1

ANTKYUNANTRAGEDYASITrajedi modern kltrde ok fazla (ve yanl) kullanlan kelimelerden biridir. Gazete okuyan,televizyon izleyenveya radyodahaberleridinleyenbiri srekliyollarda,havada,yananbirevdeveAfrikannllerindeyaanantrajedidenhaberyeralr.Kazaveyatalihsizlikgibiduygusaladandahaazkkrtckelimelerkullanlmaz?Veyatrajedikelimesindefelaketveyakyametgibidahaglkelimelerinifadeedemediinevardr?Gnmzde, trajedi ani veya bir olayn sonucu olarak lm anlatr. Trajedi insann sadece acekmesindenbirazdaha fazlasdr;olaya karanlarn genellikledier insanlar veyadoa yzndenlmdr.Trajedi tamanlamylakurbannveyakurbanlarndrvektlyapan (tabieervarsa)adalete teslim edilirken, Shakespearenindramatize ettii Macbethin trajedisinden sz etmeyiz.Ancak tmlmlerbize trajikgelmez.oukiidrtyandabir ocuunkomununbahesindezeri kapatlmam havuza dp boulmasn, seksenlik birinin ksa sren bir hastalktan sonralmne gre trajik bir olay olarak nitelendirecektir. Trajedininmodern grnmnde basit birkayptandaha fazlasnnolmasgerekir.okkabacacevaplanrsabirkaypvebukaybn izleyeninbakasnagreyounbirzntvestraplaikiyekatlanmasgerekir.Gnmzdetrajedibunaltcvegereksizolandr,olmamasgerekendir,birininveyabir eyinengelleyebileceibir eydir,olduuiin birinin sulanabilecei bir eydir. Bu bizi izgisel bir olay rgsne gtrr: anne bana veyaocuun bakcs onu takip ediyor olsayd, o zaman trajedi olmaya bilirdi. Eerler iyi olayrgsnn zdr ve trajedi iin Aristotelesin iddia ettii gibi olay rgs (mythos) en ndegelendir.Tm lmler veya lmle ilgili ykler trajik deildir. Trajedi gnmzde sefaletle veya gnlkolanlailgilenmez,tabiiAfrikadaalktanleninsanlarntrajedisiharitir.Biruyuturucubamlsnnar doz nedeniyle arka sokaklardan birinde lmesi trajik midir? Belki, eer lenin bir dizidramatik olayn sonucunda aslnda yksek bir statden o hale geldii oraya karsa. Bizim iintrajedi, tpk Antik Yunanllara olduu gibi, insanlk, doa (veya kutsal) olanla ilgili daha byksorunlarortayakarmaeilimindedir.Bylecetrajedininmodern tabiribeklenmedikvegereksizolarak sadeceolayyaayanlarndeilherkes tarafndanalmlanabilirbir dramatikolaylardizgesidhilinde,acvestrabneliketmesiylelmveyokolmayimaeder.AntikYunantragedyasnngrnmn incelerkentyrajedikelimesininmodernarmlarnnbirblmnbudamakdurumundayz.AeschylusunAgamemnon,Adak Sunanlar, SophoklesinAjaks,Antigone ve Trachis Kadnlar, Euripidesin Medea, Bakhalar, Herakles, Hecuba gibi oyunlarndaolduu gibi Antik Yunan tragedyalarnn ou ykdeki karakterlerin lm veya ykmylasonulanmasna ramen, Sophoclesin Kral Oedipus oyununda krlk ve srgn, OedipusKolonostada ise Oedipusun lmyle huzura kavumas nedeniyle ok ykc deildir. AeschylusEumenidler; SophoklesPhiloktetes;EuripidesAndromache, Ion,Helen veOrestesgibioyunlarndaolduugibibirkaoyundafelaketstandartmutlusonolaraknitelendirilebilecekekildeengellenir.Yinede Antik Yunanllar bu oyunlara tragedya adn verir. Aristoteles tragedya iin en iyi olayrgsnnacveykmlasonlananolduunuiddiaetmesineramen,birAntikYunantragedyasbylesonaermekzorundadeildir.AncakAntikYunantragedyalarndakarakterlerbirdenbireacizbraklmaz;bazensuveceza,bazentanrlarndirekilerigibiolaylarntrajikbirdesenivardr,ancakmeydanagelenolaylaryaanantm

2

aclara uygun grnmdedir. Aristoteles, tragedya yklerinin nl ve zengin byk ailelere aitolmasgerektiiniakabelirtmitir,bylecebukiilerin talihsizlieddahadramatikolabilir.Ancak geleneksel mitolojiye dikkate deer biimde gereki bakan ve sradan olana saygl olanEuripidesbugenellemenindndadr.Genellikletragedyadagnlkyaamdanvesradaninsanlardansz edilmez. Tragedya byk ve uzakta olanla ilgilidir. Aristoteles tragedyann ciddi bir eyleminyeniden sunulmas (mimesis) olduunu iddia ettii zaman kullanlan Antik Yunanca kelimespoudaios birinin dikkat etmesi ve saygl davranmas gereken bir ey anlamndadr. Bylecetragedyamutludabitebilirvedahanemlisibelirlibyklktekinemlisorunlaryknnblmlerinioluturur.KeiarksTragedyannAntikYunancastragoidiadr.Bukelimeetimolojikolarakkeianlamndakitragosveark anlamndaki ode kelimelerinden gelir, ancak kelimenin oulu tragoidoi trajik arkclaranlamnagelir:Herikidurumdadaarkanlamnagelenikinciblmleilgilibirsorunyoktur,nkAeschylusunoyunlarnnyarsnoluturankoroarklar lirikldevedahasonragreceimizgibitrzatenDionysosiinarksyleyenvedansedenlerdenkmtr.Ancakbukeilerintragedyadaiinedir?Antik(vemodern)bilimadamlarbirsiziolaslkstndedurur.Bazlarkeinintragedya iindl olduunu bu nedenle tragedya kelimesinin kei arks veya kei iin ark syleyenlertragoidoiolduunu syler.Bunaalternatifolarak,Dionysosa keiadamlaranlamndaki satirlerinelik ettii gerei ile Aristotelesin tragedya olduka satirik bir eyden domutur ifadesininbirletirilmesi dier bilim adamlarn bu orijinal oyuncular nedeniyle byle adlandrld sonucunavarmaya yneltmitir. Bylece tragedya kei(lerin) arks ve tragoidoi kei arkclar anlamnagelir.Seafordvearkadalarnnnispetendahayenitezlerinegretragedyakeikurbanedilenkoroperformanslarndandomutur.Bylecetragedyakeiyanndakiarkanlamnagelir.Daharadikalbiimde, Winkler Atina tragedyasnda korolarn gei ritellerinin bir paras olarak resmi devletgrevleri srasndakion sekizveondokuzyalarndakigenerkeklerden (epheboi)olutuununesrd.Winkleregrebuhizmetinbirblmdramatikfestivallerdechoreutaiolmaygerektiriyordu.Winkler tragosun (kei) sesleri atallanan, kaba ve kstah davranlarda bulunan ergenlikdnemindeki genleri tanmlamak iin kullanlan argo bir terim olduunu iddia eder.Gnmzdeocukyerinekullanlankopilszcnbunabenzetebiliriz.Winklerinyorumundatragoidiayinekei(lerin)arksanlamnagelsebilebudefametaforolarakkullanlr.Winklerin teorisininekicibir tarafnolmad sylenemezvegenlerbirgn iindedrtdramatikperformansakatlmakiingereklifizikselgcesahipolabilir.Ynetimvedisiplinbugenaskerleriinuygunhizmetivekoroeitimini ierebilir.Buradakisorunbugenlerinbylesibir lakabeldeetmekiin tragedyann en bandan beri paras olup olmadklar ve neden argo bir terimletanmlandklardr?Vekorolardakariyerinnedensadece ikiylsrddr?Yeteneklibiroyuncununyaam boyunca bu ii srdrmesi mmkn deil midir? lk tragedya yazarlarnn bir kei iinyartklaraklamas tpk tragoidoininetimolojisiniaklamamayaalanantikyorumcununkigibiphelidir.VeAntikYunangeleneindesatirlerdahasonrakeiadamolmulardr,antikveklasikdnemlerde keidendaha ok atabenzerler.Bugn iin tragedyann kei kurbanlarnda sylenenarklarnrnolduuensalamaklamagibigrnmektedir.

3

Tragedyann tarihi hakknda ilk kantlarHerodotos (5.67.5) ile balar.Heredot, Sikyonun efsanevikralAdrastosunaclarnntrajikkorotarafndananldnvebununSikyonluKleisthenes1tarafndanDionysoskltnedntrldnbelirtir.KleisthenesM..altncyzyln ikinciyarsndansonraetkindirveeerbukorolarozamanlardatrajikolarakadlandrlyorlarsa,tragedyannyirmiotuzylsonra Atinada ortaya kmasndan daha nce bir zamana aittirler. Sikyonun tragedyasnda ikinoktaya dikkat edilmesi gerekir: (1) bunlar ac ekme arklardr ve (2) ilk nceleri Dionysus ilebalantldeillerdir.Herodotos(1.23)ayrcailkeldithrambdahaparlakvesalamhalegetirenArion(M..600yllarveCorinth)adndabiryazardandaszeder.Solonun2yazddnlenokdahasonraki bir kaynak Arionun ilk trajik dramay yazdn belirtir. Bylece ilk kantlar antiklerintrajedidiyebilecekleri,Atinanndndan gelen veAtina tragedyasndannceki yllara aitbir trkoroperformansniareteder.TragedyannilkdnemlerineaittarihselkantlarnenetkiliolanAristotelesinPoetikaadleserinin25blmleridir.Aristotelesdramanngeliimihakkndabirdiziaklamayapar,ancakAristotelesinnehakkndakonutuunubilipbilmediidetartmaldr.Aristotelestragedyann ilkrneklerihakkndaelikili bir deerlendirme yapar. Birincisi onun en bilinen aklamas tragedyann dithyramtangelienlerdenortayaktdr.BuradaAristotelesinnesylediinedikkatlebakmakgerekir,nkAristotelesinmeseleyenaslyaklatnnkavranmasbubiimdeolasdr:

[tragedya] ve ayrca komedya doalamadan gelir, bunlardan tragedyadithrablardan, komedya fallik performanslardan domutur ve hala ouehirde gelenek olma durumunu srdrr. Azar azar zndekilerin farknavararakgelitivekendibiiminieldeettiizamanbirokdeiimeuradktansonra[geliimini]tamamlad.3

Buradatragedyagelimibiimineulaanvedeiimiduranbyyenbirbitkiveyavarlkgibidir.Dithyramb geni anlamyla koro arksdr veM.. beinci yzylda KentDionysiasnn bir parasolarakgerekletirilir.Onyetikinveongenerkeinelliseslikoroyarmas festivalin ilkgnndeyaplrvegnmzdeM..320leretarihlenir.EertragedyaAristotelesinnerdiigibidityrambdandoduysa,ohaldeasalsanatbiimiyokolmamveyakendisindensonragelensanatbiimininiindeerimemi,aksinedahasonrakiuygulayclarnnkomedinin ilgisiniekecekkadaryetkinolduucanl,nefes alan, gelien bir iir biimi olmutur. Antik kantlar dzenli bir yap ortaya koyar: dithrambArchilochostarafndanM..yedinciyzyldaDionysosaatfedilmitir:

TanrDionysosagzelarknnnaslortayakarlacanbilirim,aklmaraplaaltstolduunda,

Hem Archiloshos hem Aristotelesin ortaya kma ifadesini kullanmalar, Arionun dithyramb vetragedyaarasndabakurmasveKentDionysialarndadithyrambyarmalarnntragedyadannceyaplmasdithyrambveDionysosarasndakiilikininkantdr.Ancakbuaklamadanhemensonratragedyannazameti(belkideuzunluu)hakkndayorumyapanAristotelesyleder:1Kleisthenes(Cleisthenesolarakdabilinir):SikyonunM..600570yllararasndakitirandr.2M..596570yllararasndaAtinalbiryarg.31449a1011

4

Daha sonra azamet vardr. Tragedyann nemsiz olay rgs ve alayc dilioldukasatirikolanbireydengeliirkendahasonradeerlihalegeldi.

Eer ilkdithyramblarsatirklndakierkeklertarafndangerekletirilenkomikliklerolarakgrmekistemiyorsak, Aristoteles burada tragedyann erkeklerin satir olarak giyindii bir tr ilkelperformanstan gelitiindenbakabir ey sylemek istiyordur. Sonolarak, tragedya ve dithyrambhakkndakipasajdanhemennce,Aristotelesciddilikvealayclkolarak ikiyeayrdiirselkonulardahadagelitirir:

Tragedya ve komedyaortaya ktnda, airler kendidoalarna gre iambikyerindekomedyaairiveepikyerinetragedyaairiolarakiirtrleriniseti.

Dier bir deile tragedyann geliimi Homerin ciddi epiiyle ile kesin balar olan edebi birgelimedirTragedyann bilinli bir edebi yarat olduu akldan karlmamaldr. Bu tr epik temalarla birliktesylenen bir tr koro performanssndan domu olabilir, ancak bir noktada M.. altnc yzylnortalarnda birinin aklna mitolojik ykleri halkn nnde bu ykleri ark olarak sylemenintesindecanlandrmafikrigelmitir.Exarchonterimikorobaanlamndadrvedithyrambveyadierkoro arklarnda koroba ve koro arasnda diyalog balam olabilir. Bu diyalogdan korobannanlatdakibireyselrolleristlenmesiylediyalogadayanandramagelimiolabilir.Bacchylides418debyle bir durum grlmektedir. Bu iirde solo arkc (Atina kral Aigeus) ve bir koro TheseusunAtinayadorugeliinitasvireder.BununlabirlikteBacchylidesuniiriM..beinciyzylnbana,tragedyanntakdimindenyaklakikiyzylncesineaittir.airinonsekizinciiirinitragedyatrnngeliiminde eksik halka olarak kabul edemeyiz. Ancak Bacchylidesde bulduumuzu ilk tragedyarneiolarakdakabuletmekolasdr.Ne tr bir koro performans tragedyann gelimesine yol amtr?Dionysos ile olas balantsyladithyramb en nde gelen olaslktr, ancak bu oyuncular maske takmaz. Masklar dini ritellerdebulunurvebunlardanbiritragedyanngelimesineyolamolabilir.Komedi iinSpartadaArtemisayini komik biimde davranan maskeli figrleri ierir. Benzer biimde Eleusis iirleri kapalmekanlarda ok sayda seyirciye iinde bir eylerin sylendii, yapld ve gsterildii bir trperformanstr.Demeterinkarlankznaramasbirtrdramadrvetragedyannbugibibirkltncanlandrlmasndandomuolmaolaslvardr.Belkisyleyebileceimiztekeymitolojikbirarkyyenidensyleyenbirgrubunkoroperformansndansonrakorobavekoroarasndageliendiyalogyoluyla, korobann bamsz oyuncu olmas noktasna kadar gelien ve bylece ciddi dramanndomasylasonulanantragedyageliimidir.Antik kaynaklar tragedyann icadn gizemli bir figr olan Thespise ithaf eder. Thespisin ilk resmitemsiliM..535534yllarnatarihlenir.Thespiszelikleoyuncuevresineaitolandramatikzelliklerbalamndaanlr:prologvekoroilekonuma.Thespisileilgilitarihselgerekneolursaolsun,okoroperformansnndramayadnt,oyuncununkorodanayrbirunsurolduunoktaybelirler.Bunoktadan sonra bireyselliin nem kazand ve koronun nemini yitirerek yok olduu bir sre

4Bacchylides(M..beinciyzyl)AntikYunanairidir.AntikYunanllardahasonraonudokuznemlilirikairarasndaanmtr.

5

balar. Atinada Dionysos dramas balamnda nemi olsun ya da olmasn Thespis, EuripidesinBakhalarndaPentheusolarakkarmzakar.Burada ilgiekicinoktayldr.EerM..534doruysa,ozamantragedyannPeisistratos(M..546527)veoluHippias(M..527510)yllarndakiAtinatiranlnnbirrndr.Atinatiranlsondrtylharitirancaolanher eydir.Dorusu tiranlarekonomik,politik,kltrelveAtinannkltrelolarakgelimesinden,dahasonralarAkropolisdekimuhteembinalarveheykellerden,Homerosunokunmasndan, Athena adna gerekletirilen Panathenia festivalinden ve aralarnda Lasos5,Simonides6 ve byk Anakreon7 da dahil olmak zere nde gelen airlerin Atinameclisine davetedilmesigibisorumluluklarvardr.TragedyaiinM..534tiranlarnkltrelbaarlarndanbiridirvebubaarnnetkileriyzyllarboyuncahissedilmitir.Ancak son yllarda eletirmenler tragedyann ortaya kn, dramann ilk defaAkropolisin gneydou yamalarnda gerekletirilmeye balad, dramatik festivallerin baladna dair kantlarnolduu ve Phrynichos, Pratinas gibi dier drama yazarlar hakknda ayrntlarn ortaya kmayabaladklarM..altncyzylnbana(501502)kadarileriyealr.BazlartragedyannortayaknM..534ylnayerletirirancakdaha sonrayirmibeyllkduraanl okuzunbulur.Bazlar isetragedyann M.. 507 ylndaki yeni demokrasinin ocuu olduunu dnrler ve DionysosEleuthereus (daha zgr) kltne iaret eder. Bu klt artk ksmen Attica dndan Atinaya gelenEleutheraidenDionysosklthareketiyleveksmendebutanrnnzgrletirmeboyutuyla ilgilidir.AncakDionysosEleuthereusayrcaartktiranlardanzgrlemiyenidemokrasininhamisiolarakdagrlebilir. Tragedyada politik bir neden bulma eiliminde olanlar demokratik Atina deneyimiyledramatrnilikilendirir.BuyorumdaThespistragedyannkesinortayakndanncekidneminefsanevifigrolur.Aslndabuoyumlarnbirkarmndayapmakmmkndr:tragedyaM..534ylndatiranlarynetimindeortayakmtr(buyorumaThespisadnekleyebilirveDionysosunokaz bir etkisi olduunu varsayabiliriz) ve daha sonra yaklak olarak M.. 500 yllarnda tiyatroAkropolisingneydoueteklerineyerletirilip,Dionysosla ilikilendirildiizamanyenidemokrasininaltndafestivallerrevizyonauramtr.TragedyannDoasBiri antik, dieri modern tragedyann iki ksa tanmyla dersimizin bu blmnde balayabiliriz.Birincisi Poetikann altnc blmnde Arsitoteles tragedyann kolayca aklanamayan birterminolojiylevebykbirtartmayayolaankesintanmnyapar:

Tragedyabelirlibiruzunluuolan,oyununeitliblmlerindebelirlibiimdessl bir dilin kullanld, anlat yapmayan ancak sahneleyen insanlartarafndangerekletirilen,acmavekorkuyoluylabugibiduygularn salm[katharsis] gerekletiren, ciddi ve tamamlanm olaylar dizisinin [praxis]yenidensunumudur[mimesis].

SsldilifadesiyleAristotelesyazarlarnepizotlardaairinkullandiiriveolaslklassltarzvelirikiirinarklarnkasteder.Korkuveacmannsalmnnneanlamageldiioldukatartmaldr:5LasusM..altncyzyldayaamAntikYunanlbirlirikair.6Simonides(M..556468BC),AntikYunanllirikairdir.7Anacreon(M..570488)AntikYunanllirikairdir.zellikleikialemiarklarylanlenenairdahasontaAntikYunanllartarafndanndegelendokuzlirikairarasnaalnmtr.

6

olaslklasahnestgsterimiylebutrajikduygularndefedilmesidir(tasfiyeedilmesidir),ancakbuPlatonunkatlaca,Aristotelesinkatlmayacaszedilenduygularntasfiyeedilmesigerekenarzuedilmeyen duygular olduunun ima edildii anlamna gelebilir. Bir baka adan ar duygularnaktlmas ise (Antik Yunanca tam olarak saflatrma anlamna gelen katharsis) kiinin duygusaldurumunun uygun bir altrmadan sonra daha iyi hale getirilmesi ve tragedyann kabul edilebilirdengeyi salamasdr. Bir baka yerde (Poetika 1341a17) Aristoteles katharsis terimini benzerinikullanarak (homeopati) ar duygularn (acma, korku ve heves) tedavi edilmesi olarak tanmlar.Tragedya ruhun korku ve acma duygularnn dengesinin yeniden salanmasnn bir yoludur.Aristotelesin Poetikada sylediklerinin ou Plato tarafndan Devlet adl eserinin 2, 3 ve 10ncublmlerinde iirin reddedilmesine karttr. O halde Aristotelese gre tragedya seyircide glduygusaltepkiyeyolaanciddiolaylarrntsnniirselolarakyenidensunumudur.TannmantikaratrmacWilamowitz8tragedyannmoderntanmnyapmtr:

Bir Attica tragedyas Attika vatandalarndan oluan bir koro ve iki veya oyuncu tarafndandramatikbiimdeDionysus tapnandakihalkaakayininbir paras olarak yeniden sunulan iirsel olarak ssl biimde yenindenilenmikendiiindebtnclbirkahramanlkefsanesidir.

Buradahalkaakayinveyabununyerinegeebilecekpoplerelence ifadeleri tartlabilirveWilamowitzinAristotelesinciddivetragedyannduygusalgckavramlarndahaiyianlamakiinkahramanlkkavramnabirazdahafazlayervermesiistenebilir.AncakaslndaWilamowitzbirAntikYunan tragedyasnnmerkezi niteliini ortaya karmtr. Tragedya sradan veya gnlk konumadeildirdahaok iirselliktir,anlatdanokperformanstr,kendi iindebtnclolaylardizisidirvetemalar geleneksel mitolojidendir. Tragedya seyirci kitlesinde duygusal ve estetik bir tepkininuyanmasnamalar.Antik Yunan tragedyas gereki drama deildir. Taplin9 Antik Yunan tiyatrosunun sahne geleneihakkndaaklntiyatrosutanmlamasnyapmtr.Herkes iindramakelimesiYunancayapmakveya eylemek anlamna gelir ve bir Antik Yunan tragedyasnda grsel olarak ok ey olmaz.Yaplanlarsahnedndadr:cinayetleri,intiharlar(Aiakshari),kazalar,tartmalar,kamalar.Dekorgenellikle ayndr ve koro tarafndan tanmlanr. Bu nedenle Antik Yunan tragedyasnda bir andayanm yklm sava meydanlarndan kalenin iine geen Shakespeare trajedilerinin hareketliliiyoktur.Grnenbalant kablosuboyuncadizilmi sahnelerdir.Aksiyon seyircininnndemerkezibalantnoktasolmaldr.Sahnedeiimlerioknadirgrlr.Belkidebunedenlefarklmekndageenve234ncsatrndakoronuntiyatroyuterketmesiyleEumenidlerartcbirtragedyadr.Aksesuarvesahneefektleridenadirgrlr.EkkyklemaadverilenbirdzenekOrestiadakicinayetve intihar gibi imekndaki sahneleri grlebilirhale getirir vemechanehavadan girilereolanaksalar.Sophoklesilkdefaskenographia(sahneresmi)kullananoyunyazarolarakbilinir,ancakburesimleroldukabasittirvebiroyundandierinedeimedenkalr.Ancakbirnesneveyasahneeyaskullanldnda,hemolayrgsndehemde tragedyanndaha geni adan tematikokunmasndabyk anlam var demektir. Agamemnonda Klytaimestrann kocasn yrmeye ikna ettii morkrmzkilimonunsadecekocasstndekigcnndeiltmerkeklerstndekigcnnsimgesidir.8U.vonWilamowitzMoellendorff,EuripidesHerakles(Berlin1889)108.9O.Taplin,GreekTragedyinAction(Oxford:OxfordUniversityPress,1978),s.9.

7

Renkkurumukanrengidir.Agamemnonkurbanlarnnkannnzerinekederineyrrvebuonuveseyircileriilkikioyunubelirleyecekardnakadarakuursuzbirkapyayneltir.ncoyundaartkEumedidolanFurileraynrenklerdeyenigiysilergiyecektir,artktehditkrdeillerdirancak ihtiamhissettirirler. SophoklesinPhiloktetes,Odysseus veNeoptolemosoyunlarHeraklesin anangerigetirmestnedir. lerigerigeerkenkarakterlerinadalardanTroyayaveyaYunanistanageileriniyanslamas herkesin odak noktasn oluturur. Tragedya bir nesneyi veya zel efekti kullandzamanzellikledikkatedilmelidir.AntikYunandramasiirseldir.AncakAntikYunantragedyasndakorounsuruvardr.BugrnmyleAntikYunan tragedyasoperayabenzer.Koro arklaryapaybirazlayazlr,bubiimDoriktirveAntikYunanlirikgeleneininilkbiimindenalnmtr.Attikanncaddelerininvekylerinindndabirazdayazldiinbuarkllarseyircininkulandafarklbiretkiyaratr.Bir tragedya izlemek kurall ve farklbir ey izlemekdemektir.M..beinci yzyldanPronomosvazosubizeoyuncularntragedyakostmlerininuzunvesslgiysilerolduunuvebunlarnnormalAttikagiysilerininbasitliinehibenzemediinigsterir.M..beinciyzyldaAtinallarsadelikleriylevnrlerdi.Sslervemcevherleraristokratikgsterimin,yonyaatafatnnveDoudekadanlnniaretleriydi.Oyuncularfarklbiryumuakayakkabgiyerdi(kothornos).Buayakkablarher ikiayaadagiyilirdi.Bunedenlebirsorunu iki farkladanelealmasyla tannandneminpolitikaclarndanTheramenesin lakab Kothornosdu. Kothornos daha nceleri sanld gibi sahnede oyuncularnboylarn ve etkinliini arttrmak iin yaplm yksek tabanl bir ayakkab deildi. Kothornostragedyann bir parasyd ve Atina erkelerinin gnlk ayakkablarndan farklyd. Ve oyuncununbireysel kimliini yok eden ve oyucuyu canlandrd kiilie brndren masklar taklrd. Seyircitiyatroda tand kiileri izlemiyor, grsel olarak farkl erkek ve kadnlar canlandran erkekleriizliyordu.Gncel insanlarn ve olaylarn tragedyay biimlendirdii Perslilerde dahi herkesmitolojidnyasnayedirilmiti.Antik Yunan trajedi yazarlar konularn ve karakterlerini gncel toplumdan almad. Bunun yerineuzunzamannceninkahramanlkdnemikullanld.EerTroyalKadnlarveyaAgamemnonyadaTheseus gibi karakterleri tanmlamak istersek, bu olaylar ve kiileri Bronz ann (kabacaM..15001100)sonlarnatarihlememizgerekir.Budnemdeehrinortasndamuhteembirsarayvardr.BenzerkalntlarYunanistandaPylosveyaMycenaede,GiritteKnossosveyaPhaistosdayadaEgeveKaradenizarasndakihayatisuyolunukontroledenTroyadagrlebilir.Budnemdengnmzeulaan byk saraylar, zarif metal ileri ve mcevherler veya boynuzlu danslarn, yaamn vedoann imgesel resimleri gibi sanat rnekleri sofistike ve artcdr. Hesiod insann yaamndaalarn dizgesini yaparken (ler ve Gnler 109201) ideal Altn andan mevcut demir anadtespiteder.HesioddizgeyiolutururkenThebaiveTroyadasavamvekutsanmadalardayaayankahramanlarnnyartanrolduudrdncbirdnemekler.Klasik dnemin Antik Yunanllar glgesinde yaadklar kendilerinden nceki kahramanlk annfarkndayd.Bunun iin yapmalar gereken tek ey etraflarndaki kalntlarabakmak veyaozanlarnszelgelenekletadklarbykadamvekadnlarn ilerinidinlemekti.Bylecegrselsanatlarnveiirselmetinlerinkonularnoluturanbirbirinebalkarmakbirmitolojikbantoluturdular.BuyklerM.. beinci yzyln sonundaHerodotos ve Thucydides gibi tarihiler tarafndanmitoloji,dnemtarihivesanat,iirkonularbirbirindenayrlmtr.Kahramanlkmitolojisininbualtyapsna

8

karsndaklasikYunanllar,zellikleAtinallarkendidnemlerininsorunlarngnmzdetpkABDliromanvefilmyapmclarnnVahiBatykullanmalargibikullanmtr.Belkidetragedyannenayrcniteliioyuncularveseyirciarasndakivarsaymsalanlamadr.Seyirciphelerini askya alr ve gnllolarak trajikdnyaya girer.Oyuncular ve koro ise kurgusalolansrdrr.Dierbirdeile,daha sonra greceimiz gibiengelleri ykmayadayalolan komedyannaksine tragedya dikkati kendi stne ekmez. Dikkat eken drama metateatral olarakadlandrlmayabalanmvezelliklekomediiinuygunbirterimolmutur.Shakespearededramatikillzyon bazen seyirciye oyun seyrettiklerini hatrlatacak biimde alayc bir ifadeyle krlr.BeendiinizGibideJacquesinnl(aslndaShakespearenintabii)repliklerinihatrlayalm:Alltheworlds a stage and themen andwomenmerely players10. Belki deOnikinciGeceden Fabiannszlerikonuyaokdahauygunolabilir:

Eerbuimdibirsahnedeoynansayd,imkanszKurgudiyeayplardm,

veyadahaciddibiroyunolanJuliusCaesardansuikastsonrasndaCascannrepliklerinihatrlayalm:HowmanyageshenceShallthisourloftyscenebeactedoverInstatesunbornandaccentsyetunknown!

Birka Antik Yunan tragedyasnda illzyonun krld ve seyircinin oyun izlediklerinin farknavarmalarnaizinverdiidnlebilir.EletirmenlerKralOedipusunikincibykstasimasndaApollokahininin Jokaste tarafndan reddediliiaklandzamankoronunThebailiyallarmyoksaAtinalkoro yeleri mi olduu hakknda anlaamazlar: eer bu davranlar onurluysa, neden dansetmeliyim?.EerkoroAtinalysa,ozamanSophoklesseyircilerinkoroyuhemdramatikkarakterhemAtinal oyuncular olarak grmelerini amalamtr. Ancak pasaj dramatik balamnda oldukailevseldir ve bu replikler yine dramatik balamda benzer biimde antistropheda dengelenir: veApolloonurlandrlmak iinhibiryerdegrlmedive ilahidzenykld.SophoklesinElektrasnda,Orestes,iindekendikllerininolduudndkaplagirince,buSophoklesinmetateatraladanokunmas iin bir baka balang noktas olur. Seyirci kabn bo olduunu bilir veOrestes rolnoynayanoyuncudandahafazlasdr.Euripidesin Medeasnn prolog blmnde Dad, Medeann lgnca ruh hali hakknda yorumdabulunur ve yeni bir eyler planladndan korkar, daha sonra Medeann kendisi Jasonun yenigelinininolacaklarimaedenlmndensonrabildirir:BuaklamagenellikleBuhesapkapanmtrveya Bublm kapattmbiiminde yorumlanr, ancak ayrca Planlarmdeitirdimolarakdayorumlanabilir. Daha sonra Medea ocuklarm ldreceim aklamasn yapar. BuradaEuripidesinolayrgsndekideiimibildirdii iddiaedilir.ocuklarnlmMedeannelindedir.ElektradauzaklardanbirlkduyulurveElektrabunun iyideilkthaberlerin iaretiolmasndankorkar:Habercilernerede?,bubir ikirepliksonragelenhabercininarpkbir imasdr.Sonolarak,BakhalardaPentheusungiyinmesahnesindegiydiiBakhagiysisigerekdramayakarmetateatralunsur olarak grlr. Pentheus roln henz bitirmi olan oyuncu tarafndan canlandrlan AgaveolununbaylagirdiizamanPentheusmaskesinitakar.Buseyircininkendisinidramatikillzyondansyrlmasveizlediininoyunolduununfarknavarmasnanedenolur.Ancakbutezlereniyiolaslkla10Tmdnyabirsahne,erkeklervekadnlarbasitoyunculardr.

9

varsaymdr ve tragedyann yaratt illzyonu sk skya koruduunu iddia etmek daha salam birgrtr.TrajikOlayrgsPoetikann 13 ve 14nc blmlerinde Aristoteles tragedya iin en iyi olay rgsn tanmlar.Buradakien iyinin tragedyann temelkarakteristikduygularacmavekorkuuyandrmaasndanolduuunutulmamaldr:

Her eydennce [tragedyann] ans iyidenktyegidenhayranolunabilecekbirini resmetmemelidir, nk bu acnas veya korkulu deil dehetlidir.[Tragedya] ktbiradamnkt talihten iyiyegidiinide [resmetmemelidir];buolmasgerekenhibireyyoktur,buneacnasnekorkuludurnede insaniduygularmz tatmin eder. [Tragedya] kt bir insann iyi dutumdan ktyegidiini de [resmetmemelidir], nk byle bir durum bizim insanduygularmz tatminedebilirancakacmaveyakorkuuyandrmaz. ()Geriyekalan bunlarn arasnda olandr: kusur ilemeden veya ahlakszlk yapmadan,ancak baz yanl hesaplamalar [hamartia] nedeniyle kt duruma denerdemyadadavranlarylasekin,nlvezenginolanbirkiinindurumu.

Bualntbirdiziyorumprobleminideberaberindegetirir:hayranlk[epieikes]kelimesiouAntikYunan tragedyas karakteri iin kullanlabilir, reddettii ilk olay rgs kategorisi EuripidesingnmzekadarulaanHippolytosoyunu iingeerlidirveAristoteles,SophoklesinPhiloktetesveolaslkla Oedipus Kolonosta, Euripidesin Iphigeneia Taurianlar Arasnda, Andromache, Helen vehatta Aeschylusun Orestia lemesinin Euminidler oyununa uygulanabilecek iyi bir insann ktdurumunun iyiye dnmesi biimindeki drdnc bir olasl tartmamtr. Blm bitirirkenAristoteles mutlu sonla biten tragedyalarn seyircilerin duygusal zevkleriyle alay eden yazarlarnretimiolduunuveaslndakimseninkimseyildrmediikomedilerebenzediinisyleyecektir.Otuz byk tragedyaya dayanarak bir Antik Yunan tragedyasnn basit bir formlnn olmadnsyleyebiliriz.Bazdurumlardaoyuntrajikolaraktanmlanabilecekbirdizikatolaylardizisinebalkalr.Meydanagelenlmlerveykmlaroyunundoruunumeydanagetirirvesonszlebirliktesorunzmlenmeyeallrken,seyirciyekalankahredicibirkaypvebukaybaduyulanacdr.BuzellikleAeschylusun Thebaiye Kar Yediler, Sophoklesin Antigone, Kral Oedipis, Trakyal Kadnlar veEuripidesin Medea, Hippolytos, Hecuba, Fenikeli Kadnlar, Iphigeneia Tauriste ve Bakhalaroyunlarnda grlr. Bu oyunlarda mantksal neden sonu veya etki ve tepki ilikisinin dizgesinigrmekmmkndr.Baz oyunlarda dramada trajik hibir ey yokken, trajik bir sonmeydana gelir.Bu oyunlarda dahancekibirfelaketinsonulartragedyanngerektirdiizntvekaypyounluunudierlerinetar.TrajedininYunaninstandaPerslilerinyenilgisininduyulmasveXerxesin tanrlarnyasalarnakargelmesinin karakterler tarafndan gerekletirilmesi olan Aeschylusun Perslilerinde olduu gibihibireyardeildir.TroyalKadnlardaburayadahiletmekgereklidir,nkhibirnedensellikyoktur,sadecemaluplarnuradiddetvardr.AeschylusunAdakSunanlarnntrajikbirnoyunolduundanszedilebilir,nkbuoyunbakirelerindamatlardngecesildrecekleribirsonrakioyununtrajikortamnhazrlar.

10

Trajikolayrgsnnbirbakaeidibiryerekadartelafiedilenlmdr.Bugibidurumlardafelaketdramatikmetnindoruknoktasyerinebirazdahaerkekmeydanagelir,byleceolaylarbu fekaletinstneoturtulabilir.BukesinlikleOrestiannkurgusudur. Iphigeniannncedendramatiktesibirbiimde kurban edilmesi, Troyann d, lemede Agamemnon ve Kassondrann ilk oyundaldrlmesi,AdakSunanlardakiayna sahnesi,OrestesinKlytaimestraveAigisthosunbedenleriylegrnd tablo hatrlanmaldr. nc oyunda hibir trajik an yoktur, daha ok Orestesinaklanmas ve Furylerin uzlamas vardr. Sophoklesin Aiaks da Atinada onurlandrlmasnsalayacakbir tr kahramanolma srecininortasnda gelenAiaksn intihar ayndurumu sergiler.BenzerbirdurumEuripidesHeraklesadloyunundaHeraklesinailesinidrmesininoyununsonundadeildeortasnayerletirilmesiylemeydanagelir.SonolarakyukardaszedilenancakAristotelesingzardettiiolayrgsgelir.Buolayrgsndeerdem yceltilir, felaket engellenir ve dramamutlu sonla biter. Bu durum Kitto tarafndan trajikomikolaraknitelendirilirken,ConacheraromantikkomediveBurnettegredeyaamndevamettii felaket olarak adlandrlr. Kesinlikle bir trajedi potansiyeli vardr ve Kreousann bilmediiolunuldrmeplanbaaryaulaabileceiEuripidesinIonoyunundaolduugibiolaylarbirnoktayakadar trajik ynde geliir, ancak bu oyunlarda tragedya gereklemez. Aristoteles karmaktragedyay basit tragedyaya tercih eder. Baht dnleri ve tanmalar olan basit tragedyadakarakterler ve durumlar tanmlanr ve dramatik ynelim tersine dndrlr. Bu oyunlar arasndaSophoklesin Philoktetes, Euripidesin Andromache, Ion, Helen, Iphigeneia Tauriste ve yazarnbayapt Orestes saylabilir. Ayrca Sophokles ve Euripidesin Elektras Orestes ve ElektrannApollonun emrettii c yaayarak acyla baladklar ve yceldikleri, karmakln dzene girdiidnlecekolursabukategorideelealnabilir.Buoyunlarayrcacinayetvealma iermesineveher ikisi de trajik durumun karanlnda gemesine ramen, bunlar tersine dndrlm felaketsnfndadeerlendirmekdoruolmaz.Ohalde,Euripidesin ikiyalvarma tragedyasHeraklesinocuklarveYalvaranKadnlaroyununlarhangisnfgirer?Herikioyundadakadnkarakterlr(HeraklesinocuklarndaBakireveYalvaranKadnlarda kocasnn lsnn yaklaca odunlarn yannda kendini ldren Euadne). Ancak busahneler daha byk olay rgsnn tesadfleridir ve her iki oyunda da Atinallar kahrolmuyalvaranlarn lehine araya girer. Oyunlarn sonunda iler yoluna girmi gibi grnr: Heraklesinocuklar artk ikence korkusundan kurtulmutur ve Argosun kadnlar kocalarn gmebilirler.Bununlabirlikteher ikioyununsonudagergindir.Heraklesinocuklarnda Heraklesinyalannesiacdoluyalbirkadndan intikamdolubirFuryednrekAtinakorosunungzyummasylaesirEurystheusuidametmeyinerirveYalvaranKadnlardaAtheneTebaiiledahafazlasavaolacanbildirmekzeregirer.OedipusKolonostadaaynbiimdesnflandrmakiinkolaybiroyundeildir.Bakaraktergizemlikaderinetanrlartarafndanarldna inanarakktdurumdan iyibirdurumailerler.Ancakougelenekseltragedyadaolduugibilmlesonulanr.Endikkatekenlerikurtarmaoyunlarveyalvarmaoyunlar,ayrcabunlarnbirbiri iindeerimesiyleoluanbeenilenvetekrarlananbazolayrgleridevardr.Yalvarmaoyunlarndabirkarakterveyagrup ounlukla Atinada bir tapnaa snarak, barnak ve yardm ister. Oyun metni barnanverilmesi veya verilmemesi vebunun bedelininne olacastne kurulur ve kanlmazolarakbuAtinaseyircisininsevdiibirtartmadr,nkisteinardndakimeselelerortayaserilir.SophoklesinOedipus Kolonosta bu snfn en gl rneidir. Bu oyunda kr ve lanetlenmi Oedipus FuryKorusundakikutsalalanayerleirvetmoyunboyuncaoradakalr.AeschylusunYalvaranKadnlar

11

bu alt trn rntsndedir. Bu oyunda Danaosun yabanc grnml ancak Yunan asll kzlaronlar istemedikleribirevlilie srkleyecekolankuzenlerinden snma ister.Euripidesbuoyundayalvarmavekurtarmaoyunlarnbiraradaelealr.AslndaonunbutrkombinasyonlarHeraklesinocuklar,Andromache,YalvaranKadnlaroyunlarndakullandnvetekilsahnelerleHerakles, Ion,MedeaveIphigeneiaTauristeoyunlarndagsterdiisylenebilir.TragedyaKarakteriAristotelesin Poetikasnn 13nc blmnden bir st blmde kullanlan alnt Antik Yunantragedyaskarakterinindoashakkndacanskcolgularnortayakmasnanedenolur.Aristotelesiyibir tragedyada kiinin kusur veyaahlakszlknedeniyledeil,ancakbazhamartia yoluyla ktduruma dmesinin olduunu iddia ettiinde, son kelime olan hamartia yanllkla kiilik veyakarakterdebirhataolaraktercmeedilir.ButrajikkahramannAristotelesinbirinciolayrgsndekihayranlk duyulan olmasn engeller. Shakespearedeki trajik hata (Othello: kskan,Macbeth:hrsl)ileyetienrencileriinbudurumAntikYunantragedyasnayaklamakiinuygunbirdayanakoluturur. Modern okuyucu ve seyirci eylemi karakterle aklamaya alktr ve bu yntemi AntikYunan tragedyalarna da uygular, ancak bunu yaparak Antik Yunanl yazarlarn betimlediklerinizedelerler.Aristotelesinbublmnbandaaslkarakter,ikincikarakterveyakahraman ileilgilihibir ey yazmadnadikkatedilmelidir.AntikYunanda protagonist (protagonistes)birincioyuncuanlamnagelirvekahraman(heros)yarkutsalolaninsandr.AeschylusunYedilerinde kadnlar korosunun korkun ifadelerine tepki gsterenEteokles kadnlarsaygszca kovar ve burada modern okuyucu Eteoklesun ruhuna alan bir pencere bulduunusanarak onun kt biri olduu sonucuna varr. Bylece yedi kapya koruma gnderdii sahnede,tedenberikardeiylesavamayacanatpatmadnmerakedebilirvebuarzusundanhakettiinialmasn isteyebilir. Antigone Polyneikesin yanna gmleceini gz nne getirdii ve oyunlabirlikteyatacam,sevensevenedediizaman,onunerkekkardeineduyduugerekhislewrininbirifadesiolabilirmi?AslndaJeanAnouilh1941ylndakendiAntigonesiniyazdzaman,Antigoneninbirliktegmldkiininsadecebirerkekkardeolmadn,onunenszdeerkekkardei,onuniinzeliklesevgiliolanbiriolduunuakabelirtmitir.AmazonKadnTheseusunbabasnnevindenuzaklam gayrimeru ocuu Hippolytosu dnn. Bu onun Aktan irenmesini ve Bekarettanrasnaadanmasnmdr?BakhalardagenPentheusyaamnduygusalvecinselyanyladoalolmayanyannatakntlmdrveannesinesalkszbiradanmlmvardr?Tmbunlaroyunlardaeylemleriniynlendirentrajikkarakterinzellikleriolarakgsterilir.Ancak zelikle Aeschlus ve Sophoclesin oyunlarnda olmak zere Antik Yunan tragedyasndakarakterlerintemsilettiklerindenveeylemebiimlerininyaptklarnnardndakikiiliktendahanemliolduunu sylemekdahadoruolur.EteoklesOedipusunhem soylukoruyucusuham lanetlenmiocuudur. Bunlar onun oyundaki rolleridir. Adak SunanlardaOrestes ve Elektra kartal babannyetim ocuklardr. Aeschylus hibir ocuk karaktere derinlik vermemitir. Ne tr birinin kahineboyun eip annesini ldreceinin aratrlmas Euripidese braklacaktr. PhiloktetesdeNeoptolemosnceliklerininneredeolduunakararvermesigerekengenbiradamdr.Antigonededevletiher eyinnneyerletirenyneticidirveAntigoneninkarakterihakkndasylenen tek eybabas kadar dik kafal olduudur. Bu karakterlerin maskeli olduunu hatrlayalm, bu nedenlebireyselkimlikcanlandrdklarrollerinyanndaikincilkalr.

12

Bununla birlikte karakterler dk olarak resmedilmez, yoksaAntik Yunan tragedyas beyaz diziyednerdi. Seyircinin karsna eylemleri iten ie bir karakter tarafndan ynlendirilen btncl vegerek kiilikler kar. Oedipus bilme arzusu (duymalym) ve her eyi bildii ynndeki kibrinedeniyle eylemlerini ekillendirir. WinningtonIngram, Oedipusun hatas karakterin deil,idrakindir tespitinde bulunur.11 Mesele ahlaki olarak iyilik veya ktlk deildir. Al sahnesiherkesin Oedipusu ehrin babas ve kurtarcs olarak grdnn ak kantdr. AeschylusunKlytaimestras, Euripidesin Medea, Elektra ve Kreousas hepsi eylemlerini ekillendiren canlkiilikleriylekapsamlveunutulmazbiimdeyaratlmkarakterlerdir.Ancakherdurumdayazarkadnrolnebiryenilikgetirerekseyircisiiindahabykbirkaraktersunar.AristotelesPoetikannaltncblmndeakakarakterin(ethos)deil,aksiyonveolayrgsnn(mythos) tragedyann sonu (telos) iinnemliolduunubelirtir.Tragedya insanlarndeil,eylemin(praxis)yenidensunumu(mimesis)olduuiinolayrgsolmadantragedyadanszedilemez,ancakkarakter olmadan olabilir. Modern okuyucu ve seyirci bunu kabul etmekte zorlanr, nkkarakterlerin i dnyalar davranlarn aklar. rnein, Ibsen kendi dramatik yaratcln yletanmlar:

Birkelimeyazmadannce,karakteradamakll zihnimdeolmaldr.Ruhununsonkvrmnakadaronubilmeliyim.Daimabireyseldenbalarm: [karakterin}insanynnntamamlandndaneminolduumda()dekor,dramatikuyum,hepsinatralisttir.

Metot oyunculuu okulunda oyuncu canlandrd karakteri en derin ayrntsna kadar ortayakarr.AncakAntikYunantragedyas iinmeseleyifarkladanelealmakgerekir.Oyunyazarnceolayrgsnevekarakterlerinineylemlerinekarar verirvedaha sonrabubiimdedavranlmasnanedenolankiiliiyaratr.NorthropFrye,Aristotelesinyanndayeralr:

Dramada karakter yaratm ileve baldr: karakterin ne olduu oyunda neyaptnabaldr.Dramatikilevoyununyapsnabaldr;karakterinyapacabellieylervardrnkoyununbunungibibireklivardr.12

AncaktmeletirmenlerAristotelesinyanndayeralmaz.SofoklesinYaamnnyazarnngrlerifarkldr:

[Sofokles] tam bir zamanla duygusuyla aksiyonu dzenlemeyi ok iyi bilir vekarakteri basite repliin yarsnda veya tek bir ifadeyle yaratr. Bu iirinzdr:karakteriveyaduyguyubetimlemek.

Yazarlarn karakterin belirli sahnelerde nasl oynanabileceini dnmeye neden olduklar yerlervardr. Modern roman ve sinemada bildiimiz karakterlerin ayn metinde nasl farkl biimdecanlandrldbilinir.rneinShakespeareninoyunlarndanV.HenryninsinemadaOliviertarafndan1944 ylnda sava ortamnda amacnn hakl olduuna inanm sava bir kral gveniylecanlandrlmas ile1989ylndaBranaghnkralnkararnnhakllndaneminolmadvebirmilletisavaa adama konusunda kararszdr. Antik Yunan tragedyasnda bir karakteri farkl yntemlerleoynamakgtr, nkoyun yazargenellikleoyuncuyamanevra yapacak okazbolukbrakarak11R.P.WinningtonIngram,Sophocles(Cambridge:CambridgeUniversityPress,1980).12N.Frye,AnatomyofCriticism(Princeton1957)s.171.

13

oyunkiisininnasldavrandnakabelirler.rnein,birtanryakarsavamakiinhertrlfrsatverildiizamanbiroyuncuPentheusuveyadevletintmmeselelerinstndeolduudncesindekikei gibi inat Kreonu ne kadar sempatiyle oynanabilir? Ancak birka sahnede ynetmenler veoyuncular kendileri olabilir. Antigonede Antigone kz kardeini geri evirir ve onun Polyneikesingmlmesindeki payn kabul etmez. Neden? Byk bir sevgi ve anlayla kz kardeinin zarargrmemesi dncesiyle mi, Ismene bata yardm reddettii iin mi, yoksa kiisel adanmlklaIsmenenin kendi n karartaca dncesiyle mi? Metin u ya da bu yorumun doruluunudesteklemezvedahaokbusahnenaslynetildiveyaoynandysaylekabuledilir.PhiloktetesveOedipusKolonostaoyunlarnnher ikisindedeprotagonistoyunun sonunadorugenbirerkeinbavurusunugerievirmeyi ierenoknemlibirsahneyicanlandrmakdurumundadr:Philoktetes,Neoptolemosun Troyaya gelme isteini,Oedipus ise olu Polyneikesin tahta giden yolda destekisteinigeri evirir.Her ikidurumdada seyircininbu isteklerinkabuledilmesiynndekieilimineramen karakterlerin ok fazla kzd dnlr. Yine bu reddedili oyuncuya veya ynetmenebaldr.TragedyannBlmleriTrn biimi bilinen ve tekrarlanan sahne ve alt birimlerdir. Tpk bir Shakespeare oyununun beperdeye ayrlmas veya bir kiinin televizyon dizilerinin doruk noktasna ekim sresinin nceyreinde olumas son eyrekte zlmesi gibi, Antik Yunan tragedya yazarlarnn da dramatikmetnioluturmakiinkullandklarbelirlisahneblmlerivardr.Aristotelesbublmlemeyiarklarve epizotlar olarak temelde ikiye ayrr.Bu iki blm ksmen vezin, ksmen elik ve ksmen de dil(arklar tamolarakDorikazdabestelenir)asndanayrlr.Buradasahne trlerinibirdizihalindesnflandrabiliriz:prolog,epizot,kommos,koroarksveteksesliark.ProloglardaimaAristotelesegre sradankonumayaenyaknolanksauzun (iambic)lvezinliyazlr. Bunlar oyuncunun uzmanlk alanna girer. Theispisin baarlarndan biri de prologungelitirilmesidir.Ancak iki tragedya (Persliler,Yalvaranlar)koronunDorik tarzda, lirikveyceltilmivezinde deil ama Attika aznda yry arksyla balar. Prolog, Agamemnon, Adak Sunanlar,Hippolytos,IonveBakhalargibioyunlardaolduugibiidnme(soliloquy)biimindedeolabilir.Buoyunlarnprologlarndaoyuncuseyircinin ihtiyacolduubilgiyidirekolarakverirveyaSophoklesinAntigone ve Elektra, Euripidesin Iphigeneia Tauliste gibi oyunlar dramatik metnin meselelerininceden seyirciye detaylaryla aklar. Baz durumlarda Troyal Kadnlar, Alkestis ve Medea gibioyunlarda olduu gibi prolog oyuncusunun yanna ikinci bir oyuncu da gelebilir veya IphigeniaTaurianda, Euripidesin Elektra, Eumenidler gibioyunlarndaolduu gibi birinci sahneyi btnyleyenibirsahneizleyebilir.lk tragedyalarda veM.. 415 ylndan sonrabaz sahnelerde sonhecesi eksik ikili vezin rnekleribulunmasnaramenprologgibiepizotlardaiambiklvezinleyazlr.Komedilerdesonhecesieksikikilivezinheyecanlvehareketlisahnelerdekullanlrvebutrveznintragedyadakullanmnedeniningnmzde sinema ve televizyonda kullanlan netamelimzik gibi ykselen duygusallk olduunudnmek yanlolmaz.Yalvaranlar,Eumenidler veBakhalar gibi koronundahageni roloynadoyunlarolmasnaramenepizotlarnounluundaoyuncubaskndr.lktragedyalardaepizotlarkatbiimdebiroyuncuylakoroarasndakiatmabiimindedir.Agamemnon,YalvaranlarvePerslilergibioyunlarda bunun rneini grmek mmkndr. Prologlarn dnda, Antik Yunan tragedyasndasoliloquy nadirdir. Soliloquy kullanmnn ilgin bir rnei Aiaksn byk konumasnda vardr. Bublmde korooyun alanndan ayrlr,Aiaks tekbana girer ve seyircinin kalbinden geenplanlar

14

bilmesine izinverir.KralOedipustaJojasteApollonunyardmn istemek iingrnnce,koroyaneyaptn aklamak iin direk olarak hitap eder. Burada trajik amaca gre dramatik illzyonunsrdrlmesi iin yaplmas gerekenler vardr. Seyirciye direk hitap edilmesi seyircinin varlnnbelirlenmesidemektir ve seyirciyehitabn sradanolduu komediyedahauygundur.zellikleeeroyununkonuettiitartmalarelealnacaksa,ouepizottaikioyuncuvardr.Ancaktrgelitikeoyunculusahnelergenellemitir.Tiyatronunbykl,oyunculardanuzaklkveoyuncularnmasketakmalar gereidikkate alndnda abartl jestler vebedendili kullanlmasna ramen seyircininkonuan oyuncuyu izlemesi zorluu anlalr. oyunculu sahne geliimin Adak Sunanlarda uzunsresessizkaldktansonrakonuanPylades ilkrneinden,KreonunnceAntigonevedahasonraIsmene ile konutuu garip sahneden, Orestes ve Oedipus Kolonostann btnlkl ve parlaksahnelerinekadarizinisrmekmmkndr.M.. beinci yzyln sonlarna doru konuyla ilikisi giderek azalan ksa koro aralarndan ayrlanepizotlar oyunu belirlemeye balad. Baz epizotlar olduka uzundur: Philokteteste byk orandaoyuncular tarafndanbelirlenenvekoronunokazyeralddrtyzsatrdan fazlaolanbirepizotvardr.Busondnemoyunlarndaoyunyazarlarbirepizodudieriniiineyerletirir.Byleceorijinalepizotdevamederkenhibirkesintiolmaz.OrestesteOrestesveMenelausunnemlikarlamasaniden Tyndareusun geliiyle kesintiye urar. Bu araya girme oyunun beklenen olay rgsndeitirir. Sophoklesin Elektra oyununda anne ve kzn karlamas aniden Orestesin lmnnyksylegirenretmen tarafndankesintiyeurarvekederliElektranncnalmak iinkendikendine yemin etmesiyle devam eder. Philokteteste Philoktetesin hilesi Tacir tarafndan yine birbakaykylekesintiyeurarvebusahneolayrgsneyaplmasgereken iingecikmedenbakahibirkatksolmaz.Koromethiyeleriveya arklar (mele)epizotlarkurallolarakblervedahancebelirtildiigibibiryere kadar opera aryasnn resitatif (veya konuma) blmne benzer. Stasimon terimi (ayakta[ark])buarklariinkullanlr,nkkoroorkestradayerinialrveoyunalangirmezveyakmaz.Arkaik dnemlerde koro iiri Dor ehirlerinin rn gibi grnr ve Atina tragedyasnda korogeleneksel lirik vezne kar oluturulan yapay bir biimde sylenecektir. Seyirciler aka koronunprolog ve epizotlarda kullanlan yerelAttika konuma azndan farklbir azda konumasn ister.Koro arklar usulne uygun oluturulmaldr. Bu arklar strope (dn) ve antistrope(kardn)olarakkarlklikibirimdenoluur.Herbirimdevezinyapsbirbirineokyakndr.Eerayndeilsebudurummetin incelemecilerin eksikolanblmleribulmas vedzenlemesi iinbirfrsatyaratr.Dnvekardnkoronunbirinciksmdaorkestradadansettiinive sonrakiksmdaaksiyndehareketettiinigsterir.Koromethiyelerikendisindenncekistropeveantistropeblmnezdeolmayanancakilikiliolanbirdrtlkanlamndakiepodeilebiter.BazenPerslilerve Yalvaranlar gibi oyunlarda koro ilk stasimadan nce iki ksa bir uzun vezinli, ancak lirik Dorazndaolmayanyryarksylailerler.Antik Yunan tragedyasnda oyuncular hem kendi balarna hem de koroyla birlikte ark syler.Aristoteles13 kommos terimini koroyla birlikte ve skeneden sylenen atlar tanmlamak iinkullanr. Teknik olarak bir kommos oyuncular ve koro arasndaki birinin dierini bir nceki vezinyapsnda cevaplad kurall arkdr. Antigonenin ad ve Adak Sunanlarda AgamemnonunruhununOrestesveElektrayayardmetmesiiinarldbykarklasikkommosrnekleridir.13Poetika,1452b24

15

Ancakbuterimpratikolarakoyuncu(lar)vekoroarasndakihertrlkuralllirikiletiimitanmlamakiin kullanlr. Birka rnekte bu iletiim kederli bir karakter tarafndan nce lirik ve sonra tekrariambikolmakzereikidefayaplr.ByleceAgamemnondaKassandrannkoroylagldiyaloundance lirik biimde gizemli bir ark sylemesi ve daha sonra daha anlalr olarak iambik vezindekonumasveAlkestisinbirincisikocasyla lirikdiyalogunsonundave iambiklmyatasahnesininsonundagrnmesiniaklar.Oyuncularayrcamonodyadverilensoloarklardasyle.BuarklardayapaylirikDorazkullanlr,ancak vezin dzeni farkldr, yani strope ve antistrope deildir. Bu ark daha ok serbest olarakbestelenir ve Verdi operalarnn byk aryalarna benzer. Ionun Apollonun hizmetkar olmaktanduyduu mutluluu ifade ettii arknn dnda, bu arklarda atmosfer genellikle zntldr,karakterinkederini ifadeeder.AynoyundaKreousan sonrakimonodysibukarakterin tanrlarveinsanlar tarafndan duygusal olarak terk edilmesini parlak biimde aktarr. M.. beinci yzyldamonodyleryetikinerkeklertarafndandeil,kenardabekleyenkadnlarvegenerkekler(GenIon,FirikyalHadm)tarafndansylendi.Duygusallkvederinduygularaslsahibikadnlar,generkeklerveyabanclartarafndandahaiyianlatld.IondagenerkeinmonodysikoronungiriindenncedirvebumonodyninIonunsylediikoronunyryarksndannceyeralmasdikkatgeicidir.Tragedyannsonundakorooyunalannterkeder,ancakgirile(parados)ilekarlatrldndakurallbir k (exodos) arks yoktur. Genellikle Yalvaran Kadnlarda olduu gibi birka msrada koroknbildirir:zninizleklarm,Adrastos,ve izninizlebuadamave ehre szmz tutalm;bizedenbizimiinalanlaronurlandrmaktr.Euripidesinoyunlarnnsonundabununbelirlibiiminigrmekmmkndr:

Kutsalmeselelerbirokbiimegirervetanrlarbeklentilerintesindepekokey getirir. Beklenen meydana gelmez ve beklenmedik iin tanrlar bir yolbulur.Buradaolandabudur

veAhbykvekederliZafer,yaammynetvebenitahttanayrma.

BusatrlarnilkgrubuAlkestis,Medera,Andromache,Helen,BakhalarveikincigrubuFinikeliKadnlar,Orestes,IphigeneiaTauriandaoyunlarnnsonundabulunur.lkTragedyalar(M..534472)THESPIS tiyatro tarihinde bir isimden fazlasdr. Son kaynaklar onun baz oyunlarda hak sahibiolduunu gsterir ve Thespisin Pentheusundan birmsra Euripidesin Bakhalarna benzer. Dahance sz edildii gibi, Thespis oyuncunun yaratlmas ve gelitirilmesiyle ilikilendirilir. Aristotelesoyuncu saysn ikiye karmay ve koronun roln azaltmay Aeschylusa atfeder. Bu tragedyanngelimibiimineerimesindenemlibiraamadr.EerThespisherbiimdetarihselbirfigrse,onuntragedyanngelimesinekatksoyuncuyakurallbirvarlkolmaniteliinikazandrmasdr.Eersadeceoyuncuyla koro arasndaki bir etkileim ise ilk tragedyalar ok ilkel olmaldr. Ancak Aeschylusunyetkinoyunlarndabuetkileiminnasletkilikullanldgrlr.AgamemnonveYalvaranlarsadecekoronunvesadeceoyuncununyeraldblmlervardr,ancakbubiimdeoluturulanoyunlardanseyircininsklacadatahminedilebilir.Olaslklaoyuncubirsahnedesadecebirkaraktericanlandrr,ayrlr vebu arada sahnedndanelerolduunu anlatmak iinbakabir kiilikte geridner. Eer

16

PentheusThespisinyazdilktragedyalardansa;DionysosveKoro,(Pentheusvekorodalaragitmetehdidi vebu yeni tanrnn ykmyla sona erer),Pentheusun kaderinibildirenhaberci vebelkideoyunun sonunda Dionysos vgs ile yeniden bir oyunculu dramatik metin olarak dzenlenmiolabilir.BuAntikYunan tragedyasndanemlieyleminneden sahnedndameydanageldiininvekoronunnedensreklisahnedekaldnnbiraklamasolabilir.Aslndakorohemdramatiksrekliliihem dramatik oda salar. Haberler yorumlamalar iin koroya verilir. Dramann ou onlarnarklarvedanslaryladoludur.AristophanesinEekArlarndabirkarakterThespisinbulduu ueskidanslardemektedir. kincioyuncunun tragedyayaalnmasAeschylusatfedilir vebu gerekdramann geliinin iaretidir. nk asal unsurlar arasndaki atma ve ztlama seyircinin gznndemeydanagelir.BirbakailkisimM..499ve496daPratinasveAeschylusakaryaranCHOIRILOSolarakkarmzakar.Choirilosmasklarkullananve skeneyibulanolarakkabuledilir.Aeschylusvedier tragedyayazarlaryla yarm ve tragedya yazm olsa bile Pratinasn satir oyunlarnda ele alnmas dahadorudur.lkdneminncegelen isimlerinbirbakasyazarlkdnemi (M..510470)Aeschylus ilertenPHRYNICHOSdur.Phrynichosunoyunlarndan gnmzebirdzne kadarblmulamtr, fakatonunhakkndadierkaynaklardanyetirincebilgisahibiyiz.Phrynichosunolaslkla,Aristotelesegreiambiktennce tragedyannorijinalvezniolanbiriuzundieriksadrtlveznibulmuvekadnrollerini ilk defa kullanmtr. Bir dizi kaynak onun gzel arklar bestelediini, arpc danslaryarattnbelirtir.Tragedyalarnndahaokkoralolduunuiddiaedilir.Gnmzeulaanoyunparalarndan sadece iki tanesibir veya iki satrdandahauzundur.Her ikiparadayazarnPleuronluKadnlaroyunundandr. Lirik tarzdakialtnumaralparaMeleagrosunlmnanlatr:

Souklmdensaknmad,ktkannesininacmaszniyetiyleyaklrken,anibirateonuyalaypyuttu.

YukardakiparayalntlayanPausanias,PhrynichosunoyunununasalolayrgsnnMeleagrosunyksolmadnbelirtir. Lirik vezinbuparann koro arksnnbirblmlolduunun iaretidir.YazarnAlkestisoyunununikinciparaskorkusuzluunuandrd,bedenitersyzoldu,yknnbubiimindeHeraklesinlmledvtizleniminiverir.Yazarlk kariyeriM.. 427385 arasnda olan Aristophanesin komedilerindeki karakterler (yazarlkyaam427385)birokdefaeskitragedyayazarlarhakkndabilgiverir.EekArlardayalhakim,Philokleon,Phrynichos arksylagirerveKulardakoroPhrynichosu lirik iirlileriningzelliiylebirbalarskarlatrlr.Plutarch14Phrynichosdanikisatralntlar:

Dansn bana verdii tm figrler, fkeli gecenin frtnal bir gecede yarattdalgalarkadaroktur.

Phrynichosa yetmi be yl sonra dkn olanlar yaldr ve Kurbaalarda komik EuripidesAeschlusun seyircisini Phrynichosu ycelten aptallar olarak tanmlar. Bylece onun arklarnn

14Ethika732.Para.

17

gzelliivedanslarnnenerjisiyalseyircilerinhafzasndadr.Ayrcaonuneserlerininilkelveieriksizolduuilerisrlmolur.