazla susamıştı. İda (Kazdağı) dağında dolaşırken kaynak bulurum ümidiyle toprağıkazmaya başladı. Birdenbire güzel bir su fışkırdı. Bu münasebetle onun adına “Kazılarakbulunan su” anlamına gelen Skamandros adı verildi. Bazı mitologlar, bu nehre Skamandrosadındaki bir Phrygia’lının, adının verildiğini söylerler. Yine Troia savaşında Akhilleus, dahafazla Troia’lı öldürmek için ırmağa girdi. Fakat döktüğü kanlara, öldürdüğü delikanlılaraacıyan iyi kalpli Skamandros deresi kızdı, dalgalandı, köpürdü, ne de olsa o da bir Anadoluırmağı idi. Çok yakın olan bir felaketten Troia’yı kurtarmak için harekete geçmenin zamanıgeldiğini anladı. Dertli Anadolu’nun dağlarında akan dereleri, çayları yardımına çağırdı,onların sularını kendi suyuna katarak güçlendi, böylece sularını kabarttıkça kabarttı. Şiddetlegürleyerek, coştu. Artık o kabına sığamıyordu. Hırçın ve hiddetli dalgaları, birçok insan vehayvan kadavralarını sahile atıyor, gümüş sularını kana boyayan merhametsiz Akhilleus’uboğmak istiyordu. Sular tarafından sürüklenmemek için Myrmidonlar kralı sahilde yetişmişbulunan bir kara ağacın gövdesine sarıldı, fakat sular ağacı kökünden söktü ve devirdi.Devrilen ağaç bir köprü gibi kıyıya düştü, Akhilleus bu sayede canını kurtardı.

143

ÖZGEÇMİŞ

Gökhan ÇATAL 26 Haziran 1980 tarihinde Osmaniye’de doğdu. İlk ve ortaöğrenimini Edirne, Erzurum ve Antalya illerinde tamamladıktan sonra 2003 yılındaErzurum’da Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Klasik Arkeoloji bölümünübitirerek arkeolog oldu. Bir dönem Foça kazılarında çalıştı. Askerliğini 2004 yılındaŞırnak-Uludere’de Jandarma Asteğmen olarak yaptı. 2006 yılında Konya SelçukÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Eskiçağ Tarihi BilimDalında Tezli Yüksek Lisansa başladı. 2007 yılında Polis Memuru olarak İstanbul ilineatandı. İstanbul Atatürk Havalimanında çalıştıktan sonra valilik kararıyla İstanbulTerörle Mücadele Şube Müdürlüğüne atandı. Halen bu görevine devam etmektedir.Öğrencilik, spor (judo ve satranç), askerlik ve memuriyet hayatında birçok taltif vetakdirnameye sahiptir.

Gökhan ÇATAL 26 Haziran 2009

Documents

ANTiK ANADOLU MADENCILIGI