33
1 Arawi Valluno Poesía y copla valluna en quechua Ivan Prado Sejas

Arawi Valluno

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Título: Arawi Valluno Autor: Ivan Prado Sejas Tipo: Poesía País: Bolivia Año: 2010

Citation preview

Page 1: Arawi Valluno

1

Arawi Valluno

Poesía y copla valluna en quechua

Ivan Prado Sejas

Page 2: Arawi Valluno

2

© Germán Ivan Prado Sejas , 2010 [email protected] © Editorial Yerba Mala Cartonera 2010.

Proyecto social cultural y comunitario sin fines de lucro.

[email protected]

http://yerbamalacartonera.blogspot.com

Proyectos análogos: Eloísa Cartonera (Argentina), Sarita Cartonera (Perú),

Ediciones la Cartonera (México), Animita Cartonera (Chile), Dulcinéia

Catadora (Brasil) y muchos más en casi 20 países.

______________________________________________________

Impreso en: Imprenta “Magda I” Av. Oquendo 371 Cochabamba

Derechos exclusivos en Bolivia

Impreso en Bolivia

______________________________________________________

Esta publicación ha sido posible gracias al apoyo desinteresado de Magda

Rossi

Page 3: Arawi Valluno

3

Queshwa simi

waj kausayman apawan.

Queshwa parlaspa,

waj pachapi kausani.

El quechua

me lleva a otra existencia.

Hablando quechua,

vivo en otro Universo.

Page 4: Arawi Valluno

4

Page 5: Arawi Valluno

5

Jesus Lara nos dice:

“Como en ningún idioma conocido, en el qheshwa, se puede

expresar mediante un verbo toda una gradación de estados de

ánimo, sin emplear ningún recurso perifrástico, con la sola

adición de breves partículas”

Page 6: Arawi Valluno

6

En: Diccionario Qheshwa-Castellano; Castellano-Qheshwa. Cochabamba: Editorial

Los amigos del Libro

Page 7: Arawi Valluno

7

QALLARIY (PREFACIO*)

“Arawi valluno” quechua arawi qelqari tukuypaj. Chay ukhumpi

kasan maychhika arawis kichua misk´i simipi. Kay arawis

rikuchiwanchis imaynatachus noqanchis sumaj kausaypi

rikhukunchis, kikin jina imaynatachus kausayninchispi kanchis.

Kay “Arawi” Valluno nisqapi tiallantaj karnaval takiykunitas,

sumaj takipayanakunapaj, qari warmi, tukuy runa, sumaj ukhu

kausayninchajpi. Kay takiysitus ukhupi tiallantaj quchi

takipayanakus, sumajta qari warmi asirinankupaj, sumajta

kusirikunankupaj, sumajta tusurinankupaj.

Kay jina kajtin, “Arawi Valluno” sumajtapuni kausayninta

misk´ichenqa pichus kichua parlanku chayta.

Iván Prado Sejas

Page 8: Arawi Valluno

8

*PREFACIO

“Arawi valluno” es un poemario en quechua, que, en un primer

momento, rescata las voces onomatopéyicas que hacen parte de

esa lengua dulce. Este poemario muestra, en cada verso, la

forma de ver la realidad desde una visión propiamente quechua.

Así, cada verso onomatopéyico conlleva una forma de vivir de

forma intensa las situaciones que se dan en la cotidianidad.

Por otro lado, “Arawi Valluno” presenta coplas que se

estructuran dentro de una forma de ver el canto y el

entretenimiento, en una cultura que nos permite vivir la vida de

forma diferente a lo establecido en la cultura occidental. Estas

coplas, que son de carnaval, muestran la picardía que surge en

los “takipayanakus” o encuentros de canto. Y se destacan las

denominadas “quchi takiysitus” o coplas con contenido erótico,

que son cantadas por mujeres y varones que se divierten de

forma particular, disfrutando intensamente de cada verso.

Tomando en cuenta lo señalado, estoy seguro que “Arawi

valluno” podrá ser el deleite de los quechua hablantes.

EL AUTOR

No se hizo una traducción de “Arawi Valluno” al español, puesto que se vio que se

perdería la esencia en la mayor parte de los versos. Para los primeros versos no se

pudo encontrar todos los equivalentes en español para traducir la amplia gama de

palabras onomatopéyicas que están en el poema. Por otro lado, se consideró que la

traducción de los “quchi takiysitus” al español llevaría a una distorsión del contenido

de los propios versos o coplas que están creadas para el ámbito quechua. De todas

maneras, esto no quita que en el futuro pueda aparecer un especialista en lenguas y

pueda traducir “Arawi valluno” a otro idioma, sin los inconvenientes que mencione.

Page 9: Arawi Valluno

9

KIN JINA

(Versos onomatopéyicos)

Sach´aj, yaykun cheqanta,

sonqontaj waqan llawarta.

Ayayay nin, masin ripusanmata,

sapan qhepakonqa, sapan wañonqa.

Ch´ultin yaykun yaku ukhuman,

challwa jina waltaqeyasan.

Sumaj munayninta mashkasan,

qocha chaupiman chayayta munasan.

Qhararaj, qatachay urmaykun,

wasiyki niwa chinkan.

Q´aya p´unchay

pajtataj tukuy imata chinkachiwaj

Laq´aj urman pampaman,

jump´i t´akakuyta sayarin.

Sonqon lliphiririn,

munasqan rikhurimun.

Phararaj p´isqos ayqenku,

ichapis qan qhaparinki.

Urpituyki, jinata ayqeponqa,

sapitayki qepakunki

K´iruj, k´iruj tulluta qanishan,

warmimanta llarq´asqa kasan.

Manachá nipi kasu ruanchu

Nipi warmi payta qhawanchu.

Thunkur, thunkur,

imilla phinkiykachan.

Kayman, jaqayman,

Page 10: Arawi Valluno

10

muyuykachan.

Ajajaylla, ajajaylla,

imilla asiykachan.

Lloqalla t´ukuspa,

qhawaykachan.

Ch´otoj, ch´otoj,

much´anakunku

qariwarmi

munanakunku.

Ch´apaj, ch´apaj,

imilla qon uyampi.

Lloqalla sinvirwinza,

waj warmita qhawasqa.

Phararaj, phararaj,

koetillos t´ojyan.

Tusuna wasi ukhupi

Lloqallas, imillas, tusurikunku

Uyuyuy, uyuyuy,

k´achita Marisa kasan.

Tukuy qarikunaspata,

sonqonta phinkiykachin.

Ayayay, ayayay,

pitaj chayta rimarin.

Manachu yachanku,

sumaj laya kasqayta.

Chushta, chushta,

ama chayta parlaychu.

Supay sichus uyarisonqa,

ukhu cheqanta apasonqa

Page 11: Arawi Valluno

11

Aij, aij, nin imilla,

mana munasanmanpis jina

Ujta llamirichinki chayqa,

wajta mañasonqa.

K´aruj, k´aruj

ankukuta qhaniykachan.

Ma yachaj umaman yaykujtin,

wayna ayqeykachan.

Atitiu, atatau, atatay,

qhaparin wayna.

Tatan phiñasqa kasan,

kinsa charañata llamichisan.

Ch´askeay, ch´askeay,

lloqalla ayqesan.

Chujchan jap´iytawan,

molleman wataychis.

Ñach´ay, ñach´ay,

nin tata Antuku.

Juk ´ucha rikhurimun,

kirusninta apaykuna.

Ch´uti, ch´uti,

nin Joselu.

Ichapis pay,

atipasan tukuyta.

Huau, huau,

nin lloqalla.

Imilla sumajtapuni,

qhawarichikuyta munan.

Page 12: Arawi Valluno

12

K´ichiy, k´ichiy,

nin lloqalla masinta.

Imilla sikinta ayqechin,

ma nipi k´ichinampaj

T´iruj, t´iruj

ayqen supi t´akakuyta.

Lloqalla kasi jap´ichikun,

imillaj tatanwan.

T´oroj t´oroj

jank´a takirisan.

Ma pay yachanchu,

pitaj simimpi wañonqa.

T´ijchay chay runata,

nin kuraka.

Ichapis ma pay yachanchu,

sajra runa kasanta.

Ch´aj, ch´aj, ch´aj

Pedro purisan apurata.

Ichapis k´acha warminta,

mashkasan.

Chi´rr, ch´irr,

punku waqamun.

Ichapis waqasan,

sapan kasanmanta.

Ch´ill, ch´ill, ch´ill,

para ch´illchimusan

Juana jok´o pacha,

qarinta mashkasan.

Page 13: Arawi Valluno

13

Qhon, qhon,

sielu urmamusan.

Ichapis machulakuna,

jatun raymipi kasanku.

Lliuj, lliuj, lliuj,

rayus jap´ikun.

Sumaj yachanapaj,

uma k´anchanan tian.

Rejj, rejj, rejj,

misi sillusninta jiluchasan.

Warmiy ñawisninta,

sinchi ch´askeasan.

T´ajllay, t´ajllay,

makisniykita t´ajllay.

Ichapis takiy warmisita,

qanta qhawasunkiman.

Jach´iy, jach´iy,

senqan “urmakamusan”.

¿Ichapis “paramusan”?,

Masin tapun.

Page 14: Arawi Valluno

14

QASA

Alalay nin lloqalla,

rit´i t´akakusan phuru jina.

Uyan ela pacha,

sonqon phurmuririsan

Imatachus pay nisan,

k´achampisina umallirisan.

Uyaychis sonqonta,

Thun, thun, thun,

sinchita puririsan

Ichapis tukuy yachanku,

lloqallu imillamanta jap írisqa.

Pajtataj kachariyta munawachaj,

t´ojpimantaj tukuchiwajtaj.

Page 15: Arawi Valluno

15

MASIKUNA

Ichapis yuyani sumajta

Tarateñu masikunamanta.

Ichapis paykuna

Pujllarisankuman jina

Qaynallaraj paykuná saqeni

Sonqollaypiraj paykúna kawsanku.

Ichapis imata qonqayman,

Ma paykunata waj reqaman churaymanchu.

Sapa p´unchay, sapa ch ísi

Pujllaspa kausajkayku.

Wauqe jina kusiriy patapi kaj kayku,

Ma nimayk´aj chayta qonqaymanchu.

Ichapis paykuna

Way layaman tukunku.

Sonqoypeqa

Kikillan kasanku.

Ichapis may karuman ripunku,

sapa yuyakujtiy, chay ratu kutimunku.

Umaypeqa paykuna qhawani,

ma paykuna chinkankuchu,

Sonqoypeqa paykuna kaypi kanku

Page 16: Arawi Valluno

16

LLUSPICHI MIKHUNA

Arwija mikhunita

phatasqa oqhonita.

Uchu, sumaj jaya,

qalluyta pukachasan

Aqata apamuychis

Q´oltin, q´oltin ujyanaypaj.

Sumaj kusisqa kani

Kay valluna noqapaj kasqa.

Tukuy warmis

Noqata qhawawanku.

Ma nimanakuyta yachanichu

Ichapis sumaj qari kani

Chayrayku tukuy munawanku.

Tukullasajña lluspichita,

ichapis ayqenay tian.

Kay k´acha warmis

Jap´iyta munawanku.

Page 17: Arawi Valluno

17

K´ACHA TARATEÑITA

K´acha tarateñita,

sonqoyta apamuyki.

Tutuma jap´irisqa,

munakuy sumaj junt´a.

K´acha tarateñita,

Ch´aska ñawisitu kanki.

Titi qhawaysitu,

Misk´ita jap´iwanki.

Ichapis qonqanasuyta munanki,

ichapis ripunayta ninki.

Ma chayta ruwaymanchu,

sonqoywan qan qhepakapunki.

Page 18: Arawi Valluno

18

Page 19: Arawi Valluno

19

COPLAS DE CARNAVAL

Page 20: Arawi Valluno

20

JAP´INAKU QARI -WARMI

Qarikuna

Solo:

Imata qhawanki, noqata qhawaway.

Papasuyki kani, chakiyta much´away.

Coro:

Imata qhawanki, noqata qhawaway.

Papasuyki kani, chakiyta much´away.

Warmikuna

Solo

Kaychu chay qareqa, millana llausa suru.

Noqata qhawaway munasqa, sajra runa kaspa.

Coro

Kaychu chay qareqa, millana llausa suru.

Noqata qhawaway munasqa, sajra runa kaspa.

Qarikuna

Solo

Ama khapariychu, ama chayta niychu.

Ujta saqm´aytawan, pukaruwasqayki.

Coro

Ama khapariychu, ama chayta niychu.

Ujta saqm´aytawan, pukaruwasqayki.

Warmikuna

Solo:

Pobre k´isa runtu, pobre q´ea runa.

Tukuy yachankuña, qarisirij uñan kanki.

Page 21: Arawi Valluno

21

Coro:

Pobre k´isa runtu, pobre q´ea runa.

Tukuy yachankuña, qharisirij uñan kanki.

Qarikuna

Solo

Much´arqokuskayki, wach´irqokuskayki.

Uj mujituta churarqapusqayki.

Coro

Much´arqokuskayki, wach´irqokuskayki.

Uj mujituta churarqapusqayki.

Warmikuna

Solo

Apasanka parlan, apasanka nin.

Chay p´isqetuykita, silvi qhuru nin.

Coro

Apasanka parlan, apasanka nin.

Chay p´isqetuykita, silvi qhuru nin.

Qarikuna

Solo

Ama chayta niychu, ama chayta parlaychu.

Ch´isi puñunaykipi, sumaj kusirichiyki.

Coro

Ama chayta niychu, ama chayta parlaychu.

Ch´isi mast´aqaraykipi sumaj kusirichiyki.

Warmikuna

Solo

Ama qhawawaychu, lerq´o ñawi lloqhalla.

Page 22: Arawi Valluno

22

Ujta k´ichiytawan, khaparichisayki.

Coro

Ama qhawawaychu, lerq´o ñawi lloqalla.

Ujta k´ichiytawan, khaparichisqayki.

Qarikuna

Solo

Khuchisimi imilla, khuchisimin ñojchan.

Simin ukhumanta jamp´atus llojsin.

Coro

Khuchisimi imilla, khuchisimin ñojchan.

Simin ukhumanta jamp´atus llojsin.

Warmikuna

Solo

Ama thutuychu, alqo uya runa.

Ujta jap´iytawan t´ojpirpachisayki.

Coro

Ama thutuychu, alqo uya runa.

Ujta jap´iytawan t´ojpirpachisayki.

Qarikuna

Solo

Tomatesta rantiy, tomatesta qoway.

Chonqarqokuskayki, misk´icharisayki.

Coro

Tomatesta rantiy, tomatesta qoway

Chonqarqokuskayki, misk´icharisayki.

Page 23: Arawi Valluno

23

Warmikuna

Solo

Loqotuta rantiy, loqotuta mikhuy.

Supi t´akakuyta ayqerichisayki.

Coro

Loqotuta rantiy, loqotuta mikhuy.

Supi t´akakuyta ayqerichisayki.

Qarikuna

Solo

Ama chayta niychu, papasituykita,

sapa p´unchay much´anakunaykita.

Coro

Ama chayta niychu, papasituykita,

sapa p´unchay much´anakunaykita.

Warmikuna

Solo

Imata niwanqui, imata takinki.

Kunkayki jap´iytawan, k´allpirpapuskayki.

Coro

Imata niwanqui, imata takinki.

Kunkayki jap´iytawan, k´allpirpapuskayki.

Qarikuna

Solo

Misk´i simisitu, misk´i qallitu.

Ujta chonqaytawan misk´icharisayki.

Coro

Misk´i simisitu, misk´i qallitu.

Page 24: Arawi Valluno

24

Ujta chonqaytawan misk´icharisayki.

Warmikuna

Solo

Jatun palomita, juch´uy palomita.

Ujta jap´iytawan, kusirichisayki.

Coro

Jatun palomita, juchuy palomita.

Ujta jap´iytawan, kusirichisayki.

Qarikuna

Solo

Sapa ph´unchay ninki, sapa ch´isi ninki.

Umay nanawasan, ama llujchiwaychu.

Coro

Sapa ph´unchay ninki, sapa ch´isi ninki.

Umay nanawasan, ama llujchiwaychu.

Warmikuna

Solo

Qella qari kanki, ama parlawaychu.

Imata ruanki, qasi oqo kanki.

Coro

Qella qari kanki, ama parlawaychu.

Imata ruanki, qasi oqo kanki.

Qarikuna

Solo:

Imata qhaparinki, imata ch´ajwanqui.

Ujta laq´aytawan pamparpachisayki.

Coro:

Imata qhaparinki, imata ch´ajwasanqui.

Page 25: Arawi Valluno

25

Ujta laq´aytawan pamparpachisayki.

Warmikuna

Solo

Janch´ita qoychis, kay khuchi runaman.

Ma parlayta atispa, imatapis nin.

Coro

Janch´ita qoychis, kay khuchi runaman.

Ma parlayta atispa, imatapis nin.

Qarikuna

Solo

Ama waqhariychu, noqa ripusaymanta.

Wajwan tantakusaj, wajwan kasarasaj.

Coro

Ama waqhariychu, noqa ripusaymanta.

Wajwan tantakusaj, wajwan kasarasaj.

Warmikuna

Solo

Pitaj qanmanta waqanqa, pobre qoñasuru.

Wawaraj qan kanki, mamaykimanta jap´isqa kanki.

Coro

Pitaj qanmanta waqanqa, pobre qoñasuru.

Wawaraj qan kanki, mamaykimanta jap´isqa kanki.

Qarikuna

Solo

Tukuy imata qan niwanki, tukuy imata takinki.

Kay Karnavalespi sumajta tusurikuna, sumajta takirikuna.

Coro

Tukuy imata qan niwanki, tukuy imata takinki.

Page 26: Arawi Valluno

26

Kay Karnavalespi sumajta tusurikuna, sumajta takirikuna.

Warmikuna

Solo

Sumajta qan ninki, kay karnavalespi.

Sumajta kusirikuna, sumajta munarikuna.

Coro

Sumajta qan ninki, kay karnavalespi.

Sumajta kusirikuna, sumajta munarikuna.

Page 27: Arawi Valluno

27

Page 28: Arawi Valluno

28

COPLAS DEL CARNAVAL VALLUNO

Page 29: Arawi Valluno

29

Kayku, kaykuy, kayku,

Tarateños kayku.

Kay k'ea qarista,

sikinpi jayt'ayku.

Millma, millma, millma,

paywaru, paywaru.

Kay k´acha imilla,

llamp´u uya kasqa.

Ch'opój, eh'opoj, ch'opoj,

ch'otoj, ch'otoj , ch'otoj.

Kay k'acha warmista.

much'akapusqayku.

Jaqay chay cliceño,

wawayta suwasqa.

Golqen qechuytawan,

chhikata chinkasqa.

Jínachu manachu,

Munakuankiñachu.

Imilla bandida,

suakapusqayki.

Lak'aj, lak'aj, lak'aj.

Ñach´ar, ñach´ar, ñach´ar.

Jaqay juk'uchata,

misiman qaraychis.

Jaqay puñateño,

ñawinta qhawaychis.

Aqha p´uñu ukhupi,

sumaj wayt´arisan.

Page 30: Arawi Valluno

30

Sumaj puñurikuy,

sumaj oqorikuy.

Suegrayki jamusan,

sumaj ñak´asonqa.

Pitaj chayta niwan,

pitaj chayta nisqa.

Tarateño kani,

sumajta ch´allpasaj

K´aruj, k´aruj, k´aruj.

K'iruj, k'iruj, k'iruj.

Chay colomeñosta,

kirun apaykuychis.

Phukuychis, phukuychis,

ñawiyta phukuychis.

Jaqay millana warmi,

ñawiyman yaykuykusqa.

Aqhata ujyaychis,

likorta ujyaychis.

Carnaval ripusan,

chupanman aysaychis.

Thoqay, thoqay, thoqay

wek´oy, wek´oy, wek´oy.

Kay millana qari,

much'away munasqa.

Punkuta kichaychis,

mikhuna apamuychis.

Tarateño jamun,

Melgarejoj wawan.

Page 31: Arawi Valluno

31

Ch´inmanta waqaychis,

ch´inmanta puriychis.

Noqa sumaj qari,

ma qampajchu kani.

Qolqeta apamuychis,

t´uruta rantiychis.

Kay k´ea runasman,

runtuta qaraychis.

Kay Colomeñosqa,

ana thuyas kanku.

K´arachupas jina,

supi sikis kanku.

Kaychu chay qareqa,

takipayawasan.

Yakú qhawarichun,

mono uya kasqa.

Page 32: Arawi Valluno

32

Page 33: Arawi Valluno

33

Ediciones Yerba Mala Cartonera

Para no desesperar en las trancaderas, para dejar pasar las propagandas de la TV, para aguantar las marchas, para

caminar subidas sin darse cuenta, para bailar al ritmo de la cumbia del minibús o para cuando tengas simplemente

ganas de leer. Un libro cartonero, casero, tu mejor cómplice.

Otros títulos

Crispín Portugal, Almha, la vengadora

Gabriel Pantoja, Plenilunio

Juan Pablo Piñeiro, El bolero triunfal de Sara

Jessica Freudenthal, Poemas ocultos

Beto Cáceres, Línea 257

Darío Manuel Luna, Khari-khari

Gabriel Llanos, De muertos y muy vivos

Santiago Roncagliolo, El arte nazi

Vicky Aillón, Liberalia

Adolfo Cárdenas, Sueño de Reyes

Juan José Podestá, Novela Negra

Saavedra, Lourdes: Memorias De Un Walkman

Cuentos De Alasitas (Ganadores Concurso Cuento Breve

Oscar Cerruto