Upload
esri-nederland
View
242
Download
0
Embed Size (px)
DESCRIPTION
Magazine van ESRI Nederland over ontwikkelingen op gebied van het ARCGIS platform voor geo-informatie.
Citation preview
ARCGISACTUEELu i t d a g e n d e n i n s p i r e r e n d
een uitgave van ESRI Nederland nr.032009
ARCGIShÉt plAtfoRm vooR
Geo-InfoRmAtIe
EXTRADIK
CoLofon
ArcGIS Actueel is een uitgave van ESRI Nederland voor gebruikers van het ArcGIS-platform.
ContaCt E: [email protected] T: +31 (0) 10 217 07 00I : www.esri.nl
RedaCtieErnst EijkelenboomJessica JansenSabine Put Bart SmitJeroen van Winden
Aan deze uitgave werkten mee:Marc HoogerwerfBoudewijn PosselBen de Vries
CoveRRivierbeddingdetectie door Bou-dewijn Possel. Gebruikte data is FLI-MAP data van Waterschap Rivierenland. Lees meer hierover in het artikel “Automatisch detec-teren van oude rivierbeddingen in ArcGIS”.
ontweRpKaren Stultiens
voRmgeving en dRukLens, Rotterdam‘t Papierenhuys
oplage4.500 exemplaren
abonnementenOrganisaties met een onder-houdscontract van ESRI Nederland krijgen ArcGIS Actueel kosteloos toegestuurd. Zonder onderhouds-contract is het ook mogelijk om ArcGIS Actueel te ontvangen. Een jaarabonnement kost 25 euro (excl.btw).
disClaimeRESRI Nederland besteedt de uiter-ste zorg aan de betrouwbaarheid en actualiteit van de artikelen in ArcGIS Actueel. Aan de verstrekte informatie kunnen geen rechten worden ontleend. Gebruikt kaart- en beeldmateriaal blijft eigendom van de makers. Artikelen uit ArcGIS Actueel mogen alleen openbaar worden gemaakt na schriftelijke toestemming van ESRI Nederland.
2 COLOFON EN INHOudSOPGAVE
3 VOORWOORd
4 HET NEdERLANdSE RESOuRCE CENTER
6 ONTWIKKELEN MET dE FLEX API VOOR
ARCGIS SERVER
10 MOOIE éN SNELLE KAARTEN IN ARCGIS
- dEEL II
12 MAPGALLERy
14 ARCGIS EXPLORER 900
16 ONTWIKKELPLEZIER MET dE ARCGIS
EXPLORER 900 SdK
18 GEAuTOMATISEERdE TEKSTPLAATSING
MET MAPLEX
20 AuTOMATISCH dETECTEREN VAN
OudE RIVIERBEddINGEN IN ARCGIS
24 VERWACHT: ARCGIS 9.4
26 AGENdA
06
16
24
3
Beste lezer,
In mijn verhaal tijdens de GIS Conferentie heb ik het gehad over
het opdoen van de benodigde kennis rond ArcGIS. dat is allang
niet meer zo eenvoudig in vergelijking met een aantal jaren terug.
dit heeft vooral te maken met wat we ook wel de GIS explo-
sie noemen: het gebruik van GIS neemt explosief toe. GIS krijgt
hiermee veel meer verschijningsvormen. In eerdere edities hebben
we het bijvoorbeeld al gehad over SdI’s, SOA’s en Mashups. Elke GIS
toepassing kent daarmee nieuwe technologieën, ontwikkelomge-
vingen en standaarden. Het wordt dan ook steeds lastiger om op
alleen de klassieke manier, zoals het lezen van dit magazine of het
bezoeken van de GIS Conferentie, kennis bij te houden.
We zoeken daarom steeds andere manieren om kennis met u te
delen. de Resource Centers zijn hier een voorbeeld van. Maar, er
zijn meer plekken waar we informatie over ArcGIS verspreiden.
ESRI heeft een eigen youTube kanaal (www.youtube.com/esritv)
waarop video’s te vinden zijn over nieuwe ArcGIS ontwikkelingen.
Ook twitteren we nieuws over ArcGIS (www.twitter.com/esri). Op
LinkedIn ontstaan vele groepen waarin we met elkaar kunnen
discussiëren over bijvoorbeeld ArcGIS Server (LinkedIn Group
“ArcGIS Server”) of Nederlandse ontwikkelingen rond ArcGIS
(LinkedIn Group “GIS Tech NL”). Kortom, dit zijn allerlei manieren
om op de hoogte te blijven en informatie te delen over de ontwik-
kelingen rondom ArcGIS.
Natuurlijk wens ik u veel leesplezier in dit meer klassieke magazine.
Ik hoop u daarnaast terug te zien in de vele andere kennis-commu-
nities op het web.
Jeroen van Winden
manager technology development
ESRI Nederland
vooRwooRD
onLinE
begin dit jaar hebben we u in de arcgis actueel meegenomen op een virtuele tour door het
arcgis Resource Center. dit Resource Center is een startpunt voor velen om vraagstukken op
te lossen en om inspiratie op te doen. toch is niet alles op deze website te vinden. omdat dit
Resource Center internationaal is, worden veel specifieke tools, documenten en tips voor de
nederlandse markt hier niet geplaatst. om u als nederlandse klant te helpen bij uw gis-werk is
esRi nederland een speciaal nederlands Resource Center gestart, dat tijdens de gis Conferentie
2009 online is gegaan. tijd om u rond te leiden door http://resources.esri.nl, het esRi nederland
Resource Center.
het nederlandseResource Center
meeRdeRe ingangen
Afhankelijk van uw achtergrond en interesse
komt u via meerdere ingangen terecht bij
dezelfde resources. Op de homepage van het
Resource Center is onderscheid gemaakt in
drie type ingangen: producten, thema’s en
markten. Vrijwel alle inhoud van het Resource
Center is te bereiken via producten. uitzonde-
ringen hierop zijn de marktspecifieke, maar
productonafhankelijke resources. de andere
twee ingangen brengen u op een pagina waar
alle relevante links en downloads voor een
bepaald thema of een bepaalde markt zijn
verzameld. Op die manier hoeft u niet tussen de
producten te gaan zoeken als u niet precies weet
wat u zoekt, maar kunt u meteen een overzicht
zien wat er voor uw markt of thema momenteel
beschikbaar is op het Resource Center.
Homepage van het Resource Center: via meerdere ingangen komt u bij dezelfde resources.
4
onTwikkELEn
wat is besChikbaaR?
Het Nederlandse Resource Center is speciaal voor de
Nederlandse markt, en zal daarom in principe geen
algemene resources bevatten die ook op de ArcGIS
Resource Centers te vinden zijn. daarnaast is het Resource
Center geen kopie van de website van ESRI Nederland.
Afgezien van een zeer korte productomschrijving, vindt
u hier daarom geen productinformatie of informatie
over licentievormen.
Op het Resource Center vindt u wat de naam al zegt:
resources. dit kunnen tools of kleine applicaties zijn,
antwoorden op Frequently Asked Questions (FAQ’s),
tips & tricks, whitepapers over een specifiek onderwerp,
artikelen of voorbeelden van webapplicaties.
de weg naaR web 2.0
Hoewel het Resource Center nu nog voornamelijk
één-richtingsverkeer naar de gebruiker toe is, streeft
ESRI Nederland er naar om het Resource Center straks
zoveel mogelijk interactief te maken. de weg naar Web
2.0 is gestart met een blog, waar u als gebruiker kunt
reageren op de artikelen die op de blog zijn geplaatst.
Ook kunt u zich ervan verzekeren geen bericht te hoeven
missen door u te abonneren op de RSS-feed van de blog.
Een eerste opzet voor het Resource Center is voltooid,
maar daarmee zijn we er nog niet. Het Resource Center
zal de komende maanden steeds verder evolueren,
waarbij er regelmatig resources, pagina’s en informatie
bijgeplaatst worden.
In de toekomst willen we het voor iedereen mogelijk
maken om een bijdrage aan het Resource Center te
geven. Hiermee wordt het Resource Center een volwaar-
dige community met fora en een interactieve code- en
sample-gallery. Tot die tijd willen we u vragen om uw
resources te mailen naar [email protected]. Hoe meer
iedereen bijdraagt aan de inhoud, hoe sneller het
Resource Center ook voor u meerwaarde biedt!
AuTEuR: Sabine Put
E-MAIL: [email protected]
onLinE
Live voorbeelden van ArcGIS Server webapplicaties.
De blog op het Nederlandse Resource Center.
5
onTwikkELEn
ontwikkelen met defleX ApI voor ArcGIS Server
een introductie voor het ontwikkelen van webapplicaties met de
arcgis web interfaces is uitgebreid beschikbaar via het arcgis
Resource Center (http://resources.esri.com/gateway/index.cfm).
hierop zijn veel voorbeelden te vinden om snel aan de slag te
kunnen met verschillende ontwikkelomgevingen. Codevoorbeelden
zijn er genoeg. dit artikel gaat daarom niet in op programma-code
maar beschrijft op hoofdlijnen de onderdelen en stappen voor het
ontwikkelproces van een webapplicatie met de arcgis api voor Flex.
appliCation pRogRamming inteRFaCe (api)
Een API is een abstractielaag met middelen (zoals componenten,
functies en objecten) die de communicatie verzorgt tussen een
applicatie en de functiebibliotheek van een achterliggend systeem
of product. Tijdens het ontwikkelen van een gebruikersapplicatie is
het gebruik van een API onontbeerlijk. Voor het ontwikkelen van
een ArcGIS Server applicatie staan op dit moment de volgende API’s
tot onze beschikking.
de .NET Web AdF en de Java Web AdF API’s gebruiken de SOAP
(Simpel Object Access Protocol) interface van ArcGIS Server. Applica-
ties die zijn gebouwd met deze API’s draaien gewoon op de server.
Het ontwikkelen van dergelijke applicaties vergt een gedegen
kennis van de diverse onderdelen, zoals de webserver, .NET (ASP) of
Java (JSF, Java EE) ontwikkelomgeving, AJAX, JavaScript en HTML.
Bij het ontwikkelen van dit type applicaties ligt de nadruk op het
programmeren op de server.
de overige API’s gebruiken de REST (Representational State Transfer)
interface van ArcGIS Server. Bij het ontwikkelen van een applicatie
met een op REST gebaseerde API ligt de nadruk op het programmeren
op de client. de benodigde programmeerkennis blijft beperkt tot
API Interface
ArcGIS API for JavaScript REST
ArcGIS JavaScript Extension for the Google Maps API REST
ArcGIS JavaScript Extension for Microsoft Bing Maps REST
ArcGIS API for Flex REST
ArcGIS API for Microsoft Silverlight/WPF REST
.NET Web Application Developer Framework (Web ADF) SOAP
Java Web Application Developer Framework (Web ADF) SOAP
6
onTwikkELEn
één van drie mogelijkheden: Java-Script, Flex of Silver-
light/WPF. Programmeerkennis aan de serverkant is niet
vereist. Applicaties die zijn gebouwd met deze API’s
draaien op de client en niet op de server en voldoen
over het algemeen meer aan de kwalificatie “Rich Inter-
net Application” (RIA).
Bij het gebruik van een RIA heeft de gebruiker de indruk
dat het om een desktopapplicatie gaat. Het beeld in de
RIA-pagina reageert sneller als gevolg van een gebrui-
kershandeling dan het beeld in een niet-RIA-pagina.
dat komt omdat alleen wijzigingen in de pagina worden
verwerkt en niet steeds een complete nieuwe pagina
hoeft te worden geladen. door deze eigenschap is het
ook mogelijk om userinterface elementen (en elemen-
ten in de kaart) te voorzien van animaties.
Rest
Over REST kan heel veel worden gezegd. In dit artikel
beperken we ons alleen tot wat het betekent voor de
communicatie tussen een webclient en ArcGIS Server.
Wanneer via ArcGIS Server een service wordt gepubli-
ceerd dan wordt bij die service automatisch een REST-
interface beschikbaar gesteld. Via REST-syntax kan heel
eenvoudig met zo’n service gecommuniceerd worden.
dit gaat met extra parameters die worden vastgeplakt
aan de uRL van de service. Stel, u heeft een mapser-
vice gepubliceerd in de folder CBS en de service heet
CBS2008. deze mapservice is te benaderen via:
http://arcgis93.esri.nl/ArcGIS/rest/services/
CBS/CBS2008/MapServer?f=json.
dit is voor de REST-interface aanleiding om te vertellen
wat genoemde service te bieden heeft. Het resultaat
wordt in dit geval teruggestuurd naar de browser in de
vorm van een JavaScript Object Notation (JSON) string.
JSON is net zoiets als XML maar dan met “{“ in plaats
van “<” als scheidingstekens voor de elementen.
Alle communicatie tussen een REST API client en een
service van ArcGIS Server verloopt via deze relatief
eenvoudige syntax. Om de attributen en geometrie van
de gemeente Appingedam te ontvangen is dit de syntax:
http://arcgis93.esri.nl/ArcGIS/rest/services/
CBS/CBS2008/MapServer/2/query?text=&geometr
y=&geometryType=esriGeometryEnvelope&inSR=
&spatialRel=esriSpatialRelIntersects&where=
GM_NAAM+=+’Appingedam’&returnGeometry=true&
outSR=&outFields=*&f=pjson
Gelukkig hoeft u deze hele lange syntax tijdens het
ontwikkelen niet zelf in te typen. daar is de API voor
bedoeld. In de ontwikkelomgeving werk je met API
objecten die de gewenste functie-aanroep omzetten
naar REST-syntax die naar de webserver wordt gestuurd.
Het JSON-antwoord van de server wordt vervolgens in
de browser vertaald naar API-objecten waar de client-
applicatie dan weer iets mee kan doen. Bijvoorbeeld:
toon de lijst met attributen netjes in een datagrid en
highlight de geometrie van de ontvangen objecten in
de kaart.
Flex buildeR
Ontwikkelen met de ArcGIS API voor Flex gebeurt in Flex
Builder. Adobe Flex Builder biedt een ontwikkelomge-
ving met alle noodzakelijke ontwikkelgereedschappen
zoals een editor voor het maken van MXML (declaratie
van grafische elementen) en code, code completion,
debugging en een visual designer voor de userinterface.
Net zoals in Silverlight/WPF worden de grafische onder-
delen van de userinterface en de achterliggende code
voor functionaliteit gescheiden van elkaar gehouden.
Grafische onderdelen worden gedefinieerd met MXML.
dat is een specifieke smaak van XML voor Flex. de code
wordt gemaakt met ActionScript en wordt opgeslagen
in aparte files met extensie “.as”. Zowel de grafische
elementen als de programmalogica worden gecombi-
neerd in een Flex Builder project.
7
ActionScript is de scripttaal van Adobe Flex. de taal is
net zoals JavaScript afgeleid van het oorspronkelijke
ECMAScript. Het is een object-georiënteerde scripttaal
waarmee je zelf klassen en componenten kunt maken.
pRojeCt
Bij het ontwikkelen van een Flex-applicatie voor ArcGIS
Server zijn twee API’s nodig. de locaties van die API’s
worden ingesteld in de eigenschappen van het Flex
Builder project.
de ArcGIS API is verpakt in een SWC-bestand en kan
gedownload worden via: http://resources.esri.com/
arcgisserver/apis/flex/. de Flex API wordt automatisch
geïnstalleerd met de installatie van Flex Builder.
Een typisch Flex-project bevat een aantal folders. de
naam van het voorbeeldproject is BugelFlexViewer. de
folders bin-debug en bin-release bevatten gecompileer-
de code, respectievelijk voor debuggen en het deployen
naar een webserver. de src-folder bevat alle ActionScript
sourcecode en de MXML-definities voor de grafische
userinterface.
deployen
Bij het compileren en deployen van een Flex project
worden automatisch aan aantal bestanden in de release
folder gezet. Het SWF-bestand bevat de volledige appli-
catie inclusief alle resources die nodig zijn (bijvoorbeeld
afbeeldingen voor knoppen) tijdens de uitvoering. Alle
bestanden uit deze folder kunnen in een virtuele direc-
tory op de webserver worden gezet. Als een browser
het HTML-bestand benadert wordt vanuit dat bestand
de Flex-applicatie geladen. de Flex-applicatie wordt
door de Flash Player in de browser uitgevoerd.
onTwikkELEn
Locaties van de API’s voor het Flex Builder project.
Folderindeling van een
Flex-project.
Specifieke componenten in een Flex-project, die worden aan-
geroepen vanuit een MXML-bestand.
Gecompileerde Flex-applicatie.
8
sample Flex vieweR als staRtpunt
Een goed startpunt om aan de slag te gaan met de Flex
API is de Sample Flex Viewer. de sourcecode en bijbe-
horende instructies zijn te downloaden van het ArcGIS
Resource Center: http://resources.esri.com/arcgisserver/
apis/flex/. Hier is ook een groot aantal voorbeelden te
vinden, waardoor een beginnend Flex-ontwikkelaar
snel op weg wordt geholpen.
AuTEuR: Ben de Vries
E-MAIL: [email protected]
onTwikkELEn
Voorbeeld Flex-applicatie. Via knoppen kan de kaart worden gemanipuleerd en kunnen andere functies worden aangeroepen.
9
basemap mapseRviCes
In grote organisaties krijgen grote groepen raadple-
gers soms verschillende webapplicaties voorgeschoteld
voor diverse raadpleeg-toepassingen. Een makkelijke
gedachte zou kunnen zijn om voor iedere soort webap-
plicatie een apart MXd-bestand als basis te gebruiken.
Bij een wijziging van de basisdata zal iemand al deze
MXd-bestanden moeten controleren en de basisdata
aanpassen. Het is eenvoudiger om basisdata, zoals een
luchtfoto, als een aparte basemap service aan te maken.
deze kan met andere thema specifieke services worden
aangeboden in een webclient. Op deze manier zijn er bij
een wijziging in de basisdata maar een paar handeling-
en nodig om de nieuwe basisdata aan alle webclients te
kunnen serveren.
sChaalniveaus
Een goede doordachte aanpak van een efficiënte kaart-
opbouw is het toepassen van schaalniveaus. Geef elke
layer of grouplayer een relevant schaalniveau mee.
Lagen die niet opgevraagd worden kosten de server
en database geen rekenkracht om op te bouwen en
te serveren. Op deze manier is de performance van de
kaart beter.
CaChing
Een cache is in feite niets meer dan een directory met
voorgegenereerde images (tiles) die geserveerd worden
in plaats van de dynamische data. Een cache aanmaken
is alleen aan te bevelen voor data die niet snel wijzigt.
Het aanmaken van een cache kan namelijk erg veel tijd
en processorcapaciteit in beslag nemen.
mooie én snelle kaartenin ArcGIS - deel II
10
SERvER
Een gecachte snelle ondergrondkaart die opgebouwd is uit verschillende tiles.
in de vorige arcgis actueel editie zijn er goede werkwijzen en tools besproken om het kaartgebruik met arcgis
server te versnellen. daarnaast is er voorafgaand aan de gis Conferentie 2009 aan dit onderwerp een speciale precon-
ference workshop geweid. in dit artikel gaan we verder waar het vorige artikel gebleven is en blikken we kort terug
op een paar van de onderwerpen die in de preconference workshop behandeld zijn.
Bij het aanmaken van een cache zijn er een aantal
opties waar men rekening mee moet houden, zoals het
gewenste schaalniveau.
ArcGIS biedt de keuze uit bepaalde cache-schema’s,
zoals die van Google Maps en Bing Maps. daarnaast
kan ook zelf een cache-schema worden gemaakt.
Een mogelijke reden om het schema van Google Maps
of Bing Maps aan te houden is het gebruik van eigen
webservices in combinatie met webservices van Google
Maps en Bing Maps, een zogenaamde ‘mashup’.
Een andere optie bij het aanmaken van een cache is
de grootte van de tiles. Er zijn een tweetal standaard
groottes te kiezen (256x256 en 512x512 pixels), maar
uiteraard kan hier van afgeweken worden. Google
Maps en Bing Maps gebruiken tiles van 256x256 pixels,
omdat deze vrij kleine plaatjes snel via het web zijn op
te halen. Het genereren van een dergelijke cache duurt
echter wat langer. ESRI kiest voor de services via ArcGIS
Online voor een tile-grootte van 512x512 pixels. deze
tiles kosten weliswaar meer tijd om op te halen, maar er
hoeven minder nieuwe plaatjes te worden opgehaald
bij een kleine weergave verandering zoals het pannen.
Afhankelijk van de toepassing en voorkeuren bij de
betreffende service kan het bestandsformaat van de tiles
ingesteld worden. Kies bijvoorbeeld JPEG voor webservi-
ces met luchtfoto’s en kies voor PNG wanneer de webser-
vice met een transparantie wordt weergegeven.
Een laatste overweging die we zullen bespreken is het
al dan niet samenvoegen van lagen tot één tile-laag. In
het geval dat meerdere lagen worden samengevoegd
is er sprake van een fused-cache. Als voor verschillende
lagen aparte caches aangemaakt worden spreekt men
van een multi-layer-cache. Een fused-cache geeft een
relatief snel resultaat voor de client. Een nadeel is dat
de client geen individuele lagen meer aan en uit kan
zetten.
on-demand CaChing
Het aanmaken van een cache is een tijdrovend proces.
Een alternatief is het aanmaken van caches voor alleen
de populaire gebieden en de minder populaire gebie-
den instellen als ‘caching on-demand’. dit zal er voor
zorgen dat de eerste gebruiker die op een minder
populair gebied inzoomt (het gebied waar nog geen
tiles van zijn aangemaakt) daar ter plekke de cache van
aanmaakt. de performance zal voor de eerste bezoeker
hierdoor minder zijn, maar latere bezoekers krijgen de
zojuist aangemaakte tiles te zien.
Een aandachtspunt is dat het zoomen voor de gebruiker
beperkt is tot de schalen waarvoor tiles gegenereerd zijn.
Een gecachte mapservice kan nog steeds bevraagd
worden. Wanneer men een identify of een query uit-
voert op een service zal de cache-directory het plaatje
leveren. de query-request wordt door ArcGIS Server
opgepakt en richting de client uitgevoerd, zodat de
onderliggende attribuutwaarden getoond worden.
Meer weten? Kijk op www.esri.nl/opleidingen naar de
training “Beheer ArcGIS Server”, waarin optimalisatie en
de cache-mogelijkheden besproken worden.
AuTEuR: Bart Smit
E-MAIL: [email protected]
11
SERvER
mApGALLERy
de pRoRail windmolen potentiekaaRt
Het doel van deze kaartserie is het tonen van de mogelijkheden die GIS en
geo-informatie bieden voor een organisatie als ProRail. de doelgroep, ProRail
medewerkers die GIS of geo-informatie niet of nauwelijks kennen, wordt door
dit zeker voor ProRail uitdagend onderwerp flink uitgedaagd (“kunnen wij dit?”
en “ik wist niet dat wij ook iets met windmolens deden”). de kaartserie toont
een serie van vijf kaarten die in een logische volgorde staan. Samen met een
verklarende tekst wordt zo snel duidelijk hoe de uiteindelijke ProRail Windmo-
len Potentiekaart in vijf stappen tot stand is gekomen. deze ruimtelijke studie
heeft deel uitgemaakt van een rapport, zomer 2009 geschreven, waarin ProRail
wilde weten welke potentie ProRail heeft om op een duurzame en maatschap-
pelijk verantwoorde wijze bij te dragen aan meer mobiliteit voor minder (milieu)
kosten. deze ruimtelijke studie heeft naar schatting voor éénderde mensjaar aan
bureau- / veldwerk bespaard.
gebruikte software: ArcGIS 9.2 en Powerpoint.
auteur: Tjeerd Nijeholt, ProRail.
winnaar juryprijs 2009
12
mApGALLERy
13
kaaRtmateRiaal
Er zijn meerdere basiskaarten in de applicatie beschik-
baar, waaronder ArcGIS Online en Bing Maps services.
ArcGIS desktop gebruikers kunnen kosteloos van Bing
Maps in ArcGIS Explorer gebruik maken. Overige gebrui-
kers dienen hiervoor een abonnement af te sluiten.
uiteraard bestaat nog steeds de mogelijkheid om
‘eigen’ data toe te voegen. de applicatie kan meerde-
re data formaten inlezen; conversie is dan ook niet
nodig. Nieuw in deze versie is ondersteuning van ArcGIS
desktop layer files en packages (zoals geïntroduceerd in
ArcGIS desktop 9.3.1) en direct connect naar enterprise
geodatabases.
aanpasbaaRheid
Het is mogelijk om voorkeursinstellingen in ArcGIS
Explorer op te slaan, zodat de opstartende applicatie
direct gereed is om specifieke taken of processen uit te
voeren. deze instellingen kunnen eenvoudig opgesla-
gen worden met de Application Configuration Manager.
de functionaliteit van ArcGIS Explorer kan worden
uitgebreid door middel van zogenaamde Add-Ins en
Expansion Packs.
Expansion Packs zijn los van ArcGIS Explorer te downloa-
den en installeren. Op het moment van schrijven zijn de
volgende Expansion Packs als download beschikbaar:
• ArcGIS Explorer data Access – voor ondersteuning op
ArcSdE direct connect voor multi-user geodatabases.
DEskTop ArcGIS explorer 900
arcgis explorer is een gratis te downloaden applicatie, waarmee eenvoudig gis-data bekeken kan worden. hierdoor is
het mogelijk om gis-data met een breed publiek te delen. afgelopen zomer is er een nieuwe versie van arcgis explorer
beschikbaar gekomen: build 900. deze versie heeft een geheel vernieuwde userinterface en bevat veel nieuwe
functionaliteit.
Gecombineerde data in ArcGIS Explorer: een basiskaart van ArcGIS Online en geluidsbelasting van de provincie Noord-Brabant.
14
DEskTop
• ArcGIS Explorer Fonts – extra ESRI fonts voor gebruik
in ArcGIS Explorer. deze fonts kunnen worden
gebruikt bij het weergeven van ArcGIS layer files en
layer packages.
• ArcGIS Explorer Projection Engine – om extra projec-
ties en transformaties te kunnen gebruiken. Rijksdrie-
hoekstelsel is standaard opgenomen in ArcGIS Explorer;
hier hoeft dit Expansion Pack niet voor geïnstalleerd te
worden.
Add-Ins zijn te vinden op ArcGIS Online en kunnen direct
in ArcGIS Explorer geopend worden. Ook bestaat er de
mogelijkheid om zelf een Add-In te ontwikkelen met
behulp van de beschikbare ArcGIS Explorer Software
development Kit (SdK). de SdK is uitgebreid in functio-
naliteit en sluit beter aan bij Microsoft .NET.
In het volgende artikel van Marc Hoogerwerf wordt de
ontwikkeling van een Add-In beschreven.
installatie
Om de installatie-eisen te controleren kan een online
test worden uitgevoerd. dit gebeurt met behulp
van een browser plug-in van System Requirements
Lab. Na systeemanalyse wordt een rapport getoond
met de bevindingen per onderdeel. Er wordt onder-
scheid gemaakt tussen de minimale en de aanbevolen
systeemeisen.
ArcGIS Explorer kan gedownload worden in de volgende
talen: Engels, duits, Frans, Spaans, Japans en Chinees.
Overigens kan na installatie van één van deze talen
altijd nog gewisseld worden naar een andere taal.
pRobeeR aRCgis exploReR 900 ZelF uit
download de software (en eventuele Expansion Packs)
van: http://resources.esri.com/arcgisexplorer/900/index.
cfm?fa=download.
Vind data, services en Add-Ins op ArcGIS Online:
http://www.arcgisonline.com.
AuTEuR: Jessica Jansen
E-MAIL: [email protected]
Een op ArcGIS Online verkregen Add-In: FindWeatherStation.eaz.
Een voorbeeld van resultaten van de systeemanalyse.
15
ontwikkelplezier met de ArcGIS explorer 900 SDK
Plezier, kracht en eenvoud zijn de kernwoorden voor
de ArcGIS Explorer 900 Software developer Kit. de SdK
brengt het plezier van het ontwikkelen met Avenue
terug op de desktop in ArcGIS Explorer.
wat is de aRCgis exploReR sdk?
de ArcGIS Explorer SdK is een .NET bibliotheek van
100 componenten waarmee extra functies aan ArcGIS
Explorer toegevoegd kunnen worden. deze componen-
ten zijn verdeeld over 6 bibliotheken: ArcGIS Explorer,
ArcGIS Explorer.Application, ArcGIS Explorer.data,
ArcGIS Explorer.Mapping, ArcGIS Explorer.Geometry en
ArcGIS Explorer.Threading. de ArcGIS Explorer biblio-
theek bestaat uit veel grotere componenten dan de
ArcObjects bibliotheek. Zo is met relatief weinig code
snel resultaat te bereiken. daarnaast bestaat de SdK
uit een verzameling code-snippets waarmee u vaak
gebruikte stukjes code snel in de ontwikkelomgeving
kunt plakken.
vooR u begint
Wat heeft u nodig om te ontwikkelen met de ArcGIS
Explorer SdK? Om te beginnen natuurlijk ArcGIS Explorer
zelf, een gratis download op de website van ESRI.
download dan de ArcGIS Explorer SdK. Voor het gebruik
van de SdK is ook een ontwikkelomgeving van Micro-
soft vereist. de SdK is te gebruiken in Visual Studio 2008
Standard Edition en Professional Edition, maar ook in de
gratis versies Visual Basic Express en Visual C# Express.
aan de slag
Laten we eens zien waarin plezier, kracht en eenvoud
terug te vinden zijn aan de hand van een niet triviaal
voorbeeld. Stel dat u een terreinbeheerder bent op
een industrieterrein. In het verleden hebben inciden-
ten regelmatig geleid tot bodemverontreiniging. Bij
de voorbereiding van graafwerkzaamheden wilt u
graag weten of op de locatie van de te graven sleuf ook
bodemverontreiniging is aangetroffen. Zo ja, in welke
mate en met welke stoffen? In een geodatabase zijn
alle gegevens over uitgevoerde bodemonderzoeken
opgeslagen.
Een featureclass Borehole is via een relationshipclass
BoreholeFilter gekoppeld aan een stand-alone tabel
Filter, die op zijn beurt weer via een relationshipclass
FilterMeasurement is gekoppeld aan een stand-alone
tabel Measurement. de namen van de stoffen zijn
opgeslagen in een coded value domain. Of in gewoon
Nederlands: een boring heeft meerdere filters en voor
ieder filter zijn analyseresultaten voor meerdere stoffen
opgeslagen. de namen van de stoffen zijn opgeslagen
in een opzoeklijstje.
Een nieuwe knop genaamd Trench (sleuf) laat een
gebruiker een lijn op het scherm tekenen. Op basis
van deze lijn en een vastgestelde breedte construeert
de code een sleuf (polygoon). Vervolgens worden alle
boorpunten geselecteerd die binnen het graafgebied
van de sleuf liggen.
16
tijdens de gis Conferentie 2009 is de arcgis explorer add-in “trench”gedemonstreerd. marc hoogerwerf heeft, als
leading consultant geosolutions bij Royal haskoning, deze add-in ontwikkeld. in dit artikel legt hij uit hoe een derge-
lijke add-in ontwikkeld kan worden.
onTwikkELEn
Het gebruikte geodatabase schema.
Het codefragment hieronder laat vervolgens zien hoe
je met een paar regels code door deze 1:N relaties in de
geodatabase kan navigeren om de analyseresultaten op
te halen.
FunCtionaliteit delen met andeRen
Het is heel gemakkelijk om de nieuwe functionaliteit
te delen met anderen. Als alle code succesvol compi-
leert, wordt een .eaz aangemaakt (in dit geval Trench.
eaz). Het EAZ-bestand kunt u op een centrale plek op
het netwerk zetten, per e-mail naar gebruikers sturen
of uploaden naar ArcGIS online. Een gebruiker kan het
EAZ-bestand vervolgens toevoegen aan ArcGIS Explorer
via de knop ‘Open in ArcGIS’.
Het ArcGIS Resource Center biedt een groeiend aantal
code voorbeelden, presentaties en een blog over het
ontwikkelen met de ArcGIS Explorer SdK.
pleZieR, kRaCht en eenvoud
dat is de conclusie na een korte tijd van experimenteren
met de ArcGIS Explorer SdK. de code uit het voorbeeld
heeft een halve dag werk gekost voor iemand die niet
dagelijks ontwikkelt met C#. de bibliotheek is goed
doordacht en eenvoudig van opzet. de componenten
zijn krachtig en met enkele regels code is veel te berei-
ken. de eenvoudige opzet en de krachtige componen-
ten brengen daarmee ook het plezier van het ontwik-
kelen met Avenue terug op de desktop. Nu hopen dat
ook de ArcObjects bibliotheek zich in deze richting zal
ontwikkelen.
AuTEuR: Marc Hoogerwerf
E-MAIL: [email protected]
17
onTwikkELEn
Codefragment voor het ophalen van de analyseresultaten
De Trench Add-In kan gevonden worden op ArcGIS Online.
De Trench Add-In in ArcGIS Explorer 900.
Zowel de Add-In, als de broncode (inclusief geoda-
tabase) kan gedownload worden van het Neder-
landse Resource Center: http://resources.esri.nl/
contentcode/p_arcgisexplorer.php
DEskTop
het maken van een mooie kaart kan erg veel tijd
kosten. het goed plaatsen van teksten is daar een
groot onderdeel van. maplex maakt de tekstplaat-
sing makkelijker. de voorbeelden in dit artikel zijn
voortgekomen uit vragen en wensen van klanten bij
esRi nederland support en opleidingen.
Maplex is een extensie voor ArcMap, die meer
controle geeft over de positie van teksten in de
kaart. Het biedt veel mogelijkheden over hoe de
labels worden geplaatst in relatie met de objec-
ten en andere labels. Hierdoor is de noodzaak voor
veel handmatige aanpassingen een stuk kleiner en
neemt de kaartkwaliteit toe. Het plaatst de labels
snel en zonder overlap duidelijk op de kaart, wat tijd
en geld bespaart.
Bovenop de standaard label-functionaliteit biedt
Maplex een aantal standaard voorgedefinieerde
label-opties. Er bestaan specifieke opties voor
bijvoorbeeld het plaatsen van labels langs wegen,
watergangen en hoogtelijnen. Ook zijn er label-
opties voor percelen.
Een veelgebruikte functie bij tekstplaatsing langs
wegen is dat er eenvoudig kan worden ingesteld dat
het label bijvoorbeeld om de 50 meter moet worden
herhaald. de teksten worden ongeacht de lijnlengte
van de onderliggende geometrie herhaald.
Een tweede optie voor tekstplaatsing langs lijnseg-
menten is dat teksten uitgespreid kunnen worden
weergegeven.
Wanneer het lijnsegment te kort is om het label
erop te plaatsen of wanneer de kaart visueel te druk
wordt, kan de stack-functie meer rust in de kaart
creëren. Er worden geen labels verwijderd, maar de
labels worden zo mogelijk onder elkaar geplaatst.
Geautomatiseerdetekstplaatsing met maplex
Het spreiden van een tekst (spread characters).
Mogelijkheden voor labelpositie.
In dit voorbeeld worden labels automatisch om de 50 meter
geplaatst.
18
de gebruiker stelt in of het ‘stacken’ van labels al
dan niet geforceerd wordt voor alle labels of dat dit
gedaan wordt als optie indien het qua ruimtegebrek
beter uitkomt.
Een andere mogelijke toepassing bij een te volle
kaart is het gebruik van het afkortingenwoorden-
boek. Wanneer men een lijst maakt van woorden
die mogen worden afgekort dan kan Maplex hier
gebruik van maken.
Een veel gebruikte optie bij puntdata is het laten
roteren van het label op basis van een attribuut-
waarde.
Wanneer de labels omgezet worden naar annota-
ties is Maplex niet meer nodig om annotaties te
tonen in ArcMap. Op deze manier zijn met Maplex
opgemaakte kaarten makkelijk uit te wisselen.
Maplex wordt als extensie standaard meegele-
verd met een ArcInfo licentie en is los als extensie
verkrijgbaar voor gebruikers met een ArcView of
ArcEditor licentie.
AuTEuR: Bart Smit
E-MAIL: [email protected]
DEskTop
nn
nn
nn
nn
nn
nn
nn
nn
nn
nn
nn
nn
Oude
Hoven
Sparta
Vlietlaan
Esdoornstraat
Lijsterbeslaan
Oude Hoven
Ora
kella
antje
Lijsterbeslaan
Oude Hoven Oude Hoven
Lijsterbeslaan
Dokter
Zwaanstraat
Dokter
Biegelstraat
Vlie
tlaan
Het ‘stacken’ van labels.
Straatnamen kunnen automatisch worden afgekort.
Het afkortingenwoordenboek.
19
aChteRgRond
Het landschap van de Rijn-Maas-delta is voornamelijk
gevormd door rivieren tijdens het Holoceen (11.700
jaar geleden tot heden). deze periode kenmerkt zich
door de vele avulsies: plotselinge rivierverleggingen
waarbij een nieuwe loop van de rivier ontstaat. door
opeenvolgende avulsies vertoont de ondergrond van de
Rijn-Maas-delta een ingewikkeld patroon van zandige,
opgevulde geulen omgeven door klei en veen.
Vandaag de dag zijn oude rivierbeddingen nog zicht-
baar in het landschap. Een verschil in compactie tussen
zand, klei en veen leidt tot hoogteverschillen aan het
oppervlak. Verzakkingen veroorzaakt door dit proces
kunnen leiden tot schade aan infrastructuur. Zo kan op
plekken waar dijken kruisen met zanderige geulen kwel
optreden. Kwel is grondwater dat onder druk aan het
oppervlak komt en in uiterste gevallen kan leiden tot
een dijkbreuk. Voor het aanleggen en onderhouden
van de infrastructuur is het daarom van belang dat de
locatie van oude rivierbeddingen bekend is.
Hoogteverschillen, die zijn ontstaan door verschil-
len in compactie, zijn ook duidelijk waar te nemen in
digitale hoogtemodellen zoals het Actueel Hoogtebe-
stand Nederland (AHN en AHN-2). deze modellen zijn
ingemeten door middel van laser-altimetrie, waarmee de
hoogtes van punten tot een paar centimeter nauwkeu-
rig bepaald worden. Tot nu toe worden de locaties van
oude rivierbeddingen voornamelijk bepaald met behulp
van grondboringen; een tijdrovende en intensieve
methode. uitgangspunt van dit onderzoek is de vraag
of er automatisch een kaart met oude rivierbeddingen
kan worden afgeleid uit hoogtedata.
Automatisch detecteren van oude rivierbeddingen in ArcGIStoEpAssinG
in het kader van zijn afstuderen heeft boudewijn possel, student geomatics aan de technische universiteit delft,
onderzoek gedaan naar het automatisch detecteren van oude rivierbeddingen op basis van ahn-data. de implemen-
tatie van zijn detectiemethode is in arcgis met python gemaakt. in dit artikel licht hij de achtergrond en resultaten
van zijn onderzoek toe.
Verzakkingen door verschillen in compactie van zand, veen en
klei kunnen schade aan de infrastructuur veroorzaken.
AHN-2-data van een deel van de Alblasserwaard.
20
methode
Als basisdata is de rastervariant van de AHN-2 hoogte-
data gebruikt, met een resolutie van 0,5 bij 0,5 m. de
data is eerst gefilterd om bijvoorbeeld wegen, huizen
en sloten te verwijderen. Hiervoor zijn twee metho-
den gebruikt: een overlay van GBKN-vlakken en een
filter op basis van terreineigenschappen (kijkend naar
variabiliteit in de hoogte en puntdichtheid). de gefil-
terde AHN-data bevat voornamelijk weilanden en open
gebieden.
Om automatisch oude rivierbeddingen te kunnen
detecteren zijn algoritmes ontwikkeld die gebaseerd
zijn op beeldverwerking en statistiek. door een aantal
afgeleide producten te berekenen kan meer informatie
gebruikt worden bij het detectieproces. de gebruikte
afgeleide producten zijn:
- Helling van het hoogtemodel;
- Convexiteit, een maat voor de bolheid of holheid van
een oppervlak;
- Topographic Position Index (TPI), een maat voor de
hoogte ten opzichte van de omgeving;
- Gemiddelde TPI over een gebied.
deze producten zijn samengevoegd tot kleurencompo-
sieten. Hierop kunnen verschillende classificatietechnie-
ken ingezet worden. In dit onderzoek is gekozen voor
een Maximum Likelihood-classificatie. door middel
van ‘trainingsgebieden’ (referentiegebieden voor een
bepaalde klasse) kunnen eigenschappen van verschil-
lende klassen bepaald worden. deze eigenschappen
worden gebruikt door de classificatiemethode om te
bepalen in wat voor klasse een bepaald punt valt.
implementatie in aRCgis
ArcGIS biedt handige tools voor databeheer, visualisatie
en het uitvoeren van bovengenoemde ruimtelijke analy-
ses. Gezien de grote hoeveelheden data (273 blokken
van 2500 bij 2000 pixels) zijn de verschillende geopro-
cessingtaken geautomatiseerd. Hiervoor is een Toolbox
in ArcGIS gecreëerd.
toEpAssinG
Een van de afgeleide producten van de AHN-data: de helling
van de topografie.
De Channel Detection Toolbox.
21
de implementatie van de algoritmes binnen ArcGIS is
uitgevoerd met Python (zie ArcGIS Actueel Nr.2, pagina
8). daarbij zijn een aantal extra packages voor Python
gebruikt om voldoende mogelijkheden te hebben om
de algoritmes te implementeren. deze packages zijn:
- Geospatial data Abstraction Library (GdAL) om
geografische data te kunnen inlezen, verwerken en
opslaan.
- Numpy om wiskundige berekeningen uit te voeren
onder Python. dit zijn voornamelijk matrix-bewerkin-
gen met behulp van lineaire algebra.
- PyWin32 om Python toegang te geven tot veel van de
Windows Application Programming Interfaces (API’s).
Voor sommige algoritmes is afgeweken van de standaard
routines van ArcGIS. Om bijvoorbeeld de helling uit te
rekenen van een groot gebied is gekozen om dit te doen
op basis van een kleinste kwadraten oplossing.
Een uitdaging was het uitvoeren van lokale opera-
ties op een enkel blok van de dataset. dit resulteerde
in problemen bij de randen, omdat er geen data van
het aangrenzende blok werd meegenomen. Er is een
methode ontwikkeld in Python om data van aangren-
zende blokken te importeren op basis van de topologie
van de blokken.
Resultaten en validatie
Het product van het classificatieproces is een kaart van
het gebied met daarin aangegeven waar zich mogelijk
oude rivierbeddingen bevinden. Om tot het uiteinde-
lijke product te komen is filtering toegepast, zijn lege
pixels opgevuld met behulp van interpolatie en is het
geheel geconverteerd naar vectorformaat.
Om te bepalen of het resultaat ook in de praktijk klopt,
is validatie uitgevoerd met behulp van externe datasets.
de kaart is vergeleken met de geologische-geomorfo-
logische kaart (Berendsen & Stouthamer 2001) van de
universiteit van utrecht. deze is samengesteld door
middel van grondboringen, archeologische vondsten
en C14-datering. Er is een overeenkomst van 87%, maar
er zijn ook grote verschillen gevonden. Niet alleen de
locatie van sommige oude rivierbeddingen is anders;
ook zijn er nieuwe rivierbeddingen ontdekt. Verder
blijkt dat alleen voormalige rivierbeddingen detecteer-
baar zijn met een leeftijd tussen de 1700 jaar en de 4620
jaar oud.
Voor verdere validatie is gebruik gemaakt van 2680
ondiepe boringen van het dINOLoket. Het dINOLoket
is de centrale toegangspoort tot data en Informatie
van de Nederlandse Ondergrond (dINO). Hieruit blijkt
dat de gedetecteerde oude rivierbeddingen een diepte
hebben tussen de 3 en 12 meter. Ook hier zijn aanzien-
lijke verschillen tussen de datasets aangetroffen.
toEpAssinG
Resultaat van het classificatieproces. In het blauw-paarse
gebied is een oude rivierbedding gedetecteerd.
22
toEpAssinG
Kortom: de beschreven methode is inzetbaar als
hulpmiddel voor het detecteren van oude rivierbeddin-
gen binnen een bepaalde periode en diepte. Het blijft
wel van belang dat er in het veld validatie word verricht,
omdat het resultaat niet altijd eenduidig is.
visualisatie
Voor visualisatie van het project is de Sample Flex
Viewer gebruikt (zie ‘ArcGIS actueel’ Nr.1, pagina 14).
de verschillende datasets en de resultaten zijn als
mapservice online gezet en kunnen in de aangepaste
Flex Viewer direct online bekeken worden. dit kan op:
http://www.possel.nl/
Het verslag en de toolbox zijn op deze website te
vinden: http://enterprise.lr.tudelft.nl/~lindenbergh/
education/#M:boudewijn.
AuTEuRS: Boudewijn Possel,
Roderik Lindenbergh,
Joep Storms
E-MAIL: [email protected],
Visualisatie van de onderzoeksresultaten met de Sample Flex Viewer.
23
nieuw in aRCgis 9.4
Bij de ontwikkeling van ArcGIS 9.4 zijn
de belangrijkste uitgangspunten: nieuwe
technologie, innovatie, gebruiksgemak en
de input van gebruikers. dit vertaalt zich
bijvoorbeeld naar nieuwe functies zoals het
kunnen maken van Map Books, de integra-
tie van ArcCatalog binnen ArcMap en het
kunnen muteren van data in 3d (in ArcScene
en ArcGlobe).
de meest belangrijke vernieuwingen in
ArcGIS 9.4 zetten we voor u op een rij.
aRCgis desktop
- ondergronden zeer snel kunnen tonen in
ArcGIS desktop via Basemap layers;
- een dynamische Table of Contents;
- de integratie van ArcCatalog binnen
ArcMap;
- nieuwe muteer-mogelijkheden in 2d en 3d
verhogen het gebruiksgemak; daarnaast
zijn nu ook 3d analyses mogelijk.
- nieuwe mogelijkheden voor het delen van
informatie: Layer en Map Packages;
- een nieuwe wizard voor het maken van
rapporten;
- directe toegang tot uw database via Query
Layers;
- het snel vinden van data, mapdocumenten
en tools via de nieuwe zoek-interface;
- functionaliteit voor het maken van Map
Books en de mogelijkheid om PdF-bestan-
den van meerdere pagina’s te maken;
- ArcGIS is ‘time-aware’;
- volledige integratie van Python in ArcGIS
desktop;
- het kunnen uitchecken van licenties uit de
centrale License Manager;
- meer mogelijkheden bij het gebruik van
rasterdata.
aRCgis seRveR
- editing templates voor de JavaScript, Flex
en Silverlight API’s voor ArcGIS Server op
basis van de nieuwe Feature Service;
- verbeterde functionaliteit voor het aanma-
ken en beheren van mapcaches;
- ArcGIS Maps voor de iPhone;
verwacht: ArcGIS 9.4
in juli 2009 werd tijdens de international user Conference gesproken over de aankomende release
van arcgis 9.4. het bètaprogramma is in oktober van start gegaan en één ding is duidelijk: arcgis
9.4 is de grootste release van het arcgis-platform van de afgelopen jaren. dit is terug te zien in
de beschikbare functionaliteit en de interface. het werken met arcgis 9.4 biedt namelijk een
compleet nieuwe ‘user experience’. gebruikers moeten eenvoudiger en sneller hun standaard
werkzaamheden kunnen uitvoeren. mede daarom is bijvoorbeeld de tekenfunctionaliteit van
arcgis sterk verbeterd. wat kunt u als gebruiker verwachten van deze release en wat onder-
scheidt dit bètaprogramma van de voorgaande releases?
pLATfoRm
De vernieuwde ‘Editing Experience’ in ArcGIS 9.4.
24
- ondersteuning van domeinen, gerelateerde tabellen
en stand-alone tabellen in ArcGIS Server;
aRCgis mobile
- nieuwe ArcGIS Mobile-applicatie voor zowel
Windows Mobile (PdA’s) als Windows (Tablet PC’s);
- nieuw ArcGIS Mobile Project Center voor het beheer
van mobiele projecten.
Bovenstaande lijst is zeker niet compleet. In de komen-
de edities van de ArcGIS Actueel zullen we steeds meer
informatie geven over ArcGIS 9.4.
ResouRCe CenteR en suppoRt site
ArcGIS 9.4 heeft niet alleen nieuwe mogelijkheden en
functies, maar ook de software distributie, de installa-
tie en de documentatie zullen flink veranderen. Met de
komst van ArcGIS 9.4 worden het Resource Center en
de Support Site samengevoegd in één nieuw portaal.
het bètapRogRamma van aRCgis 9.4
Wereldwijd nemen ruim 1.600 organisaties deel aan het
bètaprogramma. Naar verwachting zullen meer dan
5.000 gebruikers actief de software gebruiken geduren-
de deze periode. Zij hebben toegang tot de ArcGIS 9.4
producten. Het bijzondere aan dit bètaprogramma is
dat Nederlandse deelnemers voor hun vragen terecht
kunnen bij de support afdeling van ESRI Nederland.
Bent u benieuwd wanneer u kunt beschikken over
ArcGIS 9.4? de definitieve release van ArcGIS 9.4
staat gepland voor de ESRI International user Confe-
rence 2010 in San diego. Houdt u in de tussentijd
vooral het Nederlandse Resource Center in de gaten:
http://resources.esri.nl.
AuTEuRS: Ernst Eijkelenboom en Joris Bak
E-MAIL: [email protected] en [email protected]
pLATfoRm
Een voorbeeld van 3D analyse in ArcScene.
Automatische hillshading op basis van AHN-data.
Het nieuwe Mobile Project Center.
25