Vüqar Əhməd

“Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin həyatı,mühiti və ədəbi fəaliyyəti”

Bakı 2009

3

Həyatı və mühiti

Şeyx Məhəmməd Xiyabani 1879-cı ildə Təbrizyaxınlığındakı Xamnə qəsəbəsində anadan olmuşdur. O, uşaqolarkən Xamnə qəsəbəsindəki xanın rəiyyətə zülm etdiyininşahidi olur. O, anasından öyrənir ki, xan onun dayısını heçbir səbəb oilmadan, ağaca bağlatdırıb döydürübmüş.Qəsəbənin kişilərinin əksəriyyəti xanın zülmündən qaçıbbaşqa ölkələrə pənah aparıblarmış. Şübhəsiz ki, bütün bunlarbalaca Məhəmməddə zorakı şah reıiminə qarşı nifrətoyatmışdı. Uşaq vaxtından ilahiyyat elmlərinə maraqgöstərən Məhəmməddə, dünyəvi elmlərə və maarifçiliyə ilkmaraq, Mirzə Fətəli Axundzadənin əsərləri ilə tanış olandansonra başlamışdır.. Çox gənc ikən, əvvəlcə İstambula, ordanBatuma, ordan da Tiflisə səfər edən Məhəmməd, burdaədibin əsərlərinin tam külliyatını mütaliə etməyə imkantapmışdır. Tiflisdən Mahaçqalaya, atası Hacı Əbdülhəmidinyanına gələn Məhəmməd, burda ticarətlə məşğul olmağlayanaşı, boş vaxtlarını Qərb ədəbiyyatını mütaliyəyə sərfetmişdir. Nəhayət o, Təbrizə qayıdıb, arzuladığı “Qalibiyyə”mədrəsəsinə daxil olmuş, burda Hacı Mirzə Həsəndən fiqh-üsul elmini, Hacı Mirzə Əbdüləli Təbrizidən nücum elminiöyrənmişdir. Məhəmməd eyni zamanda o dövrün böyükilahiyyatçı alimi olan Əngəcidən qiraət və bəlağət elmləriniəxz etmişdir. Məhəmməd islam fəlsəfəsini və tarixini dəgözəl bilmiş, odur ki, müctəid dərəcəsinə qədəryüksəlmişdir. Ümumiyyətlə yüksək intilektə və işıqlı zəkayamalik olan Məhəmməd azərbaycan və fars dilləriylə yanaşı,ərəb, rus və fransız dillərində də sərbəst danışmışdır. Bu daonun ictimai xadim kimi yetişməsinə təkan vermişdir.. Siyasifəaliyyətinə isə Xiyabani artıq 1905-ci ildən. Səttərxanhərəkatı başlayan zamandan başlamışdı...

Güney Azərbaycanda məşrutə hərəkatı başlanangündən, hərəkatın lideri Səttarxanın ən yaxın silahdaşı və

4

məsləkdaşına çevrilən Məhəmməd, camilərdə və məscidlərdə,Şah-üsul idarəsinə qarşı məntiqli və mənalı çıxışlar vəcihada çağırışlar eləməklə yanaşı, əlində silah, azadlıquğrunda savaşmışdır.

İnsan arzularına açılan bir cığır-məşrutə, Xiyabaninintaleyində, ömür-gün kitabında da bir cığır olmuşdur. Bu daonun gələcəkdə milli-azadlıq hərəkatının rəhbəri kimi,istiqlaliyyət bayrağı qaldırmasına güşlü təkan vermişdir.1905-ci ilin burjua-demokratik inqilabı, bütün Şərq

ölkələrində, İranda, Türkiyədə, Çində və başqa yerlərdədemokratik hərəkatın güclənməsinə səbəb olmuşdu. Yüzmilyonlarla məzlum insan, yeni həyata və insan üçün ənibtidai huquqlar uğrunda mübarizəyə qoşulmuşdular. İranınəyalət və şəhərlərini bürüyən demokratik hərəkatınqorxusundan, şah məclis çağırıb, azadlıq haqqında manifestverməyə məcbur olmuşdu.

Məşrutə hərəkatına vaxtilə Bakıda fəhləlik etmiş vəbakılı soydaşlarının inqilabi coşqunlyq əzminin şahidi olmuşSəttarxan başçılıq edirdi. Onun ən yaxın köməkçisi isəBağırxan idi. İranda Məştuta hərəkatı başlayan gündən,Şimali Azərbaycanın və Tiflisin demək olar ki, bütünmətbuat nümayəndələri, o cümlədən tərəqqipətvər vəvətənpərvər insanları nəinki hər gün, nər saat, hər dəqiqə,hər saniyə buna münasibətini bildirmiş, başda HacıZeynalabidin olmaqla, Əlibəy Hüseynzadə, MəmmədəminRəsulzadə, C.Məmmədquluzadə, M.S.Ordubadi və başqalarıMəşrutə hərəkatının qələbəsi üçün əllərindən gələniəsirgəməmişlər. N.Nərimanov isə əvvəlcə Odessada, sonraisə Tiflisdə publisistik çıxışlar edir, Tiflisdə olarkənMəşrutə hərəkatına kömək məqsədilə Qafqaz mücahidlərininCənubi Azərbaycana getməsində xüsusi xidmətlər göstərirdi.

Hacı Zeynalabidin Tağıyev Məşrutə hərəkatınınmücahirlərinə hər cürə maddi yardım göstərmiş,M.Ə.Rəsulzadə İrana səfər edərək bilavasitə özü Məşrutəhərəkatında iştirak etmiş, eyni zamanda “Yeni İran” adlı

5

qəzetin nəşrinə başlamış, 1910-cu ildə fars dilində “Tənqidi-firqeyi-etidaliyun” adlı, 1911-ci ildə isə “Səadəti-bəşər” adlıkitabını nəşr etdirmişdi. M.Ə.Rəsulzadə bundan əlavə,Bakıda Əhmədbəy Ağayevin redaktoru olduğu “Tərəqqi”qəzeti ilə əməkdaşlıq edirdi və Səttarxanın başçılığı altındagedən xalq hərəkatına aid yazıları “İran məktubları”rublikası altında “Tərəqqi” qəzetində dərc olunmaq üçünƏhmədbəy Ağayeva göndərirdi. 1909-cı il mayınəvvəllərində Təbrizdə (Osmanlı konsulluğunda) SəttarxanlaM.Ə.Rəsulzadə şəxsən görüşmüşdülər. Bu vaxt inqilabsərkərdəsi Sərdari-milli Səttarxanın 42, M.Ə.Rəsulzadəninisə 25 yaşı var idi. Milli istiqlal hərəkatının iki böyükşəxsiyyətinin bilavasitə görüşü hər iki tərəf üçün unudulmazvə əlamətdar olmuşdur. M.Ə.Rəsulzadə Səttarxanın ən yaxınsilahdaşları Bağırxan, Əli Müsyo, Heydər Əmioğlu, MehdiKuzekarani, Hüseyn Bağban, Bəxşəli xan Yekanlı, Hacı ƏliDavaçı, Mirzə Kərim Bəzzaz, Üsgülü Məşdi MəhəmmədƏmioğlu, Səid Səlmasi və bir çoxları ilə də görüşmüş,onlardan müsahibə alaraq, bu müsahibələri də “Tərəqqi”qəzetinə göndərmişdi.

İran inqilabını dövründə, Məşrutə hərəkatı “MollaNəsrəddin” jurnalının səhifələrində də müntəzəm surətdə əksetdirilirdi. Mollanəsrəddinçilərin görkəmli nümayəndələrindənolan M.S.Ordubadi də İran inqilabında iştirak edirdi və özmüşahidəsi əsasında yazdığı əsərləri Tiflisə, “MollaNəsrəddin” redaksiyasına göndərirdi. M.S.Ordubadinin İraninqilabının düşmənlərini ifşa edən yüzlərlə feleytonu və şerivardır. Onun İran inqilabına və Səttarxana həsr etdiyi əsəri,ən məhşur romanlarından biri olan “Dumanlı Təbriz”

romanında inqilabi komitə təşkilatınınm Təbriz camaatınamüraciətlə buraxmış olduğu intibahnamələrin birində deyilir:

“1907-ci ildən başlayaraq 1911-ci ilə qədər Təbrizxalqının göstərdiyi qəhrəmanlığı İran inqilabının tarixi heçbir vaxt unutmayacaqdır.

6

Azərbaycan xalqı daima İran inqilabına təkanvermişdir. İnqilab duyğularını heç bir qüvvət sizinzehninizdən çıxara bilməmişdir.

Siz Nəsrəddin şah, Müzəfərəddin şah və onun oğluMəmmədəli şah dövründə də mərkəzi hökumətə təsiryetirməklə də öz fikrinizi həyata keçirmişsiniz..

Hazırda çar istilası sizi qorxutmasın, siz bütünmübarizədə müvəfəqqiyyət qazandığınız kimi, bumübarizədə də müvəffəqiyyət qazanacaqsız.

M.S.Ordubadinin Cənubi Azərbaycandakı inqilabı təsviredən “Dumanlı Təbriz” pyesi də Səttarxan və Bağırxanınqəhrəmanlığından, eyni zamanda Cənubi Azərbaycaninqilabçılarının öz ölkələrini İran mürtəceləri və xariciimperialistlərinin zülmündən qurtarmaq üçün apardıqlarımübarizədən bəhs edir.

Cənubi Azərbaycanda ilk dəfə ana dilində nəşr olunan“Azərbaycan” adlı ədəbi-bədii məcmuə (1906-1907) dəSəttarxanın adı ilə bağlıdır. Sərdari-milli inqilabi fəaliyyətərəhbərlik etdiyi zaman milli mətbuatın yaranması və anadilinin inkuşafı uğrunda bir sıra tədbirlər görür, bu sahədəciddi fəaliyyət göstərənləri təltif edirdi.

1907-ci ildə silahlı xalq hərəkatını yatırmaq üçün şah,qaradağlı məhşur quldur Rəhim xanı və Maku xanı Təbrizüzərinə göndərdi. Rəhim xanın və Maku xanın quldurdəstələrindən Təbrizin müdafiə olunması İran inqilabınınunudulmaz qəhrəmanlıq səhifələrindən biridir. Təbriz quldurdəstələrinin hucumuna məruz qalarkən, xalq Səttarxanınyanına nümayəndə göndərib, ondan kömək istədi. Səttarxanöz silahdaşlarının köməyilə Təbrizin müdafiəsinə qalxmış vəSədrəzəm Eynüddövlə ilə onun şilləvuranları Rəhim xanla,Maku xanın başçılıq etdiyi silahlı dəstələri Təbrizdənqovmuşdur. Bundan sonra şah, çar polkovniki LyaxovuTehranın hərbi qubernatoru təyin etdi. Səttarxan isə ayıq birsərkərdə olduğu üçün Təbrizdə hərbi düşərgə yaratmışdı.Polkovnik Lyaxov kazak süvarilərindən ibarət böyük bir

7

dəstə ilə Təbrizə hucum edərkən onları Sərdari-millininmücahidlərdən ibarət dəstəsi sərrast atəşlərlə qarşıladı.Lyaxovun kazak süvarilərindən ibarət olan dəstələri böyükitgi verərək geri çəkilməyə məcbur oldular.

Bu dünya ictimayyətinin diqqətini cəlb edən bir hadisəidi. “Molla Nəsrəddin” jurnalının mühərrirləri yaxşı bilirdilərki, İranda əksinqilaba başçılıq edən Məhəmmədəli şahdır.Buna görə də onlar şahı əsas tənqid hədəflərindən birinəçevirmişdilər. 1908-ci ildə M.Ə. Sabir ölkənin var-dövlətinixaricilərin ayağı altına atan məhəmmədəli şah haqqəndabelə yazırdı:

Mən şahi-qəvi şövkətəm, İran özümündür!İran özümün, Rey, Təbəristan özümündür!Abad ola, ya qalsa da viran özümündür!Qanuni-əsasi nədi, fərman özümündür!Şövkət özümün, fəxr özümün, şan özümündür!

Şahın ordusu mücahidlərə məğlub olandan sonra, GüneyAzərbaycanda inqilabi hərəkata, xüsusilə fədailərin silahlıdöyüşlərinə bilavasitə Səttarxan başçılıq eləməyə başladı.Şah isə nəyin bahasına olursa olsun inqilabi hərəkatıyatırtmaq istəyir, gah kazaklardan, gah ingilislərdən ibarətdəstələri Səttarxanın üzərinə göndərir, gah da erməni daşnakYefremin başçılıq etdiyi kafirlər ordusunu azərbaycanlalılarınüzərinə saldırırdı. Bu qanlı vuruşmalar dövründə “MollaNəsrəddin” hadisələrə çox düzgün münasibət bəsləyirdi.“Molla Nəsrəddin” jurnalının rəhbəri böyük dramaturq vəpublisist C.Məmmədquluzadə yazırdı:

“Bu günlərdə İranda istibad və ədalət bərk çarpışır.Yekə bir millətin dini, namusu, huququ, vətəni təhlükədədir.Kimsəsizlik ucundan ola bilər ədalət tərəfi basılsın. O vaxtmilyonlarca məzlumun dadü-fəryadı, bu günkündən artıqgöylərə qalxacaqdır. Bir udum suya həsrət qalıb, can verənbalaların, qarınları yırtılan ana-bacıların halı Kərbəlavaqiəsindən kənarda qalmayacaqdır. Bu gün Kərbəlameydanı Azərbaycandakı vətənpərvərlik meydanıdır. Hər

8

kimin ürəyində bir cüzi din, namus, vətən hissi varsa,oranın qeydinə qalmalıdır. Axıtmalı qanlarımız, ehsan etməlipullarımız varsa, gözümüzün qabağında ürək parçalayanAzərbaycan matəmgahı durur*.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Məşrutə hərəkatızamanı Qafqazdan, əsasən də Quzey Azərbaycandan gələnmücahidlərin yerləşdirilməsində təşkilatçılıq işləri Xiyabaniyətapşırılmışdı. Xiyabani eyni zamanda səngərləri dolaşıb,mücahidləri maarifləndirməklə və ruhlandırmaqla məşğulolurdu.

Mücahidlər Səttarxanın başçılığı ilə çar polkovnikiLyaxovun kazak briqadasına, ingilis silahlı qüvvələrinə,erməni-daşnak Yefremin polis dəstələrinə və şah qoşunlarınaiki günlük vuruşmada qalib gələndən sonra iyulun 13-dəTehrana daxil oldular. Paytaxt əhalisi mücahidləri özxilaskarı kimi qarşıladı. Bu zaman İran şahı qorxusundanqaçıb rus səfirliyində gizlənmişdi.

Bu ərfədə İran mətbuat orqanlarından Tehranda çıxan“Sure-İsrafil”, Rəştdə çıxan “Nəsime-şimal”, “Amuziqar” vəbaşqaları bu hadisəni nikbin əhval-ruhiyyə ilə özsəhifələrində dərc etmişdilər. “Nəsime-şimal”ın başredaktoru Seyid Əşrəf Giuani Şimali Azərbaycan mətbuatorqanlarını İran haqqında daha çox yazmağa, Təbrizmübarizlərini, Səttarxanın tarixi qəhrəmanlığlarını daha çoxtərif etməyə çağırırdı.

Məşrutə hərəkatı alovlanırdı. Hər yandan azadlıq,hüriyyət sədaları göylərə yüksəlirdi. Rus konsulu vəziyyətibelə görüb Səttarxanı aldatmaq məqsədilə, ona sülh təklifelədi. Lakin şanlı sərkərdə ona sərt cavab verdi: “Bizkimsəyə hərb açmadıq, sadəcə millətimizi, vətənimizi, insanhaqlarımızı mürtəcelərdən qoruyuruq”.Səttarxanın qətiyyətini görən rus konsulu riyakarcasınaiyrənc bir siyasi gediş eləmək istədi, rus himayəsini qəbuletmək təklifini irəli sürdü.*C.Məmmədquluzadə “Molla Nəsrəddin” nömrə 2 1909..

9

Səttarxan isə öz növbəsində ona belə cavab verdi:“Mən və arxadaşlarım özümüzü başqasının bayrağı altındadeyil, öz bayrağımız altında görmək istəyirik”.

Bundan sonra Rusiyadan İran şahına böyük bir orduköməyə gəldi. Səttarxana isə Anadıludan kömək gəldi. Xəlilbəy başına bir dəstə toplayıb Səttarxanı müdafiə elədi.

Lakin həyatın amansız bir hökmü var: düşmən saycaçoxdursa, azın məğlubiyyəti labüddür. Şahın Çar Rusiyasıilə birləşən qüvvələri Məşrutə hərəkatını qan içində boğdu.Edamlar, qətllər, hüriyyət yolunda şəhid olanların qızıl qanınaləyə, fəryada dönüb ərşə yüksəldi. Azəri xalqının hüriyyətiustəyi beləcə boğuldu.

Məşrutə hərəkatının qızğın dövründə Xiyabani“Əncüməni-milliyi-Təbriz”ə üzv seçilmiş, 1909-cu ildə işəbaşlayan II çağırış Məclisə millət vəkili seçilmişdi. BuMəclis “Şah Bankı”ndan 250000 funt kredi alıb hərbiislahat çərçivəsində jandarm təşkilatı yaratmaq üçünİsveçdən iki zabit gətirmişdi. Maliyyə sistemini islah etməkməqsədilə, amerikalı Morqan Şusterin başçılığı ilə, ikimaaliyə mütəxəssisi də İrana dəvət olunmuşdu. Bütümbunlar ölkədə yeni bir islahat dönəminin başlandığınıgöstərirdi. İslahatçıların qarşısındakı İran bu şəkildəsəciyyələndirilə bilər: rus əsgərləri, xüsusən GüneyAzərbaycanda əhəmiyyətli təsirə malik idilər; idari işlərdəbaşıpozuqluq hökm sürürdü; məşrutə hərəkatı başlayandansonra feodallar dövlətə vergi ödəməyi dayandırmışdılar;dövlət iqtisadi böhran içində idi; ölkədə insanların malınınvə canının təhlükəzliyi təmin olunmurdu.

II çağırış Məclisdə siyasi partiyalar rəsmiyyətqazanmışdılar və iki partiya ortaya çıxmışdı. Bunlardan biriinqilabçı və demokrat təmayüllü “Demokrat-amiyun”(Demokrat Partiyası), digərei isə “İctimaliyun-Etiqaliyun”(Sosial-Liberal) partiyası idi. Məclisdə Demokrat Partiyasını28, Sosial-Liberalları isə 36 deputat təmsil edirdi. Liberallarictimai və siyasi dəyişiklər üçün təkamül yolunu təklif edir,

10

silahlı mübarizəni rədd edirdilər. Bu partiya əsasən dinxadimlərindən və sahibkarlardan təşkil olunmuşdu. Tehranındin xadimlərindən fars kökənli Seyyid Abdullah Behbeqanipartiyanın lideri idi. Demokrat Partiyasına isə təbrizlilər;Seyid Həsən Tağızadə və Süleyman Mirzə rəhbərlikedirdilər. II çağırış Məclisdən çox şeylər gözlənilirdi.Anacaq Məclis iki partiya arasındakı sərt çəkişmələrinsəhnəsinə çevrilmişdi. Bu arada Məhəmmədəli şah taxtdanəl çəkib Avropaya getmiş, yerinə Əhməd haş keçmişdi.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi 1910-cu il avqustayında imperialist dövlətlərin təhriki ilə Tehranda inqilabiqüvvələrin məhv edilməsi planı tutulmuş, mücahıdlərlə,irticapərəst qüvvələr arasında güclü savaş başlamışdı. Ağıryaralanan Səttarxan və Bağırxan əsir düşmüşdülər. ƏsasənCənubi Azərbaycandan olan fədailərin simasında inqilab, ənyaxşı mübariz qüvvəsini itirmişdi. Lakin xalqın qəzəbindənqorxan Məhəmmədəli şah Avropaya qaçmaq məcburyyətindəolduğu üçün, onun yerinə Əhməd şah keçmişdi. Baş nazirpostuna isə Nasirülmülk təyin olunmuşdu. DemokratPartiyası Rusiya əleyhinə siyasət yürüdür, rus əsgərlərininİrandan çıxarılmasına çalışırdı. Rusiya II çağırış Məclisdəproseslərin onun əleyhinə getdiyini gördükdə, DemokratPartiyasının islahat üçün gətirdiyi Morqan Şusterin İrandançıxarılmasını tələb etdi. Məclis tələbi rədd etdi və bununardınca rus əsgərləri məclisə hucum çəkdi. Vıziyyəti beləgörən Nasirülmülk II çağırış Məclisi buraxdı. Məclisburaxılandan sonra Xiyabani Tehranda bir mitinq keçirdi.Tehranın Səbzəm meydanında gerçəkləşən bu mitinqdəXiyabani şahlığa və Rusiyaya qarşı sərt bir nitq söylədi.Bundan sonra daşnak Yefrem xanın başçılıq etdiyi Tehranpolisi Xiyabanini həbs etmək üçün hərəkətə gəldi. Xiyabaniyaxın silahdaşları ilə Tehranı tərk edib əvvəlcə Xorasana,sonra isə Şimala getdi.

Birinci dünya müharibəsi bütün regionlar sırasındaİrandan və Güney Azərbaycandan da yan keçməmişdi. İran

11

müharibınin rəsmi iştirakçısı olmasa da, onun ərazisimüharibəyə qoşulan ölkələr, həm Antanta, həm dəAlmaniyanın başçılıq etdiyi “Üçlər İttifaqı” üçün hərcəhətdən faydalanmaq məkanı olmuşdu.

Müharibə ərəfəsində əcnəbi qüvvələrin köməyi iləMəşrutə inqilabının məğlub edilməsi, Səttarxanın,Bağırxanın və onun başqa fəallarının edam edilməsi,Məşrutə iştirakçılarının kütləvi təqiblərə məruz qalması,irticanın və şahlıq dəstgahının əl-qolunu açmış, vətənpərvərvə demokratik qüvvələrə qarşı daha geniş miqyasda hucumaşərait yaratmışdı. Bu mənada birinci dünya müharibəsininbaşlanması ərəfəsində İranda irticanın tüğyan edən dövrüidi. Birinci dünya müharibəsinin səbəblərindən biri dəimperialist dövlətlərin mənafeyinin toqquşduğu düyünnöqtələrindən birinin də İran olması idi. Antanta İttifaqınadaxil olan İngiltərə ilə Rusiyanın, habelə “Üçlər İttufaqı”nınİran haqqında öz planları vardı. Hər iki blok çalışırdı ki, bumüharibədə İran onlardan birinin müttəfiqi olsun. İranmüharibədə özünü bitərəf elan etsə də, onun ərazisimüharibə aparan ölkələrin işğalı altına düşdü və bu İranınonsuz da geri qalmış iqtisadiyyatına, maliyyə vəziyyətinədaha ağır təsir göstərdi. Ölkədə ərzaq qıtlığı və bahalıqimkansız ailələri taqətdən salır, işsizlik, səfalət gündən-günəartırdı. Müharibə illərində Güney Azəarbaycanda vəziyyətdaha ağır idi. Müharibə başlanan kimi bura soxulmuş rusəsgərləri, bütün ərzağı və müharibə üçün lazım olan bütünvəsaiti daşıyıb apardıqlarından, burda iqtisadiyyat dahayoxsul vəziyyətə düşmüş, aclıq və səgalət, eyni zamandayoluxucu xəstəliklər hər tərəfi bürümüşdü. İranın bitərəflikmövqeyinə əsaslanan azərbaycanlılar, rus hərbi qüvvələrininölkədən çıxıb getməsi üçün və Azərbaycan iqtisadiyyatınıntalan olunması əleyhinə dəfələrlə mübarizəyə qalxmaqlarınabaxmayaraq, şahlıq səltənətindən himayə görən ruslar, buyerlərdə öz mövqelərini və hökmranlıqlarını möhkəmlətməyəçalışırdılar. Təbii olaraq bu vəziyyət müharibədə Antanta

12

blokuna qarşı vuruşan “Üçlər İttifaqı”nı və onun üzvlərindənbiri olan Osmanlı dövlətini narahat etməyə bilməzdi.Əslində bu İranın Şimal-Qərb rayonunda Birinci dünyamüharibəsinin Qafqaz cəbhəsinin davamı olan yeni cəbhəninaçılması idi. Osmanlı ordususnun alayları qəfildən hucumakeçərək rusları acı məğlubiyyətə uğratdılar. Osmanlılarınqəfil hucumu qarşısında duruş gətirə bilmıəyən ruslarŞücaüddövləni yenidən əyalətə çağıraraq, ondan köməkistədilər. Şücaiddövlə öz nökərçilik xidmətini göstərib,“İzaqi”, “Sili”, “Əmriyyə” və digər adlar altında bir neçəalay təşkil etdi. O, eyni zamanda öz iyrənc siyasətindənistifadə edərək, bu alayları azərbaycanlı əsgər və zabitlərdəntəşkil etmişdi. Lakin osmanlılarla eyni soydan olanazərbaycanlılar, öz türk qardaıları ilə savaşmaqdan imtinaetdikləri üçün, rus hərbi qüvvələri yenə də osmanlıəsgərlərinin qaşısında aciz qalıb məğlub oldular. Şücaiddövləisə özü osmanlılara əsir düşməkdən güclə xilas oldu.Bundan sonra vali Sərdar Rəşid başda olmaqla xalqOsmanlı ordusunu duz-çörəklə, toy-bayramla qarşıladı.

Antanta dövlətlərinə, ilk növbədə Rusiya və İngiltərəyəsatılmış yezidi-kürd tayfaları, eyni zamanda Təbrizdə vəbaşqa bölgələrdə yaşayan ermənilər Osmanlı komandanlığıtərəfindən ciddi cəzalandırılırdı. Yerli əhaliyə böyük inamıolan osmanlılar hətta bəzi həssas vəzifələri yerliazərbaycanlılara tapşırırdılar. Məsələn bütün GüneyAzərbaycanda mətbuat, poçt, teleqraf kimi hərbi-stratejiəhəmiyyəti olan sahələri Şərifzadəyə tapşırmışdılar.

Ruslardan fərqli olaraq, osmanlılara qarşı yerli əhalininhüsn-rəğbəti və bir çoxlarının onlara yardım etməyə hazırolmaq meyli, Rusiya və İngiltərə ilə yanaşı Şah üsul-idarəsini də ciddi narahat etməyə bilməzdi. Buna görə dəonlar bütün vasitələrdən istifadə edərək, əhalini Osmanlıordusuna qarşı pozğunçuluq və təxribata cəlb etmək üçünbütün qüvvələrini işə saldılar. Hətta Təbtizdə osmanlılarəleyhinə qəsdə də əl atdılar. Əfsuslar olsun ki, tək

13

osmanlılara deyil, eyni zamanda elə azərbaycanlıların özünəqarşı törədilmiş bu qəsd geniş kütlə tərəfindən müdafiəolunmadı.

1915-ci ildə, Antanta ölkələrinə çuğulluq eləyən daşnakAndronik, ermənilərdən ibarət təpədən-dörnağa qədərsilahlanmış böyük bir ordu ilə Anadoluda və Qafqazdayaşayan dinc türk əhalinin (Osmanlı və azəri türklərinin)üzərinə qəfil hucuma keçərək dəhşətli bir soyqırım törətdi.Erməni quldurları türk çağalarını süngüyə keçirir, qadınlarındöşünü kəsir, qoca kişilərin kürəyinə isti samavar bağlayır,yeniyetmələrin başını kəsir, yaşlı qadınların gözləıriniçıxarırdılar. Osmanlı dövləti bunun qarşısını almaq üçünmüvafiq tədbirlər gördü və Güney Azərbaycanda yerləşənalaylarını da geri çağırmağa məcbur oldu. Osmanlı əsgərləriTəbrizi, o cümlədən Güney Azərbaycananın bütünbölgələrini tərk etdikləri üçün, Rusiya öz müttəfiqlərininköməyi ilə yenidən Güney azərbaycana soxuldu. Osmanlıordusu isə aprel ayında Anadolunun Van vilayətindəAndronikin erməni daşnaklardan ibarət olan yüz minlikordusunu acı məğlubiyyətə uğratdı. Bu qanlı savaşda onminlərlə əsgər və zabitini itirmiş ermənilər əyinlərinə yaslibası geyinərək, osmanlı türklərinin onlara qarşı soy-qırımtörətdiklərini bütün dünyaya car çəkməyə başladılar.

Təbriz şəhəri isə yenidən Rusiyanın tabeliyinə keçdi vərus hərbi hissələri 1918-ci ilin əvvəlinədək burda qaldı.Bütün bu dövr ərzində Güney Azərbaycan rus qoşunununbaqşlıca ərzaq təhcizatı mərkəzlərindən biri olmuşdu.

Vətənin xilası uğrunda gizli də olsa mübarizə aparanİDP Azərbaycan əyalət təşkilatına, onun Təbriz komitəsinəMirzə Əli Çayçı, Mirzə Əli xan Postxana, HacıMəhəmmədəli Badamçı başçılıq edirdi. Məşrutə inqilabıyatırılandan sonra şahın və irticanın əlinə düşməmək üçünölkəni müvəqqəti tərk etmiş Xiyabaninin vətənə qayıdışı vəazadlıq hərəkatı rəhbərliyində coşqun fəaliyyətə başlamasıAzərbaycan xalq hərəkatına yeni nəfəs verdi.

14

Xiyabani 1914-cü ildə Təbrizə qayıtdı. Bu dövrdəTəbriz “Şücaiddövlə” ləqəbi daşıyan Səməd xanın əlindəidi. Şücaiddövlə Güney Azərbaycanda özbaşına biridarəçilik qurmuşdu. Əhməd şah digər Qacar şahlarındanfərqli olaraq məşrutəyə, yəni “Gələcəyə açılan cığıra” istimünasibət bəsləyirdi. Odur ki, o Məclisin açılması barədəfərman verdi. Günay Azərbaycanda seçgi yeli əsməyəbaşladı. Demakratlarla liberallar arasında rəqabət qızışdı.Demokrat Partiyasının uğur qazanacağına şübhəeləməyənŞücaiddövlə Azərbaycanda srçkilərin keçirilməsinə icazəvermədi, rusların köməyinə arxalanaraq Təbrizdə seçgiləriəngəllədi. III çağırış Məclisdə Güney Azərbaycandan millətvəkili olmadı.

1917-ci ildə baş verən inqilab İranın siyasi həyatındabir sıra dəyişikliklərə səbəb oldu. Rusiya əvvəlki bütünanlaşmaları ləğv etdi. Rus inqilabından sonra GüneyAzərbaycan yenidən hərəkətə gəldi. Urmiyada ermənilərləbir kökdən olan assuriyalılar şəhəri yandırıb qarət etdilər.Qaradağ bölgəsi şahsevənlər tərəfindən yağmalandı. Ərdəbiliçar ordusundan qalmış əsgərlər yandırıb talan etdilər. Bütünyollarda quldurlar dolaşmağa başladı. Onlar zülm əlindənqaçmış didərginləri soyub talayır və öldürürdülər.

Belə bir ictimai, siyasi və iqtisadi vəziyyətdə XiyabaniDemokrat Partiyasının Azərbaycan şöbəsini qurdu vəpartiyanın adını Azərbayzan Demokrat Partiyası (ADP)qoydu. Partiya Tehrandan asılı olmayaraq müstəqil şəkildəçalışmağa başladı. ADP tərəfindən Mirzə Tağı xan Rəfətinrəhbərliyi ilə “Təcəddüd” qəzeti nəşr olunmağa başladı. ““Təcəddüd” qəzeti İranda və Azərbaycanda baş verənhadisələri işıqlandırır, Xiyabaninin publisistik çıxışlarını çapedirdi.

ADP 450 nümayəndənin iştirakı ilə keçirdiyiqurultayında bir qətnamə qəbul edərək, Tehrana dörd tələbirəli sürdü. a)Demokratik dəyişikliklər, o cümlədən torpaqislahatı b)Tehranda Milli Məclisin yenidən qurulması v)

15

Əyalət əncümələrinin təsis edilməsi d)Məşrutənin bütünqurumları ilə birgə qüvvəyə minməsi...

ADP həmin qətnamədən sonra Azərbaycanın bütünvilayətlərində təşkilatlanmağa başladı. Xiyabani nitqləri vəməqalələri ilə Azərbaycan xalqını milli mücadiləyəruhlandırırdı. O hesab edirdi ki, Azərbaycana Tehrantərəfindən haqsızlıq edilmişdir. Tehran bu haqsızlığa vəədalətsizliyə son qoymalıdır. Xiyabani Azərbaycanınproblemlərinin, Konstutsiyanın qüvvəyə minməsi və əyalətəncümələrinin qurulması ilə çözüləcəyinə inanırdı. ADPTehrandan cavab gözləmədən, Azərbaycanın vəziyyətiniyaxşılaşdırmaq üçün tədbirlər görməyə başladı. İlk növbədəbaşıpozuqluq, möhtəkirlik və aclıqla mübarizə məqsədiləbəzi qurumlar yarandı. Bunlar aşağıdakılar idi.

1.Ərzaq komissiyası- Bu komissiya imkanlı adamlardantaxıl alıb çörək bişitdirir və həmin çörəyi çox ucuz qiymətəəhaliyə satırdı. 2.Məhəllə komissiyası- Bu komissiya yaşlıinsanlardan təşkil olunmuşdu və məhəllələrdəki yoxsulailələri müəyyənləşdirib, onlara çırək çatdırılmasında Ərzaqkomissiyasına yardım edirdi. 3.Yoxsullar evi-Bu komissiyayoxsul, kimsəsiz və qoca adamları bu evdə yerləşdirirdi.4.Yardım (İanə) komissiyası- Bu komissiya yoxsullar üçünyardım toplamağla məşğul olur, bu məqsədlə varlılardanböyük məbləğdə pul alırdı.

Xiyabani bu qrumların işinə şəxsən özü nəzarət edir vəvəzifəsini pis yerinə yetirən şəxslərin adlarını “Təcəddüd”qəzetində nəşr etdirir, eyni zamanda ADP-nin iclaslarındaonları ifşa edirdi. “Təcəddüd” qəzetində həmçinin bütünqurumların statistik hesabatları dərc olunurdu. Xiyabanirəsmən iqtidarda deyildi, Amma Güney Azərbaycanda hərşeyi nəzarətdə saxlayırdı.

1918-ci ilin martında bolşeviklərin köməyi ilə QuzeyAzərbaycanın əksər bölgələrini işğal edərək, Azərbaycanxalqına qarşı tarixdə görünməmiş soyqırım tətbiq edənerməni-daşnak ordusu, eyni zamanda Təbrizi və Güney

16

Azərbaycanın bir çox bölgələrini də işğal edərək qırğınlartörətdi. Az bir müddət içində silahsız insanlara divan tutanermənilər, Güney Azərbaycanda da on minlərlə insanıvəhşicəsinə qətlə yetirdilər. Belə bir zamanda Osmanlıordusunun komandanları Quzey Azərbaycanı xilas etməkdənötrü Qafqaz İslam Ordusunun bir neçı korpusunugöndərdiyi kimi, Güney Azərbaycanı da daşnak işğalındanxilas etmək üçün bir neçə alay göndərdi. Osmanlı ordusutez bir zaman içərisində daşnakları acı məğlubiyyətəuğradaraq, Təbrizi və başqa bölgələri işğaldan azad etdi.

Yeri gəlmişkən onu da qeyd etmək yerinə düşür ki,Qulam Məmmədlinin 1949-cu ildə “ Azərbaycan xalqınınmilli azadlıq mübarizəsi tarixindən” sisilə yazılarından olanŞeyx Məhəmməd Xiyabani haqqında “Xiyabani” adlıtədqiqat əsərində bir çox yalnışlıqlara yol verilmişdir ki,bunlardan biri də 1918-ci ildə osmanlıların GüneyAzərbaycana gəlişi ilə bağlıdır. Qulam Məmmədli daimŞimali Azərbaycanın tarixinə milli mənəvi dəyərlərinə,dininə, inancına, ədəbiyyatına, sənət adamlarına ləkələryaxdığı kimi, bu tədqiqat əsərində də həm Osmanlıtürklərinə, həm də güneyli qardaşlarımıza ifrat dərəcəsindəböhtanlar yağdırır. Qulam Məmmədli əsərin 58-cisəhifəsində yazır: “Birinci dünya müharibəsi zamanı rusordusu qarşısında məğlub olub, Ərzurumun qərbinə qədərgeri çəkilmiş osmanlı qoşunları, rus ordusunun Sovethökuməti tərəfindən cəbhədən geri çağırıldığını və nəticədəmeydanın boş olduğunu görüb, cəsarətə gəldi. Bu ordudanayrılmış bir qol, Ehsan bəyin komandanlığı altında Urmiyavə Salmasi asorulardan xilas etmək bəhanəsilə 1918-ci iliniyun ayında Azərbaycana söxulub, Qərb və Şərqtorpaqlarını tutduqdan sonra Təbrizə girdilər. Yuxarıda qeydolunduğu kimi bu zaman Azərbaycanda aclıq idi. Bunabaxmayaraq həmin çağırılmamış “qonaqlar” əllərinə keçəntaxıl anbarlarını tutur və pulsuz-parasız talayırdılar. Onsuzda fəlakət içərisində olan bu ölkəni bu ac qurdların əlindən

17

qurtarmaq lazım idi. Xiyabani yerli hökumət nümayəndələriilə məsləhətdəşdikdən sonra, osmanlı komandanlığınınqarətgirliyinə qarşı bir sədd olsun deyə, onlara müəyyənmiqdarda taxıl buraxılması qərarına gəldi. Türklərlərazılaşdırılmış şərt maddələrindən biri də ondan ibarət idi ki,türklər özləri kəndə getməyəcək və əhaliyə əziyyətverməyəcəkdir. Bu şərt hər iki tərəfdən qəbul edilmişdi,lakin osmanlılar vəd edilmiş taxılı aldıqdan sonra, onunlakifayətlənməyib, özləri ölkəni qarət etməyə başlamışdılar”.

Qulam Məmmədli sonrakı səhifələrdə də osmanlılarınquldurluqla və qarətlə məşğul olduqlarından, yerli əhaliyəzülm etdiklərindən yazır, eyni zamanda onların turanşılıqsiyasəti apardıqlarını, “İttihadi-İslam” adlı bir cəmiyyətdüzəldib, bu cəmiyyət vasitəsilə turançılıq ideyalarınıyaydıqlarını qələmə alır.

Həqiqəti əks etdirən tarixi mənbələr göstərir ki, mənfursosializm ideologiyasının ən fəal təbliğatçılarından biri olanQulam Məmmədli ağ yalan danışır. Buna misal olaraq2000-ci ildə “Orxan” nəşriyyatında çapdan çıxmış,müəllifləri Şövkət Tağıyeva, Əkrəm Rəhimli (Bije) vəSəməd Bayramzadənin “Güney Azərbaycan” kitabını misalgətirmək olar. Beləki “Gülüstan müqavləsi”ndən başlayaraqdövrümüzə qədər Güney Azərbaycanın tarixini arxivmaterialları əsasında əks etdirən bu kitabda, bu haqdaistənilən qədər məlumat vardır.

Güney Azərbaycan mühacirət nəsrində tarixi romanlarmüəllifi kimi şöhrət qazanmış Abbas Pənahi Makulinin“Xiyabani” romanına nəzər salarkən də biz bir sıra tarixigerçəkliklərin əksinə olan səhnələrə rast gəlirik. Roman bədiicəhətdən roman janrının demək olar ki, bütün tələblərinəcavab versə də, burda da biz osmanlıların Təbrizə və GüneyAzərbaycana xoş niyyətlə gəlmədiklərinin, “zavallı” ermənixalqına zülm elədiklərinin şahidi oluruq. Makulu bundanəlavə romana Siranuş, Şuşanik, Karo, Hampo, Arakel kimi“müsbət” erməni surətləri salmışdır ki, bunların nə Səttarxan

18

hərəkatına, nə də ondan sonrakı Xiyabani ilə bağlı olanhadisələrə heç bir adiyyatı yoxdu. Yəni bu personajlarəsərdə heç bir xarakter ifadə etmir, əksinə yamaq kimigörünürlər.

Beləliklə Qılman İlkinin “Şimal küləyi” romanındakıkimi, öz əsərlərində türkə düşmən, erməniyə isə qardaşdeyən bu müəlliflər, ağa qara, qaraya isə ağ deyərək, XXəsrin əvvəllərindən başlayaraq xalqımıza qarşı zaman-zamansoyqırımlar tətbiq edən, torpaqlarımızı işğal edib,milyonlarla soydaşlarımızı öz doğma yurdundan, ev-eşiyindən didərgin salan, hər an bələkdəki körpəmizin dəqanını içməyə hazır olan ermənilərin dəyirmanına sutökmüşlər.

1918-ci ilin yayında Osmanlı ordusu Təbrizi və başqabölgələri işğaldan azad edəndən sonra, türkçü görüşlərlətanınan Məcdüssəltənəti Güney Azərbaycana vali təyin etdi.Vali türk dilində “Azərbadeqan” adlı bir qəzet çıxarmağabaşladı. Yeni rəhbərlik “İttihadi-İslam” adlı bir təşkilatquraraq Təbrizdə və Urmiyada öz dayaqlarını yaratdı.Xiyabani siyasi bir səhv buraxaraq, osmanlı əsgərlərininGüney Azərbaycandan çıxarılmasını tələb etdi. Osmanlıpaşası Xiyabaninin və onun silahdaşlarının tutulmasını əmretdi. Xiyabani və silahdaşları həbs olunub Qarsa gətirildilər.Onlar Qarsda bir müddət saxlandıqdan sonra Fars bölgəsinəsürgün edildilər. ADP Osmanlı ordusunun əsgərləritərəfindən dağıdıldı.

1918-ci ilin noyabırında Osmanlı ordusunun alaylarıGüney Azərbaycanı tərk etdilər. Xiyabani Azərbaycanaqayıdaraq ADP-ni yenidən topladı. “Təcəddüd” qəzetininnəşri bərpa olundu. Həmin dövrdə ADP daxilində fikirayrılığı yarandı. Partiya Xiyabaninin və doktorZeynalabdinin başçılıq etdiyi iki qrupa ayrıldı. Bu qruplar“Təcəddüdyun” və “Tənqidyun” adlanırdı. Xiyabanininəleyhədarları, onun partiyanı demokratik metodlarla idarəetmədiyini söyləyirdilər. Onlar Mirzə Tağı xan Rəfətin

19

yenidən partiyaya qəbul olunmasına etiraz edirdilər. MirzəRəfət, Osmanlı hərbi qüvvələri Güney Azərbaycanda olduğumüddətdə “Azərbadeqan” qəzetinin baş redaktoru olmuşdu.Tənqidçilər belə hesab edirdilər ki, o, osmanlılarlaəməkdaşlıq etdiyinə görə partiya sıralarında ola bilməz.Lakin Xiyabani bu etirazları qəbul etmədi və Mirzə Rəfətiyenidən “Təcəddüd”ün baş redaktoru təyin etdi. Xiyabanininəleyhədarları partiyanın yalnız Azərbaycan partuyasıolmasına da qarşı çıxırdılar. Sonralar Xiyabaniyə xəyanətetmiş Əhməd Kəsrəvi də “Tənqidçilər” qrupuna daxil idi.

Rus inqilabından sonra İranda İngiltərənin siyasi nüfuzuartdı. Vüsüqüddövlənin 1919-cu ildə İngiltərə ilə bağladığımüqavilə bu nüfuzun ən bariz göstəricisi idi. Həminmüqaviləyə görə İngiltərə İrana 2 milyon kredit verərək,eyni zamanda İranda dəmiryolu tikəcəkdi. Bununmüqabilində İran ordunun silahla təhcizatı, hərbi təlim vəidarəçilikdə müşavirlik huququnu İngiltərəyə verirdi.Vüsüqdövlənin bu müqaviləsi İranda böyük çılğınlıqlaqarşılandı. ADP bu müqaviləni bir sui-qəsd kimidəyərləndirdi. Vüsüqdövlə təzədən EynüddövləniAzərbaycana vali təyin etdi. Eynüddövlə Məçrutəyə qarşıolduğu qçqn Azərbaycanda qətiyyən sevilmirdi. Xiyabani dəonun valiliyini qəbul etmədi. Məhz bundan sonra GüneyAzərbaycanda yenidən Milli azadlıq hərəkatının qığılcımlarıgörünməyə başladı. Tehran, Azərbaycanda başlamış Milliazadlıq hərəkatının getdikcə genişləndiyini, get-gedə dahaçox nahiyə və vilayətləri əhatə etdiyini görüb, qorxuyadüşdü, odur ki, irtica tədbirləri görmək qərarına gəldi.

Vüsüqiddövlə İngiltərə ilə olan müqavilənin Məclistərəfindən təsdiq olunmasını gözləmədən, onun ayrı-ayrımaddələrini həyata keçirməkdə idi. Onun kabinəsinin xariciişlər naziri Şahzadə Nüsrətüddövlə Firuz Parisdə ingilismaliyyə müstəşarı İsmət ilə üç illik bir qərar imzalamışdı.Bu qərarda əsasən ingilis zabitlərindən ibarət bir komsiyon

20

təşkil edilmişdi və İranın qoşun işlərini yenidən qurmaq bukomsiyona tapşırılmışdı.

Vüsüqüddövlə bununla kifayətlənməyib GüneyAzərbaycanda bir sıra kadr dəyişiklikləri etməyə başladı.Azərbaycan polisinə rəhbərlik etməyi İsveçrəli BierlinqFlenq Kioya tapşırdı. Bu dövr ərzində Azərbaycanın bəzibölgələri yezidi-kürdlərin hucumlarına məruz qaldı. Şəkkaktayfasının başçısı İsmayıl Simko, Azərbaycanın bəzibölgələrində Böyük özbaşnalıqlar törətdi, o cümlədən bütünteleqraf xəttlərini kəsərək, rabitə problemi yaratdı. Şübhəsizki, bu da şah üsul-idarəsinin Azərbaycana qarşı işlədilmişiyrənc bir siyasəti idi. Yezidi-kürdlər cəsur azərbaycanlılartərəfindən güclü müqavimətə rast gəlib pərən-pərən düşdülərvə quldurluqlarından əl çəkmək məcburiyyətində qaldılar.

1919-cu ilin fevral ayında Bierlinq Təbrizə gəldi vəxalqla sərt davranmağa başladı. Polis ADP üzvüləri və dinxadimləri ilə amansız rəftar etdi. ADP üzvülərindən birneçəsinin həbsi iğtişaşlara səbəb oldu. Şəhər sakinləri polisidarəsinin önünə topılaşdılar, Xiyabani başda olmaqlacamaat polis idarəsinə hucum edib həbsdə olanları azadetdi. Lakin bununla nümayişlər səngimədi. Xalq “Təcəddüd”qəzetinin redaksiyasının həyətinə toplaşıb bir bəyənat yaydı.Bəyənatda konstutsiyanın qüvvəyə minməsi, Məşrutiyyətinbərpası, ictimai təhlükəsizlik və xalqın rifahının təminedilməsi tələb olunurdu. Xiyabaninin və DemokratPartiyasının tələbi daha radikal idi. Xiyabani AzərbaycandaTehrandan asılı olmayan bir dövlət qurmaq istəyində idi.Bunun üçün o, xalqın dəstəyi ilə Təbrizə nəzarəti ələkeçirdi. Vüsüqdövlə qorxuya düşüb istefa verdi. Yenikabinəni təşkil etmək Müşiriddövləyə tapşırıldı. Müşiriddövləiş başına gələn kimi bir bəyannamə nəşr etdirdi. Bubəyannaməyə görə Vüsüqüddövlənin İngiltərə ilə bağladığımüqavilənin dayandırıldığı bildirilirdi. Müqavilə Məclistərəfindən təsvib edilməyincə qüvvəyə malik olmamalı idi.

21

Müşürüddövlə bununla gözdən pərdə asırdı. O, bununlaXiyabaninin başçılğı ilə başlanan qiyamın qarşısını almaqistəyirdi.

Xiyabani Nürşüddövlə ilə apardığı müzakirə zamanıqeyd etmişdi: “Dövlət millətin iradəsinə arxalanmadıqcauğur qazana bilməyəcək. Bizim ölkədə isə Dövlət bir nəfərvəzirdən ibarətdir ki, o da istədiyi 5-10 nəfəri ətrafınatoplamış və xalqa hakim kəsilmişdir. Bu hökumətdəkütlənin iştirakı yoxdur. Əksinə bir dəstə xain şəxslər buvəzirləri millət adından vəzarət məsxədinə namizəd etmişdir.Belə bir hökumət heç də xalqın dərd və ehtiyacınaəhəmiyyət vermir. Xalq Dövlət əleyhinə üsyan və yamütəşəkkil çıxış etdiyi zaman ortalığa belə bir sual atır:-Nə istəyirsiniz? Xalq yazıqcasına öz arzularını hökumətəizhar edir. Hökumət isə əsassız və boş vədlərlə xalqıaldadıb, onu qiyam daşını ətəyindən tökməyə dəvət edir.Lakin bizim qiyam bundan ötrü deyildir ki, icz və yalvarışlaDövlətdən istirham və iltimas edək. Bizim məqsədimizbudur ki, xalq özü bilavasitə vəzir və hakimlərini təyinetsin”.

Əlbəttə Xiyabaninin bu təklifləri Mürşüddövləni razısala bilməzdi. Xiyabani isə öz tələblərində möhkəmdurmuşdu. Yuxarıda qeyd olunan danışıqlar birbaşa teleqrafxətti ilə aparılırdı. Xiyabani həmin danışıqların nəticələrihaqqında izahat verib deyirdi: “Bu gün Dövlət heyəti iləapardığımız müzakirə zamanı belə nəticəyə gəldik; Dövləthər şeydən əvvəl Azərbaycana bir nəfər vali göndərməkfikrindədir. Lakin bizim valiyə ehtiyacımız yoxdur.Azərbaycanı idarə etməyə özümüz də layiq və qadirik. QoyDövlət hər şeydən əvvəl Azərbaycanın ehtiyaclarını rəfetməklə bərabər azadxahların tələblərinə müvafiq tədbirlərgörsün”.

Xiyabaninin yağlı vədlərə uymayacağını görən başvəzir bu dəfə mətbuat vasitəsilə hucuma keçib, qiyamı vəonun rəhbərlərini məmləkətə xəyanətdə ittiham etməyə

22

başladı. Bu cəbhədə əsas vəzifəni ingilis cəsusu ZiyaəddinTəbabətiyə və onun “Rəd” qəzetinə, habelə MəlikşüaraBaharın müdirliyi altında çıxan “İran” qəzetinə tapşırdı.Ziyaəddin “Rəd”in səhifələrində Xiyabaninin, eyni zamandaazərbaycanlıların azadlıq mübarizəsini ləkələməyə başladı.O, Əminəlmülk imzası ilə çap etdiyi məqalədəAzərbaycanda əminiyyət olmadığını iddəa edirdi. “İran”qəzeti də onun səsinə səs verib, Xiyabani hərəkatına vəqiyama böhtanlar atırdı. Xiyabani düşmən cəbhəsindənqalxan bu ittihamı susdurmaq məqsədiylə söylədiyi nitqindədemişdi: “Rəd” qəzeti Əminəlmülkün bəyənatını, “İran”qəzeti də Təbriz qiyamı haqqında xüsusi məqalə dərcetmişdir. Tehran qəzetlərindəki bu məqalələrin bizimnəzərimizdə əhəmiyyəti yoxdur və olmayacaqdır. NəhayətTəbrizdən çıxan bu günəşin nuru yapalaqların gözünü koredəcəkdir”.

Bundan sonra qiyamlar yenə davam etdi vəazadxahlarla irticaşılar arasında dəfələrlə qanlı döyüşlər başverdi. Təbrizdə başlamış üsyan tədricən GüneyAzərbaycanın başqa mahal və şəhərlərini də-Zəncan, Marağa,Əhər, Xoy, Ərdəbil və s. əhatə etdi. Təbriz üsyanı dövründəTehranda və İranın digər mühüm məntəqələrində bu üsyanaaçıqca hüsn-rəğbət və həmrəylik güclü idi.

Təbrizə hərbi yardımlar da təklif olunurdu. Lakin İranı,iranlı azad etməlidir”-deyən Xiyabani İranın daxilindən vəxaricindən olunan bir sıra hərbi yardım təkliflərini rəddetdi. Üsyanın gedişi zamanı baş vermiş müəyyən hadisələrXiyabaninin bu sərt mövqeyinə haqq qazandırırdı. Xüsusiləhəmin dövrdə Gilandakı hərəkatın bəzi xoşagəlməz (neqativ)cəhətləri, o sıradan Sovet rəhbərlərinin (Çarizmlə ingilislərarasında İranın bölünməsi haqqında 1907-ci və 1915-ci illərgizli sazişlərinin ləğvini elan etməklə demokratlarınrəğbətini qazanmış bolşeviklərin) rəsmi bəyənatlarının taməksinə olaraq 1920-ci il mayın 18-də yenidən-onun Xəzərdənizi sahilində yerləşən liman şəhəri Ənzəliyə hərbi

23

hissələr çıxarması və sonrakı hadisələr Xiyabanidəbolşeviklərə olan inamı tamamilə qırdı. Bu aylar ərzindəOn birinci qırmızı ordunun Quzey Azərbaycanı işğal etbəsi,Bakıda və Gəncədə müsəlman əhaliyə qarşı qırğınlartörətməsi, bir sözlə azərbaycanlılara divan tutması, eynizamanda Gilandakı sovetlərin dəstəklədiyi ifrat solçukommunistlərin mənfur siyasətinin əsil mahiyyətiXiyabaniyə çox şeyləri aydınlaşdırdı. Yalnız indi Leninin vəbolşeviklərin iç üzünü tanıyan Xiyabani avqust ayının 7-də“Yuq Rossiyi” qəzetinin müxbirinə verdiyi müsahibədə özfikrini bolşevizmi “Çarizmin o biri üzü” adlandırmışdı.

İranın Əsas Qanununa uyğun Əyalət Əncüməniyaradılması haqqında Tehrana müraciətinə cavab almayanüsyan rəhbərliyi, yerlərdə hakimiyyətin demokratlar əlinəkeçməsinə istinadən iyunun 24-də konustutsiyadakındandaha yüksək müxbir huquqlara və silahlı qüvvələrə malikMilli Hökumət (MH) yaratdı. Xiyabaninin sədr seçildiyi“MH” iyunun 24-də “Təcəddüd” qəzeti redaksiyasıbinasından, üsyandan əvvəl mərkəzi dövlət idarələrininyerləşdiyi və vəliəhdin iqamətgahı olan binaya-Ala Qapıyaköçürüldü. Milli Hökumətin tələbiylə vəliəhdin hərəmxanasıvə xidmətçiləri, eləcə də üsyan zamanı Təbrizə göndərilmişvali Eynüddövlə Təbrizi tərk etdilər. Beləliklə Təbrizdəmərkəzdən göndərilmiş bir nəfər də məmur qalmadı.

Bundan sonra irticaçılar yenə üsyanı yatırmaq, dahadoğrusu Milli Hökuməti yıxmaqdan ötrü yenə Təbrizəhucuma keçdilər. Hər dəfə də Milli azadlıq hərəkatınınəsgərləri irticaçılara layiqli cavab verərək, onları geriçıkilməyə məcbur etdi. Nəhayət Xiyabani Azərbaycanımüstəqil Dövlət elan edərək adını “Azadstan” qoydu. Lakin“Azadstan” Dövlətinin ömrü uzun sürmədi. Müstəqiilk elanolunandan altı ay sonra 1920-ci il sentyabrın əvvəllərində,yenicə Azərbaycan valisi təyin olunmuş HidayətMüxbirsəltənə böyük bir ordu ilə Təbrizə doğru hərəkətetdi. O, Təbrizə hucuma keçməmişdən əvvəl ingilis və

24

Amerikan konsulluqlarına xəbər verdi, sonra isə kazakdəstələri ilə birləşərək Təbrizə daxil oldu. Demokratlar busəfər dinc əhali ayaq altında qalmasın deyə,Müxbirsəltənənin ordusuna heç bir müqavimət göstərmədilər.Təbrizdə Müxbirsəltənə ilə Xiyabani arasında bir sıradanışıqlar ildu. Lakin bu danışıqlar heç bir şeyi həlletmədi. Xiyabani Müxbirsəltənəyə sərt cavablar verib, onunistefasını tələb etdi. Müxbirsəltənə fırıldaqlarının baştutmadığını görüb, gizli surətdə Azadstan Dövlətiniyıxmaqdan ötrü fəaliyyətə başladı. O, Milli hökumətinjandarm dəstəsini öz tərəfinə çəkə bildi. Onların başçısıHüseyn xan Majorla birləşib plan hazırladı. Onlar jandarmpolkundan bir neçə dəstəni ətraf kəndləri və yolları tutmaqüçün göndərdilər.

Bundan bir neçə gün keçəndən sonra yollarda quldurlarolduğu barədə söz yayıldı. Mirzə Hüseyn Major “quldurlarlamübarizə aparmaq” bəhanəsilə 800 nəfərlik jandarmdəstəsini özü ilə bərabər Basminc tərəfə apardı. BeləlikləMilli Hökumətin son silahlı dəstəsi də mərkəzdən çıxarıldı.Təbrizdə yalnız İran kazak briqadası qaldı. Həmin briqadaisə Tehran hökumətinə sadiq idi.

Müxbirsəltənə ilə Xiyabani arasındakı münasibətin əngərgin günlərində, yəni sentyabr ayının 7-də CəlilMəmmədquluzadə Təbrizə gəldi. O, tək gəlməmişdi, özüylə“Molla Nəsrəddin” məcmuəsini də gətirmişdi. XiyabaniMirzə Cəlillə görüşdü və uzun sürən səmimi müsahibədənsonra, “Molla Nəsrəddin”i Təbrizdə çap etmək işindəəlindən gələn köməyi əsirgəməyəcəyini söylədi. LakinAzərbaycan xalqının azadlıq və səadəti uğrunda bu ikisimanın dostluğu çox sürmədi. Bu görüş birinci və sonuncuoldu. Çünki Müxbirsəltənənin əmriylə hərbi qüvvələr üçyüzdən çox demokrat ailəsini dağıdıb qarət edəndən sonra,Milli Hökumətin yerləşdiyi Ala-Qapını tutdular. Xiyabaniisə Həsən Miyanəçinin evində olduğundan, sentyabrın 14-dəkazaklar bura hucum çəkdilər. Xiyabani ilə kazaklar

25

arasında atışma başladı. Xiyabani bir neçə düşməni məhvedəndən sonra, onların əlinə keçməsin deyə son gülləsi iləözünü vurdu. Bununla da Azadstan Dövlətininmövcudluğuna son qoyuldu.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Xiyabani bir siyasi vəictimai xadim kimi bir sıra müsbət keyfiyyətlərə malik olsada, öz siyasi fəaliyyətində bir sıra xətalara yol vermişdi.Belə ki, o, Okyabr inqilabının yaradıcısı Leninə və QırmızıOrduya dərin məhəbbət bəsləmişdi. Quzey Azərbaycanıqana boyayan Leninə və Qırmızı Orduya məhəbbətbəsləyən Xiyabani, “Azərbaycan DemokratikCumhuriyyəti”nə və onun qurucularına o qədər də hüsn-rəğbət bəsləmirdi. Tarixi mənbələr göstərir ki, Xiyabaninin“Azərbaycan” adını “Azadstan”a çevirməsinin səbəbi məhzbu olmuşdur. Onun Quzüy Azərbaycanın 1918-ci il mayayının 28-də elan olunan müstəqilliyinə qeyri-səmimimünasibəti, onun Quzey Azərbaycanı 11 qırmızı ordu işğaledənə qədər, Quzey azərbaycanla bütün əlaqələrininkəsilməsinə səbəb olmuşdu. Xiyabanin “Turançılıqideyası”na da münasibəti müsbət olmamışdır. Lakin NərimanNərimanov kimi, Xiyabani də sonradan Leninin vəbolşeviklərin riyakarlığını görüb peşmançılıq çəkmişdir.Bəlkə bu da onun siyasi karyerasının zəifləməsinə, müəyyənqədər bədbinliyə qapılmasına və ümumiyyətlə hər kəsəqarşı inamının itməsinə səbəb olmuşdur. Əlbəttə bütün buqeydlər Xiyabanini tənqid etməkdən ötrü deyildir. Xiyabaniquzeyli-güneyli Azərbaycan xalqının qəhrəman oğludur.Lakin həyatda peyqəmbərlərdən və övliyalardan başqa idealinsan olmayıb və heç zaman da olmayacaq. Çox təəsüflərolsun ki, istər Xiyabaninin tədqiqatçıları, istərsə də onunhaqqında bədii əsərlər yazan ədiblər, onun yalnız müsbətkeyfiyyətlərini göstərməklə kifayətlənmiş, səhvlərini isəgizlətmişlər.

26

Ədəbi fəaliyyəti...Xiyabaninin ədəbi fəaliyyətini əsasən daxili istibad və

xarici müstəmləkəçilərlə mübarizə, Azərbaycan cəmiyyətininislahı üçün yeni yolların axtarışı, yeni elmlərə münasibətdəİslam dininin mövqeyinin müəyyənləşdirilməsi, torpağislahatı, iqtisadi məsələlər, rabitə vasitələri, vergi sistemininnizamlanması, mülkiyyət məsələləri və şübhəsiz ki, ilknövbədə azadlıq, hüriyyət arzusu əhatə edirdi.

Xiyabaninin publisistikası şah üsul-idarəsinin millitəfəkkürün inkarına söykəndiyi bir zamanda, Azərbaycanxalqını qoruyan sipər kimi idi. Xiyabani publisistikasıxalqına imperializmin cazibə qüvvəsinə qarşı müqavimətgöstərməkdən ötrü mənəvi güc bəxş edirdi.

Xiyabani ictimai və siyasi baxışlarını fəlsəfə arasındairəli sürür, bütün çıxışlarında hadisələri bir siyasətçi kimideyil, bir filosof kimi təhlil edirdi. O, Güney Azərbaycanmilliyətçi hərəkatının lideri olmaqdan əlavə, həm dəAzərbaycanın ən görkəmli publisistlərindən biri sayılır.Onun düşüncəsinin mərkəzində “Təcəddüd” (müasirləşmə)məfhumu dayanırdı. O, hətta üsyanın həyata keçirilməsininəzəri cəhətdən işləyib hazırladığı “Təcəddüd” məsləkiəsasında təşkil etmişdi. “Təcəddüd” yenilikçi məsləkiimperializm ağalığına, şah hakimiyyətinin zülmünə, feodalgeriliyi və istibad qalıqlarına, ictimai ədalətsizliyə qarşıüsyan edən siyasi və demokratik azadlıqlar, həqiqi xalqhakimiyyəti və s. kimi inqilabi-demokratik tələblər irəli sürən,nəhayət Güney Azərbaycanın milli huquqları uğrundamübarizə aparan bir əqidə, siyasi-nəzəri bir cərəyan idi. Bucərəyan siyasi mübarizədə nə sağ, nə də sol olmayan,Xiyabaninin dəfələrlə təkrar etdiyi “Qara xətt” götürənradikal xörda burjua platforması idi. Həmin cərəyan iriburjuaziya və torpağ əsilzadələrindən başqa bütün sinif və

27

təbəqələri vahid bir cəbhədə birləşdirmək imkanı verən vəo vaxt üçün məqbul sayılan düzgün hərəkət xətti idi.

“Ey əziz Azərbaycan, sən bir iti gözsən ki, İran səninləAvropa mədəniyyətinə baxır”-deyən Xiyabani, Təbrizdənbaşlamış üsyanın bütün İrana yayılacağını və bu işdəAzərbaycanın, ələlxüsus Təbrizin mühüm rol oynayacağınısöyləyitdi. “Təbriz İrana nicat verəcəkdir” kəlıamı doğmadiyarı Azərbaycanın vurğunu və fədaisi olan Xiyabanininsəmimi sözləri idi. İyun ayının 23-də o deyirdi: “Bu günTəbrizdə hökumət demokratların əlindədir. Bu demokratikhökumət Təbrizdən başlayacaq və İranın ən ucqarşəhərlərinə də şamil olacaqdır. Biz yavaş-yavaş bu aliməqsəsimizə çatacağıq. Bütün idarə və məqamlar bizimnəzarətimiz altında olacaq”.

Bununla da Xiyabani gələcək demokratik quruluşdabütün İranda, əslində hakimiyyət başında məhzazərbaycanlıları görmək əzmini ifadə etmişdir.

İranda müasirləşmə, Qərbləşmə ilə sinonimdir vəQərbləşmə milli dəyərlərin inkarı kimi başa düşülür.Xiyabaniyə görə isə “Təcəddüd” cəmiyyət və fərdsəviyyəsində müasir dövrün şərtlərini mənimsəmək vəzamanla ayaqlaşmaqdır” O, təcəddüdü milli dəyərlərinüzərində qurulmuş yeniləşmə prosesi kimi görürdü.Xiyabaninin düşüncəsində müstəqilliyin çox önəmli yeri varidi. Müstəqillik olmayan yerdə təcəddüddən söhbət gedəbilməz. Bir humanist və bütün bəçəriyyəti sevən insan kimiXiyabani tək öz xalqının deyil, bütün xalqların müstəqilolmasını istəyirdi. O, çıxışlarının birində hər bir xalqınmüstəqilliyinə xüsusi əhəmiyyət verərək “Bir xalqın şərafətiüçün birinci şərt onun müstəqil olmasıdır. Müstəqil olmayanbir xalqın əzmi və fəaliyyəti yoxdur”- demişdi.

Xiyabaninin üzərində dayandığı xüsusi problemlərdənbiri də Azadstanda qadınların ictimai həyatda iştirakıməsələsi idi. O, Güney Azərbaycanda (Azadstanda)ümumiyyətlə bütün İran tarixində ilk dəfə olaraq belə

28

aydınlığla və yüksək məqamda qadınların fəal sosialqüvvəyə çevrilməsi ideyasını irəli sürürdü. Onun bir sıraməqalələri (“Dünyanın məhşur qadınları”, “Dünyaqadınlarının tərəqqisi”, “Bizim qadınlarımız”, “Sabahkıanalarımız” və s,) və nitqləri məhz bu mühüm problemətoxunurdu. Məslən o deyirdi: “İctimai həyatdan ayrıyaşayan qadınlar aləmi böyük əhəmiyyətə və həyatiqüvvəyə malik olan bir dünyadır. Qadınlarımızın ölkəmüqəddəratında və demokratiyanın gələcəyində böyükpayları vardır. Qadınlarımız öz səy və qeyrətlərini, qüvvətvə qüdrətlərini vətənin və xalqın xeyrinə olan işlərə sərfetməlidir”.

Xiyabaninin təşəbbüsü ilə üsyan dövründə Təbrizdəpulsuz qöz məktəbinin açılması bu yolda atılan ilkaddımlardan biri idi.

Xiyabaninin ədəbi fəaliyyəti əsasən irticaçılarınyırtıcılaşdığı bir dövrə təsadüf edir. Məhz buna görə dəonun publisistikasında müstəmləkə xalqlarının çox acınacaqlıvəziyyəti, imperialislərin təkcə İranda yox, bütün Şərqdətörətdiyi fitnəkarlıqlar xüsusi yür tutur. Xiyabaninin publisistyazılarında və çıxışlarında İran milli azadlıq hərəkatınınsadəcə icmalı deyil, bu hadisələrin xarakteri, mahiyyəti vəistiqaməti obyektiv şəkildə izah edilir. Bilavasitə hadisələriniçində olan ictimai xadimin alovlu sözləri xalqı daimaölüm-dirim mübarizəsində qətiyyətli, cəsarətli, sərvaxt vəhəmrəy olmağa ruhlandırırdı.

Bu dövrdə Güney azərbaycanda ictimai fikrininkişafında “Təcəddüd” qəzetinin böyük rolu olmuşdu.Geniş xalq kütlələri arasında qəzetin nüfuzunu təsəvvüretmək üçün, onun redaksiyasına göndərilən məktublarınəzərdən keçirmək kifayətdir. Kəndli, şəhərli, kargər, əsnaf,ruhani və s. Təbəqələrin nümayəndələri tərəfindən yazılan buməktublarda geniş xalq kütlələrinin “Təcəddüd” qəzetinəsəmimiyyəti oxunmaqdadır. “Təcəddüd” 1917-ci ildənetibarən fəaliyyətə başlayandan sonra, 137-ci nömrədən 202-

29

ci nömrəyədək rəsmən Xiyabaninin müdirliyi və başmühərrirliyi ilə çap edilmişdi. Öz məzmunu və istiqaməticəhətdən İranda çıxan bütün qəzetlərdən fərqlənən“Təcəddüd”ün əsasən fars dilində nəşr edilməsi, XiyabanininAzərbaycan dilini intişar etmək yolunda olan tədbirlərə qarşıbir hərəkət idi. Hamıya məlumdur ki, İranda, Şah İsmayılXətainin dövrünü çıxsaq, tarix boyu sayı farslardan artıqolan azərbaycanlılara bir xalq kimi heç bir huquqverilməmişdir. Xiyabaninin yaşadığı dövrdə 1906-cı ilindekabrından Təbrizdə nəşr olunmağa başlayan “Azərbaycan”adlı satirik jurnaldan və “Fəryad” adlı qəzetdən başqa İrandaümumiyyətlə azərbaycanlılarla bağlı nə bir dərgi, nə də birruznamə nəşr olunmamışdı. “Azərbaycan” jurnalı da Məşrutəhərəkatı dövründə yalnız bir il müddətində fəaliyyətgöstərmişdi. Şübhəsiz ki, bütün bunlar da Xiyabaninidüşündürməyə bilməzdi. Ancaq “Təcəddüd”ün fars dilindəçıxmasının başqa bir səbəbi də var idi. Hamıya məlumdur ki,İranda yaşayan azərbaycanlıların yüz faizi fars dilindəsərbəst danışa, eynu zamanda oxuyu- yaza bilir. Lakinİranda yaşayan farsların böyük bir qismi azərbaycan dilindəbir kəlmə söz də bilmirlər. Şübhəsiz ki, “Təcəddüd”ün farsdilində çıxmasının səbəblərindən də biri bu idi ki, farslar dabu qəzeti oxuyub maariflənsinlər.

Xiyabani siyasi mübarizənin məqsəd və amalı haqqında“Təcəddüd”ün səhifələrində dərin və bariz məqalələr yazırdı.24-cü səhifədə Xiyabani tərəfindən yazılmış “Azərbaycan”adlı məqalə diqqəti xüsusilə cəlb edir. O, bu məqaləsindəAzərbaycanın müqəddəratı, azadlığı, istiqlaliyyət və millivarlığı məsələsini fəlsəfi baxışlarla vermişdir. Ümumiyyətləhər cümləsində dərinliklərə varan Xiyabani heç vaxt boş-boşuna söz işlətməmiş, dahi şairimiz Nizami Gəncəvinintəbirincə desək, hər sözü az, daha xoş və yerindəişlətmişdir. Xiyabani bu məqalədə öz ürək sözlərini beləifadə edir: “Azərbaycan! Bəhanə axtaran özgələr və kin-küdurətli özününkülər qarşısında vurdu, vuruldu, öldü,

30

öldürüldü. Həyatın çətinliklər və çəkçevirləri içərisindəinqilab və təkamül yolunu keçib yaşadı. Ucdan tutmaqırğınlar, soyğunlar, zülm və işgəncələr Azərbaycandakıistiqlaliyyət hərəkatını və azadlıq tələblərini məhv edəbilməyəcəkdir.

Özgələr və “özümüzünkülər” ürəklərində saxladıqlarıraramaz fikirlərini həyata keçirmək məqsədilə bu torpağınyaralı sinəsi üzərində dar ağacları qurdular. Zülm vəvicdansızlığın qara kölgəsini bu qana boyanmış totpağınüzərinə saldılar. Lakin bu ölkənin qeyrətli cavanları vəqəhrəman qocaları başlarını rəşadət səmalarında uca tutub,zülm və ədalətsizlik dünyasını öz ayaqları altında gördülər.Öz gənc həyatlarını həqiqət və azadlıq yolunda mərdlikləfəda edən Azərbaycan övladları içərisində elə məsumbalalara təsadüf eləmək olurdu ki, dar ağacı belə onlarınzəif vücudu qarşısında tir-tir titrəyirdi. Onların hədəqədənçıxmış gözləri, göyərmiş dodaqları və söxölmöş boğazlarıcəlladları qorxudur, rənglərini qaçırırdı.

Müharibə əleyhinə olan qüvvələr, daxili və xaricidüşmənlər soxulmuş bu varlı əyaləti öz məcaraları üçünmeydan təyin etdilər. Təcavüz və zülmün qanlı pəncəsi buvətənin nazənin vücudunu parçaladı, qalib və məğlublarınyandırdığı atəşlər abad yerləri yaxıb külə döndərdi. Duz-çörək qanmayan ünsürlərin qanlı xəncəri Azərbaycanınhörmətdən salınmış qözlarının vücudunda elə yaralar açdı ki,onların qanlı dodaqları bir daha yumula bilməyəcəkdir.

Hələ də azərbaycanlıların qanı axıdılmaqdadır. Bu günTehranın gözü Azərbaycanın parçalanmış vücudunadikilmişdir. Dodaqlardan eşidilən kəlmələrdə, qələmlərinyazdığı sözlərdə təqdir səsləri və təhsin nəvalarıeşidilməkdədir. Lakin ey qeyrətli Azərbaycan! Ey vətənməftunlarının istiqamətli övladları, ey azadlığın qorxubilməyən qəhrəmanı! Ey təriflərə ehtiyacı olmayanAzərbaycan! Bütün bu təqdir və təqdislər sənin verdiyinşəhidlərin qanı bahasınadır. Bunlar sənin həqiqətən ölməmiş

31

cavanlarının, cavanmərd qocalarının, təsəlli tapmamışqadınlarının və qözlarının səsidir ki, təqdir və təqdisləri İransəmalarında tərənnüm edir. Bu eşitdiyin onların səsidir.Dinlə və ayıl! Ey Azərbaycan! Ey demokratik Azərbaycanbaşını qaldır!

Tutalım ki, bu gün fəlakət və səfalət girdabında boğazaqədər müsibətlərə batmış, vücudun əziyyətlərə düçar olmuş,ən ağır ehtiyaclar içərisində gücsüz və qüvvətsiz əl-ayaqçalmaqdasan. Tutalım ki, qışın bu şaxtası lüt vücudunaqorxunc neştərlərini sancmaqdadır. Tutalım ki, çoxbədbəxtsən. Tutalım ki, müharibədə iştirak edən ölkələrsənin qədər xar olmamışlar. Təqsirli millətlər sənin qədərəzab və işgəncələrə düçar olmamışlar.

Dünyanın ən günahkar ailələri hamısı xilas ildular. Sənisə hələ giriftarsan”.

Zavallı xalqının taleyinə acıyan Xiyabani, Qərbdövlətlərinin azərbaycanlılara qarşı olduqca biganə birmövqeydə olduğunu qeyd etməklə yanaşı, “Özgələr vəözününkülər” deyəndə isə fars şovinistlərini və onlarasatılmış bir sıra əqidəsiz adamları nəzərdə tuturdu.

İstər bu məqaləsində, istərsə də digər məqalələrində vəpublisistik çıxışlarında Xiyabani tez-tez Azərbaycan vəazərbaycanlılar sözlərini təkrar edirdi.

Məlum məsələdir ki, XX əsrin əvvəllərinə qədərazərbaycanlıların necə adlandırılması, Azərbaycan ziyalılarıtərəfindən dəfələrlə düşünülsə də, qəti bir nəticə əldəedilməmişdi. Odur ki, azərbaycanlılar sadəcə olaraq“müsəlman” adlanırdılar. Hətta əcdadlarımızın böyük birqismi özlərinin türk olduğunu belə bilmir, özlərinin yalnızİslam dininə qail olduğunu anlayaraq, “Biz müsəlmanıq”deyirdilər. 1892-ci ildə Kamal Ünsüzadə “Azərbaycan” adlıqəzet çıxarmağa təşəbbüs göstərmişdi, ancaq çar hökumətibunun qarşısını almışdı. 1909-cu il mayın 1-dəMəhəmmədağa Şahtaxtlı “Kaspi” qəzetində “Zaqafqaziyamüsəlmanları necə adlandırılmalı” məqaləsində bu türkdilli

32

xalqın azərbaycanlı olduğunu bildirmişdi. 1903-cü ildəgörkəmli ədəbiyyatşünas Firidun bəy Köçərlinin“Azərbaycan ədəbiyyatı” kitabı çıxmışdı. Ancaq bunu siyasidoktrina halında həyat və siyasət səhnəsinə atanM.Ə.Rəsulzadə olmuşdur.*

1911-ci ildə M.Ə.Rəsulzadə çar qoşunlarının İrana daxilolması ilə əlaqədar Türkiyəyə getmiş və orada “İrantürkləri” adlı məqalə yazmışdır. Bu məqaləsindənbaşlayaraq, o müstəqil Azəybaycan ideyasını işləyibhazırlamağla məşğul olmuşdur. Şübhəsiz ki, bu da GüneyAzərbaycandakı milli-demokratik qüvvələrin şuurunamüəyyən təsir göstərmiş və gələcəkdə Xiyabanipublisistikasında mərkəzi yer tutan konsepsiyaya çevrilmişdi.

Xiyabani eyni zamanda “Təcəddüd” qəzetində çapetdirdiyi publisistik məqalərində mürtəce qüvvələrin dayağıolan şah üsul-idarəsini kəskin tənqid edirdi. O göstərirdi ki,mütləqiyyətin zülmü və insafsız qayda-qanunları hamınıcana gətirmişdir. Xiyabani torpağı “öz əlləri ilə işləyənlərinixtiyarına” verməyi, vergiləri azaltmağı, ən zəruri ərzaqməhsullarını ucuzlaşdırmağı və rəiyyətdən seçilmişadamların ixtiyarına verməyi yazaraq, zəhmətkeş kütlələrihəmrəy olmağa səsləyirdi. O inqilabın milli-azadlıqmübarizəsinə təsir göstərəcəyinə inanırdı. Çünki inqilabihərəkat meşşan insanların zəhmətkeşlərə olan münasibətdəriyakarlıq pərdəsini parçalayıb atmışdı. Xiyabani görürdü ki,inqilabi hərəkat baş verəndən sonra möhürlü ağızlar açıldı,neçə illər bir-birinin üstünə toplaşmış dərdlər aşkar olmağabaşladı.

Bütün bunlar xalqı yüzillər boyu zülm və əsarətdəsaxlayan şah üsul-idarəsinin sarsıldığını göstərirdi. Hamıyaməlumdur ki, o dövrlər Güney Azərbaycanda tək şah üsul-idarəsi deyil, çar üsul-idarəsi, eyni zamanda onunmüttəfiqləri ağalıq edirdilər.

33

*Əliyev M. Məmməd Əmin Rəsulzadə, “Elm” qəz..7oktyabr, 1988.

Xiyabaninin publisistikasında bu mövzu da vaxtaşırıyer alırdı.

Hətta 1917-ci ildə çar üsul-idarəsi devriləndən sonra,cəlladlıqda onlardan geri qalmayan, bəlkə beş dəfə də artıqolan bolşeviklər tərəfindən devriləndən sonra da GüneyAzərbaycandan çar üsul-idarəsinin kazak süvariləri ayaqgötürmədilər. Lakin bunlar artıq suquta uşramış çar üsul-idarəsinə deyil, riyakarlıqda və alçaqlıqda tayı-bərabəriolmayan şah üsul-idarəsinə tabe idilər. Xiyabani“Təcəddüd”ün səhifələrində bu barədə söhbət açır və bunuİranın köksündə, bir yerindən qopub, o biri tərəfinə rışaatmış irinli bir çibana bənzədirdi.

Xiyabaninin siyasi görüşləri həm də Məşrutə hərəkatı iləbağlı idi. Bu hərəkatla bağlı olan Demokratik Partiyanıntərkibində mübarizə edərkən Xiyabani bir İran təbəəsi kimivahid İranın imperialist boyunduruğundan qurtulmasınaçağırırdı.

1919-cu ildə incilis-İran müqaviləsi nəticəsində İranınsuverenliyinə növbəti zərbə dəyəndə, Xiyabani bumüqaviləyə qarşı çıxaraq vətənpərvər qüvvələrdən ibarətməclis çağırmağa səsləyirdi. Lakin 1920-ci ilin əvvəllərindəCənubda xalq hərəkatının qüvvətlənməsi Xiyabanininmüstəqil Azərbaycan şüarına tərəfdarlıq mövqeyinə gətiribçıxardı. Lakin bu məslədə müəyyən tarixi səbəblərdən onunmövqeyi ziddiyətli idi. Bir tərəfdən o, məqalə vənitqlərində İranı “vətən” adlandırır, İmkan düşən kimi buölkənin bütıvlüyünə tərəfdar olduğunu göstərirdi, təkidləbildirirdi ki, bütün İran üçün azadlıq arzulayır vəmübarizəsinin ali məqsədi də budur. Lakin ikinci tərəfdən o,İran tərkibində Azərbaycanın muxtariyyətinə can atır, buməqsədlə 1917-ci ilin avqustunda başqa İran xalqlarındanayrı Azərbayca Demokrat Partiyasını müstəqilləşdirmək üçünəyalət konfransı çağırırdı ki, bu da perspektivdə İranın vahid

34

vətən olması konsepyasına zidd idi. Ümumən məqalə vənitqlərində Azərbaycan xalqını alovlu tərənnüm etməsi, onudemokratiyanın əsas dayağı adlandırması doğru vəuzaqgırənlik idi. Lakin belə görüşlər İranın demokratikhərəkatının ideyasına tam uyuşmurdu. Onun işlətdiyi“Azərbaycandakı istiqlaliyyət məfhumu vahid İranınazadlığı, demokratiyaya gəlməsi fikrinə zidd idi. İrandavahid hərəkatın fotmalaşa bilməməsi, millətlər arasındabirliyin yoxluğu, bütün İran inqilablarının və hərəkatlarınınməqlubiyyətinin əsas səbəblərindən biri idi. Yalnız 1978-1979-cu illərdə İmam Xomeyninin rəhbərliyi ilə alovlananİslam inqilabı zamanı, Şərbət Mədarinin müdrikliyisayəsində Azərbaycan xalqı milli şüarları ortaya atmadı vənəhayət ki, İranda demokratik inqilab qalib gəldi.

Bu ziddiyətlərə baxmayaraq Xiyabaninin siyasipublisistikası Azərbaycan xalqının milli suverenlik uğrundamübarizələri tarixində mühüm yer tutdu. O, vahid İranazadlıq hərəkatının deyil, məhz Azərbaycan istiqlalıhərəkatının böyük hadisəsi oldu., özündən sonra məhz buyöndə ciddi əhəmiyyət kəsb etdi.. Təsadüfü deyilki, sonrakıdemokratik hərəkatlarda onun adı məhz azərbaycanlı birlider kimi qaldı. Çünki onun siyasi-publisist irsinin mərkəziməsələsi məhz Azərbaycan xalqının taleyidir*.

Bizə məlumdur ki, Güney Azərbaycanda ilk dəfə anadilində nəşr olunan ədəbi-bədii məcmuə “Azərbaycan”(1906-1907) idi. Bu məcmuəninm adı bilavasitə Səttarxanınadı ilə bağlıdır. Sərdari-milli inqilaba rəhbərlik etdiyi zamanmilli mətbuatın yaranması və ana dilinin inkişafı uğrundabir sıra tədbirlər görür, bu sahədə ciddi fəaliyyətgöstərənləri təltif edirdi. “Azərbaycan” məcmuəsinin birincinömrəsini gördükdə Səttarxanın sevincdən ağladığı qeydedilir.

*Əliyev Rəhim “Taleyin sözü” səh 426 “MBM”nəşriyyatı 2008

35

“Azərbaycan” məcmuəsindən əlavə, Məşrutə hərəkatınıntəsiri altında Təbrizdə “Əncümən”, “Azad”, “Maarif”,“Təməddün”, “Sübhi-Sadiq” kimi qəzet və məcmuələrçıxırdı. Xiyabani imkanı daxilində bu dərgiləri vəruznamələri mütaliə edir, yeri gələndə dövri mətbuatda bumətbuat vasitələrindəki yazılara, məqalələrə öz münasibətinibildirirdi. Lakin Xiyabani tək bununla kifayətlənmirdi.Ümumiyyətlə mütaliəni çox sevən inqilabçı QuzeyAzərbaycanda çıxan “Molla Nəsrəddin”, “Fyuzat”, “YeniFyuzat”, “Həyat”, “Tərəqqi”, “Babayi-Əmir” və s. Qəzet vəjurnalları da zaman-zaman mütaliə edirdi. “Molla Nəsrəddin”ənənələrini davam etrdirən “Azərbaycan” məcmuəsininqiymətli cəhətlərindən biri də müasir mövzularda, yerlişərait üçün aktual məsələlərdən yazması idi. Bu daXiyabaninin diqqətindən yayınmırdı.

Şübhəsiz ki, bütün bunlar Xiyabaniyə lazım olanməlumatları çatdırmaqla yanaşı, onun gələcək ədəbifəaliyyətinə də öz təsirini göstərirdi. Tarixdən məlumdur ki,hər bir ədəbi məktəb, ədəbi cərəyan, özündən əvvəlki ədəbiirsə öz münasibətini bildidrir. Yəni mütərəqqi ədəbi məktəb,ədəbi cərəyan xalqın həyatını, onun qabaqcıl arzu vəmeyllərini əks etdirməyi özünün bacib vəzifələrindən hesabedir. Beləliklə də o, xalqın yaratdığı ən yaxşı mənəvisərvətlərdən qida alaraq, onu inkişaf etdirib yeni pilləyəqaldırır. Azərbaycan ədəbi məktəbindən, ədəbi cərəyanındankifayət qədər bəhrələnmiş Xiyabani, Həsən bəy Zərdabi,Mirzə Fətəli Axundov, Məhəmməd Şahtaxtlı, Firidun bəyKöçərli, Cəlil Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, M.Ə.Rəsulzadə,Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, eyni zamandaBayraməli Abbaszadə, Səid Səlmasi, Əşrəfəddin Gilani vəbaşqa sənətkarların davamçısı kimi, yaşadığı dövrün realhadisələrini, ən vacib məsələlərini, eyni zamanda xalqınarzu və istəklərini dünya ictimayyətinə çatdırmaq üçünfəaliyyət göstərirdi.

36

Tarixdən bu da məlumdur ki, böyük sənətkarlar daimamaddi çətinliklər, mənəvi söxöntılar, hətta bəzi hallardafiziki təzyiqlər altında yazıb yaratmışlar. Bu çətinliklər vəsıxıntılar, nəinki onların yaradıcılığına mane olmuş, əksinəonların elmi və bədii fəhminin artmasına kömək etmişdir.Buna Azərbaycan klassiklərinin həyat və yaradıcılığındankifayət qədər misal gətirmək olar.

Güney Azərbaycanda hələ “Türkmənçaymüqaviləsi”ndən sonra öz xalqının düşmüş olduğu faciəyollarına nəzər salan və bunu yaradıcılığında əks etdirənNəbati, Heyran xanım, Şukuhi, Xalxali, Dilsuz, Arif,Əndəbil, Sərraf, Ləli, Heydəri, Pərvin xanım, Etisali vəbaşqaları maddi və mənəvi sıxıntılar içində yazıbyaratmışlar. Xiyabaninin müasiri Mirzə Əli Möcüz Şəbüstərimürtəcelər tərəfindən daim haqsızlığa məruz qalmasınabaxmayaraq zəngin bir irs yaratməşdı. Təsadüfü deyil ki,Xiyabaninin rəhbərlik etdiyi demokrat partiyasını ürəkdənalqışlayan şair “Payidar olsun cahan içrə demokrat firqəsi”-deyirdi.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Möcüz yaradıcılığınıntədqiqində böyük alim, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığıxəzinəsinə misilsiz gövhərlər bəxş etmiş filologiya elmləridoktoru professor Mir Cəlal Paşayevin böyük əməyiolmuşdur. O, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə həsretdiyi əsərində şairin həyat və yaradıcılığını elmi cəhətdəntəhlil etmiş, onu XX əsr şairlərimizlə birlikdə ədəbiyyattarixinə salmışdır. Vətən məhəbbəti Möcüz yaradıcılığındaöz müasirlərindən fərqli olaraq daha konkret şəkildətərənnüm olunurdu. O, daim Azərbaycan haqqında öz ürəksözlərini yazırdı. Möcüz şerlərinin birində deyir:

Niçin ah eylədin ey bülbüli-nalani vətənYadına düşdü məhər ah, pərişani-vətən,Nə yatıbsan, ayıl ey milləti-biçarə ayıl!Satır axır vətənə düşmənə əyani-vətənBalışi nazə qoyub başını naz eyləmə dur,

37

Sürünü qurd dağıdar, yuxlasa çubani-vətənVətəniz cismdi, siz vətənə can kimisizRazı olmuş qala cansız vətən, ey cani-vətən,Olmayıb şad, üzü gülməyib əfsus-əfsus,O zamandan ki, olub Möcüzə İrani-vətən...

Gənc yaşlarından İlahiyyat təhsili almış və bir çoxİlahiyyat elmlərinə yiyələnib müctəid dərəcəsinə yüksəlmişXiyabaninin ədəbi fəaliyyəti klassiklərdə və ədəbicərəyanlardan bəhrələnməklə yanaşı, öz fəsəfi baxışlarınıMarksın cəfəngiyyatı olan materiyanın şuura olan nisbətiüzərində yox, Uca Yaradanın müqəddəs Qurani-Kərimdəbütün bəşəriyyətə bəxş etdiyi yüksək zirvədə mənəvi vəhdətvə bütövlük üzərində qururdu. Məsələ burasındadır ki, ŞeyxMəhəmməd Xiyabani haqqında yazılan bütün tədqiqat vəbədii əsərlər, onun nə həyatını, nə də ədəbi fəaliyyətini birmüctəid kimi yox, ən çox Qərb və rus ədəbiyyatındanbəhrələnmiş bir alim kimi qələmə verirlər. Bu isəXiyabanini tamamilə xarakterizə etmir. Bu onu ənənəvi“ideal sovet adamı” na bənzədir. Əlbəttə Xiyabani İrantəbəəsi idi, sovet vətəndaşı deyildi. Lakin sosializmin itibaltası altında tədqiqat aparan publisistlər onu az qala ateist,eyni zamanda materialist adlandırmaqdan belə çəkinmirdilər.Lakin Xiyabani yuxarıda qeyd olunduğu kimi ali dini təhsilgörmüş alim idi və onun ədəbi fəaliyyətinin əsası da eləburdan gəlirdi.

Yetmiş illik sovetlər dönəmində İslam dinininəleyhədarları atelizmi təbliğ etməklə İslam dininə qatşıtəxribat törədirdilər. İmperialist dairələr ateizm təbliğaındaİslam dinini gözdən salmaq üçün dəridən-qabıqdançıxırdılar. Bu onunla izah ilunur ki, milli-azadlıq hərəkatlarıbütün Şərqdə daima İslamın daha çox yayıldığı bölgələrdəbaş verirdi. Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin siyasətindəvətənpərvər qüvvələr milli şüarlarla çıxış edirdilər. XX əsrinəvvəllərində Şərq ölkələrinin ictimai-siuasi həyatına İslam

38

ideologiyasının güclü təsir göstərməsi müşahidə olunurdu.İslam amilinin canlanması Yaxın və Orta Şərq ölkələrindəcanlanmasının səbəbi həmin ölkələrdə sosial, iqtisadi vəsiyasi sahədə baş verən proseslərlə sıx bağlı idi. Lakinsosialzm ideoloqları İslama ləkə yaxaraq, onu milli-azadlıqhərəkatlarına mane olan, insanları zülmətlərə qərq edən,zəncirləyən, zehnini inkişafdan saxlayan “mövhumat” kimiqələmə verirdilər. Bu adamlar istər elmi-tədqiqat, istərsə dəbədii əsərlərdə, elə yerli-yersiz İslamı təhqir edir, UcaYaradanın yoxluğunu məntiqsiz və mənasız bəhanələrləsubut eləməyə çalışır, kainatın əfəndisi sevgilipeyqəmbərimiz Həzrəti Muhəmməd əleyhəssalatu vəssəlləmi“yalançı” adlandırır, müqəddəs Qurani-Kərimi yunanəsatirlərindən, eyni zamanda bütpərəst ərəblərin folklorundanbəhrələnən ədəbiyyat nümunəsi kimi qələmə verirdilər. Buzaman belə bir sual meydana çıxır? Nizami, Nəsimi, Hafiz,Ömər Xəyyam, Xaqani, Füzuli, Xətai, Yunus Əmrə,Cəlaləddin Rumi, Şəms Təbrizi, Şeyx Sədi Şirazi, Rudəkivə sair dahi sənətkarlar məgər Marksın cəfəngiyyatlarını vəyaxud Leninin cızmaqaralarını oxuyub ədəbi fəaliyyətgöstərmişdilər? Bütün şuurlu insanlara məlumdir ki, budahilər İslamın böyük peyqəmbərinin ədəbi mirası olanmüqəddəs Qurani-Kərimdən faydalanmışlar. Məhz Quranınnuru onların zehinlərini işıqlandırmış və onlara fitri istedadbəxş etmişdir. Bu baxımdan güclü İlahiyyat dərsləri almış,müctəid dərəcəsinə yüksəlmiş Xiyabaninin, peyqəmbərinədəbi mirasından, müqəddəs Qurani-Kərimdən nə qədərbəhrələndiyi zatən görünür. İslam dinindən bir balaca xəbəriolan adamlar bilirlər ki, müctəid rütbəsinə yüksəlmək üçünsəksən dənə ilahiyyat elmini bilməklə yanaşı, hafiz olmaqlazımdır. Hafiz isə müqəddəs Qurani-Kərimi əzbərdənoxuyan adama deyirlər. Bundan əlavə Qurani-Kərimi təfsiretməyi İslam aləmində yalnız müctəidlərə icazə verilir. Butəfsirçi isə bu elmləri bilməklə yanaşı, Əli ibn Əbu Talib,Abdullah ibn Abbas, Mücahid, Qətadə, Müqatil, İbn Cübeyr

39

kimi İlahiyyat alimlərinin təfsirlərini oxuyubmənimsəməlidirlər. Həzrət Əli əleyhəssalamın “Nəchul-bəlağə”si Qurani-Kərimi anlamaq, ilkin İslamdakı ictimai-iqtisadi məsələləri öyrənmək üçün əvəzsiz qaynaqdır.. Bütünbunları qeyd etməkdə məqsəd odur ki, bu tədqiqat əsərinioxuyan şəxs Xiyabaninin öz fəlsəfi görüşlərini vəümumiyyətlə bədii yaradacılığını, Qərb və rus ədəbiyyatıüzərində deyil, bütün dahilər kimi məhz Qurani-Kərimdənaldığı elmi fəhm əsasında müəyyənləşdirdiyini bilsin.

Xiyabani çıxışlarının birində deyirdi: “Allah-təalanınİslamın bizim üçün istədiyini yenidən əldə etmək, müasirdünyada yeni mədəniyyət yaratmaq, ya heç olmasa istər-istəməz meydana gələcək bir mədəniyyətin yaranmasındafəal iştirak etməkdə öz layiqli borcunu yerinə yetirməküçün biz müsəlmanların iki əsas işdə səy göstərməsizəruridir: bunlardan biri ağıl və təfəkkür, digəri isə səbat vəhəmrəylikdir. Bu iki qiymətli gövhəri əldə etmək üçünsəmüqəddəs Qurani-Kərimdən faydalanmaqdan dahaqənaətbəxş bir iş ola bilərmi? Quran kimi hansı bir kitabdavarlıqda, dünyada elmə, səbrə, təfəkkürə və tədbirə,millətlərin, xalqların taleyindən nəsihətamiz məsələlərə buqədər diqqət verilmişdir? Bütün irqi, milli, dil və həttaməzhəb ixtilaflarının mövcud olmasına baxmayaraq, Quranbizim vəhdət amilimiz, bizi bir-birimizə bağlayan ənmöhkəm kəndirimiz-vasitəmizdir. Əgər onun qədrini bilsək,bir tərəfdən durğunluqdan və adətpərəstlikdən, digərtərəfdən başqalarının qarşısında özümüzü itirməkdən uzaqolsaq, ağılla ona müraciət etsək, bugünki həyatımızı vəgələcəyimizin üfüqlərini onun nuru ilə işıqlandıra bilərik”.

Xiyabani başqa bir çıxışında deyir: “Bizim dərdimizbudur ki, bir zamanlar elm, hikmət və mədəniyyətbayraqdarı olan İslam ümməti son əsrlərdə zəifləmiş vəgeri qalmışdır. Zamanın qalib, böyük nüfuza malikmədəniyyəti qarçısında kədərdoğurucu bir ətalət üzündənhətta bu mədəniyyətin də əldə etdiyi nəaliyyətlərdən

40

bəhrələnmək fürsəti və imkanı tapmamışdır. Bzim buzəifliyimiz, bir zaman bəşər taleyinin başı üzərində parlaqbir ulduz kimi işıq saçmış, dövrün qalib mədəniyyətinin dəborclu olduğu və indinin özündə də bir sıra əsərləri vətəsirləri həmin pərəstişin yadigarı olaraq qalmış birmədəniyyətin sona çatmasının nəticəsidir”.

Göründüyü kimi Xiyabani İslami dəyərlərə, müqəddəsQurani-Kərimə xüsusi əhəmiyyət verir, demokratiyanı,azadlığı və ümumiyyətlə hürr yaşamağı bunsuz təsəvvürnəgətirmirdi. Eyni zamanda insanların İslam ehkamlarınariayət etmədikləri halda, onların mənsub olduğu cəmiyyətinmədəniyyətinin tənəzzülə uğramasını dilə gətirirdi.

Hər bir publisistin özünəməxsus üslubu, metodu, özdəsti-xətti olur. Xiyabani heç vaxt planlı, tərtibli çıxışlaretmirdi, lakin buna baxmayaraq oxucunun və dinləyicinindiqqətini vacib bir mətləbə, daha doğrusu problemlərəyönəltməyi bacarırdı. İnun ədəbi-nəzəri-siyasi söhbətlərisislsiləsində ədəbi fəaliyyətinin idrak və inikas xususiyyəti,obrazlılıq spesifikası idi. Xiyabani heç bir həyat məsələsini,heç bir temanı ədəbi cərəyana yabançı hesab eləmirdi. Onagörə də, onun hər bir sözündə, hər birt kəlamında, hikmətənbaşqa, bir poetiklik, bədiilik vardı. O, siyasi aktuallıqxatirinə heç zaman bədiiliyin üstündən xətt çəkmirdi. Məhzbuna görədə onun publisistikasında bədii ifadələr daha çoxöz əksini tapırdı. Məsələn onun tez-tez işlətdiyi “Haqqıverməzlər, haqqı almaq lazımdır” ifadə uzun illərdir ki,bütün Azərbaycan xalqı arasında atalar sözü kimi işlənir.Xiyabani öz çıxışlarında müstəmləkəçiləri, mürtəceləri,zorakılığı ifşa eləyərkən heç zaman şüar-çağırışa, “Yavan”təbliğata yol vermirdi, sadəcə olaraq xalqına bəslədiyieşqin, ehtiramın naminə öz ideyalarını olduğu kimioxuyuculara və dinləyicilərə çatdırırdı. Xiyabani nəzəriyyəçideyildi. Amma nəzəri biliyə, sənət və həyat məsələlərinədair geniş məlumata malik idi. Düzdür onun həyat və sənətməsələlərinə həsr edilmiş ayrıca bir əsəri yoxdur, lakin onun

41

ədəbi cərəyanın mətləbinə, həyata münasibətinə münasibətipublisistikasında əsas və əhəmiyyətli yerlərdən birinituturdu. Hər şeydən əvvəl isə yuxarıda qeyd olunduğu kimimüqəddəs Qurani-Kərimdən faydalanma, eyni zamanda qocaŞərqin qədim mədəniyyəti, Azərbayzan, ərəb, farsklassikləri, fəlsəfi təfəkkürlə onun yüksək poetik ifadəsi,şübhəsiz ki, bu təsir mənbələrindən biridir.

Yetmiş il sovetlər dönəmində yeddi arxa dönəmimizinistifadə etdikləri, eyni zamanda dahi sənətkarlarımızın, dahadoğrusu klassiklərimizin yazıb yaratdıqları əsgi əlfba, yəniərəb hərfləri məsxərəyə qoyulur, quruluşunun “namütanasibvə eybəcər” olduğu, bu cəhətdən bütün Avropa ölkələırindəişlədilən hərflərə qətiyyən uyğun gəlmədiyi söylənilirdi.Hətta belə bir əhvalat da nəql edilirdi ki, bir dəfə qulluqdanevə gec qayıdan M.F.Axundov yorğunluq əlaməti olaraqdərindən köksünü ötürərkən, arvadı ondan bunun səbəbinisoruşanda,, Mirzə dərindən bir ah çəkib arvadına deyir ki,yazdığı bir məktubda pəncşənbə sözünün nöqtələriniqoyurmuş...

Bu əhvalatın döğru ya uydurma olduğunu indikizamanda kimsə söyləyə bilməz.. Lakin məsələ burasındadırki, belə gerçək və ya yalan əhvalatların hamısı babalarımızınmin illərlə işlətdiyi Quran əlifbasına qarşı hucum idi vəbelə haqsız hucumları sosializm ideoloqları özlərinə şərəfhesab edirdilər. Əslində gecə-gündüz dəyərsiz kiril əlifbasınıtərifləyib, ruslara yaltaqlanan bu adamlar nəinki özkeçmişlərinə təpik atır, elə rus millətinin də gözünndəndüşürdülər. Fəqət çox gözəl bir zərb-misal var; Əgər bizkeçmişimizə təpik atsaq, gələcəyimiz bizi topa tutacaqdır”...

Mənfur sovetlər birliyi dagılandan sonra bizə məlumoldu ki, bizim klassiklərin zəngin bir irsi, məhz bupromlem ucbatından itib batmış, ya da arxivlərdəçürümüşlər. Çox şükürlər olsun ki, dahi Füzulinin təsəvvüvmövzusunda yazdığı bir sıra əsərlər Azərbaycan suveren birdövlət olandan sonra oxuculara çatdırıldı və Mövlanə

42

Füzulinin sovetlər dönəmində tədqiq və təbliğ olunduğukimi ateist yox, iman gətirən və yaxud təqva sahibi olduğuaşkarlandı. Buna misal tək Füzulini yox, Mirzə FətəliAxundovu çıxmaq şərtilə bütün klassiklərimizi misalgətirmək olar. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, həttaM.F.Axundovun da ateist olduğunu hələ kimsə subut eləyəbilməz. Özü də yuxarıda qeyd olunduğu kimi bu ədib özü dəbütün əsərlərini kiril əlifbası ilə deyil, məhz ərəb əlifbası iləyazmışdır. Məsələ burasındar ki, M.F.Axundov müasirmüsəlman əlifbasını dəyişmək məqsədilə də əsər yazmışdır.O, bu əsəri hicri-qəməri 1274(1857)-cü ildə bitirmişdir.Mirzə Fətəli (1863-1867)-ci illərdə müasir müsəlmanəlifbasının tarixi, onun nöqsanları və yeni düzəltdiyiəlifbanın üstünlüyü haqqında türk və fars dillərində iki əsəryazmışdır. İkinci əsərin başlanğıcında belə deyilir: “Mənbirinci əsərimdə göstərdiyim müsəlman əlifbası nöqsanlarınınəzərə alaraq, keçmiş yazı sistemi əsasında əlifbadüzəltdim. O, əlifbada bütün nöqtələri atmış, samitlərləsaitlərin yanaşı yazılmasını göstərmişəm. “Mən bu əlifbanıbirinci dəfə İran dövlətinin Tuflisdəki konsulu MirzəHüseynxan vasitəsilə İran dövlətinin nəzərinə çatdırdım.Sonra hicri-qəməri 1280(1863)-ci ildə bu əlifbanın birnüsxəsini İstambula apardım”.Mirzə Fətəli həmin il səfər ayının 20-də İstambul səfərindəyeni əlifba layihəsini Osmanlı dövlətinin baş naziri Fuadpaşaya təqdim etmişdir. Bu layihə o vaxt İstambulda çıxan“Məcmuəyyi-fununi-cəmiyyəti-Osmaniyyə” (Osmanlıcəmiyyətinin elmlərinin məcmuəsi”) adlı jurnalın 14nömrəsində çap edilmişdir. (“Məcmueyi-fununi-cəmiyyəti-Osmaniyyə” aylıq jurnaldır ki, hicri-qəməri 1279-cu ilməhərrəm ayının 1-də (1862, 29 iyun) İstambulda türk dilindəçıxmışdır. Mirzə Fətəlinin əlifba layihəsi bu jurnalın 2-cinömrəsində çap edilmişdir. Bu illüstrasiyalı jurnalın 4 illikkolleksiyası müəllifin şəxsi kitabxanasında saxlanılır). MirzəFətəli İstambulda ikən Osmanlı dövlətində İran səfiri olan

43

Mirzə Hüseynxanın, onun bu təşəbbüsünün boşa çıxmasınasəbəb olmuş və heç bir nəticə əldə etmədən Qafqazaqayıtmışdır. Onun ikinci əsərindən məlum olur ki,İstambuldan qayıtdıqdan sonra, o oğlunun vəfatı ilə əlaqədarbir müddət əlifba məsələsi ilə məşğul ola bilməmişdir. Buzaman Mirzə Mülkümxan yeni əlifba düzəldərək Parisdəçap etdirmiş və bir nüsxəsini Mirzə Fətəliyə göndərmişdir.Mirzə Fətəli ancaq bundan sonra yenidən fəaliyyətəbaşlamış və öz əlifba layihəsini digər iki risalə və təklifləriilə birlikdə-birinci risalədə əvvəl irəli sürdüyü layihə, Münifpaşanın çıxışı və Sultan Əbdüləzinin fərmanı, ikinci risalədəisə qədim yazıların qısa tarixi və düzəltdiyi əlifbanınüstünlükləri-hamısı öz xətti və imzası ilə hicri-qəməri 1285(1867)-ci ildə İranın maarif nazirliyinə təqdim etmişdir. Buyazıları ədib Etizadüssəltənə “Sipahsalar” məscidikitabxanasına bağışladığı kitablar içərisində o kitabxanayavermiş və indi də orda “Məqul-Mənqul” insututukitabxanasında saxlanmaqdadır. Mirzə Fətəlinin təxminən140 il bundan qabaq göstərdiyi təşəbbüsü bir sıramaarifpərvər şəxsiyyətlər də davam etdirmiş, müxtəlifməqalələr və kitablar yazmış, hər biri yeni əlifbadüzəltmişdirsə, ancaq onlardan heç birei tənqid edilənnöqsanları və çatışmamazlıqları aradan qaldıra bilməmiş,buna görə də təşəbbüslər müvəffəqiyyət qazana bilməmişdir.Əlifba məsələsi ilə maraqlanan bu şəxsiyyətlərdən ənməhşuru Mirzə Mülkümxandır. O, tərtib etdiyi yeniəlifbadan başqa “Məbdəi-tərəqqi” (“İnkişaf mənşəyi”) və“Şeyx vəzir” adlı iki kitabça yazmış, bundan əlavə Sədinin“Gülüstan” əsərini və Həzrət Əli əleyhəssalamın hikmətlikəlamlarını düzəltdiyi əlifba ilə yazıb, hicri-qəməri 1302-1303 (1884-1885)-cü illərdə Londonda nəşr etdirmişdir.“Gülüstan”ın girişində qeyd etdiyinə görə o bu yolda 25 iləmək sərf etmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bir çoxhallarda bizim tədqiqatçılar uydurma erməni mənbələrinəəsaslanaraq, Mirzə Mülkümxanı səhvən Mirzə Melkumxan

44

kimi qeyd edərək onun milliyətcə erməni olduğunu yazırlar.Lakin bu tamamilə səhvdir. Hamı bilir ki, damarlarındanerməni qanı axan bir insan heç zaman müsəlmanlarınmaariflənməsi üçün bu qədər əziyyətlərə qatlaşmaz.. Bundanəlavə Mirzə Rzaxan Ərfəüddövlə və Qafqazın ŞeyxülislamıAxundzadə də bu mövzuda “Risaləyi-rüşdiyyə” və “Kitabi-müəllimül-ətval” adlı kitablar yazıb, hicri-qəməri 1296-1297(1878-1879)-ci illərdə Tiflisdə nəşr etdirmişdir. ŞeyxülislamAxundzadə və Hacı Mirzə Həsən Rüşdiyyə Təbriziyazdıqları “Kitabi müəllimül-ətval” və “Vətən dili”əsərlərində Mirzə Fətəlinin yeni fikrindən ilham alaraq, təzəoxumağa başlayan uşaqların təlimi üçün daha asan yollartəklif etmişlər. Hicri-qəməri XIII (XIX) əsrin axırlarındaİstambul və Trabzon şəhərlərində diplomatik korpusunheyətində olan Mirzə Rzaxan Bəkişli və Xarici uşlərnazirliyinin birinci müavini Mirzə Hüseynxan da yeni əlifbadüzəltmiş, “Əlifbayi-behruzi” və “Nümunəyi-əfkar” adlı ikiəsəri hicri-qəməri 1299 (1881) və 1303 (1885)-cü illərdəİstambulda nəşr etdirmişdir. Müstəşarüddövlə ləqəbi iləməhşur olan Mirzə Yusifxan Təbrizi də yeni əlifbatərəfdarlarından olmuş və bu ideyanın həyata keçirilməsiuğrunda böyük səy göstərmişdir. O, hicri-qəməri 1297(1879)-ci ildə Məşhəd şəhərində yaşadığı zaman yeni əlifbahaqqında məhşur alimlərin fikirlərini yazılı şəkildətoplamışdır. Bu barədə hicri-qəməri 1297 (1879) ildə çıxan“Əxtər” qəzetinin 22-ci nömrəsində geniş məlumat verilir”Mirzə Nəsrulla Müctəhid bu barədə aşağıdakı rəyivermişdir:

“Yazıda dəyişiklik yaratmağa, yeni yazı sistemidüzəltməyə ümumiyyətlə icazə verilir və bu barədə nəinkimaneə yoxdur, bəlkə tədris və təlimin asanlaşdırılmasına vəmətnin düzgün oxunmasına səbəb olarsa, ona daha üstünlükverilir. Bir adam bu dəyişikliyi yabançı xalqlara təqlidhesab edərsə, düzgün və məntiqi deyildir, buna görə də bu

45

növ təqlid haram sayılmır, necə ki, somavar işlətməyə icazəverilir”.

Müstəşarüddövlə hicri-qəməri 1303 (1885)-cü ildə“Müsəlman yazısının islah edilməsi” adlı yaxşı bir kitabçayazıb, nəşr etdirmişdir. Hindistanın Bombey şəhərində“Əncüməni-daniş” üzvləri də hicri-qəməri 1308 (1890)-ci ildəyeni əlifba düzəldərək “Xətti-danişi-insaniyyət” adlı bir əsərnəsr etmişlər. Bu zaman Mirzə Lütfəliağa Müctəid Təbrizivə “Mütəlle” təxəllüslü Mirzə Kazımxan Alabrağuşlu daayrıca olaraq yeni əlifbalar düzəltmiş və kitabçalaryazmışdır.

Hicri-qəməri 1321 (1903)-cü ildə Tiflisdə “Şərqi-Rus”qəzetinin redaktoru Məhəmməd Şahtaxtlı əlifbanındəyişdirilməsi haqqında bir kitab yazmış, türk dilində çıxanbu qəzetdə öz əlifbasını tanıtdırıb qəbul etdirməyəçalışmışdır. Mirzə Əliməmmədxan Üveysi də bu iş uğrundasəy göstərən şəxslərdən olmuşdur. O, hicri-qəməri 1331(1912)-ci ildə İstambulda “Rahi-nov” (“Yeni yol”) adlı birəsər çap etdirmişdir.

Yetmiş il müddətində çağırılmamış qonaq kimihəyatımıza daxil olan kiril əlifbasının ucbatından biz çoxvaxt Güney Azərbaycanda yaşayıb yaradan sənətkarlarımızınləfiz əsərlərini oxuya bilməmişik. Bu baxımdan müctəidXiyabaninin də sovetlər dönəmində leninçilərin istədiklərikimi “montaj” edilən publisistikasının əsil mahiyyətinianlaya bilməmişik.. Gah onu Qulam Məmmədlinin yazdığıİslam dinindən siyasət kimi istifadə eləyən bir şəxsiyyətkimi, ya da rus mədəniyyətinə meyl göstərən ictimai xadimkimi tanımışıq. Məsələ burasındadır ki, Xiyabaninin dəəlifba məsələsinə öz baxışları olmuşdur. Bu əsərinəvvəllərində qeyd olunduğu kimi Xiyabaninin dünyəvielmlərə marağı ilk dəfə Mirzə Fətəli Axundovun bədii irsiilə tanış olandan sonra artmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatıtarixindən məlumdur ki, M.F.Axundov həm qədim, həmmüasir elmlərə yiyələnmiş, nitq və mübahisədə böyük

46

bacarıq sahibi olmuşdur. O, müsəlman xalqlarının vəziyyətiilə dərindən tanış olmaq və onların geriqalma səbəbləriniöyrənib tədqiq etmək üçün bütün qüvvəsini sərf etmiş,müasir Qərb xalqlarının mədəniyyətini Şərq xalqlarınaaşılamaq, onların inkişafına şərait yaratmaq yolunda böyüksəy göstərmişdir. Ümumiyyətlə, onun əsərlərinin özəyini bumövzu təşkil olmuşdur. O, bəlkə də öz zəmanəsində misilsizbir maarifçi kimi türk, fars və ərəb dillərində yazdığı bütünəsərlərini müsəlman xalqlarına, onların adət, ənənə, əxlaq,mədəniyyət, ədəbiyyat, qanun və dövlət rejimlərinintənqidinə həsr etmişdir.

Şeyx Məhəmməd Xiyabani Mirzə Fətəlinin bədiiirsindən, eyni zamanda onun yeni əlifba uğrunda apardığımübarizədən bəhrələnmişdi və öz ədəbi fəaliyyətində bunaxüsusi diqqət vermişdi. Xiyabani M.F.Axundovunyaradacılığını dərindən bilirdi. O, ədibin başçılıq etdiyicəbhəyə də maraq göstərirdi. Xiyabani ədəbi fəaliyyətindəyurdsevərlik, humanizm, xəlqilik, ədalətsevərlik vəmaarifçilik ideyaları, həyata tənqidi münasibəti, real həyatabağlılığı, ictimai-mədəni həyatda yenilikləri öyrənib yaymaqmeylləri, elmi düşüncələrini ardıcıl olaraq hucumlardanqorumağı və ictimai həyatın sahələrindəki fəaliyyətindəM,F,Axundova və C.Məmmədquluzadəyə çox yaxındı.Xiyabani tədqiqatçalarına məlumdur ki, o gənc yaşlarındaAğa Mirzə Əliağa ibn Musa ibn Məhəmməd ibn ŞəfiSiqətülislamın məsləhəti ilə Təbriz məscidlərində bir neçə ilimamlıq etmişdir. Güney Azərbaycan və İran tarixindənməlumdur ki, Siqətülislam türk və fars dillərində yüksəksəviyyədə şer və nəsr nümünələri yaratmaqla yanaşı, birsıra risalələr və məqalkələr yazmışdır. “Rəsail bəssiş-şəkva”(“Şikayəti araşdırmaq üçün risalələr”), “İzahül-ənba”(“Xəbərlərin izahı”), “Risaleyi-lalan” (“Lallar haqqındarisalə”). Bu risalələr Təbrizdə çap edilmişdir. Siqətülislamınən məhşur əsəri “Miratül-kütüb” (“Kitabların güzgüsü”)əsəridir ki, o, “Kəşfüz-zunun” əsəri həcmində və şiə

47

təriqətinə aid olan şəxsiyyətlər və kitablar haqqında genişməlumat verən bir əsərdir. Siqətülislamın geniş tərcümeyi-halı “Risalə izahil-ənba və məqtəli seyyidişşühəda” (“HəzrətiMuhəmməd əleyhəssalatu vəssəlləmin doğulduğu məkan vəHəzrəti Hüseyn əleyhəssalamın şəhid olduğu yerimüəyyənləşdirmək haqqında məlumat verən əsər”) kitabındavardır və bu əsər Təbrizdə çap edilmişdir.

Şübhəsiz ki, Siqətülislamın da dəsti-xəttinin Xiyabanininədəbi fəaliyyətindəki rolu əvəzsizdir. Bəzi mənbələr göstərirki, Xiyabani Abasquluağa Bakıxanovun da bədii irsi iləyaxından tanış imiş və onun on dörd məsum (Başda sevgilipeyqəmbərimiz Həzrəti Muhəmməd olmaqla, qızı XanımFatiməyi-Zəhra ə. və on iki imam nəzərdə tutulur) haqqındatürk dilində yazdığı “Riyazül-qüds” əsərini, eləcə də farsdili qramatikası haqqında yazdığı “Qanuni-Qüdsi” əsərini,“Təzhibül-əxlaq” əsərini, məntiq və mübahisə qaydalarıhaqqında ərəb dilində olan “Eynül-mizan” adlı əsərini,qədim və müasir nücum elmi haqqında “Əsrarül-məlaküt”əsərini, “Mişkatül-ənvar” və “Miratül-cəmal” mənzuməsərlərini, “Gülüstani-irəm” əsərini, o cümlədən şerlərdivanını mütaliə etmişdir.

Xiyabaninin ədəbi fəaliyyətinin əsas fəaliyyətini təşkiledən publisistikasında vətənpərvər insanlara, şəhidlərə vəqazilərə, demokratik qüvvələrə, şəhid analarına vəqohumlarına dərin hüsn-rəğbət, irticaçılara, işğalçılara,müstəmləkəçilərə olduqca böyük nifrət duyulmaqdadır. Onunbəzən polemik təkrarlarla kini, nifrəti ildırım kimi çaxır.Onun 1920-ci ildəki nitqlərinə nəzər yetirərkən ən çoxistifadə olunan üslubi fiqurlardan bədii ifadə vasitəsi kimiistifadə elədiyini görürük. “Ey mürtəce”, “Ey bədbəxt vəşuursuz mürtəce” və yaxud “Ey Azərbaycan”, “Eyazadxahlar” kimi ifadələrdən, eyni zamanda ayrı-ayrı leksikvahidlərin dərin fikirlərin ifadəsinə necə xidmət etdiyininşahidi oluruq. Hər dəfə bir mənzərə, hər dəfə bir publisistdünya, publisist aləm, dinləyicini həyəcana gətirən ehtiraslı

48

ziddiyyətlərin təsviri ilə dolu ifadələrlə qarşılaşmalı oluruq.Böyük idrakla elmi və fəlsəfi fəhmin vəhdətindən yarananecazkar lövhələri aydın görürük. Hissin, düşüncənin,təxəyyülün və şəxsi mülahizənin tarixi reallıqlarlamünasibətdə aydın şəkildə özünü doğruldan, bədbinlikzülmətində ümid çırağı kimi görünən, eyni zamandaromantizm və realizm arasında sintez yaradan, subyektivliktəhlükəsindən qurtarıb, tam obyektivliyə nail olan, yalnışhökmlərin əsassızlığını aşkar edən, fəlsəfi və etik təhlillibasında təzahür edən Xiyabani publisistikası zamanınındemək olar ki, bütün problemlərini əhatə edirdi. Xiyabaniöz çıxışlarında heç bir şeyi nəzərdən buraxmır, olduqcaobyektiv şəkildə hadisələrə öz münasibətini göstərir. Bizəelə gəlir ki, onun çıxışlarını olduqca ibrətli tövsiyələrtoplusu kimi də dəyərləndirmək olar. Buna misal olraqXiyabaninin xalq qarşısında söylədiyi nitqlərdən bir neçəsinioxuculara çatdırmağı özümüzə borc bilrik...

24 aprel 1920Biz azadxahlar xalq adına, xalqın huququnu müdafiə

adına səsimizi yüksəldirik. Biz heç dı diplomatiya dilinibilmirik və bilmək də istəmirik. Öz yeganə məqsədimizigizlətmək üçün siyasətçilərin işlətdikləri yalanlardan istifadəetmək fikrində deyilik. Biz sözümüzü doğru və açıqdeyirik. Elə düşmənləri daha çox qorxuya salan da bizimdüzlüyümüz və qorxmağlığımızdır. Biz aldanmayacağıq.İstibad və xəyanət zamanlarında Qanuni-əsasiyə müxalif vəazadlığa düşmən olanlar bizi aldada bilməyəcəklər. Biz çoximtahanlardan keçmişik. On beş illik inqilabımızhəddibuluğa çatmış və yaşa dolmuşdur. Artıq pisi yaxşıdanayırd edə bilir və bir dəfə təcrübədən çıxmış işi, dahatəcrübə etmək istəmirik. Qanuni-əsasinin ən sadiq keşikçiləriinqılabı yaradanlardır. Azadxahlar bu müqəddəs keşiyiözlərinin ən mühüm vəzifələri saymalıdırlar. Bu elə birləyaqətli vəzifədir ki, insan onun yolunda gözüyumuluqurban gedə bilər. Mühüm zamanlarda adi məsələləri

49

unutmalı, əsli vəzifəni və ictimai mənafei nəzərdətutmalıdır. Öz qeydinə qalmağı yaddan çıxarmaq lazımdır.Yalnız ümumin, cəmiyyətin fikrini çəkməlidir. Bizimyeganə məqsədimiz bir demokratik hökumət təsis etməkdirki, bu məmləkətin azadlığını təmin etsin və onumöhkəmləndirsin Bu arzunun düşmənləri bizimdüşmənlərimizdir. Bizim yeganə vəzifəmiz düşmənlərin əliniazadlıq rejiminə münasibət və rabitəsi olan işlərdənkəsməkdir. Uca və gur səslə deyirik: Ey müstəbid, eymürtəce! Hamınız bilin ki, sizin namusunuz, mal və canınızamandadır. Lakin bundan sonra demokratiyanın müqəddəratısizin kirli əllərinizə verilməyəcəkdir. Bu sözlər bir şəxsin,bir vahid fərdin, bir müəyyən natiqin, bir nəfər Xiyabaninindili ilə deyilmir. Bu sözləri deyən demokratizmin ruhudur.Ey azadxahlar! Ümidvar olun, çünki siz bir müəyyən iradəilə, bilərəkdən, anlayaraqdan qiyam etmisiz. Qələbə vəmüvəffəqiyyət sizinlədir”.

5 may 1920Ölkənin azadlıq və istiqlalı yolunda həvəslə

çalışılmalıdır. Bu günkü cəşnimiz qurtardı. Bu cəşi azadlıqyolunda şəhid olmuş qəhrəmanları xatırlamaq, onların əzizadlarını əbədiləşdirmək üçün təşkil edilmiş və Təbrizinazadxahları bura toplaşmışlar. Bir mühüm məsələni hörmətliməsləkdaşlarıma xatırlamaqla, onları təbrik etməliyəm. Buneçə gününüz şadlıq və bəşaşətlə keçdi. Azadlıq üçünqurban getmiş adlı-sanlı gənclərimizin və qəhrəmansərdarlarımızın adları hər saat və hər dəqiqə dillərdədeyilməkdə idi. Onların xatirəsi bütün ürəkləri ən mehribanhisslərlə həyəcana gətirirdi. Onları yad edirik. Lakin buyadəvərlik müzəffəriyyətə doğru gedən bir əsgərin xatirəsikimidir. Çəhidlərimizin qəbri üzərində kimsə aşlamadı,kimsə yazıqcasına nalə və fəryad etmədi. Biz, hörmətliçəhidlərimizin qəbirləri üzərində açıq üz və çadlıqla dizçökdük. Onlara baxdıq və bu şəhidləri özümüz kimi dirihiss etdik. Bu o deməkdir ki, biz tərəddüd etmədən öz

50

həyatımızı onların ölməz ruhu ilə əvəz etməyə hazır idik.Həmişə bi iradəyə malik olmalıyıq. Ölkənin azadlıq vəistiqlalı üçün həmişə şad və şənliklə çalışılmalıdır.Məhzunluq tozuna bürünmüş qəm və qüssə həmişəümidsizlik gətirər. Yaşasın bəşşaş ruhlar! Yaşasın həyatsəhnəsinə açıq baxan, qorxu bilməyən və uzaq görəngözlər! Məhv olsun indiyə kimi acizlik, yas və biçarəliktəsirləri altında saxlamış qəm və qüssə..

Xalqımızın böyük bir qüvvəsi bu ətalət və ixtiyarsızlıqkabusu altında məhv olmuşdur. Bindan sonra həyatı şən vəgülərüzlə keçirməli, həyat mübarizəsinə bəçatət və şadlıqlagirişməlidir. Varlıq gülşəninə acizlik, nalə və miskinliklədeyil, ümid və şərəf gülüşləri ilə girək. Dəfələrlə dediyimkimi, fərd ilə cəmiyyətin əhvali-ruhiyyəsində böyük fərqvardır. Cəmiyyətin əhvali-ruhiyyəsi fərdlərin əhvali-ruhiyyəsinin yekunudur. Lakin bu əhvali-ruhiyyə həmin cüzolan əhvali-ruhiyyədən tamamilə fərqlənir. Fərdin əhvali-ruhiyyəsi fərdin əhvali-ruhiyyəsinə tabe olmalıdır. Şox nadirhallarda elə bir əhvali-ruhiyyə tapıla bilər ki, özünü butabelikdən xilas edə bilsin. Dəfələrlə elə olmuşdur ki, alimvə ya bilikli bir adam cəmiyyətin əhvali-ruhiyyəsinin təsirialtında öz hikmət və biliyini əldən vermişdir. Qarətçilikləməşğul olan bir cəmiyyətin sırasında talançılıq süfrəsinə əluzatmış, cəmiyyətin ən alçaq fərdləri kimi rəftar etmişdir.Habelə bunun əksinə olan hallar da vardır. Cəmiyyət həmişəfəsad və xarabaçılığa bais olmur. Fikirləri zəlalət və pisliyətərəf yönəltmir. Biz görürük ki, bir oğru dəstəsi ictimai birtəşkilata tabe olmaq vasitəsilə, düzgün bir həyat tərzinə nailolur.

İran xalqı bu günədək özbaşına həyat sürmüş və alağotu kimi təbiətin sinəsində böyümüş və artmışdır. Butəəsüflü vəziyyətin inkişaf etməsi üçün daxili nüfuzlarınvarlığı da müəyyən rol oynamışdır. Çuç və yaramaznəzəriyyə və əqidələrə malik olan bir dəstə, xalqı uzunmüddət boş-boşuna və təklifsizlik çöllərində dolandırmışdır.

51

İran xalqı möhkəm əqidə olmadan, təcrübə vəimtahanlardan sayıqlıqla istifadə etmədən, təşkilat vətərtibatsız şəkildə uzun müddət özbaşına və təbii yolgetmişdir. O, bu günki günə kortəbii surətdə yaşayıbgəlmişdir. Bu özbaşına göyərmiş ağaca peyvənd vurmalıdır.Yeni, sağlam və düzgün nəzəriyyəni bu camaata təlqinetməklə, onun mühütündə bir təcəddüd-təkamül yaranmasınanail olmalıdır. Xalqın iradəsi nəzəriyyəcə bütün bəşərkütlələrinin fövqündədir. Xalqın iradəsinin istədiyi şeymüqəddəs və möhtərəmdir. Lakin bu iradə müstəqilyaşamaq üçün vicdana malik olmalıdır. O, nəzərlərdə saf,səmimi və parlaq şəkildə aydın olmalı və öz varlığını subutetməlidir. Cəmiyyəti təşkil edən fərdlərdən hər biri birbəşşaş ruh ilə müstəqil vicdan ilə silahlanıb, bu ruhiyyəniniqüvvəsini dünya qarşısınds nümayiş etdirməlidir. İran əhalisibu günədək dağınıq fikirlərin təsirinə əsir olum, özmöhkəm, mətin və vahid iradəsini göstərə bilməmişdir.Lakin indi özünü toplayıb vicdani imtahana hazır olmalıdır.O, öz hazırkı vəziyyətini nəzərdən keçirməlidir, gələcəyiniqabaqcadan görməlidir. Aydın və müəyyən vəzifə qarşısındasilahlanıb şərafət mübarizəsinə girişməlidir. Buna görə dəbiz bütün varlığımızı sərf edirik ki, xalq öz nöqsan vəeyiblərini anlasın, başa düşsün, Biz tərəqqi və təkamülyolunu ona nişan veririk. Batil təsəvvür və xəyalları onuşuurundan çıxarıb, bunların yerinə həyat bəxş edən enifikirləri yerləşdirməyə çalışırıq. Bu məqsədə çatmaq üçündeyirik: Bu cəmiyyəti təşkil edən fərdlərdən hər birisi xalqaolan böyük ruh yüksəkliyi ilə silahlanıb, öz varlığındasaxladığı azadlıq və istiqlal ruhunu başaqalarına da təlqinetsin.

Ey azadlıq şəhidləri! Ey fədakarlıqları ilə bizə şərafətqazandırmış əzizlərimiz! Ey ölümləri ilə bizi dirildən,torpağımızın namuslu övladları! Qəbirlərinizdə rahat yatın.Sizin zəhmətləriniz hədər olmamışdır, axıdılan qanlarınıznəticəsiz qalmamışdır. Bu gün bizim başımız uca və

52

qəlbimiz şaddır. Bu gün sizi iftixar və xoşbəxtliklə yadedirik. Sizin xatirəniz ürəyimizdə mətin iradə və sarsılmazvarlıq yaradır, sizin başladığınız yolu biz davam etdiririk.Ey, hələdə qəhrəman övladlarının qarasını əynindənçıxarmamış ana və bacılarımız! Bu kədərləri üzərinizdənrədd edin. Sizin adamlarınız əbəs ölməmişlər. Sizinşəhidləriniz bu xalqın sırasındadır. Görürsüzmü, onlarınruhu, bizim ürəklərimizdə ən yüksək və əziz yertutmaqdadır. Bu ruh həmişə yaşayacaqdır. Şəhidlərimizinövladlarını şadlıq və başı ucalıq hissi ilə tərbiyə edin.Onlara mərdlik tərbiyəsi verin. Onları da azadxah vəqəhrəman kimi böyüdün. Qoy onlar da bu şərafətmeydanında can və baş qoysunlar. Ey hüzn və qəmkabusu, bu pak mühitdən uzaq ol! Ey acizlik və gücsüzlüknaləsi, öz göz yaşlarının qara pərdəsini xalqın üzündən çək!Qoy onlar həyatı saf, sadə, sağlam, pak və parlaq şəkildəgörsünlər. Məhv olsun bu xalqı qorxaq və sürətsiz etməyəçalışanlar, onu tənbəllik və ətalətə salanlar! Azadxahcəmiyyət yaşasın və var olsun!”.

Xiyabaninin bu nitqlərindən çox aydın şəkildə məlumolur ki, bunlar bolşevikləırin və Leninin hayqırdıqları kimisadəcə olaraq boş-boş şüarlar deyil. Bu sözlərin, kəlmələrin,cümlələrin hər birinin arxasında dərin mənalar, məntiqli vəhikmətli ifadələr durur. Xiyabani siyasi və ictimai xadiim,eyni zamanda peşakar bir publisist olmaqla yanaşı yüksəksəviyyəli bir natiqdir. Onun hər bir kəlməsində insanpsixologiyasına nüfuz edə biləcək təlqin vardır. Xiyabanieyni zamanda olduqca nikbindir və xalqı da daima nukbinolmağa səsləyir. Bir çoxlarına bəllidir ki, İslam aləmindəşəhid olmaq olduqca böyük şərəf sayılır və şəhidlərin sorğu-sualsız behiştə getdikləri də hamıya məlumdur..Onu da qeydetmək lazımdır ki, şəhid sözü ancaq müsəlmanlara aiddir.Hansısa bir dinsizi və yaxud müsəlman olmayan birkimsəni şəhid hesab eləmək küfrdür. Şəhidlərə yüksəkqiymət verən Xiyabani, şəhid olmağın nə qədər müqəddəs

53

bir iş olmağını dilə gətirərək, valideynlərə, xüsusilə dəanalara övladlarını, şəhid vəyaxud qazi olmaq ruhundatırbiyə etməyi tövsiyə edir. Xalqımızda belə bir zərbi-misalvardır “Qəm qəm gətirər”.. Tarixdən və yaşadığımızhəyatdan məlumdur ki, pissimizm insana bədbəxtçilikdənbaşqa heç bir şey verə bilmir. Əgər biz İslam alimlərininkəlamlarına da müracət etsək, İslamın pissimizmə olanmünasibətinin olduqca mənfi olduğunu görərik. Bəşəriyyətininkişaf proqramə və hidayət qaynağı müqəddəs Qurani-Kərim də öz içıqlı ayələrində insanı daim nikbin olmağa,gələcəyə inanmağa, Allahdan ümid kəsməməyə çağırır.Atalarımızda belə bir misal da vardır “Hagüman şeytandır”.İnsan hətta ölüm ayağında olarkən Uca Yaradandan ümidinikəsməməli, həyatının işıqlı olcağına inanmalıdır. Ölümhaqdır. Hamıya məlumdur ki, Uca Xaliqdən başqa hamıölümə məhkumdur. Lakin ölüm həyatın bitməsi deməkdeyildir. Ölüm bu dünyadan o biri dünyaya açılan birqapıdır. Bu dünyada yaxşı əməllər sahibi olmuş insan,ələlxüsus da şəhidlər, bu qapıdan keçib daha rahat, dahagözəl bir həyata qədəm qoyurlar. Şübhəsiz ki, müctəiddərəcəsinə yüksəlmiş Şeyx Məhəmməd Xiyabani daimaİslam ehkamlarının əsasında hərəkət etdiyi üçün şəhidlikzirvəsinin nə demək olduğunu olduqca gözəl anlayırdı, eynizamanda nikbinliyin insan psixologiyasına nə qədər müsbəttəsir etdiyini, keçdiyi İlahiyyat dərslərindən və həyattəcrübəsindən olduqca məntiqli surətdə dərk eləyirdi.

Çox təəsüflər olsun ki, 70 illik sovetlər dönəmində,Xiyabaninin çıxışlarındakı İslam dininə olan münasibəti vəmövqeyi, Xiyabani tədqiqatçıları tərəfindən qayçılanmışdır.Odur ki, əlimizə onun dini-fəlsəfi baxışlarından çox azmaterial gəlib çatmışdır. Lakin bununla belə İlahiyyatdanxəbəri olmayan tədqiqatçılar “şəhid” sözünün mənasınıanlamadıqlarına görə, onun sırf iman gətirənlərlə,müttəqilərlə və yaxud təqva sahbləriylə bağlı olduğunu dərketməyərək, onu qayçılamamışlar. Bu da bizə bir işıq ucu

54

qədər də olsa Xiyabanini publisistikasını xarakterizə etməyəimkan yaratmışdır.

Xiyabani zamanın irəli sürdüyü bir sıra ictimaivəzifələrin yerinə yetirilməsi sahəsində mətbuatın böyükəhəmiyyətə malik olduğunu dəfələrlə göstərmişdir.Ümumiyyətlə, mətbuata dair qiymətli fikirlər Xiyabanipublisistikasında mühüm yer tutur. O, 1275 (1858)-ci ildə“Əxbari-Darüssəltənəyi-Azərbaycan”, “Ruznaməyi-Millətin-Məmləkəti-Azərbaycan” və “Vəqaeyi-şəhri-məmləkəti-Azərbaycan” adları ilə yayılmış “Azərbaycan” qəzetindən və“Əkinçi”dən başlayaraq Qafqazda və İranda çıxan bütünmətbuat orqanlarına yaxşıca bələd idi. “Əkinçi” qəzeti hələXiyabani doğulmamışdan bir neçə il əvvəl bağlansa daXiyabaninin bu haqda məlumatı vardı. Hamıya məlumdur ki,Xiyabaninin yaşadığı dövrdə İranda yüzdən artıq mətbuatorqanı var idi və bunların əksəriyyəti onun doğulub boya-başa çatdığı Təbriz şəhərində yerləşirdi. Bunlardan RzaTərbiyətin redaktorluğu ilə 1324 (1906) çıxan “Azad”qəzetini, Əliqulu xanın redaktorluğu ilə çıxan “Azərbaycan”qəzetini, Əhməd Mirzənin redaktorluğu ilə çıxan“Bələdiyyə” qəzetini və bir çox başqalarını gətirmək olar.Xiyabani öz çıxışlarında İrandakı mətbuat orqanlarınınqarşısında yüksək vəzifələr qoyur, adamların gözününaçılması və cəhalətdən qurtarması yolunda fəaliyyətgöstərməyi tələb edirdi. Xiyabani, ona və demokratikqüvvələrə qarşı qərəzli mövqe tutan “Rəd” və “İran”qəzetlərin tənqid edərək, bu qəzetləri günün qarşıyaqoyduğu və həllini gözləyən mühüm ictimai məsələlərdənkənarda durduğunu, bunun əvəzinə öz səhifələrini böhtanxarakterli, eyni zamanda mücərrəd yazılarla doldurduğunuqeyd eləyərək, onları tənqid edirdi. Xiyabaninin ədəbigörüşlərinə yersiz təəsübkeşlik, yalançı millətçilik vənihilizm əhval-ruhiyyəsi, başqa xalqların mədəni-elmiuğurlarını öz xalqının mədəniyyət tarixi hesabınamənimsəmək meyli yabançı idi. Xiyabani daim İranda

55

vahid, bölünməz fars mədəniyyətinin və ədəbiyyatınınolmasını yayan irticaçı fikir və baxışlara qarşı çıxmışdır. O,bir sıra şovinist İran alimlərinə və azərbaycanlı nihilistlərəqarşı çıxaraq, İran dövləti tərkibində ayrı-ayrı xalqlarınyaşadığını, bu xalqların özlərinə məxsus ədəbiyyatı vəmədəniyyəti olduğunu, bu irsa dərindən öyrənməyinxeyirlərini irəli sürmüşdü. Xiyabani orta əsr ədəbiyyatıtarixinə, poetika və ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişafınaümumi bir axın kimi baxmamışdır. Ədəbi-fəlsəfi baxışlarınınyönü və məzmununa görə ardıcıl demokrat maarifçi olanXiyabaninin qabaqcıl düşüncə və ideyaları, onun ədəbifəaliyyətində öz əksini yeni bir biçimdə tapa bilmişdir.Bəlkə də bütün dünyaya məlumdur ki, Azərbaycanın qədimpaytaxtı və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Təbrizşəhərindən saysız hesabsız elm və hünər sahibi çıxmışdır.Buna misal olaraq ilk növbədə Şəms Təbrizini, XətibTəbrizini. Agahi Təbrizini, Alim Təbrizini, Baba FərəcTəbrizini, Bədrəddin Əbdülmüəmmər İsmayıl Təbruzini,,Vahidi Təbrizini, Vuqun Məhəmməd Şərif Təbruzini,Qardaş Təbrizini, Qai Mirzə Təbrizini, Qəzali Təbrizini,Qəzənfər Təbrizini, Qəni Təbrizini, Vasili Təbrizini,Əbdülvahab Əmiri,, Danişməndi,, Daniş Ağa MirzəLütfəlini,, Daniş Hacı Mirzə Nəcəfəlixanı, Dərviş Bülbülü,,Dərviş Gəncəli-Təbrizini, Dərviş Söhrab Təbrizini, DərvişHüseyn Hafizi,, Divanəni, Şərif Təbrizini, Mahmud ibnƏbdülkərim ibn Yəhya Şəbüstəri Təbrizini, HümamTəbrizini və bəlkə də minlərcə başqalarını göstərmək olar.Şübhəsiz bu da güneyli qardaşlarımızın, ələlxüsus datəbrizlillərin elmə, maarifə, ədəbiyyata, fəlsəfəyə olan dərinmarağını, o cümlədən onların dərin zəka və istedad sahibiolduğunu subuta yetirir. Bidiyimiz kimi Xiyabani də bütünazərbaycanlılar üçün müqəddəs bir məkan sayılan Təbrizdədoğulmuşdur. Təbrizin səfalı havasını udmuş, daim onungözəl mənzərələrini seyr etmiş, zülal çeşmələrindən axansularından içmiş, ətri insanı bihuş edən çörəyini yemiş,

56

eyni zamanda Xətib Təbrizinin “Erabul-Quran” (“Qurandafleksiya məsələləri”), “Təfsirul-Quran” (“Quranın izahı”)“Məqatilül-Fürsan” (“Atlıların öldürüldüyü yerlər”), “Əsrarüs-sənə” (“Sənətkarlıq sirləri”), “Kitabül-kafi” əsərlərini, HümamTəbrizinin “Söhbətnamə” adlı məsnəvisini oxumuş, böyükədəbiyyatşünas alim Mirzə Məhəmmədəli TərbiyətTəbrizinin dili ilə desək, izzətli mövla, xeyir işə çağıran,ruh kimi lətif, çıraq kimi parlaq,, şüşə kimi duru, haqq vədinin günəçi Şəms Təbrizinin təlqinlərindən faydalanmışdır.Ümumiyyətlə Xiyabaninin ədəbi fəaliyyəti yuxarıda qeydolunanlarla yanaşı, müsəlman Şərqinin xalqlarının ədəbiirsinin qabaqcıl ənənələri əsaında yaranmağa vəyetkinləşməyə başlamışdır. XX əsrin əvvələrində İranda,Qafqazda və başqa ölkələrdə yayılmış milli-azadlıq ideyalarıXiyabaninin ədəbi-fəlsəfi görüşlərinin inkişafına çox müsbəttəsir göstərmişdir.

Xiyabani hərəkatı Azərbaycan xalqının milli-azadlıqmübarizəsinə də, ədəbiyyat və incəsənətinin inkişafına da çoxgüclü təsir etmişdir. Belə ki, Azərbaycandan xaricdə yaşayanazərbaycanlı ziyalılarının yaradıcılığını milli azadlıq hərəkatıöz təsiri altına almışdı. Böyük ədəbiyyatşünas alimMirzəməhəmmədəli Tərbiyət xalqın bu şanlı mübarizəsizamanı Berlində idi. O, bu hərəkata çox səmimi münasibətbəsləmişdir. Onu qeyd etmək lazımdır ki, M.TərbiyyətXiyabaninin ictimai-siyasi fəaliyyətindən əlavə, ədəbifəaliyyətinə də böyük hüsn-rəğbət bəsləmiş, bir publisistkimi Xiyabani hərəkatına, Xiyabani publisistikasına dəfələrləöz münasibətini bildirmişdir.

Xiyabani publisistikası xalqı oyatmaq, onun zənginədəbi irsindən onun tərəiqqisi yolunda istifadə etmək,həmvətənlərini başqa xalqlara hörmət və məhəbbət ruhundatərbiyə etmək, maarif və mədəniyyəti geniş miqyasda təbliğetmək yolunu tutmuşdu. Lakin Xiyabanini ədəbifəaliyyətində ən çox azadxahlara, başqasının köləsi olmaqistəməyənlərə, vətənin, torpağın, eyni zamanda azadlığın,

57

haqq və ədalətin uğrunda hər an şəhid olmağa hazır olaninsanlara dəyər verilir. Xiyabaninin demək olar ki, bütünədəbi fəaliyyəti bir ali məqsədə xidmət göstərir və bir anaxətt üzərində qurulmuşdur. Bu da azadlıq mübarizəsidir.Xiyabaniyə görə insanın azad yaşaması bu dünyada hərşeydən üstündür. Müstəmləkəçilərin tabeliyində yaşamaq isərəzalətdir. İnsan azad olanda kamil olur, əsarət altında isəcahil olur. Hər bir xalq müəyyən müddət təcavüzə,zorakılığa, işgəncələrə, zülmə məruz qalıb, mürtəcelərtərəfindən məhkum və məhbus oluna bilər. Lakin xalqnəhayət ki, özünü toplayıb, əsarət zəncirlərini qırmalı, onazülm verənlərin nəfəsini kəsməli, bu yolda ya şəhid, ya daqazi olmalıdır. Xiyabani qorxaqlığı insan üçün olduqcamənfi xususiyyət hesab edirdi. O, öz çıxışlarında mərd,qorxmaz, cəsarətli insanları qəhrəman adlandıraraq, xalqınazadlığının qurucularının məhz belə adamlıardan ibarətolduğunu dilə gətirirdi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki,Xiyabani hələ Məşrutə hərəkatı dövründən, mürtəcelərləsilahlı toqquşmalarda şəxsən özü iştirak edir, daim savaşvaxtı irəlidə gedərək, başqalarına örnək olurdu. Bu cəhətdəXiyabanini bir əlində qələm, o biri əlində isə qılınc olanŞah İsmayıl Xətaiyə bənzətmək olar. Təsadüfü deyil ki,Xiyabani şəhid olmamışdan qabaq, bütöv bir kazakbriqadası ilə təkbaşına bir neçə saat atışmış, hətta bir neçəkazakı cəhənnəmə vasil etmişdir. Bəzi mənbələr onun,düşmən əlinə keçməsin deyə özünü vurduğunu göstərirlər.Bu da Xiyabaninin xalqı mürtəcelərlə savaşmağa, azadlıqmübarizəsi aparmağa çağıranda, onun sadəcə olaraq dilpəhləvanı olmadığını, bir zərb-misalda deyildiyi kimi, dilinəgörə dilçəyi olduğuinu göstərir.

İctimai-siyasi hadisələrlə zəngin olan XX əsrinəvvəlləri Azərbaycan ədəbi fikrində yeni, qüvvətli bircanlanmaya və intibaha səbəb olmuşdu. Ədəbi prosesinbaşqa sahələri kimi, publisistikada da mürəkkəb və

58

ziddiyyətli, lakin tarixən zəruri və qanunauyğun bir tərəqqiprosesi başlamışdı.

Əsr yeni, əsrin özü ilə gətirdiyi hadisələr yeni idi.İctimai şuur sürətlə oyanır, ictimai həyata müdaxilə meyliqüvvətlənirdi. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın ictimai-soyasi həyatının mürəkkəbliyi, məfkurəvi mübarizələrinədəbi prosesin də mürəkkəbliyini təyin etmişdi, müxtəlifmövqeli ədəbi cərəyan, istiqamət və qrupların çoxluğuhəmin sualların cavablarını da mürəkkəbləşdirmişdi.

Cavablar çox müxtəlif idi. Hər kəs öz sinfinin,qrupunun, zümrəsinin, Mənsub olduğu ədəbi məktəbin vəcərəyanın mənafeyinə, ideya-bədii məramına müvafiqcavablar axtarır və tapırdı. Belə mürəkkəb ədəbi mühitdəöz gələcək yaradıcılıq yolunu axtaranlar içərisində Xiyabanidə vardı. Xiyabani öz ideyalar dünyasını, forma, üslubkomponentlərilə vəhdətdə təmsil edən yaradıcılıq metodunu,bi metodun məfkurəcə daha mütərəqqi istiqamətinimüəyyənləşdirmək üçün axtarışlar edirdi. Xiyabaninin beləqızğın axtarışları dövründə yuxarıda qeyd olunduğu kimiİranda, ələlxusus da Təbrizdə, eyni zamanda Qafqazda, ocümlədən Quzey Azərbaycanda bir çox mətbuat orqanlarıfəaliyyət göstərirdi. Əsərin əvvəllərində Xiyabaninin “MollaNəsrəddin” jurnalı ilə bağlılığı qeyd olunmuşdu. LakinXiyabani mollanəsrəddinçi olmadı. Hər şeydən əvvəl, onagörə ki, o, özü ideyaca jurnalın təbliğ etdiyi inqilabi-demokratik ideyalar səviyyəsinə yüksələ bilmişdi. Azadlıqvə vətənpərvərlik motivləri, bərabərlik və qardaşlıqideyaları, Geriliyin, fanatizmin, mövhumatın tənqidi, Mövcudquruluşun inkarı və gələcəyə tükənməz ümid, azadlıq-hürriyyət, maarifə və elmə çağırış Xiyabani rübabının əsasmotivləri oldu.

Xiyabaninin hər kəlməsi bir dəvət, bir çağırış idi. O,milli-azadlıq hərəkatının irəli sürdüyü bir çox problemləri,silahdan daha çox maarifin, elmin yolu ilə həll olunmasınaçalışırdı.

59

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi Xiyabani zəmanəsininqabaqcıl ictimai-siyasi xadimi olmaqla yanaşı dövrününədəbi-fikri mübarizələrində də fəal çalışırdı. O, “Təcəddüd”qəzetində elmi-tənqidi məqalələr yazır, bir çox mühümməsələlər haqqında fikir yürüdürdü. Xiyabani ədəbifəaliyyətini olduqca çətin bir şəraitdə davam etdirmişdir.Onun ədəbi-nəzəri görüşlərini şərh etmək üçün, onunvətəndaşların dünyagörüşünü, iradəsini, əxlaqını tərbiyə edəbilən, ictimai səbəblərini göstərməyə qadir olan çıxışlarınanəzər yertirmək kifayətdir. Məlum olduğu kimi Xiyabanininelə tək “Təcəddüd” qəzetinin səhifələrində dərc olunanyüzləırlə məıqaləsi var idi. O, bu məqalələrdən bəziləriniAzərbaycan dilinə, onun inkişafına, gələcəkdə onunmüntəzəm tədrisinə nail olunmasına həsr etmişdi.

XX əsrin əvvəllərində inqilabi və mütərəqqi fikircəbhəsində duranlar tərəqqipərvər siyasət və mədəniyyətxadimləri məhkum millətlərin ana dili uğrundakınübarizəsini onların azadlıq uğrundakı mübarizələrindənayırmamışlar. Çünki inqilab tələb edirdi ki, onlar sərbəsttəhsil ala biuləcəkləri, öz milli mədəniyyətlərini inkişafetdirə biləcəkləri bir dildən istifadə etmək huquna malikolsunlar. Hamıya məlumdur ki, Quzey Azərbaycandaqabaqcıl Azərbaycan ziyalıları, inqilabi mübarizəyə qoşulanzəhmətkeşlər çarizmin müstəmləkə siyasətinə qarşı mübarizəapararkən, həm də məktəblərdə ana dili tədrisi huququhu daəldə etməyə çalışırdılar. Ədəbiyyat və maarif xadimləri isəana dilinin saflığı və əcnəbi sözlərdən təmizlənməsini həmdə onun təlim və tədrisi uğrundakı mübarizə iləəlaqələndirir, mətbuat səhifələrində bu məsələniniişıqlandırılmasına böyük əhəmiyyət verirdilər. Böyükədəbiyyatçünas alim F.Köçərli yazırdı ki, “Ana dili millətinmənəvi diriliyidir”.

Bu həqiqət Xiyabani üçün də gizli deyildi və dövrününən fəal şəxsiyyətlərindən biri kimi fasiləsiz olaraq buməsələ ilə ciddi məşğul olmağa başlamışdı. Təsadüfü deyil

60

ki, “Təcəddüd” qəzetindəki məqalələrini fars dilində dərcetdirən Xiyabani, milli-azadlıq hərəkatının qələbəsindənsonra, Ala-Qapıdakı bütün çıxışlarını Azərbaycan dilindəsöyləmiş, eyni zamanda belə bir gözəl dillə fəxr etdiyiniqeyd etmişdi.

Milli azadlıq hərəkatı Xiyabaninin görüşlərində,publisistikasının məfkurə və məzmununda böyük dəyişiklikəmələ gətirmişdi. Onun məqalələri və çıxışları sırf siyasiməzmun almışdı. Milli azadlıq hərəkatının qələbəsiXiyabanidə artıq istibad və əsarətin birdəfəlik ləğvedildiyinə dərin bir inam yaratmışdı. Xiyabani elə gümanedirdi ki, Azərbaycanda şah üsul-idərəsninin yıxılması iləbütün işlər sahmana salınacaq və onun daima arzu etdiyi“Hürrlər dünyası” əbədi olaraq yaşayacaqdır. Lakin xəyanətnəticəsində hürriyyətin məhv olduğunu görəndən sonraXiyabani, onun hələ də xəyali bir məna daşıdığını dərk elədivə sonuncu çıxışında təəsüflə “Hürriyyətin ancaq adıgəlmişdi, özü isə yox imiş”,-deyə söylədi.

Xiyabaninin istər “Azərbaycan və Azərbaycanındemokratik qüvvələri” publisisitik məqalə-essesinə, istərdövri mətbuatda çıxan yazılarına, istərsə də bütün çıxışlarınanəzər yetirsək, onun bütün ədəbi fəaliyyətinin, xalqın ağılvə elmin rəhbərliyi altında qabaqcıl bir cəmiyyət kimiçağdaş sivilizasiya səviyyəsinə çatmasını, millətlər ailəsininmüstəqil, bərabər huquqlu və şərəfli bir üzvü olaraq,demokratik və dünyəvi şərtlər içində xoşbəxt bir yaşayıştərzinə yeyişməsini qarşısına məqsəd qoyan, rəhbər tutduğuprinsipləri Azərbaycan xalqının ehtiyac və istəklərindəndoğmuş bir düşüncə sistemi ilə formalaşdığını görərik. Budüşüncə sistemi, ağlın və məntiqin işığında bu gününolduğu qədər sabahın da ehtiyaclarına cavab verən, daimayeniliyə can atan, xalqın ehtiyac və istəklərindən əlavə,onun tarixinin yarpaqlarından qaynaqlanan bir düşüncəsistemidir. Bu baxımdan o, fərdi bir düşüncə deyil, millivicdandan qopub gələn, xalqın müştərək arzu və meyllərinin

61

ifadəsi olan bir düşüncədir. Həyatda ən həqiqi yolgöstəricisinin elm olduğunu qəbul edən Xiyabaninindüşüncə sisteminin ən gözə çarpan xüsusiyyəti, ağlın vəelmin işığında inkişafa açıq bir sistem verməsidir.

Xiyabaninin rinsipləri çağdaşlaşma yolunu müəyyənedən, inqilaba təməl təşkil edən fikir və düşüncələrdir. Buprinsiplər başlanğıcdan etibarən inqilabın içindən doğmuş,onun həyata keçirilməsinə istiqamət vermiş olduğundan,Xiyabaninin ideologiyasını təşkil edir.

İstiqlaliyyət, respublikaçılıq, xalqçılıq, dövlətçilik,dünyəvilik, inqilabçılıq, sülhsevərlik Xiyabaninin düşüncəsisteminin təməl prinsiupləridir. Bu prinsiplər istər mənaları,istərsə də məqsədləri baxımından bir-biri ilə əlaqədar, bir-birini tamamlayan prinsiplərdir.

İstiqlaliyyət Xiyabaninin ən öndə gələn prinsipidir.Fəqət Milli mübarizə adını verduiyimiz böyük hadisə, hərşeydən əvvəl bu prinsipin gerçəkləşməsi üçün həyatakeçirilmiş, müvəqqəti olsa da müvəfəqiyyət qazanmışdır.Çünki əsas olan, istiqlaliyyətinə qəsd edilən Azərbaycanxalqının heysiyyətli və şərəfli bir millət kimi yaşaması idi:bu əsas da ancaq xalqın azadlıq və istiqlaliyyətə sahibolması ilə təmin ola bilərdi. Xalqı öz müqəddəratına hakimetmək, əsası Xiyabaninin istiqlaliyyət prinsipi ilə ayrılmazvəhdət təşkil edən ikinci böyük prinsipdir. Bu prinsipə görəxalqın müqəddəratı, qeyri şərtsiz onun özünə məxsusolmalıdır. Heç bir məna, heç bir şəkil və heç bir vəhcləşəriklik qəbul edə bilməz. Bu iradənin bütün millətfərdlərinin arzularının. əməllərinin birləşməsindən ibarətolmasına görədir ki, cəmiyyət içində hər cür qüvvə buiradədən yaranar: ancaq bu iradəyə uyğunlaşmaq surətiyləyaşaya bilər. Xiyabani anlayışına gırə, xalqın iradə vəəməlinə tabe olmayanların taleyi acdır, məhv olmaqdərəcəsindədir.

Xalqçıq prinsipi cəmiyyətdə fərd, ailə, təbəqə və sinifhökmranlığının olmayacağı, bütün millət fərdlərinin qanun

62

önündə bərabərliyi əsasında dayanır. Buna görə də inqilabınxalqçılıq anlayışı vətəni, ölkəni və milləti ilə bölünməz tamkimi qəbul edən görüşdən qaynaqlanır. İran cəmiyyətindəbir sinfin digər sinif və ya siniflər üzərində hökmranlıqyaratması Xiyabani düşüncə tərzində olan xalqçılıqprinsipinə uyğun deyil. Çünki İran inqilabının xalçılıqanlayışı millətin bütün üzvlərini ayrı-seçkiklik etmədənölkənin öz övladı hesab etmək, onların əsas huquq vəazadlıqlarını təminat altına almaq, onları qanun önündə eynihuquqlu hesab etmək prinsipinə əsaslanır.

Xiyabani öz publisistikasında çağdaş sivilizasiya çatmağıxalqın qarşısında bir məqsəd kimi qoymuşdu. Oçağdaşlaşmanı haqlı olaraq xalqın ictimai həyatında “Həyatmübarizəsi”, “Var olma mübarizəsi” kimi qiymətləndirirdi

Əgər çağdaşlaşmaya tərif vermək lazımdırsa, o hər zamaniçində olduğumuz zamanın gərəklərini mənimsəmək, ogərəklərə uyğunlaşmaq, o gərəkləri yerinə yetirməkdeməkdir. Başq ifadə ilə, o bir cəmiyyət kimi istərtəfəkkür, istərsə də qurumlar baxımından çağın gərəkdiyiyaşayış tərzinə keçmək, keçə bilmək deməkdir. Qabaqcılölkələr göstərdikləri siyasi, sosial, mədəni və iqtisadiirəliləyişlərlə içində olduqları zamanın sivilizasiyasını edənbəlli bir səviyyə müəyyən edirlər.

Xiyabaninin ədəbi fəaliyyətində inqilab çağdaşlaşmahərəkatının ən mühüm ünsürünü, başqa ifadə ilə desək buhəmlənin hərəkətverici qüvvəsini təşkil edir.

Xiyabaninin ədəbi fəaliyyəti dövründə İranda, o cümlədənGüney Azərbaycanda mühərrirliklə və ümumiyyətlə ədəbifəaliyyətlə bir çox insanlar məşqul olsa da, Xiyabanininyuxarıda qeyd olunduğu kimi publisistikada öz dəsti-xətti,öz üslubu var idi. Xiyabani bir publisist kimi böyük-böyükəsərlər yaratmamışdır. Onun publisistikası əsasən“Təcəddüd” qəzetində yazdığı məqalələrdən və xalqqarçısında söylədiyi fəlsəfi nitqlərdən ibarət idi. LakinXiyabaninin ədəbi fəaliyyətində vətənpərvərlik, inqilabilik,

63

xalqçılıq mövzusu, eyni zamanda azadlıq ideyaları o qədərgüclü olmuşdur ki, o Güney Azərbaycanda və İrandaözündən sonra gələn mütərəqqi mühərrirlərin yaradıcılığınagüclü təsir göstərmişdir. Xiyabaninin publisistikasındaxüsusi bir nizam-intizam, xüsusi bir ahəng və harmoniyavardır. Məlum məsələdir ki, Xiyabaninin bütün ədəbifəaliyyəti, daha doğrusu publisistikası, yəni məqalə-esseləri,risalələri, çağırışları və xalq qarşısındakı çıxışlarıölçülmədən, hecalara düzülmədən, qafiyə gözləmədən, bədiiüsluba və formaya fikir verilmədən, sadəcə olaraq birvətənpərvərin qəlbindən gələn olduqca səmimi sözlərdir.Lakin bu ifadələrdə, bu kəlmələrdə, bu sözlərdə o qədərpoetiklik, ritm, ahəng, nizam-intizam var kı, onlarla tanışolarkən, bir çox hallarda bunları sərbəst vəzndə yazılmışgüclü və təsirli şer nümunələrinə bənzətmək olur. Məsəlüçün onun “Azərbaycan və Azərbaycan demokratikqüvvələri” məqalə essesindən olduqca hikmətli, eynizamanda ard-arda inci kimi düzülən bir neçə sətirə nəzəryetirək: Ey azadlıq yolunun qorxmaz qəhrəmanı!

Ey tərifə belə ehtiyacı olmayan Azərbaycan!Bu tərif, təhsinlərin hamısı verdiyin qurbanlarınqan bahasıdır,İran fəzasında yüksələn bu tərif, təhsin səslərisənin nölməz cavanlarının, mərd qocalarının, iradəliuşaqlarının, hələ də təsəlli tapmayıb ovunmayanqadın və qızlarının səsidir.İndi eşitdiyin bu səslər onların səsidir.Ayıl!Qulaq as!

Göründüyü kimi Çağırışın içində hökm, təlqin vəəzmkarlığa səsləməklə birlikdə, axıcılıq, ritm və ahəngvardır. Bu baxımdan Xiyabani publisistikasını təntənəli,nikbin, əzəmətli, inqilabçı, demokratik, eyni zamanda poetikbir publisistika adlandırmaq olar. Şübhəsiz ki, publisistikaədəbi fikrin qüvvətli qollarından biridir. Belə ki,

64

M.F.Axundov, C.Məmmədquluzadə və bir çox ədiblərimiznəhəng-nəhəng bədii əsərlər yaratmaqla yanaşı, bilavasitə özfikirlərini, problemlərin həlli yolunu, tənqidlərini, eynizamanda mürtəceləri, irticaçıları, müstəmləkəçiləri, “Qınındançıxıb qınını bəyənmiyənlər”i və s. problemləri xalqınnəzərinə daha tez çatdırmaqdan ötrü, eyni zamanda özmaarifçilik ideyalarını təbliğ eləməkdən ötrü publisistika iləməşğul olmuşlar. Hamıya bəllidir ki, ədib hansısa bir bədiiəsəri yazandan sonra, onun çap olunması üçün müəyyən birvaxt lazım olur. Bu cəhətdən publisistikanın üstünlüyüondadır ki, publisist istədiyi vaxt öz fəlsəfi görüşlərini vəyaxud tənqidi fikirlərini, çıxışları vasitəsi ilə, və yaxuddörrü-mətbuatda xaılqa çatdıra bilər. Düzdü iri həcmlipublisistik əsərlərin də çap olunması üçün zaman tələbolunur, lakin publisistlərin yaradıcılığı əsasən çöxşaxəliolduğu üçün, onlar xalqın arasına daha tez çıxa bilirlər. Bubaxımdan Xiyabani publisistikası demək olar ki, zamanınkəsiyində xalqla bir yerdə olmuş, onunla addımlamış,onunla oturub-durmuşdur. Xiyabani özü zəmanəsnininqəhrəmanlarından biri olduğu üçün, onun publisistikası dabir qəhrəmanlıq dastanı kimi dillərə düşərək eldən-elə gəzir,xalqı azadlıq uğrunda mübarizəyə, qəhrəmanlığa, Allahdanbaşqa heç kimdən qorxmamağa çağırırdı. Xiyabani deyirdi:“Sən zəifləmiş bir pəhləvan, gücdən düşmüş bir qəhrəmanaoxşayırsan ki, onu cəsarətləndirmək, yenidən ayağadurğuzmaq üçün qeyrət, heysiyyət və izzət-nəfsinə təsiretməkdən güclü tədbir və vasitə ola bilməz. Hamıdan əvvəlsən özün, özünə yardım göstərməlisən. Sən özün-özünənicat verəcəksən! Əgər sənin təbiətində olan həyattükənmiş, fəaliyyət odu tamamilə sönmüşsə, keçmişdəkixasiyyətini itirmisənsə, artıq səninlə vidalaşmaq lazımdır.Yox! Sənin damarlarında o parlaq cövhərdən azacıq da olsa,o qeyrət odundan qığılcım qədər də olsa qamaqdadır”.

Göründüyü kimi Xiyabani publisistikası Azərbaycan xalqınıgücdən düşmüş pəhləvana bənzədir və onu təlqin vasitəsi

65

ilə ayağa durğuzmaq istəyir və bunu da çox məharətləbacarır. Biz Xiyabaniyə Milli-Azadlıq hərəkatının başçısıkimi nəzər yetirəndə, onun bu çağırışlarla minlərlə azadlıqsevər insanın ruhuna təsir etdiyini və onları qəflətdənoyatdığını görərik. Xiyabaninin fəlsəfi görüşlərini təhliletmək üçün, onun məqalələrinə sadəcə olaraq göz yetirməkkifayət edir ki, hər ifadənin, hər cümlənin, hər sözün ayrı-ayrı mənalarda, lakin məntiq əsasında, olduqca düşünülmüşhalda, elmi və bədii fəhmin sintezindən yaranraq, bir tamşəklində söyləndiyini və yaxud yazıldığını gərərik. Onun“Mütləqiyyəti devirdin” məqalə-essesində qərəzdən,təəsübdən, subyektiv münasibətdən uzaq, daha doğrusuməntiqi əsaslarla, xalqın düşümcəsini məşğul edən, onuincidən müəmmaları açmaqla, onun iradəsinin çox şeylərəqadir olduğunun fəlsəfi şərhini görərik: “Sənin gördüyün buiş pozmaq işi idi. Çürük, deşik-deşik olmuş köhnə binanıuçurub yerlə yeksan etməli idin, onu da elədin, Bu yıxıb,məhv etmək işini həyata keçirmək üçün od, qan, dəmir vəpolad lazım idi. Bu iş həm maddi mənbələr, həm dəəzələlərin güclü olmasını tələb edirdi, sən isə o tələbatınhamısını yerinə yetirdin. İndi, bir tərəfdən qarşında bir-birinin üstünə qalanmış xərabələr, keçmiş əmək nəticələrininuçulub dağılması ilə barabər ən zəruri olan gündəlik tələbatdurur və hazırkı dərdlərin səsbəbi olan fəlakət,bədbəxtliklərə qarşı lazım olacaq saysız-hesabsız tədbirlərsənə xatırladılır. Digər tərəfdən isə Tehranın mütərəqqiziyalılarının səsini, Azərbaycan xalqının nəcib xidmətlərihaqqında deyilən tərif və afərin səslərini eşidirsən. Bu ibrətverici mənzərəyə qarşı artıq düşünmək, ölçü götürmək vaxtıgəlib çatmışdır”.

Xiyabani xalqa “Sən” deyə müraciət edir. Lakin Xiyabaniözü də bu “sən”in içərisindədir. Ö, heç zaman xalqıözündən ayrı və yaxud özünü xalqdan ayrı tutmur. Bu“sən”in içində eyni zamanda xalqın keçdiyi tarixi proseslər,çəkdiyi əzablar, gördüyü bəlalar, aldığı zərbələr, düşdüyü

66

fəlakətlər, faciələr, müsibətlər var. Xiyabani “Sən”ənəsihətlər, tövsiyələr, təlimlər verməklə yanaşı, özünə dədərslər verir. Daha doğrusu Xiyabaninin “sən”inin içərisindəxalqla birlikdə uçurumlara yuvarlanan, qırx arşın quyununiçində çapalayan, qaranlıqlara qərq olan, bir az işıq ucuaxtaran, buna görə çarpışan, vuruşan, nəhayət qüvvətoplayıb işığa çıxmaqdan ötrü çürük məkanları yerlə yeksaneləyən mübariz, əzmkar, cəsarətli və qorxmaz bir Xiyabani,eyni zamanda onun və demokratik qüvvələrin timsalındaşücaətli bir xalq vardır. Bu “sən” Xiyabaninin şagirdi vəyaxud tələbəsi deyil, bu onun qarşısında baş əydiyi,yolunda hər an şəhid olmağa hazır olduğu sülhsevər,humanist, fəqət lazım gələndə düşmənin başını əzə biləcəkqədər qüdrətli bir xalqın manumental bir obrazıdır. Əgərdramaturgiya dili ilə desək, xalqın ümumiləşdirilmişqəhrəmahlıq surətidir. Fəqət bu “sən” simvolik bir xarakterdaşımır. O, real olduğu qədər də bütövdür, bölünməzdir.Xiyabaniyə görə bu “sən” çox şeylərə qadirdir və artıq oayılmışdır... Bu “sən” həm də bütövlükdə Azətbaycandeməkdir.

Xiyabani yuxarıda qeyd olunduğu kimi “təcəddüdçü”, yənimüasirliyin, eyni zamanda mədəni tərəqqinin tərəfdarı idi.Məlim olduğu kimi cəmiyyətin tərəqqisi onun üzvlərininquruculuq əzmi, yenikçilik ruhu ilə sıx əlaqədardır. Ammabu heç də xalqın bütün keşməkeşli tarixi boyu qazanmışolduğu təcrübəsinə, ənənələrinə, mədəni irsinə və qayğıkeşmünasibət məsələsinin əhəmiyyətini azaltmır. Xiyabaniyəgörə keçmişin mədəni irsindən nəinki imtina edilməli, əksinəbunun əsasında yeni irs yaratmaq üçün zəruri təməl kimiistifadə olunmalıdır. Axı cəmiyyətin əsarlər boyu toplamışolduğu təcrübənin yaşadılması, yaradıcı şəkildəmənimsədilməsi tarixə yenicə qədəm qoyan hər bir nəslintəfəkkür və davranış mədəniyyətinin təşəkkül tapması üçünlabüddür. Mədəni irsə qayğıkeş münasibətin olmadığı yerdəqurucu fəaliyyət bacarığının tərbiyə edilməsindən danışmağa

67

belə dəyməz. Xiyabaniyə görə bütün ziddiyətli cəhətlərinəbaxmayaraq mədəniyyət tarixi yüksək ictimai amalların,ümumbəşəri dəyərlərin bərqərar olması uğrunda gərgin,qurbanlarla və mərhumiyyətlərlə dolu mübarizədə xalqınçətin, ağrılı-acılı təcrübəsini özündə qoruyub saxlayır.Xalqın tarixi yaddaşı onun mədəniyyət quruculuğunun əsasşərtidir. Əks təqdirdə xalq öz mənliyini, hətta varlığını itirəbilər. Məlum olduğu kimi Xiyabani güclü ilahiyyat dərslərialmışdı və səksən dənə ilahiyyat elmlərinə yiyələnmişdi. Buisə o demək idi ki, o, müqəddəs Qran və hədislərdənistifadə qaydalarının işlənib hazırlanması və bu təməllərdənirəli gələn meyar və üsulların cəmiyyətin həyatına tətbiqiməsələləri ilə məşğul olan “Fiqh” elmini, ilahiyyatfəlsəfəsini, dilçilik elmini, nücum elmini, riyaziyyatı, tibbelmini, coğrafiyanı, eyni zamanda özü bir elm kimi bədiiüslubiyyət və ritorika, bədii estetik təfəkkür tərzi, bədiiifadə vasitələri və obrazlar (poetik qəliblər), ədəbi tənqid vəədəbiyyatşünaslıq, fəsahət, bəlağətin əsas şərtləri, söz vəməna vəhdəti, məani, bəyan, məanin tərkib hissələri; xəbər,müsnəd ideya, müsnəd, məqə əliqati, inşa, vəsl və fəsl, icad,itnab, müsaqvat, bəyanın tərkib hissələri; təşçeh, istiarə,məcaz, kinayə, bədi və onun bölmələri; ləfzi (söz)gözəllikləri, mənəvi (məna) gözəllikləri, Quran bəlağətindənfaydalanan üsullar; iqtibas, təlmih, təzmin, həll kimi elmləriəhatə edən bəlağət elminə yiyələnmişdir. Bundan əlavə buda hamıya məlumdur ki, tarix boyu ilahiyyat alimlərinintəhsil aldıqları ali ilahiyyat tədris ocaqlarından ənməhşurları Təbriz şəhərində yerləşirdi və iahiyyat alimləri,ələlxüsus da azərbaycanlı alimlər bu şəhərdə ali ilahiyyattəhsili alırdılar. Buna misal olaraq biz elə Xiyabanininözünü göstərə bilərik ki, o gənc yaşlarında Qafqazı səyahətedərək, orda bir sıra dünyəvi elmlərə yiyələndikdən sonra,Təbrizə dönmüş və ona lazım olan ilahiyyat dərsləriniməhz bu şəhərdə almışdır. Şübhəsiz ki, ilahiyyat elmlərinimənimsəmək Xiyabaninin bir şəxsiyyət kimi formalaşmasına

68

öz müsbət təsirini göstərmişdir. Lakin Xiyabani elə birzamanda yaşayırdı ki, Rusiya əhalisi şiə müsəlmanlar olanİranla, əhalisi sünni müsəlmanlar olan Türkiyənin arasınadaima nifaq salmağa çalışır, bu məzhəb ayrılığını əlindəəsas tutaraq fitnə-fəsad torədir, bir sözlə iki müsəlmandövlətini bir-birinə qarşı qoyaraq, öz məkrli planlarınıhəyata keçirmək üçün fəaliyyət göstərirdi. Çox təəsüflərolsun ki, müsəlmanlar arasında gedən bu mənasız məzhəbdavası, o zaman da rusların fitnəsi ilə bəzən öz bəhrəsiniverirdi. Lənətə gəlmiş Yəzid ibn Müaviyyənin davamçılarıilə, fars şovinizminin təsiri ilə fanatikləşmiş insanlar bir-birinə qarşı duraraq qanlı qırğınlar törədirdilər. Onu da qeydetmək lazımdır ki, nə sünnilik pərdəsi altında gizlənmişmünafiq Yezid davamçılarının, nə də şiəlik pərdəsi altındafəaliyyət göstərən fanatiklərin əslində İslam dininə heç biradiyyatları yox idi. Əslində bu insanlar daima Allaha üsyanedən əqidəsiz və simasız adamlar idi. Çünki kainatınəfəndisi sevgili peyğəmbərimiz Həzrəti Muhəmmədəleyhəssalatuvəssəlləmin iki mübarək hədisi-şərifi vardır;“Kim mənim əhlü-beytimi sevməsə, məndən deyil”, eynizamanda “Kim mənim əshabi-ikramımı da sevməsə məndəndeyil”... Əsrlər boyu İmam Hüseyn əleyhəssalamınşəcərəsinə, nəslinə, eyni zamanda onu sevənlərə, rəğbətgöstərənlərə işgəncələr verən, onları doğma yerd-yevalarından didərgin salan Yezid davamçıları, eynizamanda Həzrət Əli əleyhəssalamdan başqa, əshabi-ikramınüzvülərinin üçünün də üstündən xətt çəkən fanatiklər...Rusiya bu mənasız məzhəb ayrılığından olduqca məharətləistifadə edirdi. İranın və Türkiyənin müsəlman dövlətləriolduğunu nəzərə alan və onların Qafqaz müsəlmanlarınadaha çox təsir göstərə biləcəyindən ehtiyat edən Rusiyahökuməti burada həm şiəliyin, həm də sünniliyin nüfuzunuməhdudlaşdırmaq siyasəti yeridirdi. Xristianlığın təbliğinigücləndirmək, bu məqsədlə Türkiyədən və İrandan minlərləermənini və Rusiyanın özündən müxtəlif bidətçi təriqətlərin

69

Azərbaycana köçürülməsi (Azərbaycanda rus bidətçitəriqətlərinin ardıcılları ilk dəfə 1834-cü ildə Altı-Ağacərazisində yerləşdirilmişdir. Elə həmin vaxt Şuşa vəLənkəıran nahiyələrinə, Yelizavetpol və Bakı quberniyalarınaxeyli rus kilsəsi təriqətçiləri köçürülmüşdür. BütünlükdəAzərbaycanda 1868-ci ildə 27 təriqətçi kəndi və 1 köhnəayinçilər kəndi var idi. Yarım milyondan artıq erməninin dəAzərbaycan ərazisində yerləşdirilməsi bu məqsədə xidmətedirdi. 1918-ci ildə rus bidətçiləri “malakanlar” Xızını vəXızının kəndlərini ələ keçirməkdən ötrü, ermənilərəçuğulluq eləmişlər. Azərbaycan xalqının içərisindəqəhrəmanlıqda və cəsurluqda ad çıxarmış “dağlılar” Xızıyahucuma keçən daşnak ordusunu tamamilə məhv eləyəndənsonra, malakanları çuğulluq elədiklərinə görə möhkəmcəcəzalandırmışlar). Qafqaz müsəlmanlarının Türkiyə, İran vəərəb ölkələrindəki həmməzhəbləri ilə əlaqələrininməhdudlaşdırılması, Məkkə, Mədinə, Kərbəla, Nəcəf,Məşhəd kimi müqəddəs yerlərə ziyarətlərin qarşısını almaqcəhdləri, müxtəlif islam mərkəzlərinin və müsəlman nüfuzsahiblərinin göstərişlərinin Qafqaz müsəlmanları üçün heçbir səlahiyyəti olmaması barədə rəsmi qərarlar, dinxadimlərini qonşu dövlətlərin nəfinə fəaliyyət göstərməkdəgünahlandırıb Qafqazdan çıxarılması və s. Bu siyasətintərkib hissəsini təşkil edirdi. Bütün bu cəhdlərə baxmayaraqmüqəddəs Qurani-Kərim və Şəriət müxtəlif təriqətlərdən olanmüsəlmanları birləşdirə bilirdi. Bakı, Gəncə, Şuşa, Quba,Şamaxı, məscidlərindən təriqət ixtilaflarına son qoymağaçağıran möizə və xütbələr eşidilirdi. Şiə şeyxülislamı iləsünni müftüsünün bu sahədə əlbir fəaliyyətinə dairmənbələrdə kifayət qədər məlumat vardır.Həmçinin Xiyabani də Səttarxan kimi belə mənasızqarşıdurmaya, irticaçıların, mürtəcelərin, müstəmləkəçilərinəvəzinə, öz müsəlman qardaşının qanının axıdılmasına gedəbilməzdi və onun buna mənəvi haqqı yox idi. Xiyabanidaim xalqını belə şeylərə getməməyə, fitnə-fəsad törədənlərin

70

fitnəsinə uymamağa çağırırdı. Təsadüfü deyil ki, onunbütünlüklə ədəbi fəaliyyətində, nə “Təcəddüd” üçünhazırladığı proqramlarda, nə məqalələrində, nə də məntiqliçıxışlarında sünni-şiə məsələsinə, həmçinin də məzhəbayrılığına aid olan ifadələrə rast gəlmək mümkün deyil.Xiyabani sözün əsil mənasında olduqca ağıllı adam idi.Buna görə də onun ədəbi fəaliyyəti vətənpərvərliklə,azadlıqsevərliklə, inqilabiliklə yanaşı, daim başqa xalqlara,başqa təriqətlərə, başqa irqdən olan insanlara hörmətgöstərməyi, bəşər övladının hər bir tərəqqipərvər insanı iləsülh və əmin-amanlıq şəraitində yaşamağı bəyan edirdi...Zəmanəsinin ən böyük şairi və maarifçilərindən biriS.Ə.Şirvani bu münasibətlə “Cəfər, ey qönçeyi gülüstanım,ey mənim bülbülü-xoşəlhanım” beytilə başlanan nəsihətindəbelə deyird:Demirəm mən gedən təriq ilə get,

Əqli tut, il gözəl rəfiq ilə get,Demirəm, rus ya müsəlman ol,Hər nə olsan get, əhli ürfan ol,Demirəm şeyxi ol və ya babi,Hər nə olsan, tək olmaq qüllabi,İstər əclaf, istər əşraf ol,Hər nə olsan ol, əhli-insaf ol!

Artıq əsrlərdir ki, hər vəchlə İslam dinini gözdən salmaqistəyən münafiqlər, İslam dini pərdəsi altında özlərindəncürbəcür şeylər uyduraraq, müqəddəs Qurani-Kərimdən,sevgili peyqəmbərimizin Şəriətindən və mübarək hədisi-şəriflərindən və ümumiyyətlə ilahiyyat elmlərindən, bir sözləİslam dinindən zəif məlumata malik olan insanları özuydurmaları ilə yoldan çıxarır, onları Uca Yaradanın qadağaqoyduğu, haram buyurduğu, günah saydığı işlərəsürükləyirlər. Münafiqlər zəif iradəli, İslam dinindən lazımiqədər maariflənməmiş insanları fala, caduya, mövhumata,qarabasmalara inanmağa sövq edir və bunun nəticəsindəkülli miqdarda pul əldə eləyirlər. Vaxtiə AzərbaycanınmütəfəkkirləriM.F.Axundov, C.Məmmədquluzadə,

71

Ə.B.Haqverdiyev, M.Ə.Sabir və başqaları böyük ürək ağrısıilə dəfələrlə öz yaradıcılığlarında bu movzuya toxunsalar da,çox əfsuslar olsun ki, indinin özündə də Dərviş Məstəlişahlar, Şeyx Nəsrullahlar və onlara inanan avam adamlarkifayət qədərdir. Müqəddəs Qurani-Kərimdə falçıların,cadugərlərin, tasquranların, düyünlərə üfürənlərin möhtəkirolduqları və buna inanmağın küfr olduğu haqqında kifayətqədər mübarək ayələr vardır. Fanatizmin ayaq tutub yeridiyiİranda Xiyabani də öz çıxışlarında cahilliyi, fanatizmi,xürafatı, mövhumatı ifşa etmiş və bu barədə “Təcəddüd”ünsəhifələrində yazılar dərc etmişdir. Xiyabani ibadətindəyərlərini və hansı əməllərin ibadət olduğunu şübhəsiz ki,xalqa anlatmaya bilməzdi. Düzdür bu haqda bizim əlimizdəkifayət qədər material yoxdur. Lakin müctəid rütbəsnəqədər yüksəlmiş bir insanın məscidlərdə xütbələr oxuduğuzaman İslam ehkamlarının əvəzinə başqa şeylər anlatmağınainanmaq olduqca gülünc və qeyri-realdır. Birdə ki,Xiyabaninin ədəbi fəaliyyətinə nəzər yetirərkən, onun islamehkamlarından kənara çıxmadığının, yalnız islamqanunlarıyla hərəkət etdiyinin şahidi oluruq. Xiyabaninineyni zamanda istər dövrü mətbuatda, istərsə də xalqqarşısında söylədiyi çıxışlarında cəhalət və avamlıq əleyhinəmübarizə apardığını da görürük. İslam dinindən bir balacaxəbəri olan insanlar bilirlər ki, ibadət yalnız namazqılmaqdan, oruc tutmaqdan ibarət deyil. Həzrəti Muhəmmədəleyhəssalam buyurmuşdur: “İmanın ən yaxşısı yetim başınasığal çəkmək, ən sadəsi isə yoldakı daşı götürüb kənaraqoymaqdır”. İbadət həm də ehtiyacı olanlara əl tutmaqdan,xəstələri ziyarət etməkdən, böyüyə-kiçiyə hörmətgöstərməkdən, alnının təri ilə ruzi qazanmaqdan, torpağın,vətənin uğrunda cihada getməkdən, elm öyrənməkdən vəöyrətməkdən, eyni zamanda əxlaqı gözəl və təmiz olmaqdanibarətdir. Biz Xiyabaninin publisistikasına nəzər yütirsək,onun bütün bunlara nə qədər mənalı surətdə əməl elədiyinivə xalqı da buna dəvət elədiyini görərik. Onun Milli

72

hökumət qurandan sonra isə, xalqın səfil vəziyyətindəyaçayan zümrəsi üçün komissiyalar təçkil etdiyinin, qocainsanlar üçün “Qocalar Evi” təşkil etdiyinin, eyni zamandaistər qiyam vaxtı, istərsə də Milli hökumət yaranandansonrakı çıxışlarında cihada çağırışlar etdiyinin xalq üçün nəqədər faydalı olduğunun da fərqindəyik.

XX əsrdə Uca Yaradan quzeyli, güneyli Azərbaycana birneçə dahi şəxsiyyət bəxş etmişdir. Belə ki, bu şəxsiyyətlərAzərbaycan xalqının taleyində olduqca mühüm roloynamışlar. Buna misal olaraq Hacı Zeynalabidin kimixeyriyyəçi el-atasını, M.Ə.Rəsulzadə kimi, Fətəlixan Xoyskikimi, Nəsib bəy Yusifzadə kimi, Əlimərdan bəy Topçubaçovkimi siyasi xadimləri, Səttarxan, Bağırxan kimi elqəhrəmanlarını, Pişəvəri kimi ictimai xadimləri, HeydərƏliyev kimi nəhəng siyasətçini və şübhəsiz ki, ŞeyxMəhəmməd Xiyabani kimi bir şəxsiyyəti göstərmək olar.Xiyabani zəmanəsinin ən nəhəng simalarından biri idi. İstəronun inqilabi fəaliyyəti, istərsə də ədəbi fəaliyyətiAzərbaycan xalqının yaddaşında daim yaşamaqdadır vəyəqin ki, qiyamətə qədər də yaşayacaqdır. XiyabanininAzərbaycan xalqının azadlığı üçün gördüyü işlər misilsizdir.Xiyabani sağlığında böyük bir azadlıq mübarizəsi məktəbiuyaratmışdır. Beləki Azərbaycan xalqı bu məktəbdən çoxşeylər öyrənmiş və zaman-zaman öyrəndiklərini həyatakeçirmişdir. Vaxtilə Hindistanı İngiltərə müstəmləkəçiliyindəazad edən Mahatma Qandi demişdir: “Biz azadlıqmübarizəsini İmam Hüseyn əleyhəssalamdan öyrənməliyik”...

İndi çox şükürlər olsun Ulu Yaradana ki, biz, yəni QuzeyAzərbaycanda yaşayan azərbaycanlılar, artıq neçə ildir ki,müstəqil, sərbəst, nercə deyərlər özümüz öz ağamız olaraqsuveren bir dövlətdə yaşayırıq. Güneyli qardaşlarımız da,İmam Xomeyninin qüdrəti ilə Pəhləvilərin mütləqiyyətindənqurtilan suveren bir dövlətdə İran İslam Respublikasınınbərabər huquqlu vətəndaşları olaraq ömür sürürlər. Lakin buhəmişə belə olmamışdır. Əsrlər boyu İranda azərbaycanlılar

73

əzilmiş, huquqları tapdalanmış, döyülmüş, söyülmüş, təhqirolunmuşlar. Əgər cənublu soydaşlarımız indi yaşadıqlarıkimi İranda bərabər huquqlu, xoşbəxt və firavan yaşadıqlarıkimi yaşasaydılar, şübhəsiz ki, kimsə inqilab eləmək, şahüsul-idarəsini devirmək, müstəqil bir cumhuriyyət qurmaqfikrinə düşməyəcəkdi. Fəqət Səttarxanı da, Xiyabanini dəPişəvərini də bu üsul idarəyə qarşı qiyam qaldırmağaməcbur edən, bolşeviklərin hayqırdığı kimi sinfimübarizədən, varlı-kasıb mübarizəsindən ötrü deyil, məhzazərbaycanlılara qarşı olan təyziq və haqsızlığın qarşısınıalmaqdan ötrü idi. Düzdür, bu şəxsiyyətlərin arzularıtamamilə həyata keçmədi, onların üçü də nəticədə məhzhaqsızlığın qurbanı oldular. Lakin onlar Azərbaycanınazadlıq tarixinə öz adlarını qızıl hərflərlə yazdılar. Beləkiistər Səttarxan, istər Xiyabani, İstər Pişəvəri haqqında artıquzun illərdir ki, elmi tədqiqat əsərləri, eyni zamanda bədiiəsərlər yazılır və hələ də yazılmaqdadır. GüneyAzərbaycanın görkəmli ədəbi simalarından olan Həmid NitqtAytan Şeyx Məhəmməd Xiyabani haqqında olduqca gözəlbir şer nümunəsi yaratmışdır. Bu şerə nəzər yetirdikcə bizHəmid Nitqinin misralarında Xiyabani hərəkatını, eynizamanda bu hərəkatın qönçə ikən solduğunun olduqca bədiivə poetik bir şəkildə ifadə olunduğunu görürük:

Səninlə bir kitabxanada görüşdük,Göz yaşlarında tanışdıq,Və ikimiz də bir gözəllə sevişdik.Sənin gözlərin yumulanda mən gözlərimi açdım.Yetim buraxdığın dünyanın ağır havası ilə,Bitməyən yasında böyüdüm.Günlərimə gecələrim hökm etdi.Mövsümlə həp eyni...Xəzan hüznləBaşlayıb bitdi.Lakin gecələrimi xəyalınlaDoldurdun,

74

Gözlərimdə nur,Dizlərimdə güc.Və ürəyimdə qurur oldun.Ancaq neçin gözlədiyin saat gəlmədi?Yaralar sağalmadı?Və sağalmaz mənim qanayan yaram.Dağ başını duman aldıqca,Bayatıların sinəmdə qaldıqca,Mənə öyüd ver, ey ulu kölgə,Gülləri solduran yelə nə deyim?!Səsini itirən elə nə deyim?!

Göründüyü kimi Həmid Nitqi Aytan XiyabanininAzərbaycan xalqı üçün kim olduğunu bədii boyalarla təsviredib, xalqa çatdırır. Bu misralar Xiyabaninin olduqcanəhəng və dahi bir şəxsiyyət olduğunu poetik formada bizəgöstərir.Lakin bu çox azdır. Biz hələ istər Xiyabani, istərsə də o

biri dahilərimiz haqqında çox əsərlər, şerrlər, poemalaryazmalıyıq, onların haqqında çox araşdırmalar aparmalıyıq.Çünki əksəriyyəti sovetlər dönəmində yazılan bu əsərlərinmüəllifləri totalitar rejimin qorxusundan bir çox həqiqətlərigizlətməyə məcbur olmuş, bu siyasi-ictimai xadimləri vəmilli qəhrəmanları bir “bolşevik” kimi formalaşdırmışlar vəbizi bu adamların “leninçi” olduğuna inandırmağaçalışmışlar. Belə ki, onların xalq qarşısındakıp çıxışlarınıistədikləri kimi qayçılamış, əvəzində isə Leninlə,bolşevizmlə, sosializmlə bağlı yalanlar uydurmuşlar. Çoxəfsuslar olsun ki, indinin özündə də Səttarxanın başladığıMəşrutə hərəkatını, bolşevik hərəkatı kimi, XiyabanininMilli-Azadlıq hərəkatını Leninin sifarişi ilə etdiyini,pişəvərinin qurduğu Milli Hökuməti isə Sovet rəhbərlərininhökmü ilə qurduğunu iddəa edənlər var. Biz belə adamlaracavab verməkdən ötrü də, daha dərin araşdırmalar aparmalıvə böyük şəxsiyyətlərin sözün əsil mənasında kim olduğunuxalqımıza çatdırmalıyıq.

75

Biz öz alimlərimizi, şairlərimizi, filosoflarımızı,yazıçılıarımızı, musiqi xadimlərimizi unutmadığımız kimi,ictimai-siyasi xadimlərimizi və qəhrəmanlarımızı daunutmamalıyıq. Çox əfsuslar olsun ki, alimlərimiz, yazıçı vəşairlərimiz haqqında saysız-hesabsız tədqiqat əsərləriyazıldığı və kitablar nəşr olunduğu halda, istər siyasi-ictimaixadimlərimiz, istərsə də milli qəhrəmanlarımız haqqında çoxaz tədqiqat əsərləri yazılmışdır.

Hamıya məlumdur ki, İranda təkcə Şah İsmayıl Xətaininəzərə alamasaq, hətta soy-kökü azərbaycanlı olanhökmdarlar daim farslaşdırma siyasəti aparmış, Səttərxanönbaşçılıq etdiyi Məşrutə hərəkatına qədər, nəinki türk(azərbaycan) dilini, İranda yaşayan azərbaycanlıları bir xalqkimi huquqlqrını da əllərindən almağa çalışmışlar. Farsşovinizmi azərbaycan dinini ihtehza ilə əlayət dili kimiqələmə vermiş, bu dilin hay-küydən, dava-dalaşdan başqaheç bir şeyə yaramadığını iddəa etmişlər. Məsələburasındadır ki, Milli-azadlıq hərəkatının güclü bir qoluyönündən olduqca ictimai-tarixi əhəmiyyətə malikdir.

Zəngin folklor bazası üzərində ucalan Cənubi Azərbaycanədəbiyyatı və ümumiyyətlə ədəbi fikri, geniş təbliğedilməmiş, yazıçıları dərsliklərə salınmamışdır. Bu “əyalətdili” isə sahiblərin, səhəndlərin, şəhriyarların adı ilə tanınanmilli ədəbiyyat yaratmışdır. Bu ədəbiyyatın mənsub olduğuxalqın içindən sə yuxarıda qeyd olunduqu kimi Səttərxan,Xiyabani, Pişəvəri kimi milli qəhrəmanlar çıxmışdır.

Çar Rusiyası və fars şovinistlərinin ikiyə parçaladığı,maddi və mənəvi sərvətlərini talayıb apardığı Azərbaycanheç bir əsrdə mübarizəsini dayandırmadı; silahlılarla silahsızdöyüşdü, tarixi qanla yazıldı, torpağının hər qatə göz yaşıilə suvarıldı, analarımızın naləsi nəsil-nəsil qulağımızdasəsləndi, laylalarımız həzinləşdikcə taleyimiz sərt gəldi.“Mədəni” dövlətlərin soyğunçuluğu ara vermədi, bir xalqınbaşına açılan oyunlar barədə dünyaya saxta məlumatlarverildi. Ümummilli liderimiz, ulu öndərimiz mərhum Heydər

76

Əliyevin müdrik və qətiyyətli siyasi fəaliyyətinə qədər bubelə də davam elədi. Lakin müdrik siyasətçinin siyasikursunun ağıllı, tədbirli, uzaqgörən prinsipləri nəticəsindəŞimali Azərbaycanın haqq səsi dünya ictimayyətinəçatdırıldı və bəçəriyyət kimin haqlı, kimin haqsız olduğunuanladı. Ancaq Heydər Əliyevin Şimali Azərbaycandakırəhbərliyinə qədər tariximiz yalan yazıldı. Ulu öndərin1997-ci il 9-11 dekabrda tehranda İslam konfransıtəşkilatının VIII zirvə görüşündəki nitqinə nəzər yetirsək,təkcə bu nitqin Azərbaycan xalqı üçün nə qədər tarixi birəhəmiyyətə malik olduğunu görərik:

-Hörmətli cənab sədr! Hörmətli dövlət və hökumətbaşçıları! Əziz qardaşlar! Sizi, islam konfransı təşkilatınınVIII zirvə görüşünün iştirakçılarını Azərbaycan xalqıadından ürəkdən salamlayıram və Ulu Tanrıdan uğurlardiləyirəm. Bizə göstərilən qonaqpərvərliyə və zirvəgörüşünün işinin gözəl təşkilinə görə möhtərəm prezidentMəhəmməd Xatəmiyə, İran hökumətinə və xalqına, İslamKonfransı təşkilatının baş katibi möhtərəm İzəddin Larakiyətəşəkkürümü bildirirəm.

Azərbaycan öz istiqlaliyyətini bərpa etdikdən sonra 1991-ciildən İslam Konfransı Təşkilatının üzvüdür və onunçoxtərəfli fəaliyyətində yaxından iştirak edir. Biz İslamKonfransı Təşkilatının müsəlman aləmində və beynəlxalqsahədə apardığı işlərə böyük əhəmiyyət veririk. Müsəlmanölkələri arasında əməkdaşlığı möhkəmləndirmək,xalqlarımızın əmin-amanlığını təmin etmək, onların rifahınıyüksəltmək, dinimizi, ənənələrimizi, mədəniyyətimizi vəmənəvi dəyərlərimizi qoruyub inkişaf etdirmək İslamKonfransı təşkilatının ən ümdə vəzifəsidir. Bu müqəddəsamalları həyata keçirmək üçün bi daim çalışmalıyıq. Mənhamınızı daha da fəal əməkdaşlıq etməyə dəvət edirəm.

Müsəlman xalqları və ölkələri dünyada gedən mürəkkəbproseslərlə üzləşirlər. Bir tərəfdən elm və texnika güclüsurətdə inkişaf edir, yeni ixtiralar, texnologiyalar yer

77

kürrəsinin simasını dəyişdirir, o biri tərəfdən bir çox xalqlaraclıqdan. Yoxsulluqdan, cəhalətdən əzab çəkirlər. Ona görəbiz tərəqqi ilə ayaqlaşmalıyıq, inkişaf etmiş ölkələrinsəviyyəsinə qalxmalıyıq. Son illər ərzində Azərbaycanmüsəlman ölkələri ilə siyasi, iqtisadi, ticarət və mədəniəlaqələri xeyli inkişaf etdirmişdir. Həm İslam KonfransıTəşkilatı, həm də başqa beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsindəəməkdaşlığımız məhsuldar və faydalı olmuşdur.

İslam aləmimim qlobal miqyaslı məsələlərinin həllindəçoxtərəfli əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi üçün AzərbaycanRespublikası əlindən gələni etməkdədir.

İslam Konfransı Təşkilatının Ərəb-İsrail münaqişəsinin sülhyolu ilə həllinə, Cammu və Kəşmir münaqişəsinin ədalətlinizamlanmasına yönəldilmiş bütün addımlarını və səylərinibiz ürəkdən dəstəkləyirik.

Ermənistan Respublikasının təcavüzünə məruz qalmışAzərbaycan xalqı Bütün müsəlman xalqları kimiƏfqanıstanda, Somalidə, Bosniya-Herseqovinada və başqadövlətlərdə mövcud olan vəziyyətdən olduqca narahatdır.Müsəlman xalqlarının və icmalarının huquqlarını qorumaq,müsəlman aləminin sabit inkişafını təmin etmək bizimmüqəddəs vəzifəmizdir. Böyük nüfuza malik olan İslamKonfransı Təşkilatı səylərimizi birləşdirməyə vəəlaqələndirməyə hər cür imkanlar yaratmalıdır. Əminəm ki,bizim bu zirvə görüşümüz bunun üçün öz töhfəsiniverəcəkdir.Sovet İttifaqının suqutundan sonrta bir çox müsəlman

zalqları istiqlaliyyətə nail olmuş, onların qarşısında yeniimkanlar açılmışdır. Bu gün onlar hamı dünyanın ölkələrivə xalqları ilə, həm də özləri arasında müstəqil əlaqələrqururlar. Milli maraqlardan doğan təbii inteqrasiya get-gedəgüclənir və böyük regionları çiçəklənən iqtisadi əməkdaşlıqməkanına çevirmək üçün gözəl zəmin yaradır.

Əziz qardaşlar!

78

Azərbaycan Respublikası öz müstəqil demokratik dövlətininquruculuğu yolunda inamla irəliləyir. Bizim əldə etdiyimizuğurlar göz qabağındadır. Bununla belə inkişafımıza maneolan, dövlətimizə təhlükə törədən, hamınıza məlum olan birproblemimiz vardır. Bu problem Ermənistan RespublikasınınAzərbaycana qarşı təcavüzü, torpağlarımızın 20 faizini işğaletməsi və bu təcavüzün nəticəsində bir milyondan çoxvətəndaşlarımızın yurdlarından didərgin düşməsi, qaçqın vəköçkün olmasıdır.

İslam Konfransı Təşkilatının bu təcavüzü pisləyənqərarlarını, Azərbaycana dəstək verməsini Azərbaycan xalqıyüksək qiymətləndirir. İslam Konfransı Təşkilatının 1994-cüildə Mərakeş zirvə görüşünün və 1996-cı ildə Cakarta dakeçirilmiş XXIV konfransının qərarlarına biz böyükəhəmiyyət veririk. Xüsusilə ATƏT-in Lissabon zirvəgörüşündə Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həllinə dairqəbul olunmuş prinsiplərə bu konfransın dəstək verməsinəgörə biz İslam Konfransı Təşkilatı dövlətlərinin hamısınatəşəkkürümüzü bildiririk.

Azərbaycan xalqının müsəlman dövlətlərinin həmrəyliyinə,mənəvi və maddi köməyinə böyük ehtiyacı vardır. İşğalçıErmənistan öz diasporalarının köməyi ilə həm Amerikadan,həm Avropadan, ələlxusus Rusiyadan mənəvi, siyasi,iqtisadi, hərbi dəstək alır. 1993-1996-cı illərdə RusiyaErmənistana qeyri-qanuni, gizli surətdə bir milyard dollardəyərində silah-sursat və hərbi texnika göndəribdir. Bundanəlavə bu il avqust ayının 29-da Rusiya ilə Ermənistanarasında güclü hərbi əməkdaşlıq bəndləri olan müqaviləbağlanmışdır. Beləliklə, təcavüzkar Ermənistan dövləti hərbicəhətdən güclənərək nəinki Azərbaycan üçün, regionumuzunbütün dövlətləri üçün ciddi təhlükə yarada bilər.

Azərbaycan Respublikası Ermənistanla münaqişəni sülhyolu ilə həll etməyi qarşısına məqsəd qoyubdur. 1994-cüilin may ayında biz müharibəni dayandırmağa və atəşkəsəldə etməyə nail olmuşuq. ATƏT-in Minsk qrupu

79

çərçivəsində sülh danışıqları aparırıq. 1996-cı ildə ATƏT-inLissabon zirvə görüşündə münaqişənin ədalətli həlliprinsipləri 53 dövlət tərəfindən təsdiqini tapmışdır. Bununlada münaqişənin sülh yolu ilə həlli üçün dünya dövlətləri vəbeynəlxalq təçkilatlar tərəfindən dəstəklənən ədalətli hüquqibünövrə yaranıbdır.

ATƏT-in Minsk konfransının həmsədrləri Rusiya, AmerikaBirləşmiş Ştatları və Fransa bu il ərzində gərgin iş aparmış,münaqişəni iki mərhələdə həll etmək barədə yeni təkliflərhazırlayıb, tərəflərə təqdim etmişlər: Birinci mərhələdəDağlıq Qarabağın ətrafında Azərbaycanın işğal olunmuş altırayonunu azad etmək, müharibə nəticəsində dağıdılmışyolları və nəqliyyat vasitələrini bərpa etmək; İkincimərhələdə Azərbaycan dövlətinin tərkibində DağlıqQarabağın hüquqi statusunu təyin rtməklə bərabər Laçın vəŞuşa rayonlarını işğaldan azad etmək. Biz bu təklifləriqəbul eymişik. Qeyd etyməliyəm ki, verilən təkliflərErmənistanın da maraqlarına tamamilə cavab verir. Lakinermənilərin inadkar, qeyri-konstruktiv mövqelərinə görəhələlik müsbət nəticə əldə olunmamışdır. Mən bir dahabəyan edirəm ki, biz münaqişəni yalnız sülh yolu iləhəllinin tərəfdarıyıq və buna nail olmaq üçün bundan sonrada çalışacağıq.

Ermənistanın təcavüzü nəticəsində yerlərindən didərgindüşmüş və çadırlarda ağır vəziyyətdə yaşayan birmilyondan artıq azərbaycanlı qaçqınlara göstərilən humanitaryardıma görə biz Türkiyəyə, İrana, Səudiyyə Ərəbistanına,Pakistana, Misirə, Küveytə, Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinədərin minnətdarlığımızı bildiririk. Onlara və İslamKonfransının üzvü olan digər dövlətlərə üz tutaraq xahişedirik ki, bu sahədə köməklərini artırsınlar, müsəlmanqardaşlarını bu bəladan qurtarmaqda öz imkanlarınıəsirgəməsinlər. Gün o gün olacaqdır ki, Azərbaycan Dövlətibu təcavüzdən xilas olacaq, qısa müddətdə inkişaf edib

80

çiçəklənən dövlətə çevriləcək və özü qardaşlarına köməketmək iqtidarında olacaqdır.

Bu yüksək kürsüdən İslam Konfransı Təşkilatınınrəhbərliyinə və burda iştirak edən bütün dövlət və hökumətbaşçılarına üz tutaraq, Azərbaycanın haqq işinə verdikləridəstəyə görə minnətdarlığımı ifadə edirəm. Ümidvaram ki,Tehran zirvə görüşü Ermənistanın Azərbaycana qarşıtəcavüzü barəsində tutarlı qərarlar qəbul edəcək və birmilyon qaçqın azərbaycanlı müsəlmanlara fəal yardımproqramını təklif edəcəkdir.

Əmin olduğumu bildirirəm ki, İslam Konfransı Təşkilatı,İslam ümmətinin tərəqqisi, xoşbəxt gələcəyi, məzlumxalqların rifahı yolunda bütün imkanlarından istifadəedəcəkdir. Bu müqəddəs məqsədlərə nail olmaq üçün Allah-Təalanın köməyi ilə Azərbaycan Respublikası da öztöhfələrini verəcəkdir. Diqqətinizə görə təşəkkür edirəm...

81

NəticəŞeyx Məhəmməd Xiyabani Azərbaycanda demokratiya

və azadlığın qələbəsi, xalqın milli şuurunun oyanması, milli-bəşəri publisistikanın zənginləşməsində böyük əməyi və roluolan bir şəxsiyyətdir. Xiyabani olduqca mürəkkəb ictimai-siyasi şəraitdə mübarizələrlə dolu şərəfli həyat yolu keçmiş,inqilabi-realist-demokratik publisistikanın inkişafında misilsizxidmətlər göstərmişdir. Xiyabani inqilabi fəaliyyətindəSərdari-milli Səttarxanın inqilabi məktəbinə, bir publisistkimi ictimai, fəlsəfi, bədii fikir tarixində isə mütəfəkkiryazıçı M.F. Axundovun yaratdığı ədəbi məktəbə mənsubidi. O. Böyük sələflərinin bayraqlarını yüksəklərə qaldıraraq,həm Azərbaycan qəhrəmanlığı tarixinə öz adını qızılsəhifələrlə yazmış, həm də elmi-publisistik çıxışları ilə İranxalqlarının və Azərbaycan xalqının mənəvi aləminə,məfkurəvi inkişafına faydalı təsir göstərmiş, onlarımüstəmləkəçiliyə, mürtəcelərə, şah üsul-idarəsinə, eynizamanda fanatizmə qarşı mübarizəyə sövq etmiş, büləlikləzəhmətkeş kütlələri azadlıq və milli istiqlaliyyət uğrundamübarizəyə hazırlamışdır. Xiyabani ədəbi yaradıcılığınıinqilabi fəaliyyəti ilə sıx əlaqələndirməyi bacardığına görə,onun publisistikası həmişə ürəklərə yol tapmış, xalqınmənəvi qida mənbəyinə çevrilmişdir.

Xiyabaninin publisistikası onun ictimai-siyasi və inqilabifəaliyyəti ilə üzvi surətdə bağlı olmuşdur. Xiyabani milli-azadlıq hərəkatının İran və Azərbaycan tarixində yeni dönüşmərhələsi olmasını, tarixi əhəmiyyətini olduqca yüksəkqiymətləndirərək, Səttarxanın ideyalarını təbliğ etmişdir.Onun istər məqalələri, istərsə də ictimayyət qarşısındakıçıxışları, Azərbaycan inqilabi publlisistikasının ən gözəlnümunələridir. Xiyabaninin ədəbi, ictimai-siyasi və inqilabimübarizəsinin ayrı-ayrı mərhələlərinin (1905-ci ildənbaşlayaraq Məşrutə hərəkatı dövründəki fəaliyyəti, 1914-cü

82

ildən etibarən 1-ci dünya müharibəsi illərindəki fəaliyyəti və1917- ci ildən 1922-ci ilə qədərki fəaliyyəti)inqibai demokratizmə doğru məfkurəvi təkamül yolunun

dinamikasını izləməyə imkan verir.Xiyabani publisistikasının prinsipləri göstərdi ki, o XX

əsrin əvvəllərində xalqımızın bəşər tarixinə bəxş etdiyi -möhkəm əqidəli, humanist təbiətli, mətin və yorulmaz,iradəli bir siyasi-ictimai xadimdir.-Öz bədii istedadı və elmi fəhmi ilə M.F.Axundovməktəbinin davamçısıdır;-Ədəbi fikir tariximizin ən nəhəg simalarından biridir.

Bütün bunlar XX əsrdə Xiyabani fenomeni anlayışınınməzmununu təşkil etməyə, ondan qüdrətli ictimai xadim,müdrik rəhbər, istedadlı bir publisit kimi bəhs etməyə.Onun şəxsiyyətini, həyat və fəaliyyətini gələcək nəsillərəörnək, təcrübə və mənbə kimi təqdim etməyə əsas verir.

Xiyabaninin həyatı, mühiti və ədəbi fəaliyyətininöyrənilməsi, onun çoxcəhətli fəaliyyətini, beləliklə ədəbi-ictimai fikir tarixində böyük xidmətlərini aşkara çıxarır...

83

İstifadə olunmuş ədəbiyyat...

1.Ağayev İ. Ədəbiyyat, mətbuat və publisisika problemləri(Seçilmiş məqalələr) Bakı- “Elm” – 2008.2.Azəroğlu B. Xatirələrim. Dünya azərbaycanlıları konqresikitabxanası -1 Bakı-2008.3.Axundov N. Azərbaycan satira jurnalları 1906-1020-ciillər Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı Bakı1968.4.Aristotel.Poetika. Bakı, Azərnəşr, 1974, 192 s.5.Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, 3 cilddə 1c. Bakı, Azərb EAnəşriyyatı 1960.6.Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, 3 cilddə, 2 c. Bakı Azərb EAnəçriyyatı 1960.7.Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, 3 cilddə, 3 c. Bakı Azərb EAnəşriyyatı, 1957.8.Bakı-Təbriz Dünya azərbaycanlılarının dərgisi nömrə 1Yanvar 2006.9.Bakı-Təbriz Dünya azərbaycanlılarının dərgisi nömrə 2Fevral 2006.10.Cavadzadə M.C. İnqilab və əksinqilabçıların məğlubiyyəti.“Azərbaycan füqərası” 1919 11 dekabr nömrə 4.11.Cavadzadə M.C. İranın satılması, yaxud 18 milyonfüqəranın əsarəti.12.Cənubi Azərbaycan əsəbiyyatı antalogiyası. 3 cilddə 2 c.Bakı –Elm 198813.Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı antalogiyası. 3 cilddə3c.Bakı-Elm 1988.14.Güney Azərbaycan Aylıq. Bilim, Ədəbiyyat dərgisi sayı1 1994. “Qavaldaş” xeyriyyə cəmiyyəti15.Cənubi Azərbaycan tarixi məsələləri. Bakı, Elm 1939.16.Cəlal M . Xəlilov P. Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. Bakı,Maarif, 1988.

84

17.Əhmədov T. Nəriman Nərimanovun yaradıcılıq yoluBakı-Elm-1991.18.Əhmədov V.M. Mübarizələrdə yaşanmış ömür Bakı, Elm,1996.19.Əhmədov V.M. Milli-azadlıq və milli-demokratik mətbuatnaminə yaşayan ömür. Bakı Elm 1997.20.Əliyev R. Taleyin sözü. “MBM” nəçriyyatı 2008.21.Əmirov S. Cənubi Azərbaycan Milli-DemokratikƏdəbiyyatı (1942-1990) Bakı-2000.22.Həqqi B. Milli hökumətin fədaisi Səfərxan (32 il siyasihəbsdə) Bakı-“Nurlan”-2001.23.Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı. 2 cilddə, 1 c. Bakı, Elm,1978.24.Mehdibəyova M. Cənubi Azərbaycan mühacirət nəsri(1947-1990-cı illər). Bakı “Nurlan” 2007.25.Məmmədov M. Publisist sözün qüdrəti Bakı, Yazıçı, 1992.26.Makulu P. Xiyabani (roman) Yazıçı, Bakı, 1979.27.Məmmədquluzadə C. Xatiratım. Bakı, Gənclik, 1975.28.Məhərrəmli Q. Danışır Təbriz “Nurlan” nəşriyyatı Bakı,2004.29.Məmmədli Q. Xiyabani (Azərbaycan xalqının milli-azadlıq mübarizəsindən) Bakı, Azərnəşr, 1049.30.Möcüz M.Ə. Seçilmiş şerləri. Bakı, Azərnəşr, 1954.31.Müsəddiq M. Cənubi Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatı.“İki sahil” qəzeti 1995 noyabr.32.Nəbioğlu S. Bir ovuc hədiyyə. Bakı-2005.33.Nəbioğlu S. Səhənd (monoqrafiya) Bakı, 2006.34.Novruzov T. Sabir Ədəbi Məktəbi. Bakı, Yazıçı, 1992.35.Nitqi H. Seçilmiş əsərləri. “Avrasiya press” Bakı-2005.36.Nəbiyev B. Firidun Bəy Köçərli (Mənalı ömürdənsəhifələr) Gənclik-Bakı-1984.37.Novruzov İ. Azərbaycan kartı. İran xatirələri. Bakı,Azərbaycan ensiklopediyası, 1997.38.Ordubadi M.S. “Dumanlı Təbriz” Ordubadi M.S. Seçilmişəsərləri. Bakı, Azərnəşr, 1951.

85

39.Paşayev M.C. Cəlil Məmmədqulizadənin sənətkarlıqxüsusiyyətləri. “İnqilab və mədəniyyət”, Bakı, 1947.40.Pişəvəri M.S. Ümid. “Azərbaycan” qəzeti 1918 13 fevralnömrə 5.41.Pişəvəri M.S. Nahaq qanlar. “Hürriyyət” qəzeti. Bakı,1919, 13 oktyabr nömrə 24.42.Pişəvəri M.S. İngiltərə və İran. “Hürriyyət” 1919, 12oktyabr, nömrə 24.43.Paşazadə A. Qafqazda İslam: Tarix və müasirlik.Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1410 (1991).44.Tərbiyət M. Danişməndani Azərbaycan. Görkəmli elm vəsənət adamları. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. Bakı, 1987.45.Tağıyeva Ş, Rəhimli Ə, Bayramzadə S. GüneyAzərbaycan. Orxan, Bakı, 2000.46.Yaqublu N. Məmməd Əmin Rəsulzadə. Bakı, Gənclik,1991.47.Ümid Körpüsü. İslam Konfransı Təşkilatının VIII zirvəgörüşü. Tehran, 9-11 Dekabr 1997-ci il.48.Xiyabani Ş.M. Azərbaycan Və Azərbaycan DemokratikQüvvələri. Azərbaycan ruznaməsinin nəşriyyəsi 1340 (1961)Bakı, 2009.