A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü

8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü

http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 1/50

ff

ATATORK ONivER§i-TE§X

ILA IYAT FAKOLTESI'DERGISt

SAYI: 13

- ERZURUM 1997



Yrd, Dcl~.Dr.JWRafet OSHAN

Bu cahsmarmz Dinler Tarihi Ltter at.uru denemesi

mahiyetindedir. Cunku boyle btr calisma tek kismm kolayca altmdan

kalkamayacagi olcude gents kapsamh olup, uzun zamana thttyac

gostermektedtr. Ancak Dtnler Tarihi sahasinda uzrnanlasrms olan

klstlertn olusturacagi bir kornite tarafindan yapilacak olan bit"cahsma

gercek anlamda Dinler Tariht Literaturunu ihUva edebflnvBoyleltkle

zaman tasarrufu da saglanrrns olarak, okuyucuya hem daha

muhtevah ve seviyelt, hem de daha faydah btlgller rulastmlabtltr.

Temennimiz en kisa zamanda banda oldugu gibi i.ilkemlzde de bu gibi

komisyon calismalarma baslarnlarak bu sahadaki boslugun

doldurulmasidir.

Biz bu cahsmayi, Oecmtsm Dinlert ve Yasayan Dinier olmak

uzere iki bolumde ele almayi uygun bulduk, ilk bolumde gecmtsm

dinleri fie ilgfii literaturler, tkmct bolumde ise yasayan dinlerle ilgili

literaturler lslenecekttr. Ancak ozelllkle ilk bolumde gecmtsm butun

dinleri ele almmayip, sadece onemlt olarak gordii!~iimiiz bazr dtnlere

yer verflecektir.



I.~)LtiM

A.EskiMw:r

DiniAntik Mrsir dlni liakkmda yazilrms cok eser vardir. Nitekim bu

eserlerin onemlilirtnden bazilan asagida incelenecektir.

Misrr dtnmt cok tyt btr sekilde tarutan ve tlmt seviyesi yuksek

olan bir eser Adolf Erman'in, Aegypten und Aegyptischen Leben 1m

Altertum (TtibinJ~en, Vedag VOrl J.e.B. Mohr,1923) adh kttabidrr.

Yirmiiki bolumden olusan bu eserde Misrr dini ve tartht uzertnde

oldukca gents bllgtler bulunmaktadir.

Jan Bergman'm Ich bin Isis [Upsala,l968) adli Almanca yazilrms

kitabmda, Misir'm onemlt tann ve tarmcalari tarutilrnaktadrr. Misir'in

milli ilahi Izts'den gents bir sekilde bahsedtlmest ve Izts-Oztrts

yazmalannm orijinal parcalarmm blr kismma yer vertlmesi hasebtyle

bu kitap zikre deger eserler arasmda kabul edilmektedir.

Alman Dtnler Tarthcilertnden olan Prof. Dr. Helmuth von

Glasenapp'm, Die Nichtchdstliehen Religion,en (Frankfurt, Fischer

Buherie, 1957) adli esertnde Misrr dint hakkmda onemli bilgiler

verilmektedir.

Bir diger Alman Dinler Terthcist Friedrich Heiler'in Die

Religionen der Menschheit 4. Aufllage von Kurt Goldammer, (

Stuttgart, PhilippI Reclam jun., lL982)adli esertnln 103-116. sayfalan

Misir dinine yer vennektedir. Bu yazi Prof. Dr. Gunter Lanczkowski

tarafmdan kaleme almnustir. Burada eskl MlS1T dint hakkmda faydah

bilgiler verilmektedir.

Prof. Dr. Gunter Lanczkowski'nin Geschichte der ReUgionen

(Hamburg.Ftscher Tasche:nbuch Vedag. 19'77) adiyla genel Dinler

Tarthl olarak kaleme almrms olan bu esermde de Mrsrr dint hakkmda

seviyeli bilgiler bulunrnaktadir.



The Cambridge AncieIllt History, VolilUllilen. Part I, The MldleEast and The Aegean Religion. C. lLSOQ-1330 B.C., Part II, C. 1330-

1000 B.c., At The University Press, Cambrldge, 1973 adh 12 eiltlik tanh

kltabmm ilk iki cildi de dtnlerden bahsetmektedtr. Btrtnct kisimda

bazi dinlerin yarusrra MIsIr dmtne de yer vertlmektedlr.

Me~hur biltrn adami Prof. Dr. Gustav Mehsching'in Algemeine

Religionsgeschlchte (Heidelberg. QueUe uncfMeyeJr GmbH,I949) adh

eserinde Misir'm eski dini hakkmda bilgiler verilmektedtr.

Eberhard Otto'nun Die Relllgion der Alten Agypter (Lelden,E.J.

Brill, 1964) adh kucuk hactmlt eseri de eskt Misirhlarm dini hakkmda

genel hatlanyla bflgt vermesl hasebiyle zikre deger kabul edilrhektedir.

Ulkernizde yazilrms olan bazi Dinler Tartnl kltaplarmda da eskl

Misrr dini hakkmda bilgtler bulmak mumkundur. Orner Riza

Dogrul'un YeryUziindc~kl DinlelI' Tlilrinl, 3. baski, (istanbul,Ceyllan

YaYlnlan MatbaaSl •ll963) adh esermm 36-56. sayfalan eski Misir

dinine aynlrmstir. Burada, hayvanlara Ibadet, Ilah ve kahlnler, Ilah

birligi gibi konulara yer verilmektedir.

Prof. Dr. H.G. Yurdaydm ve Doc. Dr. Mehmet nag'mmnter

TariM (Ankara, GUndUz Matbll.aSl, 1971B) adh eserinin 59-71.

sayfalannda eski Misir dini hakkmda bilgi vardir.

Doc. Dr. Ekrern Sarikcioglu'nun Ba,langl~rtan, Giiniiinuze

Dinler Tarlhi (istanbul. Bayrak Yaymclhk-ll\4atbaaCllIlk KoU,~tl., 1983)adh esertnde de eski MISlf Dlnl Llteraturu . Kamat tasavvurlari .

ilahlar ve ustun kuvvetler . Firavun ve Rahlpler hakkmda kiyrnetlt

bilgilerverilmektedir.

Bu dtnle ilgili onemlt sayilabtlecek bir makale de Dr. F. Kmal

tarafmdan yazrlmistir. MllSU':m Amerna Cagmda Onasya

Miinasebetleri • Cnt n,SaY! 1 (Anlr.ua Unlversitesi. nu Tarih ColrafyaFakilltesi Dergisi,l943). 99-106.



~164

Samuel A.B. Mercer'in The Religion of ~lncient Egypt (London.

Luzac, 1949) adh eserl de Ikl bolumden olusmaktadir, llkbolumde

tannlann tamtimma. Ilahlarm arastmlmasma yer vertrken, tkmct

bolumde ise Inanclarm ve prattklerln farkb duzeylerlne yer

vermektedir.

Misrr dinlnl lngtltzce olarak ele alan eserlerden biri deRudolf

Anthes'In Mythology of Ancient Egypt in Samuel N. Kramer, ed.

Mythologies oftbe Ancient Word (Gmden City. Doubleday. 1961) adh

esendtr.

B. Eski Y1.manve Rorna Dini

Batida ozellikle Eski Yunan ve Roma dini hakkmda pek cok eser

yazilmis oldugu muhakkaktir. Biz bunlardan onemli gordugumuz bir

kacmi vermekle yettnecegtz,

Bahda. klasiklert veya di~(erlerini okuyanlar icm Herbert J.

Rose'un Yunan ve Roma Dlntne Girts'Iertntn okunrnasr batili Him

cevrelertnce yuksek oranda tstenmektedir. Bu eserlerde Rose. konu ve

maddelermi Ilert sevtyedekt ogrenciler icm secmtsttr. AkICl btr dillekaleme almrrns olan bu eserlert :Ancient Greek Religion (London.

Hutchinson's University Library. 1946) ve Ancient Roma Religion

(London. Hutchinson's University Ubrary. 1948) lsimleriyle ikioFiJinal

kitap halinde yayirrlanmistrr. Rose. gecmtstekt tarihi geltsmentn

onernlt konularmda soz sahibidir ve o. sonralan eski dtnln

kalmulanyla da ilgtlenmtsttr. Rose, Yunan ve Roma kultur tabiatlan

arasmdakt ve sonrakt antik blr kultur seklmln birbirlerine olantesirini yansrtan alti sayfahk btr onsozle tamarm . oncekl iki eserin

hacminden daha fazla olan Religion in Grece and Rome (New York.

Harper Broiliers,i959) bashg; alunda-yeruden yaymlanrrustir.

Herman Bengtson'un Introduction to Anc~ientHistory (Berkeley,

Univ. of California Press,1970) adh el kitabi zikre degerdtr. Bu kitap



36!5

Ingtltzce'ye tercurne edilrneden once ogreneiler Ictn bir el kitabi

seklmde bir kac defa Almanca olarak basilnusur.

Hanedanlar, tariihler ve baslica polittk olaylar tcm uygun btr

kaynak, Willian Langer 'inAn Encydopedia o!fWorlll History, 5th. ed.

(Boston, Houghton MHDin.1972) adh esertdir.

Klasik cahsmalar ictn en gents anstklopedt ise Georg;

Wissowa'nm PaulYI!> R«!al-En.1cyclol,adle del' klasslscb.en

Altertumswissenschaft. 34 vols. (Stuttgart. ,J.B.Metzlerscher Alfred

Druckenmiiller, 1894-1972) esendtr,

Antik Misrr diniyle ilgili olarak yapilan Bibliyografik bir cahsma

ise, J(ohn) A. Nairn'in Olasteal Hand Lilst, 3rd ed, (Oxford, B.H.

Blackwell,1953) adh esendtr.

Bunlann dismda Yunan diniyle ilgili olrak yapilrms olan en

ciddt sahsmalardan btrtst Marlin P. Ntlson'un Geschichte del'

Griechlschen Religion, 2 vols, (Miinchen, C.H. Beck'sehe

Verlagsbuchhandlung, 1974) adh eserldlr, lkt ctltltk bu esertn ilk

bolumunde Yunan dmtnin temelleri incelenirken, ikinei bolumde

tarih oncesl donern ele almmaktadir. O~uncu bolumde tarih oncest

donern incelenmektedir. Dorduncu bolumde de arkaik donem

mcelenrnektedtr. Son bolurnde ise yuksek klastk donem ele

almmaktadir. lktncl ctldi tse tki ana bolumden olusmaktadir. 11k

bolumde Helenlstik donem Incelenrnektedtr. Burada: Helenik dunyasi,

eski Yunan sehtrlermm dint ele almirken. Ikincl bolumde ise Roma

donemt, Yunan ve Roma dunyasi . Yunan kultu, Inane, senkrettzm

gtbt ana konular ele ahnmaktadir. Sevlyelt ve kapsamh olan bu eser

ozellikle Yunan ve Roma dtnleri lcm basvurulacak temel btr kaynak

gorunumundedtr.

Roma diniyle ilgili onernlt bir eser de Kurt Latte tarafmdan ele

almrmstir. R6mische RellgionsgeS4c:hichte, 2. Aufla,ge, (Miinchen, C.B.



:366

Beck'sche Verlagsbuchhandlun.g. 1967.) Ondort bolumluk bu eser

Roma dinin butun yonlerlyle ele allmaktadrr. Roma diniyle tngtlenecek

olanlann bu kitaptan cok faydalanacagi muhakkaktrr.

Mitolojik tarzda kaleme almrms olan eserlerden biri de

Alexander S. Murray'in Manuel I[)f Mytholoj!D' (New York, Tudor

Publisching Company,1954) adli kitabidir ..'Bu kitapta diger bazi

dmlertn yarnsira Yunan ve Roma rnltolojtlert de ele ahnmaktadrr,

Bunlann dismda gene! ollarak. yazrlrms alan Dinler Tarihi

eserlertnm bazilarmda Yunan ve Roma dinlerinin de ele almdigr

gorulmektedir. Bu eserlerde bu dinler hakkmda 6nemli bilgiler

bulundugu aslkardrr. Bunlardan bazilarrrn $U sekilde siralamak

mumkundur: Prof. Dr. Frtedrtch Heiler. Die Religionen Der

Menschheit adli mezkur eserinin 283--302. sayfalan K. Goldamer

tarafmdan ele almarak Yunan dint ()zlu bir sekllde tncelenmlstlr.

Fazla detaylt olmamakla btrllkte okuyucuya faydah olabtlecegt

kanaatindeyiz. Yine bu eserin 309-326. sayfalari ayrn yazar

tarafmdan kaleme ahnmisur. Bu dinler hakkmda vertlen bilgiler

tatmtnkardir.

Prof. Dr. Gunter Laczkowskl'ntn, Geschtchte der Religionen adhkltabmda da Yunan ve Roma din! hakkmda bilgiler bulunmaktadir,

Felicien Challaye'nin Dfnler Tarfh! adh eserinin 150-168.

sayfalarmda Yunan ve Roma diniyle ilglllionemli bilgiler verilmektedir.

YineThe Ca.mbridge Ancient History, VoUn, Part I, The Middle

Ea.st and The Aegean Religiolnl, C"1800-1330 B.C., Third Ed.

(Cambridge, Atk The Univ. Press, 1973) adh 12 ciltlik eserin ilk cildinin

birinci kismmda Yunan dininden detayh bir sekilde bahsedilmektedir.

Turkce olarak yazilnus olan Dlnler Tartht kitaplanndan Prof.Dr.

H.G. Yurdaydm ve M. Dag'm Dinler 'I'artht'nm 72-87. sayfalan

Yunan, 88-93. sayfalan da Roma dmlne aynlrrustir.



367

Bu konuyla ilgili makaleler de sunlardrr: Zafer Tashoglu,

"Diyanisos Dirt vi Tragedlia" i.U.E.F,:O., No 9,F'elsefe: Arkivi (Vn-IX),

(Temmuz-Eyliil) : Prof.Dr, Mehmet Karasan, ''YunUI. DUlliinceslnde

Din llmi Denemelerl" A.1lJ.i.F.D.Say:a4: Azra Erhat, "Zeus" Folklor,

2516/18). 8/10, 1970" s .4-8: Orner Carpar, "Anadolu'daKybele

Tapma~I" A.U.D.T.C.F.D .• CUt XXIX • Say! 1-4. Ocak-Bazlran 1971.

Temmuz-~ustos, 1978, IS . 191,210 : Orner Carpar'm "Roma Tarlhinde

Manga Mater (Kybele) Taprnrrm" adli makalesi de yine bir onceki

dergmm ayru sayismm IG7-190. sayfalan arasmda yeralmaktadir.

C. Eskl ArabistmJrl Dinll

Diger bolgelerde oldugu gibi eskl Arap Yarrmadasmda da cesitll

dinler yasarna ve yayilma tmkaru bulmustur, Ancak eskl Arabistan

dini dentnce ilk once akla gelen putperestliktir. Cunku bu bolgede

putperestlik diger yerlere gore kendini daha fazla htssetttrmtsttr.

Aynca lslam'in bu bolgede .dogrnus olmasi daburadaki putperestllgtn

boyutlanru gostermest acismdan onem arzetmektedlr,Bu bakimdan eski Arabtstan'm dini durumunu bize tarutan en

onemli kaynak hie; suphestz Kuran-r Kerim'dir. Kur'an'da bunlar

hakkmda gents bilgiler verilmektedir I.

Arap dini durumu hakmdakt Kur'an'dan sonraki en onemlt

kaynak tse Hadislerdir. Hz. Peygambcr . hadislertnde sikca musrtklertn

dinlerinin sapikhguu ifade etmektedtr-'.

1 Bkz. Bakara, 21, 165, 173, 199; A'raf, 26-28, 31-::32, 1l84-18~), 195; Yunus, 18;

Zurner, 3, 38, 45; En'arn, 102:;Al-i lmran 151; Maide, 103; En-Nisa, 117; en-Nahl, 48,

56; Fusstlet, 9; Casiye, 24; Yasin. 78-79: KaJ, 15.

2 Bu konuyla ilgili olan bazi hadtsler icin bkz. Sahih-i Buhari Muhtasan, II. 297-

298; lV, 243-244; VI, 107, 110-113, 123124.537-538, Xl, WI, 404; Ibn Kesir, el-

Bidaye, 11,191.



368

Gorilldilgil uzere Eski Araplann hakim dim olan putperestlik

hakmda Islam'm teme1 kaynaklan alan Kur'an ve Hadisler bize btlgt

vermektedir. Bu bolgentn eski dinint ilk olarak bu iki kaynakta

bulmaktayiz.

Bundan soma Ibnii'l-Kelbi, Kitahii'l-&mam, nfr. Ahmed Zekl

Pru1a.R.K.Rosenberger'in Aim. eev, den Tiirr~eye eev, Beyza Diifiingen

(Ankara. A.U.i.F,Yaym,lan, 1969]1isimli kitabmda Arap putperestligtnt

detayh olarak ele almaktadir. Bu kitapta onemlt olan butun putlar

teker teker tarutilmaktadir. Herbir putun hangt kabileye ait oldug»,

kult yerlnin nerede bulundugu, pula riasil kurban sunuldugu ve

taztm edildtgt hakkmda aydmlatici bilgiler vermektedir. Bu bakimdan

bu. eski Arabtstan dini hakkmda en detayh bflgt veren eserlerin

basmda gelmektedir.

Bundan sonra stret tarzmda kalerne almmis eserler de eski

Arabistan'm dint durumu hakkmda gents bilgilir vermektedir.

Bunlann basmda ibn Htsam'm, es ..SJ,retu'n-Nebeviye, I-II, nsr,

Mustafa eS-Sakallbrahlm el-Ebya~ti/A. Ha&z I$elibi (Mlsu, 1375/1955)

trc, Hasan Ege, E:-IV,(istanbul, I~:ahraman yaymlan, 1985) adh kttabi

gelmektedir. Burada. konular Hz. Adem'den baslayarak Hz.

Peygambere kadar gelmektedir. Bu silstle Icertstnde islam oncesi dini

olmasi hasebiyle eski Arabistan tnanci hakkmda gents bilgi

veIilmektedir.

Bundan soma et-Taberi'nin Tadhii'l-Umem ve'l-Miiliik, I-XIII

(Beyrut, Darii'l"F'lkr, 198~7)isimli kitabi da Amp dini hakkmda onemlt

bilgiler vermektedlir.

es-Sehrtstani'nin, el-Milel 'l!l'e'n-Nihal. 1-11,nfr.M. Seyyid Kilani

(Beyrut, Daru Sa'b, 1406/1986) adh iserinin ikinci cildinde azolmakla birlfkte cok onemlt ve seviyeli bilgiler bulunmaktadir.

Ozelltkle Arap putlari hakkmda akilci ve mantikh yorumlar

yapilmaktadir, Bazilarm akslne, lsaf ve Naile adh arap putlannm zina



369

sonucu tas kestlmis msanlar olmak yentne, Bubel gibt Kuzey

Arabistandan gelmls olabllecegt Ihtlmali uzertnde durmaktadir.

el-Ezraki'run, Kabe ve MekJte Tadhi, ~ev Y. Vehbi Yavuz

(istanbul, Feyiz Yaymlilln. 1974) adh esen ise yine bu konudaki onemll

kaynaklardandir. Burada eski Arap dint ve putlari hakkmda detayh


Ebu'l-Hasen Ali b. Huseyin AHel-Mes'udi'nin, Murticu'z-Zeheb

ve Maadini'l-Cevher. nsr, M.Muhyllddin Abdulhamid. I-IV (Beyrut, el-

Mektebetu'l-Asriyye, 1407 /1976) tsimlt kltabmm ikinci cildinde eski

Araplann mane ve ibac1etleri hususunda bilgiler bulunmaktadrr.

J. Wellhausen'in, Reste Arablschen Helldeilltums (Berlin. 2.

Auflage, Verlag von WaItel' de Gl"uyter Co.• 192';r) adh eseri ise bu

konudaki onemlt kaynaklardan blrtdtr. Burada eski Araplarm

putperestlikleri, dini Inane ve ibadetleri, putlann kabilelere gore

dagihmi, Mekke'nin Arap putperestltgtnln merkeztnde ohrsu.panayirlarin oneml, putlann tesir guca vs. gilbi pek cok konu

hakkmda onemli bilgiler bulunmaktadir. Ancak putperestlikle ilgili

olrakiverdtgt Kur'an ayetlerinin numaralarmda yanlrshklar

bulunmaktadrr. Zikri ge<;;enayetlertn bir kismmm konuyla hi<: ilgisi

bulunmamaktadir. Fakat buna ragmen yazann konuya akilci acidan

yaklasiyor olmasi kitabm degertni artirmaktadir.

LudolfKrehl'in, Religion der vortstamtschen Araber (Leipzig,

Serigsche Buchhandlung, 1863) tstrnlt kitabi da bu rnevzudaki onemlt

kaynaklardandir. Bu kitapta da arap Inaner ve putlan detayli btr

sekilde i:;;lenmektedir.

Maria Hofner'In, Die Vorislamischen Relligionen Arablens

(Stuttfart. W. Kohlhummer Verltilg. 19'70) adh kitabmm 233-402.

sayfalannda eski Arap manclan ilmI acidan degerlendtnlmektedrr.

Eski Arap dintyle ilgili olarak yazilan eserlerm sayisi coktur.

Ancak biz burada sadece onemlt olarak gordukleJimizden bazilaruu



370

tarutrnakla yetiniyoruz. Sadece burada zikretmls oldugumuz az

sayidakt esertn bile bu konudakt arastirmacilara buyuk Ol«;;ude

rehberlik edecegt kanaatmdeytz.

D. Esld. ]:ran.Dinleri

Burada, lran'da dogmus, yayilrrns ve tarthe malolduktan sonra

da dunya sahnesmden siltnmts olan dinler de ahnacaktir.

1)Mecusilik

Mecusiltgin kurucusu Zarath-Ustra (Zerdu!?t)'dlr. Bu dinin

kutsal kitabi ise "Avesta" dir. Bu dine Pars ulkesme atfen "Parsizim"

de dentlmektedir kt, bunlar lslam'dan 12 asir once kurulmus alan bu

dinin Islam'dan sonr a da kucu k ka lmtrlarrru yasatrnaya

cahsanlardan cogunlugu olusturmaktadir 3.

Zerdustluk (Mecuailik] hakkinda yazilrrus olan eserlenden Karl

F. Geldner'in, Die Zortlastrische R.elligion (DJ~ AVESTA) , ( Tiibingen,

Verlag J.C.B. Mohr, 1926) adh kitabi Zerdu~tliigii en aynntih detayma

kadar dile gettrmektedtr, Burada: Ahura Mazda, Zerdust'un misyonu,

Ahuna-Vairya ve Ahura-mazda, Amesa Spenta, Hurrnuz, Ehrtmen

arasmdaki kavga, iyi ruhlar vs. hakkmda bilgiler verilmektedir.

H. S. Nyberg'm, Dle Religion des Alten Iran, deutsch. H.H.

Schaeder. (Lei)zlg,J .C.Hinsicbs V€~rlag.19'38)506 sayfadan olusan

gents hactmlt sekiz bolumluk bu esertnde Zerdustluk hakkmda

doyurucu, tatminkar bilgiler vertlmektedtr, 2.4.5,ve 6. bolumlerde

Zerdustlukten bahsedtlmektedtr. Burada. genellikle Zerdust'un tarihi

durumu, Gatha cemaau.Zerdust'un ist, teolo]t ve eskatolo]t gibt

konular ele ahnmaktadir. Bu eser gerek konulanrun ilmi seviyesi ve

gerekse dilinin akiclhgl acismdan onemlt btr eserdir.

3 Genii? bilgi icin bkz. Sa.rikcroglu, Ekrem, Baslarigrctan Gunurnuzc Dmlcr Tarthi,

105-106. Turner. Ounay-Kucuk, Abdurrahrnan. Dtnlcr Tariht, 76-77.



371

Zerdustluk gelenegince cokca Itibar gonnu$ alan din! mettnler

Gathalardir. Bunlar cogunluk tarafmdan blzzat peygamberm kendi

agzmdan oldugu kabul edtlmektedtr. Ziirdu$tlD.j~un kutsal kitabi

hakkmda yazilrrns olan onemlt eserllerden bazilan Ise sunlardir:

Dr. Ali Nihat Tarlan'm. ZerdiiL~t'un (Gatalan,l(istanbul.SUhulet

Matbaasl,1935) adh Farsca'dan tercume .etrnts oldugu eser,

Zerdust'un stirlermi, Avesta'nm manzum, lirtk parcalanrn ihUva eden

Gatalar'i konu edmmtsttr. Burada yazar onsozde Avesta'yi taruttiktan

sonra Zerdust ve Avesta hakkmda btlgl vermektedtr. Sonra da

Avesta'nm 1) Yesna, 2) Vlspered. 3) Vendildad, 4) Yest, 5) Herde

Avesta'nm bes bolurnunu zikredtyor. Bundlan sonra Gathalara

gectyor, Ehnud Gat. Ustud Gat, Spentmed Gat,Vohu Hlster Gat ve

Vehlstvest Gat kisaca tarutildiktan sonra bu Gathalan aynca gents

blr sekilde zikrediyor.

Fritz Wolf tarafmdan Almanca'ya tercume edtlmls olan Avesta,

Die Heiligen Bucher der Parsen (Berlin,loo Il)adh eser Zerdu$t1iigunkutsal kitap llteraturu Ictn en onernlt kaynakllardan biridir.

Gathalar, Jacques Duchesne Guilemin tarafmdan The Hymns

of Zarathustra(London, John Munay, 1952) [Zerdust'unIlahilertl ad!

altmda Fransizca'ya tercume edilmistir.

Karl F. Celdner, Avesta Llterature, in Av.~sta Pahlevi, and

Ancient Parsian Studies In Honaur of the Late shams-ul-ulama

dastur Peshotanji Behramj! Sanjana. M.A.Ph.D. (Strasbourg. Karl J.,

Triibner , 1904), 1-82. doktora cahsmasi olarak yazilrrns esert ve

Edward W.West'in. Pahlavl Llterature, linWillem Geiner and Emt

Kuhn eds., Grudriss der Iranischen Philologie (Strasbourg, Karl J.

Trtibner, 1885-1905)1, vo. n, 77··129 adh esert de bu konudaki en

onemlt llteratur kaynaklan olarak kabul edtlmektedlr.

Pehlevi ltteraturunun anahtar kaynaklanndan biri de Robert C.

Zehner tarafmdan kaleme alman The Teaching of Magi: A



31'2

Compendium of ZorlOastrian Beliefs (Lo:ndon, George Allen

Unwin,1956) adli eserdtr. Zerdustlugun bu kutsal metmlertntn tam

tercumelert Sacred Books of the East (hereafter SBE). (Oxford.

Clarendon Press. Jl879-1910) adh eserde bulunabtltr, Bunlar JamesDemester ve Lawrence W. West tarafmdan tercume edtlmtsttr. Yalruz

bu tercumeler SUuCl ve adah bir uslupla yazilrmstrr.

Geleneksel ve efsanevi rtvayetlerde Zerdust figurU A.V. William

Jackson tarafmdan Zoroaster: The Profet of A1niClentIran (NewYork,

Colombia Univ. Press,11S98) adiyla yazilan eserde ortaya konmustur,

Burada peygamberin btyograftst dtger kesiflerle ortaya konulmak

istenmektedir .

Zerdustluk hakkinda bilgi veren eserlerden bazilan da sunlardir:

Prof. Helmuth von Glasenapp, Die Ntchtchrtstllchen Religtonen:

Friedrich Heiler. Die Reltglonen der Menschheit: Prof. Gunter

Lanczkowski Geschichte der Reltgtorien: Omer Riza Dogrul

Yeryuzundeki Dmler Tarihi: E. Sarikcioglu Baslangictan Ounurnuze

Dinler Tarihi ve G.Tumer ve A. Kucuk Dinler Tariht adh eserlertnde

Zerdustluk hakkmda kiymetll btlgtler vertlrnektedtr.

Bu konuyla J1gili olarak yazilrrns alan makalelerden bazilan tse .

sunlardir: Veli Necdet Sunkitay, "2:erdu~t ve Doktrfnleri II-lIf' Tiirk

Mason Derglsi, irstanbul. 1957'; Dr. Husnu Aydmer. "ZerdU,t,

zerd~tlUk ve Biiyiik Dinlere Etkisfi", MalSOnDeJglsl, istanbul, 1973, S.

33-42; Zeynel Akkoc, "Azerbayeanh zerduf}t'iin Mabetlerlnin Tarlhl",

Azerbaycan yurt Blllgisi. Ji:stanbul. 1954, s. 67-7a.

Eski iran dinlert ve ozelllkle de Zerdustluk hakkmda Bati'da

pekcok eserm yazilmrs oldugu blr realitedir. Biz bunlann hepstnt

ztkredemiyoruz. Zira, murnkun rnertebe ulasablldtgtmtz kaynaklan

tamtmakla yettniyoruz.



373

2) ManJheizm

j 'Biz burada eski lran'm onemli dtnlermden ikincisi olanManiheizm uzertnde duracagiz. Manilik, lran'da Sapur devletmm

h:iikum surdiigu devtrde (M. S. 215-278) Mant tarafmdan ortaya

konulan dlndtr.

3. Asirda Mezopotamya'da yasamis olan Mant, GnosUk mesaji

yaymistir. Bu da Seytanm boyundurugundan kurtulmayi arayan

mesajdrr, Wilfred C. Srmith'm bu konuda yazrms oldugu "The'

Meaning and End of Religion (New'York. Mac MlIIUan, 1963) adh,'

esermtn dorduncu bolumunde Manfhelzm'tn bizzat din oldugu

uzennde durmaktadir.

J. Hans tarafmdan yazrlan The Gnostlk Religion (2nd Ed.

Boston, Beacon Press, 196:3) adh eserde Mani ogretisi kisa ve OzIu

sekllde tamtilmaktadir.

b, ''Ceo Wtdengreen, Mani and Manichelsml (London, Widenfield

and Nicolson, 1965) isimlt esertnde bu din hakkmda aynntih bilgh~

vermektedir.

Almanlar da bu konuda krymetli eserler yazmislardrr. Alfred

Adam'm, Texte zum Mal[llchaeisnnl!; (BerUn,W:a1ter de Gruyter,1954)

isimli esert Maniheizm hakkmdaki onemli eserlerdendlr, Burada gerek

Manlhetz'In kutsal metmlert ve gerekse dint durumlari hakkmda

detayh bilgiler bulunmaktadir.

Mary Boyce, Hand Buch der Orllentalls,t1k" I Abt:ellung. IVBandt (

"Iranlstlk"), 2. Abschinith("Llteratur") • Lleferung 1 (Lelden. E.J.Brill,I968), s.67-76, adh periyodikin mezkur bolum ve sayfalannda bu

konuyla ilgili Iaydah bllgiler vermektedir.

Prof. Gunter Lanczkowskl'nln. Geschichte der Reltgtonen adh

mezkur esertnde de dtger iran dmlertntn yarnsrra Maniheizm

hakkmda da malumat verilmektedtr.



374

Bestnct yuzyilm sonuna dogru Maru'ntn murtdlertnden

Mazdek'in kurdugu Mazdekizm de eskl iran dinlerindendir.

Kurucusunun adma tzafeten bu dine mazdetctltk de denilir, Mazdek,

lranhlann dinlerint Istismar ederek havamn, suyun, atesln butun

insanlarca esit olarak paylasildigr gibt , mallann ve mal sayilan

kadmlarm da butun tnsanlarca esit olarak paylasilmasi gerektigini

ileri surmustur 4.

Yukanda zlkretttgtmtz kaynaklann bir kismmda Mazdekizm

hakkmda malumat bulunmaktadir. OzellHde H.S.Nyberg'in ve Prof.

Gunter Laczkowski'nin mezkur eserlerinde (tiger dinlerden oldugu gibi

Mazdekizm hakkmda oldukca onemli ve sevtyelt bilgiler vertlmektedtr,

Ahmet Kahraman, Dinler Tarfht adli esertnde Mazdekizm hakkmda

cok kisa tarntim yazrsi bulundurmaktadir. Mehmet Aydin ve Osman

Cilacr'nm imam Hatip Ltseleri ictn yazrms olduklan Dtnler Tarihi adh

kitaplannda QU din hakkmda btlgt vermektedirler.

E. Eski TUrk Dim

lslarn'i kabul etmeden once Turkler, cesttli din ve kulturlerle

cevrtli bir bolgede yerlesmts olmalari hasebiyle Budlzm, Zerdusttltk,

Hmstiyanhk. Maniheizm ve Yahudilik gfbi dinlerle temas halinde

bulunmuslandrr, Turkler bu dinlerden bazilariru din olarak kabul

etmts olmalanna ragmen.bunlandan hie btrtnl sahip olduklari milli

Inane ve gelenekleriyle es tutmarmslardrr-'.

Kaynaklarda. Ortaasya ve Kuzeyasya'da devlet kurmus olan

Turk boylannm hemen hepsinde tek tann inancmm (Gok Tann)

bulundugu gorulmektedlr. Hunlar, Gakturkler ve Uygurlar gibi Turk

devletlerinde dtnt ststerntn merkezinde Gok Tann inane 1

yeralmaktadir. Bu inarusi gore Cok Tanri: tektir, ezeli ve ebedtdtr,

4 Bkz. Kahraman, Ahrnet, Diriler Tarihi, 78-

5 Bkz. Turner, G.-Ku<;Uk, A., 60.



375

kainatm yaraticisi ve efendtsldtr. ve oldurucudur. 0 asIa gorulmez.Eski Ti.irk diniyle Ilgtlt olarak kaleme alman en onemlt

kaynaklann basmda P. Wilhelm Schimdt'In dler Ursprung dell'

Gottesldee (Miinster, ,I\schendorf F'aeche VerJagsblllLchhandlung, 1949)

adh eseri gelmektedir. Bu eserm dokuzuncu ctldt Asya'nm gocebe

kavimlerrne, en eski Ti.irk boylarma, Altay Turklertne .. Abakan

tatarlanna aynlrmsur. Burada eski Turk dim hakkmda oldukca

sevlyeli, olC;i.iluve detayh bilgiler vertlmektedir. Onuncu ctlt tse Mogel,Uygur, Burjat ve Tanguzlara ait Tann telakkistni aciklamaktadir. 11.

ciltte Yakutlan konu edmtrken, 12. ciltte tse Asya ve Afrika dinlerinin

sentezini yapmaktadir. Bu kiymetlt eser bu konudaki temel

kaynaklardandir .

Abdi.ilkadir lnan'm Tarihte ve Bugun $amanizm, 2. Baskl

(Ankara 1954) ve Es,ki Tiirk Din! Tarih~esi (istanbul. 1976) adh

eserleri de bu konudaki temel kaynaklardan biridtr.

Ibrahim Kafesoglu'nun Eiski Turk Dini (Ankara, Kiiltiir

Bakanhgl Yaymlan, 1980) adh kuc;uk boy esert de bu konudaki

onemlt eserlerdendir.

Bahaeddin Og;el'iri'Biiyftk Hun imparatorluitu TariM (Ankara) :

Hlkmet Tanyu .. Turklerln Dinl Tarih~esl (i~;tanbul. 1978) ve

islamhktan Once TiiLrklerd4;~Tell:Tanrl inancl. 2. Baskl(istanbul.

Bogazi~i yaymlan, I086} adh eserlertbu konuda zlkre deger en onemlt

eserlerdir. Hikmet Tanyu ikinci esertnde Yafes ve Turk hakkmda

D.L.T. de sunulan btlgtler, Muhtellif Tarin adlan, Iktnci bolumde eski

Turk edebiyatma umumt btr bakis, ucuncu bolurnde de Turk

atasozlertnde Tann gibi ana ternalan islemektedtr.

Bunlarm dismda Turk KiHtilril uzertne yazilmis olmakla birlikte

Turk dini hakkmda krymetll bilgiler veren eserlerden bazrlari da

sunlardir: Ibrahim Kafesoglu, TUrk Milli Kiil!tiirii, 5. Bask! (istanbul.

Bo~azi~i Yaymlan, 1'988) esertnde 284-;3.01. sayfalarmda Turk diniyle



37E ;

UgUionernli bilgller vermektedtr.

Bahaeddin agel, islamiyetten IOnceTUrk RiUtiir Tarlhi. 3. Baslu

(Ankara. Turk T~lrih ][{ul'umu Yaymlan. 1988) adh eserinde

kurganlarda ortaya cikan olu gomrne vs. gibt adetlere deginmest eski

Turk tnanciru ifade etmest acismdan onemltdir. Bahaeddln Ogel'tn

Turk Mttolojisi, KJillynak.1anve A~;lk1amalan Ile Destanlar, 2. cilt

(Ankara. Turk Tadh Kurumu Yaymlan, 1l989) adh kitabmm

konulanru oldukca buyuk bir tttlzllk. ctddiyet, gayret ve itina He ele

almistir. llmi seviyesi yuksek olan bu eser Turk mitolojisini cok guzel

bir sekilde belgelemektedtr, Ytne B. Ogel'm Tiirk l(wtiir Tarihine GlriIf.

9. ellt (Ankara, Kiiltiir Baka.l1lhglYal'mlan, 1991) adh esennde de Turk

Inaner hakkmda oldukca faydali btlgiler verilmekiedir.

Ekrem Sankcioglu'nun Ba'ilangl~tan giiniimuze Dlnler Tarlhi

adh kitabmda ve G, Turner ve Abdurrahman Ku~uk'un Dinler Tarlhi

adh eserlerinde Eski Turk lnanclarr. ibadetlert. ahiret manclari, dini

torenlert, olu gornme, yas tutrna manevi gucler ve ruhlar hakkmda

kisa olmakla birlikte.onernlt 'btlgtler vertlmektedir.

Aynca M.N. Sepetcioglu'nun TUrk Destanlarr, 3. Baslu (istanbul,Toker Yaymlan, 1986) ve Harun Gungor ve Mustafa Argunsah'm

Gagauz Tiirklerl : Ta.rlli":'Dil-Foklorve Halk Edebiyat1(Ankara, KiUtiir

Bakanhgl YaymlarJl, 1991) adli eserlertnde eski Turk inanclanyla ilgili

konulann bulunmasi hasebiyle zikredegerdir.

Eski Turk dintyle ilgili pek cok makale yazilrrustrr. Bunlann

basmda da A. lnan'm yazilan gelmektedir. Bu konuyla ilgili makaleler

sunlardir: P. W. Schimit'in, "Tukue'Ierm Dinl", cev, Saadettin Bulu~,istanbul Unlversitesi Edebiyalt Fakiilresi Tiirk Di11ve EdebiyatJ. Dergisi,

C. XIV'den Ayn Basim, Edebiyat Faikwtesi Basnnevl, istanbul. 1966,

s. 76-79; Abdulkadlr lnan'in Eski Tiirklerde $alllanizm Kahntllan (A.

U. i.F. D cUt 4, 19152)19-30 : Cahit Ozetli, Abdiilkadir inan: Tarihte

ve Bugiin ~amanizm, Ma.1l:aryellerve Arastirmalart Ankara, Etnografya



37 7 '

Dergisi, 1956); Salih Tug, Albdiillt.adlr inan : TSlrihte ve BugiiLn

~anizm (istanbul, ist. Tetk. Enst. Dergts:l, 2( 2/4), 1958), 276-278;

Suheyla Bayrav, Mirch~ Eliade ; KA~ chamanlsme et lea techiques

archalque de l'extase I[$amanizm ve Cok. Eski V<l~citTekniklerl),(

istanbul, istanbul Tetk. Enst. Derigisi., 2(:2/.1), 19158). 273-276 adh

makalelerden son il<;il klastklerdendir. A Cerrahoglu, Azarbeycan ve

Anadolu Foklorundan Saklanan iki eamsm Tannsl, (A. U. i. F. D •

1956). 65-.75 : Abdulkadir inan, Ba~kurt Tiirkle:dnde f1amanizmKahnt11an (Turk Folk. Arst., 1(1). 1966), 95-124 ; Hilmi Ziya Ulken .•.

lslamdanOnce Ttrrkler Ne lnancta ieli ? [Yeri! lnsan 7(7) . 1969).6-9 ve

( 7(83); 1969). 18-25 ; lbrahtm Kafesoglu, ''}<::SldTUrk: Dint "( i.U. E. F.

Tar. Enst. Dergisi, (3) • 1972), 1<~4; Osman Ctlacr, "$amanizm de

Evlenme ve Do4um Torented., ( TiirH~Killtiilru. ll( 123), 1973), 33-42 ve

Prof. Dr. Hikmet Tanyu'nun "Turkfer Arasmda Dmlerln Tarih~esl

(Tore. 7(44/45), 1975:1, 16-22 adli makalelerinde eski Turklerm dini

hakkmda tatminkar bilgiler bulunmaktadir.

Zikredilen bu eser ve makalelerm bu konuda calisacak olanlan

bir fikre ulastiracagi kanaattndeylz, Ancak butun bunlara ragmen

eski Turk dininin tam olarak ne oldugunun kestn olarak ortaya

konulmadigiru samimiyetle ltiraf etmernlz gerektr.. Temennimiz Turk

Him adarnlarmm er yada gee; bu konuya kesrn bir netlik

kazandirmalandir.



378

n. DOl,tiM

YA$AYAl~ DiNI...ElR.

A. Dkel :Kablle Dinlerl

ilkel kabileler, gecmtste yasarms ollan veya gunumuzde de

yasamakta alan: geltsmts btr hayat tarzma ulasarnarrus, geclmlertnt

avcihk, balikcihk ve toplayicihkla saglayan kucuk topluluklara dentr,

Gunumuzde Afrtka'da, Avusturalya'da, Paslflk Okyanusu adalannda,

Cava'da. Bireztlya'da yasarnaktadrrlar". Bu bakimdan i1kel kabile

dtnlertnm dlger yasayan buyuk dinlerdeki gtbi tarthsel geleneklerin

ayru sekllde teskil etmedigt ortadadir.

ArhurO. Lovejoy ve George Boas, A Documentary History of

Primitiuizm and Ralated ideals (Baltimolre. Johns Hopkins Univ.

Press, 1935) Istmli kitaplarmda tlkelltgm tarthtnin bir dokumunu

yaparak klasik antiklik tcertstnde prtmlttvtzm'tn bazi anlarnlarrm

ortaya cikardilar. Bu iki sahis, bu anlamlari "kronolojlk" ve "kulturel"

olmak uzere ikigenet kategonde suullandirrmslardir".

G. von der Leeuw dini duygunun orijini olarak tabii ve sosyal

dunyalarin normlarmda gucun tecrubestne dayandmr. Onun bu

krymetli eseri, Phaenomenologfe der N'.ellglon (Zweite durch

geschehene und erweitere AufJage), (TUblngen. J.B.C. Mohr, 1956)' dir.

Bu yaklasim Rudolf Otto'nun ilk fenomenolojik yazrsi olan, The Idea

of the Holy. 2nd. ed. (London, Oxford Univ. Press,1958) yi

hatirlatmaktadrr. Otto, "Kutsal Ftkrt'' adli bu eserinde akilci olmayanbir usUl tcertsmde dini tecrubeyt anlamayi arzularnaktadir.

6 Bkz. Turner. G.-Kut;;iik. A.. 43,

7 Kulturel ve Kronolojik Primittzrn hakkmda genj~ bilgi icin bkz. Adams, Charles J., A

reader's Guide to the Great Religions, Second ed.. The Free Press, A Division of

Macmillan Publishing Co., Inc., New York. 1971', 2.



379

Mircea Eliade ise, H. Otto ve J. Wach'm hermenutlkal Itefstrct,

yor urnlayicr) yaklasimlarmdan uzaklasan eptstomolojtk

problemlerden icUnap etmlsttr. 0, G..Van der Leeuw'un yapbgl gibt

felsefi proplem dahilinde kalmayi Istemistlr. Bu yeni baslangic

noktasi, ilk defa Georges Dumezil tarafrndan ifade edtlmtsttr. M.

Elieade'nin bu kiymetlt esert, T'l."aJ.t~d'htatotre des Religions

(Paris,Payot,1953),dlr. Bu eser 405 sayfa olup toplarn onuc ana

bolumden olusmaktadir.

Yine ilkel dmle ilgi olan onemli blr calisma da Friedrich Heiler

tarafmdan kalerne alman, Erscheinungsformen und Wesen der

Religion (Stuttgadt. W.. Kohfhammer Ve:riag,lL961). dinin cesltlt

acilardan cok sevtyeli olarak degerlendmldigt bu eser, her Dinler

Tarfhclst ictn bir el kitabi mahtyetmdedtr. Burada daha cok dtntn

mefhum ve ozil Incelenmektedir.

Modem Antropolojinin babasi sayilan. E :. B. Tylor'un Religion in

Primitive Culture,VoL II ( J , f Prlmitiv Culture OLondon, ll872; NewYork.

Harper Torchbooks, lL958) isirnli kttaplari "Anirnizrn"in din

nosyonunun kucuk bir tarumi olarak ileri surulebtllr. Tylor, ilk insan

topluluklarrnm dlni duygusu uzertne yaptigi bir calismadan Anirnizm

nosyonuna ulasrmsur. Tylor'un dini gelisme ve kultur hakkmdakl bu

teorisi bazi cevrelerce buyuk kabul g,5rilrken. bazilari tarafmdan da

stddetlt elesttnlere ugramisur.

Tylor'un Animizrnizahmm bir rnesele olarak ortaya cikmasidogrudan dogruya dintn orijininin ne oldugunda yatrnaktaydi.

Tylor'un ilkel kulturlertn dini hakkmdaki en onemlt nokta: dini

inane} psikolojik bir hayale dayandirrnasr ve yanlis nettce

cikarmasidir, ilkel insan Icin, subjektif ve objektif gert;egi. ideal ve reel

objeleri ayirtedernedtgi David Bidney tarafmdan ifade edtlmtsttr. The:

Concept of Value inModc::nnAntropology inAn1tmpology Today, A.L.

Kroeber, ed. (Chicago, Unlv. of Chlago Press, 1953), S. 682-699.



380

Paul Radin tse Tylor'un "Pdmltlvi Cullture " adh eserine btr gir1l;I

yazmistir. (New'York, Harper 1rhorchbookJI, 1958). Burada Tylor'un,

dinin orijini hakkmdakl gon1~iimln btr cok Iltm adami tarafmdan da

krttfk edildtgini belirtmeUyiz. Bunlar: RH.Codrigton, The Melanesiall(Oxiord, Clare:ndon Press.189i): W.E. Gudgeon, Maori Religion.

Journal of the Polynesian Society. XW (UM>5).s. 107-130; Baldwin

Spencer ve F.Jr. Gillen, The l\ifative Tribes of Central AvustraUa

(London, Macmlllbm,l904).

Geo Wtdengren'in tarafrndan kaleme ahnmis olan.

Reu.gtonsphaelilomerlOI(~gle (BE~rllJn.Walter de Gruyter Co., 1969) adh

eser deilkel din hakkmda malumat vermest bakmundan onemlidir.Bu eser yirmibir bolumden olusmakta olup, biiyli. kutsalhk, tann

manor, polttefzm, monotetzm v.b. gibt konular detayh olarak

Incelenmektedtr.

Harolds Btezams'tn, ]Jlie GotteSi{estalt der lettischen

VolllksreUgion '(UppsaJa,l961) Istmmdekt esert de 1lke1 dmler hakkmda

faydah bilgiler verflmektedtr.

Herman Gunkel ve Zschamaek Leopeld'tn kaleme aldiklarr, Die

ReUgion in ~~schichte und Gegenwart ('riibingen. Paul Seebeck,

1927-1932) adli alti eiltlik esertntn ilk bolumunde Ilkel dinler

hakkmda malumat verflmektedtr.

Dmlertn menset ve Ukel dtnlerden bahseden Onemli eserlerden

bazrlari da sunlardir: Waldemer Stohr, Die Altlndonoslschen

ReUgtonen. BIIILlld !(Leftden.E;.J.B:dD, 197'6) bu eser eski Endonezya

dmlert hakkmda kaleme ahnrms olan en sevtyelt ve detayh eserlerden

btristdtr .

Paul Schebesta'nm yazdIgl. Ursprung der ReUgion, Ergebnisse

der vorgeschti.chtllehen v~lk:erkundUch.m Forschungen (BerUn,

Morus-Verlag.1961) tstmlt esert de bu konudaki degern esererden

blristdtr. Burada Ozelllkle dtnlerm mensemden ve ilkel dtnlerden cok



3 1 3 1

detayh bahsedilmektedir.

Gustau Menschtng'tn, Gut und Bose Im Gla.uben der V6}ker

(Stuttgart, Ehrenfrldklotz Verllag.1950) admdaki esert de ozellikle din

rnefhurnunun tncelendlgt onernlt cahsmalardan bmdir. Aynca burada

ilkel din ve dinlere yer vertlmektedir.

Ulkemizde ilk olarak Ahmet Mithat Efendt'nin yazrrus oldugu

Tarlh-i Edyan Dmler Tarthi cahsmalannm tlkinl olusturmaktadir. Bu

degerlt esertn 1-141. sayfalara arasma ilkel din ve ilkel kabile dtnlert

hakkmda bilgi vertlmektedlr.

M. Semseddin Gunaltay'm. Tarlh-i Edya.n, I (Uersaadet-Kanaat

Matbaasl ve Kltaphsmcsi. 1338/1919) tslmlt Osmanhca olarak

yazilnus alan eseri de: bu konudaki onemlt cahsmalardm btrtdtr.

Burada ozelllkle Antmizrn, Naturtzrn, Fettstzm.Totemtzm. Mana.

Afrikada'ki ilkel kavtmlertn dtnlert, Okyanus halkmm dmlertnl ele

almakta ve her dinin savunucusu ve a dinin muhalifinde olantllmadamlannm dusunceleri hakkinda cok gents malumat vermektedtr.

Bu bakimdan Tiirkiyedeki Dinler Tarthcllert tern bu eser muracaat

edilecek bir kaynak mahtyettndedtr.

Tiirkiye'de yazilmis alan Dlnler Tarthe kitaplannda ilkel dlnlerle

ilgili bilgilere rastlamak mumkundur. Bunlardan bazilan sunlardir:

Prof. Dr.H. G. Yurdaydm ve Doc. Dr. M. Dag'm Dinler Tarihi Istmlt

eserlertntn 24-31. sayfalan bu mevzuya aynlmisur. Burada gene}

olarak ilkel Inanclar ele almmaktadir. Ahmet Kahraman'm Dinler

Tarihi adh kitabi da 29-37. sayfalarda ilkelldinlerden bahsetmektedir.

Doc, Dr. Mehmet Aydin ve YrdvDocvDr. Osman Cllaci'nm Dinler

Tariht adh kitaplanmn 23-27. sayfalan ilkel dinleri konu edlnmtsttr.

Aynca Prof. Dr. Giinay Turner ve Doc. Dr. Abdurrahrnan Kii~iik

tarafmdan kaleme alm an Dinler Tarihi 43-48. savfalari ilkel kabile/ .

dinlerine ayrilmis olmakla birlikte digerlermden Iarkh olarak burada



382

totem. tabu, mana, aytn, efsane, yuce Tanrr, saman V.s. gibi

mefumlarda ele almmaktadir. Annemarte Schimmel'in Dlnler Tarlhine

GIrl,. (Ankara, A. U. i. F, Yayudan. 1955JI adh eserinde cok kisa

olmakla birhkte ilkel kabile dmlert hakkmda bilgiler bulmakrnumkundur. Aynca Ekrem Sankcioglunun Baslangictan Gi.ini.imi.ize

Dinler Tarihi, tsimli kitabmm 22-25. sayfalannda ilkel dinlerle ilgili

bilgiler bulunmaktadrr. Felicien Challeye'ntn, Dinler Tarihi . cev,

Sernlh Ttryakloglu (istanbul. Varlik Yaymlari) adh eserinde tse ilkel

dinler hakkmda aciklamalar bulunmaktadir. Burada ozellfkle

totemizm ve Anirnizrn ele ahnmaktadrr.

Dr. Sedat Veyls Ornek'in "itkellerde Dlnsel Temel Kav:ramlara

Genel Bir Bakl!?" A.U.D.T.C.F.D •• 1962), s.255-261 adh makalesini de

kayda deger goruyoruz,

Asagida ztkredecegmuz eserler Ilkel kabiIe dinlerini bolgelere gore

Incelernts olmalari bakimmdan onern arzetmektedir. Walter

Krickeberg/Herman Thrimborn/Werner Muller ve Otto Zerries

tarafmdan yazilan Dte Religionen des alten Amerlka (Sttutgadt. W.

Kohlmammer Verlag. 1961) adli eser, eski Amerika dinlerini detayli

olarak mcelemektedtr. Dart bolumun her btrt dart Him adarrn

tarafmdan ele ahnrrustrr. Prof. Dr. Gi.inten Lanczkowski 'ntn

Geschichtke del' ReUglonen isimli esertnin ilk kismmda Afrika dlnleri

incelenmektedir. Ernst Damrnan'm Die Religionen Afrikas (Stuttgart.

W. Kohthammer Verlag, 1963JI adh esert de Afrika'nm eski dinleri

uzerine yazilmis olan kiymetli eserlerden biridir. Her ne kadar Afrika

kitasmm bilti.in dtnlertnt mcelernese de. mceledtgt dtnlertn

muhtevalanna e~~ilrnesibakimmdan onernll gorulmektedtr. Waldemar

Stohr ve Piet Zoetmulder tarafmdan yazrlrrns olan Die Religlonen

Indonesien (Stuttgart. W. Kohllttammer Verlag, 1965) adli eseri ise

Endonezya dlnlert uzertne yazilan onemlt kaynaklardan blrtdir. Bu

eser Ilkel ve gelismts dirtier olarak iki genel bolumde ele almmistir.



383

Dlnler Tarthinde onemh btr yert olduguna inandigmuz Ord. Prof.

Wilhelm Sehimidt'in kaleme aldlg;l,Ursprungder Gottesldee adh 13

eiltlik8 eseri ise bu konuyla ilgiJi olarak zlkredilen butun eserlerln

ustunde cok krymekli bir oneme sahiptir, Bu eserin Iklnct eildi en eskt

Amerika dtnlerme ayrilrmstrr. Beslnct ctldt Amertka, Avusturalya

ilkellerinin dinlertni ele almaktadir. Yedinei ve sekizinei bolumleri

Afrika gocebe kavimlerinin. Hamit ve Hamitoitler dtnlertni

aciklamaktadir. Sekizinci ciltte tse her ik1kavrntn yarusira Nilotladnn

dint zihniyetlerine ait sentetik bir tablo sunulmaktadrr. Onun bu

eseri olagan iistu bir kultur ve caba iiti.iniidiir. O. son asnn en buyuk

dilei ve etnologlanndan biri olarak kabul edtlmektedir". Katolik

papazi olan W. Schimidt. senelerce yuceTarm mefhumunun hemen

butun iptidai mi1let1erdemevcut olusunu ispat etrnekle ugrasip, diger

din btlginlertntn stddetli itirazlanna ragmen nerdeyse omrunu bu

konuya hasretrrnsur. Nitekim bu esertn ilk cildl 1912 yilmda

yaymlanmasma ragmen. son cildl 1955 yilmda yaymlanabtlmistir.

B. HiND DiNLERi

Biz burada Hind topraklannda dogmus ve geltsmtsolan dinleri

konu edlneceglz. Kaynaklari tse herdinin kendi icinde venlecekur, Bu

dmlert ise mumkun mertebe kronolojik siralamaya gore ele alacagiz,

1) IHnduizm

Hindulann dini ltteraturlertntn basmda Sanskritce yazilrrusolan Vedalar gelir. Bunlar: Rigveda. Samaveda, Yajurveda ve

Atharvaveda'dir. Aslmda Hindulzm'In kutsal mettnlert sadeee

8 Bu eserin 12 ve 13. ciltlcri yazarm olumunden sonra 19!=)4ve 1955 yillarmda

tamamlanrms tir,

9 Wilhelm Schimidt hakkmda gents bilgi Icin bkz, Eliade, Mircea, Dinin Anlarm ve

Sosyal Fonkstyonu, cev. Mehmet Aydin. Kliltur Bakarihgr yaymlari. Ankara. 1990.

15. 21-22. 25-27. 50-51.



3B4

Vedalardan Ibaret degn bilakis gents blr kollekstyonu IhUva eder. Bu

kolleksiyonu "Sruti'' (vahye dayananlar) ve "Srnlrttl'' (destan sekltnde

olanlar) diye ikiye aymnak mumkundur. Veda'lar M.6. 600 yillannda

Samhitalann Icinde toplaruncaya kadar sozlu olarak nakledtlmtsttr.

Buna gore Veda'Iar ve bu kutsal metlnlertn tamamlayicrsimahiyettnde bulunan Brahmanalar, Upanisadlar ve Aranyakalar

"Srutj''ye: Mahapharata Destarn. Ramayanalar, Pranalar vb. ise

"Smriti"ye girerlO.

Hinduizm hakkmda 6zeillikle banda pek cok calismarun

yapildigi bir gercekttr. Bunlardan Hind dint metinlerinin mcelendtgt

kiymetli blr eser . Hans Oertel tarafmdan Zur Indlschen Apogetlk

(Stuttgart. W. Kohlhammer Verlag, 1930) adi altmda yayrmlanrrustir.

Dini metinlertn yanrsira barada Hind din billmt ve dint tarihi de ele

ahnmaktadir.

Helmuht von Glesenapp'm, Die ReUgionen Indiens (Stuttgart,

Alfred Kroner Verlag. Jl943) adli bes bolurnluk esertnln ilk lki

bolumunde ve ucuncu bolurnu n bir kismmda Veda'lardan

Brahmana'lardan ve Hindtstan'm yuksek dinlerinln ilk kademeslnden

bahsedUmektedir.

J.D.M. Derrett'tn, Religion and Law in Hindu Jurisprudence;

the Royal Asllatik Society (London,1954) isimli oriyantal

periyodlanndan olan bu esert de Hmduizm hakkmda faydah bilgUer

Ihttva etmektedtr.

A. A. Medone'nin Rig-Veda hakkmda tanrtici mahtyette lngfltzce

olarak yazdig; antoloj:isi bu konuda geni§ bilgiler Ihtiva etmektedir.

Hymus from the lRigveda (calcutta. Assoctatlon Press. 1922).

Bu konudaki onemli bir caba esert olan Max Muller'In, Sacred

Books of the East, 50 vols (O:for(i. Clarendon Press.1879-1910; Dellil

10.Oents btlgi tcin bkz. Challayc, Fclicten, Dinler Tarfhi, Cev, Semih Ttryakioglu, 49-

63.



38S

Motidal Banarsidass, 1959 ff) ve The Socred Books of the Hindus, 32vols. (Allahabad, The Panlnl oftce, 1909-19137) Istmll esert de zikre

deger calismalardan blrtsldtr. Gercekten de bu tid eser cok biiyiik

gayret ve caba urunudur. GorOldi1~;uuzere ilk eser 50, ikincisi tse 32

ciltten olusmaktadir. Her iki eserde de Hinduizm hakkmda cok gents

btlgiler vardrr. Hind dtnleri uzertne cahsacak olanlarm bu iki eserden

cok Iaydalanacagi muhakkaktir.

Alman Him adamlanndan Prof. Dr. Hans Joachim Schoeps'In,

Die Grosen Religiomm der weu (Miinchen~Zudch. Drdmersche

Verlagsanstalt Th. Knaur Nachf,1957) admdakl esen de Hmdutzm'e

yer vermesi hasebtyle onernlt kabul edtlebtltr, Burada Htndutzrn'In

yamsira onun ruhi yapisi da ele almmaktadir.

Tariiuma deger kiymetlt btr eser de Fridrich Heiler'In, Die

Rellgtonen der Menschheitisimli mezkur esertdir. 140-155. sayfalarda

Hinduizm hakkmda tatmmkar bilgiler verflmektedtr. Burada ozellfkle

Vedalar- Upanisadlar, Yoga tertmlert, Sankya ogreUcisi vb. konular

uzertnde durulmaktadir.

Ozellikle Vedalar ve Hindulzm hakkmdaki onemll bir periyodik

cahsma da B. Spuler tarafmdan, Handbuch der OriantaUstik adh

seride yapilrrnsur. Bu sertnln dorduncu cildin Iklnct bolumu ozellikle

bu konuya aynlrrustir. Handbuch der OrlantaUstik, ed. J. Gonda;

Indien, 4 vols, 1. tell, Vedicrutual The Non-Sole~lDUl Rites, (l.eiden.

E.J. Brill, 1980). yukanda adi gecen eser budur, Bu serin1n ikinci kismiise Sanjukta Gupta-Dirk Jan Hoens ve Tuen Goudriaan tarafmdan

Hindu Tantrism bashgiyla kaleme almrmsur. Bu pertyodtkte kIymetli

btlgller vertldtgme sahtt olunmaktadrr.

Maurice Bloomfleld'tn, 'I'he Religion of the Veda. The Ancient

Religion of India, (NewYork and London, G. P. Putnam's Sons, The

Knickerbocker Press, 1908) isimli 300 sayfahk esert de zlkredtlmest

gereken eserler arasmda yeralmaktadir.



386

Helmuth von Glasenapp'm Dlie Rellgionen Indies, (Stuttgart,

Alfred Kroner Verlag, Hll43) adh 394 sayfalik kttabi da bu konudaki

onemh eserler arasmdadir,

Bu konuyla ilgili olarak bauda yapilrms olan bazi cahsmalar da

Turkcemize kazandmlrrusur, Bunlar: Nikhilananda Swami, Ruhun

Kurtulu,da Htrrdulzm, eev. Sed.at Umran (istanbul, Ruh ve Madde

Yaymlarl,1968) Istmlt kitabmda konuya dualist olmayan dini felsefe

acismdan yaklasrrnstir. 11 bolurnden olusan bu eserde genel olarak

Hlndutzm'tn ruhu, tanrisalhk ve yaratihs, Hindu ahlaki, manevi

temrinlerden karma-yoga. Bhakki-yoga,inana-yoga,Raja-yoga gibi

konular islenmektedir. Aynca praiikteki Hindutzrn ve evrensel dinhakkmda da bilgi verilmektedir.

Swai Prabhavanananda-Chnstopher Isherwood'un, Tefrit Etme

Hazinesi <Vive:kaChudamini' ~hankara>. eev, Mehmet Ali Isrm

(istanbul. Dergah Yaymlan,lH76) adh eserlert de oldukca seviyeJi

bilgiler lcermektedtr.

M. Ali Isim'm derledigt, Upantsadlar <Tanrmm Solu.lu>.

(istanbul. Dergah Yaymlarl.1976) istmll esert de Hindu kutsal kttabiVedalann Ikincisi Sama-Veda'run dini ger<,;e~~inn buyuk t.arafi olan

Upanlsadlarm bir derlemesldtr.

Ulkemizdeki bazi Dinler Tariht cahsmalarmda da Hmdutzm

hakkinda bilgilerin verildtgt rnusahede edilmektedir. A. Hilmi Orner

Budda'nm, Dlnfer Tarihi, (istanbuj. 1. basrhs, Vaklt, 1935) adh

eserinde Htnduizrn hakkmda gents ve sevlyelt bllgtler verilrnektedir.

Daha once defalarca adi gecen diger Dinler Tarihi kitaplannda da bu

konuyla ilgili kisa bilgiler bulunmaktadir. Burada tarutimma gerek

gordilgumil bir cahsma da Kursat Demirci tarafindan, Hinduizm'ln

Kutsal Metinlerl. Veda1ar (istanbul. i~aret Yaymlan) adiyla yayinlanan

kitabrdir. Yuksek lisans calismasi olan bu eser kutsal metinlerin

tarutilmasma agirhk vermektedtr. Burada imkanlar olcusunde Hind



387

kutsal kitaplannm yarusira Htnduizm hakkmda bflgl verilmektedir.

Aynca Hindu tannlanndan bahsedilmektedtr.

Bu konuda yazrlrrus olan tarutimma gerek gordugumuz

makalelerden bazilan Ise sunlardir: Kemal ~~agdai? '1:Undistan'da .inek

Killtii ve Killtiiniin MeIl~elUzerine BirAn~tmna" Jl.U.D.T.C.F.D., C.

XIII. sayl 1-2. Mart-Haziran. !;. 53-67, 1955;. Kemal Cagda~.

''Bhagavadglta'' A.U.D.T.C.F.D., C. xvm, sayll.1-2, s.92-121, 1960;

Lamia Kozlu. "Biiyiik Hint VeIlsi Ramakrtshna" Turk Dii,iincesi

(istanbul, 1.1; s.81-87,1.2, s.15H-164,1956; Doc. Dr. Abidin t r u ,"lndra-Dharma" A.U.i.F ..D., C. XI, S. 153-170,1963; Kamal Cagda!?.''Fll

Bash Tann Genasa" DOl~UDill. s.27··;38.1964.

2)Cayniznl

M.O.VI. y.yilda ortaya cikrms olan Cayruzrn'In llteraturunun

geni~ bir alana yayildig, gorulur, Bu Ilteratur, Sansgrtt ve Pratrit

dillermde olmak uzere iki kolda yayilarak muhafaza edllmtsttr U.

Cayna ltteraturu hakkmda yapilrms olan en onemlrcahsma

Maurice Wtnterrutz'm, AHIstory of Indian J",iteratu.rt~.vol, 2, Buddhist

Literaqerature and Jaina Literature, tr. S. Ketkalr, and rev. by the

author ( Calcutta, Univ, of CalcuUa,1927: New DeUli, Oriental Books

Reprint Corp., 1972) adh eseridir. Bu esertn digerleIine gore daha tam

bir rtvayett Ihtiva etugi gorulmektedtr.

Asagida zfkredecegtmlz iki eser "Svetambara'' kutsal metinleri

uzertnde calisacaklar Icin basvuru ()zelligi tasimaktadrr. Schubrtng'm,

"Die Lehre des Jainas" daha sonraki geltsmeler de Ludwig Alsdorf'un,

Les Etudes jaina,etat present et taches futures (Parls.Coll~ge de

France,1975) tarafmdan ele almrrustir. Kisa olmakla birlikte bu

konuyla ilgUigereklt eserlerdtr. "Dlgambara" metniyle ilgili ugrasanlar

i<;in malzemeler daha Iazladrr.

11Bkz. Adams, 238-239.



388

Helmuth von Glasenapp'm Die ReHgionen Indlens (Stuttgart.

Alfred Kroner Vlerlag, 1943) adh esermtn ucuncu bOli.imi.indeCaynlzm

hakkmda detayli bilgiler verilmektedtr.

Fridrich Heiler'in mezkur esert • Die Religlonen der Menschheit

'm 156-161. sayfalarmda Cayntzrn hakkmda gerekli btlgtler

verilmektedir. Helmuht von Glasenapp'm. Die Nichtchristlichen

Religtonen adh eserlnm 114-120. sayfalan bu dine yer vermektedir.

Burada Caynizm ana hatJanyla degerlendilmektedir.

Ulkerntzde Caynizm hakkmdaki btlgtler ise $U kitaplarda

bulunmaktadir: A.Hilmi Orner Budda, Dinler Tarihi adh eserinin 118-

128. sayfalarmda Caynizm'tn kurulusu, cemaati ce temel tnanclan

hakkmda bflgi vermektedir. G.Ti.imer ve A.Ki.ic,;:i.ik'i.inDlnler Tarihi

kitabmm 70-73. sayfalarmda Caynizrn'In kurucusu Mahavira'rnn

hayatr.Tanrr anlayrsi , meshepleri ve kutsal kitaplan, ahlaki

prenstplert, kurtulus ve hidayet doktlrtnt, aytn ve tbadetgtbt konular

kisa ama sevtyelt bir sektlde ele ahnmaktadir.

3) BudiZiliIl

Hindistan'da M.O. VI. y.yilda dogmus olan Budizm, Caynizmlecagdasur. Bu dintn kurucusu olan Buda, bir kltap birakmamistir.

Ancak Budistler, Pali dilinde yaprrns oldugu vaazlan "Palt-Kanon"

tsmmde btr kitapta toplanrruslardu+e

Olaylara mukaddime kablltnden ziyade daha billmsel olarak

yaklasrnis alan eserlerin basmda Edward Conze'ntn, De r

Buddhlsmus, (Stuttgart. W. KohXhammer Verlag. 8. Auflage,1986)

isimli eseri gelmektedir. Ilrni seviyesintn yi.iksek olmasmdan dolayi bueser di.inyaca sohret yaprrnsur. Bu konuda calisacaklar 1<;1nana

12 Bu konuda gems Ibilgii<;inbkz. Eltadc, Mircea: Geschichte der religtosen Ideen, Bd.

4. ubersetz von Adelheid Muller-Lissner und Werner Muller. 2. Auflage, II / s. 69-98.

Freiburfim Breisgau 1994.



389

basvuru kaynagi nttellgmdedtr. Yme bunun, Thirty Years of BuddhistStudies (Colombia. Unlv, of Carolirn18Press, 1968) adh kltabi, konuya

metodik acidan yaklasmasi hasebiyle 6nemlidir.

Carl Friedrich Koeppen'm, DileReligion d.es JlBuddhaund Ihre

Entstehung (Berlin, Ferdinand Sehnelder, 1857) ilsimlikttabi da bu

sahadaki degerlt eserlerden btrtdir. 0 < ; ; bolumden olusan bu esertn

Iklnct ve ucuncu bolurnlertnde Budizm but.un yonlertyle ele almmakta

ve bu konular gents bir sekilde islenmektedir.

Helmudt von Glasenapp'm Frarisizca'ya cevrtlmts olan,

Brachma et Boudha (trans. Oreste 'I'outzvltch (Pads, 1937) adh 304

sayfadan olusan eseri ise Budizm'I sevtyeli ve gents bir sekilde ele

almaktadir. F.H. Hiliard'm, The Buddha the Profet and the Chna

(London, George Allen Unwin Ltd..) adh kltabi da ltteratur acismdan

zikre degerdtr.

Erik Zurcher'ln. Buddhism (NewYork; St. Mlarlln's, 1962) isimli

kttabi da bu konudaki eserlerden btrtdlr.

WilliaT. de Bary'nin edisyonunu yapbglTheBuddhist Tra(iition

in India, China and Jrapan (New York, Modem Library. 1969) adh

kttabi ve §U zrkredecegtmiz kitaplar da Budtzrn hakkmda onemli

bilgiler veren eserlerdendir.

E.A. Brutt'un edisyonunu yaptigi The T.~achings of the

Compassionate Buddha [New York, Mentor, 1955) ; Clarence

Harnilton'un edtsyonunun yaptig: Buddhfzm : A Religion ofCompassion (NewYork, Liberal Arts. 1952) ve Lucien Strelk'In, World

of Buddha: A.Rea.der (Garden City, New York, Doubleday, 1969) adh

ingilizce olarak yazilrrns alan eserlerdir.

Budizm h akkmda da luz.urnlu btlgtlertn buluriabtlecegt

kitaplardan bazilan da sunlardir:

Mircea Eliade'm 12. dipnoUa gosterdigimiz Geschichte der

religiosen Ideen tslmlt kitabmm 2. cildinin 69-98, sayfalari Budlzm'e



~190

aynlmistrr. Burada Buda ogretisi. meditasyon teknikleri, btlgt yoluyla

kurtulus gibi konulari da Ihtiva eden degerh bilgiler bulunmaktadir.

Friedrich Heller'ln. Die Rellgionen del!'Mensclt1heit adh eserinin 156-

225. sayfalarmda Palt-karion, yasayan Buda ve ogreUsi. cemaatt,

Mahayana ve Hmayana mezheplert gibi konular iyi bir sekflde

tarutilmaktadir. H. J. Schoeps'In. Die Grosen Religionen der Welt

tstmlt eserinde de Budist pratiklertnden (aym. tbadet, toren vs.)

bahsedilmektedir. E. Sankcioglunun, Ba,langu;tan Giiniimiize Dinler

Tarihi adh eserinin 15,6-184. sayfalan arasmda seviyeli ve tarntici

bilgiler vertlmektedtr. G. Turner ve A .. Ku.;;uk'un Dinler Tarihl de

Budizm'in tann anlayisr, kutsal mettnlert, inane. ibadet. gelenek,

rnezhepler ve Buda'nm hayati gibi konulan seviyeli bir sektlde

tarntmasi bakimmdan onemltdtr.

Tercume sayesmde diltmize kazandmlan eserlerden bazilari tse

sunlardir: Paul Carus'un, Buda'nm O~retisi" eev. Teoman U~gun

(istanbul. Ruh ve Madde Yayrnfarr, 1984) bu esert eski mettnlertn

derlenrnestyle meydana gelmtsur. Sekiz bolumden olusan bu kitap,

okuyucuya gents bHgilervermektedtr.

Walter Ruben'In, Buddhizm TIUihi, eev, Abidin itil (Ankara,

Sakarya Basrmevl, 1947) adh kltabi en cok tanman eserlerdendir. Bu

kttap cok tarunmis olmasma ragmen muhtevasi gents kapsarnh

degildtr. Burada Budizm kendi ana hatlanyla ele almmakta. efsanevi

rivayetlere ve destanlara da yer vertlmektedlr.

Kendi dilimizde yazilan eserler de sunlardir: Ca~lar Boyunca

Btiyiik Adamlar: Buda (ist~mbu1.]DoganJKardE~'Matbaaclllk SanayiiA.~ .• 1972) bu kltap. ltalya'dakl Arnalda Mondadort yaymevi He

Dagan Kardes yaymlan arasmdaki. i~birligi Hehazrrlanrrnstir. Burada,

kisa resimlt bllgtler verilmektedir. Budist ayln ve ibadet1eri restmlerle

tarutilmaktadir .



391

Budizm hakkmda Turkce yazilan makalelerden bazilan da

sunlardir. Prof. Kemal Cagdas "Reformcu YODluyle lBudave A!ioka"

Do~u Dill. S.53-91, 1(4), 1970); Dr. Hulusi Dosdogru, "Budha ve

Budhizm" Yeni insan,s 6-8, I96?; (Adnan-Adivar) Halide Edtp,

''Buddhism It,Yeni istanbul, 1955.

4) Sihizm.

XVI. yuzyilda islam ve Hinduizm kansmu bir din olarak ortayacikan Sihizm'in kurucu su Nanak'tir. Kutsal kitaplari tse Adt-

Grant'ur+'. Diger Hind dinlerine nazaran cok yeni olmasma ragmen

Sihizm hakkmdaki cahsmalarm azhgl gaze carpmaktadir,

Bu konuda yapilan zikre deger cahsmalar suhlardrr: A History of

the to the Siks from the Origin of the Na1tionto the Battles of the

Sutlej (London, John :Murray, 18~l9). Bu eserde Sthlzm hakkmda

detayh btlgt verilmektedir. Ozelltkle de Cum Nanak ve kutsal kltabr

Adi Granth hakkmda tatn1inkar btlgfler verflmektedlr.

Prof Dr. Teja Singhm Sihizm ve Sth tartht hakkmdaki

ingilizceye yaptigi tercumesi tse bu konudaki eserlerden sayilmaktadir.

0, Guru Nanak'm Japji dilindeki sabah vaazlanru, Guru Nanak'm

meditasyononu tercume etmtsttr. (:2nd. ed. AmrUsar, Sikh Tract

Society, 1924) ve Asa di var, Sikh Hymns from the Adi Granth

(Amrltsar, Shiromani Glwwara Prabandhal comtttee, 1957).

Prof. Sher Slng'in, Philosophy of Sikllism (Lalwora, Sikh Un!v.Press, 1944; 2 nd. edition, Delhi, Sternleng, 196«» adh esert de bu

sahadaki onemlt eserlerdendlr.

Gerek batida gerekse ulkemizde Sihlzm'den bahseden onemlt

yazilardan bazilan da sunlardrr: Helmuth von Glasehapp. Die

Nichtchrtstltchen Religtonen: G. TOmer ve A. KLu;i.ik'i.in Dinler

TaMi'nde 73-76. sayfalarda bu dini tarntici bilgller verilmektedir.

13 Bkz. TUrner, G.-Kii~~uk,A., 73.



392

Dilimizde bu korruyla ilgili olarak yapilnus alan cahsmarun,

Abdurrahman Kucuk'un, "Sihizm" A.U.i.F.D., C.XXVIn, s. 391-417

(Ankara tint. Basrmevl, 1986) adh makalestnln oldugu gorUlD.r.

Burada, Sihizm genel hatlanyla cok iyi blr sekllde tamtilmaktadir. Bu

makalede, Sihizm'in dogusu. Guru Nanak'm Tann anlayrsi, ve

doktirinleri, Nanak'tan sonraki durum, Kutsal kltaplar. kult. Sihlerin

diger tnanclari. ibadetlert. geleneklert ve mezhepleri hakkmda

doyurucu malumat verilmektedlr.

C. Cm DinleriYine biz burada Ctn'deki butun dinlerden ztyade orada dogmus

olan dinleri ele alacagiz.

1)Taoizm

Cm'in milli dlnlerlnden alan Taoizm'i Lao-tzu kurmustur. Bu

dinin kutsal kitabr Ise "Ta() Te King" dir14. Bu din hakkmda yazilan

en onemli eserler sunlardir :

See H. Maspero.Le Taoisme f.nlltis M~Janges posthumes sur les

re1llgionsit I'histoire de l! a Chine (Paris, Civil Isattons du Sud, S.A.E.P.,

1950) :H.S. Levy. Yellow 1'tu'ban R.eligion and Rebellion at the end of

Han, Cournal of the American Oriantal Socllty, LXXVI, 214-227,

1956; Chung-yuan Chang. Greatlvty and TaollSm (NewYork. JuHan

Press, 1963): M. Kartenrnark, Lao Tzu and Taoism (Stanford, Stanford

Univ. Press, 19(9).

Ztkretttgtmtz bu eserlertn dismda Taoizm hakkmda ztkre deger

eserlerden bazilan ise sunlardrrr Werner Eichhorn. Die Rellgionen

Chinas (Stuttgart, W. Kohlhemmer Verlag, 19'73) adh kitabmda genel

olarak Ctnin eski ve yenl dinlertnden gents sekllde bahsetmektedir. Bu

dinlerden biri olan Taoizm de burada Incelenmektedtr.

14 Genis bilgi icin bkz. M. $emsedclin, Tarth-t Edyan, 279-280.



Gustav Menschtng'm Algemeine Religlonsgeslchichte' smde em

dinleri ve Taolzm hakkmda onemlt bilgtler vertlmektedir.

Ulkemtzde bu konuda yazilrrus eserlerin basmda Ahmed Mithat

Efendt'ntn Tarlh-l Edyan' 1gelmektedir. Burada, gerek Cm'm kadlm

dtnlerl, gerekse Taoizm hakkmda sevtyell btlgiler verilmektedir. 231-

257. sayfalar arasmda Taoizm'In kutsal kitabi Tao Te King, mane

esaslan vs. hakkmda gents btlgt verilmektedir. M. Semseddtn

Giina1tay'm- Tarih-l Edyan' mda da yine bu din hakkmda onemlt

bilgiler verilmektedir. Burada. 279-300. sayfalarda Lao Tzu'nun

hayati, prenstplert ve kutsal kitabi Tao Te King hakkmda gents btlgt

bulunmaktadir,

Bunlarm dismda Annemarte Schimmel'tn. Dbller Tarlhlne Girl,

adh eserintn 17- 22. sayfalarmda bu din hakkmda tarutici bilgller

verilmektedir.

Terciime sayestride 'dtltmize kazandrrrlan Bedia Dikel'in

Fransizca'dan ~evirdig:iSirfarm Sun 'Tao' <;in Tasavvufu (istanbul,

Mayata~ MatbaaClhk ve Ne~rlya.1t~., 197'2] adh eseri de zikretme

geregt duyuyoruz. Bu esertn baslangicmda kisaca Lao Tzu tamnhyor.

Sonra da her konuda Tao Teking'den cokca pasajlar verilerek

konulara aydmhk kazandmhyor. Bu eser in ozelligi. Tao Te King'in

konuyla ilgili olan buyuk bir bolumunu ztkrediyor olmasidir. Aynca

Kitabm sonunda Lao Tzu ve Konfucyus karsilastmhyor.

2) Ko~yaniZlYlBu dmtn kurucusu ise Koufucyus'dur. Konfucyus'un kutsal

kttaplarmi olusturan iki kollekstyon vardir. Bunlar "Wou-Klng" (Bes

klasik) ve "Se chou" (Dort kitap) hr. Buriurila ilgHi olarak J.K.

Shryock. The Origin and Devalopment of the Stat'ie Cult of Confucius

(New York, CenturY',1932) adiyla btr eser yazrmstir. Bu kttapta



394

Konfucyanlst rituellert uzermde durulmaktadir. Bu konuyla ilgili

kaynak eserlerin basmda yeralmasi dunyaca kabul edilmektedir.

Bunun drsmda kalerne almrrus eserlerden c;ogu yen1

Konfucyantzmle ilgilidir. Carsun Chang. The Devolopmert of Neo

Konfucian Thought (NewYork. Tw'eilnePublishers. 1957); wang Yang-mtng, idealist Philosopher of 16th Cehtury (New York, St. John's

Univ. Press,196~!); L.V.L. Cady, 1rhe Philosophy of Lu Hslangshan, 2

vols. (New York, Unlon TheoUca.1 SeminllLlty, 1939), De Bary'nin.

edisyonunu yapugi sources of Chinese T.radition (NewYork, Colombia

Univ. Press, 19(0) adh eser de zikre deger kaynaklardandrr.

Bunlann dismda yukanda Taoizm hakkmda ztkretttgtmlz

kaynaklarm hemen hemen hepslntn Konfucyarnzm'I de ihUva etUgini

belirtmek Istiyoruz, Bu din hakkmda yazilan makalelerden bazilan da

sunlandir: Dr. Muhandere Oze rdim, ffKonfii~yanizm ve Bab

Demokraslsl" A.li.D.T.C.F.D., s, 395-430, 191:>3:DOC;.Dr. Muhandere

Nabi "yin Dininin Menr;;ei Meselesi ve Dini inan.ylar" , Belleten,

26(101).8.79-119, 1962.

D. Japon Dini

Biz burada ozellikle .Japon dlnlert yertne, Japon Dini diye bashk

attik. Cunku daha once de belirttigimiz gibi maksadrmiz bir iilkedeki

butun dinlerden ztyade, 0 ulkede dogmus olan ve oraya an olan din

veya dtnleri ele almaktir. Bu cumleden olarak biz burada daha cok

Japonya'ya malolmus olan Slntoizm'I ele alacagiz. Japon dlnlyle ilgili

kaynak calismalan su sektlde siralamak mumkundur:

James Hastlng'tn edisyonununu yapUgl, "Encyclopedia of

Religion and Ethics !(NewYork. Charles Scrilller's Sons, 1908-26); H.

Gunkel ve L. Zschanack'in edisyonunu yaptiklan Die Religion In

Geschichte und Gegenwart (Tiibingen, J.C.II. Mohr, 1927-31) esen:

Franz Kontg'tn R~~ligiollswissenschaf1l:liches Worterbuch (Frelburg,



3%

Herder,1956) eseri ve Ryusako Tsunoda baskanhginda bir heyet

tarafmdan yazilmis olan Sourees of Japanase Trad.ition (NewYork.

Colombia Unlv. Press, 1958) adh eserlert akla gelen ilk kaynaklardir.

Bu eserler Japon dint uzertnde rcahsacaklara buyuk rehberlik

yapacaktrr. Ozellikle de Sintoizm hakkmda bu eserlerde tatmlnkar


Jean Herbert'in BibUyogral,hiedu Shin,t4:ll et des sectes

shlntolstes (Lelden, E.,J.BrlU,l968) isimli esert ve Genchi Kato'nun. A

Bibliography of Shintl) in Western Languages from the Oldesttill

1952 (Tokyo, 1953) adh esert de yukardakilerden Iarkh olarak sadece

Siritoizrn'e tahsis edilmtstlr. Bunlar da bu sahadakt taniuma gerek

gorulen eserlerdendir.

Kendilerini sadece Sintoizme hasretrnemts olan genel Dlnler

Tarihi tarzmdaki eserlerden bazilan da sunlardir : Helmuth von

Glasenapp, Die Nichtchristlichelll Reltonen: Friedrich Heiler. Die

Religionen der Menscbheit; Ahmet Mithat Efendi, 'Tarlh-i Edyan adh

eserinde Sintoizm ve kutsal kit.abina, ahiret mancma. lbadetme 261-

277. sayfalarda degmmektedtr. Felicten Challaye'nin Dinler Tarlhl,

adh kitabmda bu din hakkmda kisa btlgiler bulunmaktadir. Ekrern

Sankcioglu, Ba~langl~tan Giiniimtize Dinler TariM adli esertnde bu

din hakkmda genel hatlariyla tarutici btlgt verrnektedtr. G. Turner ve

A. Ku~uk'un Dinler Tarihi'nde de Sintolzm'de Tann anlayisi, kutsal

yazilari, ayin ve tbadetlert hakkrnda bir kac sayfalik tam tic1btlgt

verilrnektedir.

Smtotzm hakkmda calrsacak olanlarm, zikredilen bu

kaynaklann isigmda yollariru bulacaklan suphestzdlr.

E. Yahudilik

Hie suphesiz ki, Yahudi literaturunun basmda kutsal kitaplan

alan Tanah geltr. Yahudi kut.sal kitap kulliyatr Ise: Tanah (yazah dini

edebiyat) ve Talmut (sozh) dmi edebtyatl olmak uzere ikiye ayrilrr.



396

Yahudilerin Tanah adrm verdtklert kutsal kitaba Hmsttyanlar "Eski

Ahlt" derler, Tanah ise uc bolumden olusur: Tara (Tevrat). Neviim ve

Ketuviml5.

Tara (Tevrat): Kanun, sertat emir. ders, rehber gibt anlamlara

gelir. Yahudi kutsal kitabmm blrtnct bolumunu olusturan Tevrat:

Tekvm, Cikrs, Levlliler, Sayilar ve Tesntye olmak uzere bel? kitaptan

olusur.

Nevim (Peygarnber ler): Bu bolurnde peygamberlerde

bahsedilmektedir. Toplam 21kltaptrr.

Ketuvim: Kitaplar. yazilar anlamma gelen Ketuvim de Yahudi

kutsal kitabmm u~uncu bolumunu olusturur. Bu 13 kttapurl".

Tanah'dan sonra Yahudi mancma gore Tann tarafmdan

vahyedtlmts, bu sebeple kaynagi ilahi menseli olan "Mili}na"

gelmektedir. Herbert Danby, The Mishnach (GlreatBritaln,1933) adiyla

Mtsna'yi giril? ve kisa aciklamalarla lngtltzceye tercume etrntsttr. Bu.

Seder denen alti bolurnden olusmaktadir. iU t bolurn Zeralrn: burada

ziraatten bansedilmektedir. lktnct bolum Meed: kutsal gunler ve

bayramlardan bahsedllmektedtr. O~uncu bolum Nasitm (kadmlar);

Burada da kadmlarm dururnlarr konu edinilmektedir. Evlenme

hukumlert, evlilik yerntnlert. evlilikte nezir olayi. supheli ztna,

bosanma belgelert vs. gtbt kadm ve evlilikle iXgiliolaylar islenmektedtr.

Dorduncu bolum Neziklm; Yaralanmalarla ilgiliclir.Hukuki hukurnlert

ihtiva eder. Besinci bolum Kadlstm: Bu cia kurban ve takdimelerle ilgili

hukumlerl Ihttva etmektedir. Altmci bolum ise Tohorot'tur: Burada

temizlik hukumlermden bahsedllmektedtr. Aynca zfkretttgrmiz her

bolum kendi Icmde bolumlere ayrilmaktadir. Bunlarla birlikte 63

bolurnu vardir. ilk defa M.S. 220 yilma kadar sozli1 olarak rivayet

edilmtstir, Bundan sonra da kaleme almrmsur.

15 Genis bilgi icin bkz. Turner, G.·KU9Uk, A., 120.

16 Bkz, Kttab-i Mukaddes (Ahd-i Atik), Kitab-i Mukaddes $irketi, Istanbul, 1991.



:397

Bundan sonra Misna'nm yorurnu clan Talmlud gelmektedlr.

"Talmud" Amerika'da Sansina Edition tarafmdan yaymlanrrustir.

Yaklasik olarak 30 ciltten olusmaktadir. Burada once Mlsna'nm

metni zikrediliyor. Sonra da bu rnettn "Game ra" ad! altmda

aciklaruyor. Talmud. konu itibariyle de "Hakka"ve "Hakkada" olmak

uzere ikiye aynhyor. Bunlardan ilki hukumlerden, ikincisi Ise

kissalardan bahsetmektedir.

Bunlardan sonra Haggada'nm ozel bir ltteratur seklmt

olusturan ve Talmud'un yarunda Yahudi kutsal kiltap ltteraturunde

bas siralan alan "MldrR§" gelmektedtr. "Mld.ra§ Rabbah" notlar ve

kelime aciklamalariyla birlikte H. Freedman ve Monrtce Simon'un

editorlugunde 10 cilt halinde Sanclno Press tarafmdan Londra'da

yaymlanmistir. Bu kitabm i l e ; ; basirm yapilrmstir, meisss. ikincisi1951, ucuncusu 1961 yilmdadir. Bu eserin 1.ve 2. ctldtnde "Tekvin".

3. cildtnde "C;1kl§". 4.ve 5. cildinc1e"Sa .Ydru·" . 6. cildtnde "LeviWer". 7.

cildinde "Tesniye". 8. cildinde "Rud Kitabl". 9. ctldlnde "Ester" ve"Ne§ldeler Ne§idesl". 10. clldinde ise index yeralmaktadir.

Yahudi kutsal kitaplarmdan biri de "Zohar" dir. Bu. Herry

Sperling ve Maurice Simon tarafmdan tercume edilerek "The Zohar' ,

adiyla ash uc cilt olup bes em halinde Sancino Press tarafmdan

.1984'de Londra'da basilrrustrr. Zohar, Tevrat'm mistik yorumudur.

Bundan soma ztkre deger hirdiger kutsal kitap ise "Kabala" dir,

Kabala; Tevrat'm gizli anlamlarrru aciklayan mistik yorumlanna genel

olarak verilen isimdir. Kabala (Kabbalah)'a Talmud ve Mlsna'nm

baslangici olarak bakilmaktadir. B.eltme olarak "gelenek" anlamma

ge1en "Kabbalah"; anlamak, alrnak, kavramak manalanna geldtgr gibi

ilham edilmis, ihata edilmts btlgt veya geleneksel bUgi anlamlarma da

gelmektedtr. "Kabbalah". "Hokmah Ni~rah" (Gizlibtlgi, hlkrnet) olarak

da adlandmlmaktadir.



398

Bunlardan sonra Eski Ahit'In tefsiri ntteltgmde olan The Jerome

Biblical Commentary (Vollwne I, The ott TClstament. Vol. n,The New

Testament and Tobllca1Articles) edited. by. R.E. Braun, SS.; Joseph A.

Fitzmeyr. S.J. A.B.D.,.New-Jersey, 1968. adh eser gelmektedir. Burada

btrmct ciltte Eski Ahit'In bolumlerl ststemattk btr blctmde kisa kisa

yorumlanip, aciklanmaktadir. Yine burada Yahudtlerln Ibadetlerl.

sosyal ve itikadi yonlert de ele ahnmaktadir.

Sadece Yahudilik hakkmda yazilrrns olan onemli ansiklopediler

ve genel tarzda kalerne almmis olan anstklopedilerden bazilarr da

sunlardir: The Jewish Encyclopaedia (12 Vols.) (NewYork, London,

1906-1907). Bu ansiklopedi Yahudilik hakkmda kahci ve ciddi

konular icln yararli bir basvuru kaynagidir. Kendinden sonra

yazilanlara gore daha onemlt oldugu gorulmektedtr.

The Universal Jewish Encyclopaedia. Universal Jewish

Encyclopaedia co., INC., (Co'lPydght, V. 10, 1948) bu on cUttik

ansiklopedi de bu konudaki onemlt kaynaklardandir. Cunku

Yahudilik hakkinda cok gents bilgiler tcermektedtr.

Encyclopaedia Judaicsl, V. Jl.6. (Kudiis 1971-1972) bu

ansiklopedi de kiymetli btlgtler bulunmaktadrr. Konulara daha gilneelyaklasrnayi amacladigi gorulmektedtr.

Genel tarzdakt anslklopedilerden bazilan da sunlardir: Mireea

Eliade'm, The l~nc:yclopaedia olf Religion, (New York, Macmillan

Puplishing, Volt. 16 1987) adh esertdtr, Bu esertn son eildi mdekst

ihtiva etmektedir. Burada diger butun dinler gtbt Yahudilik hakkmda

da detayli ve seviyeli bilgiler venlmektedtr.

Encyclopa,edia Religion and Ethichs, V. 13, (NewYork, CharlesCH Rlpner's Sons. 1951) bu eserm 13. cildi indexe aynlrrusnr. Diger 12

cildin de bu konuda faydah bllgtler bulunmaktadir.

Bunlardan baska Encyclopaedia Americana V. 25, (NewYork,

1957); Encyclopiaedia Brltanica, ANewSurvey-of Universal Knowletge,



399

1968 bu eser ilk olarak 1953'de Lonrdra'da basilnustir. Dinler TariM

Ansiklopedisi, (istanbul. Ge~li~imYaymla,n Jl976); Biiyiik Dlnler ve

Mezhepler Ansiklopedlisi, (istanbul 1973) ve E. Royston Pike'nm

Encyclopaedia of Religion and Religions (NtewYork, The Meridital

Llbruy, 1958) adh ans:lk1opedileIizlkredebtliriz.

Yahudiltgt gene1 hat.larryla ele alan eserlerden ibazrlari da

sunlardir: W.O.E. Oesterley ve Theodore H. Robinson'un yazdiklari

Hebrew Religion (New york, Macmillan Company. 1930) tstmlt eser

orijinal bir kaynaktir. Konular detayhca ele almmakta ve Apokrifkitaplardan Kanonik kitaplara varmcaya kadar gents hacimli btlgt

verilmektedtr.

Ringren Helmer, Isratttttsche Re1:lgion (Stuttgart, W.

Kohlhammer Verlag, 1063) adli esertnde lsrailogullari ve.dinlerinden

dermlemesine bahsetmektedir. O~;bolurnden olusan bu esertn ilk

bolumu Davud oncest caglan konu edinmektedir. Burada ilk atalann

dininden, israil dininin baslangici ve Musa'dan. hakimler

dnnemtnden, Yahudi Tann tasavvurundan, kultlermden haber

verilmektedir. lktncl bolum ise krallar donemini konu edinmtsttr.

Burada genel hatlariyla, Allah'dan, onun gorunme blctmlertnden.

Yahve ve Tanrilardan. melek ve ruhlardan, kult memuriyetlerinden.

Olu hakkmdaki Inanclardan vs. bahsetmektedir. D~uncu bolum Ise

surgun ve surgunden sonraki donemleri konu edtnrntsttr.

Julius A Bewer'Ir, The Ltterature of the 014iTestament (New

york, Colombia Unlv. Press, 12nd. ed.,1952) eseri Yahudilik tern

onemll kaynaklardandir. Bu kltabm ilk baskisi UJ22'de yapilrrnstrr.

Bu kltapta Eski Ahit tam olarak tahlil edilmektedtr.

Moshe Sevtlla-Sharon'un is:raU Ulus'unun Tadhi (Kudiis, 1981)

adli kitabi da lsratl ogullan hakkmdaki onernlt kaynaklardandir. Bu

esertn ozelligi. konusunu M.O. ZOOO' I i yillardan alarak gunumuze

kadar getirmesidir. Burada Talmud'un yazilmasi hakkmda da btlgt

vertlmektedir.



400

Zaferu'l-lslam Han. ell-Talmud (Beyrut, Daru'n-Nafais, 1989) adh

eserinde Talmud hakkmda gents bllgt vermektedtr. Aynca burada

Babil ve Ftltsttn Talmudlarmm karsrlastirmasmr yapmakta ve

Misna'dan da bahsetmektedtr. Vine onun Yilhudillkte Talmud'un

MevkU ve Prenstplerl, eev, Memnet Aydm (istanbul. ihya Yaymlan,

1981) adh kucuk boy eseri de Turk okuyucusuna aydmlauci bilgller

vermektedlr.

Yahudilik hakkrnda dllimizde yazilrms en onemli eserlerden

birtst Yasar Kutluay'm islam ve Yahudi Meshepleri (Ankara,

A.tJi.F .Yayrnlarr, 1964)1 Isimlt kttabidir. Bunun ikinci bolumu

Yahudtlige ayrilnusur. Burada Yahudi mezhepleri gents bir sektlde

incelenmektedir. llrnt sevtyest yu kse k, faydah bir esergorunumundedtr.

Degerli bir eser de Hlkrnet Tanyu tarafmdan kalerne almmistir.

Tarlh Boyunca Yahudiler ve Ttirkler, c.I-II (Ankara. Bilge Yaymevi, 2.

Bask!, 1979). Bu kitabm ilk cildt iki bolumden olusmaktadir. Btrtnct

bolurnde Ftlistrn'In tarihcest. lsrail, lbrani ve Yahudi kelimelertnmm

anlamlari uzerinde detaylica durulmaktadrr. lktnct bolurnde ise

Yahudi tarihi ve dmiyle ilgili olaylar, dusunurler vb. nin zaman btlgtstuzertnde durulmaktadir. Burada Yahudtligtn kutsal kttaplan, Yahova

ve on emir. Yahudi dini ve manclari hakkmda ozetleme. Karalm

Yahudilert ve bir cok kunu uzermde durulmaktadir. lkmcl cildinde Ise

daha ziyade guniimuz Yahudilermin cesttlt yonlert incelenmektedir.

Bu kitabm buyuk bir gayret ve cahsrna urunu oldugu goIiiImektedir.

Hayrullah Ors'un M:mjave ~ahudilik (istanbul, Remzi Kitabevi,

1966) isimli kitabmda da Eski Ahtt , lsr atlogullari. Hz. Musa,

lsratlogullarmm Tarih t;ai~l. Nebller. ortacagda Yahudtllk. tbadet,

Stnagog, Mesih gibi konularda btlgtler bulunrnaktadir.

Gene1 Dinler Tarihi tarzmda ka1eme alman eserlerin hemen

hemen hepsinde Yahudilik hakkmda bilgi verilmektedtr, Bu bakimdan



daha once zikri gecen butun Dlnler Tanh! kitaplanm burada yenidenzikretmeye gerek gormuyoruz.

Elbette kt, Yahudilik hakkmda zikreclilecek kaynaklar bun1arla

smirlandmlamaz. Cunku bu konuda pek cok eser yazilrmstrr. Biz

bunlarclan literatiir acismdan onemll sayilabtlecek olanlardan sadece

ulasabfldlgtmiz kaynaklari tanumakla yettruyoruz.

F. Hlristiyanhl!t.

Hirtsttyan dini ltteraturunun basmda htc suphestz lnctl

gelmektedir. Bunlar da, Hiristtyanlarm kanonik olarak kabul ettfklert

Matta. Markos. Luka ve Yuhanna incilleridir. Birtakim ayrihklar

olmasma ragmen ilk ii~ lnctl arasmda benzerllk bulundugundan

bunlara SinopUk lnctller denir. Bu incillerin 60-7'0 yillan civannda

yazrldigi dusunulmektedlr. Dordurcu lnctl Yuhanna ise 100 yih

ctvarmda yazilrmstrr ve ilk i . i < ; " : lnctl'In yorumlarmi da ihUva eder!".

Boylece Yeru Ahtt; dort lncll, Rasullerln lslerl ve 22 rtsale olmak uzere

27 kisimdan meydana gelmi~bir mecmuadrr-".

Yeni Ahit'ten soma Hirtsttyan literaturu Ictn zikre deger olan

kaynak tefsiridir. The Jforome BibU41:alCommentary, (Vol. II, The New

Testamentand.ropicaLl Articles) edited by R.E. Braun, 88.; Joseph A.

Fitzmyer, 8.J, A.B.D. (New Jersey, 1968). Bu esertn ikinci ctldt Yeni

Ahtt'e alttir. O. burada yorumlanmaktaclrr.

Hirtsttyanlikla ilgili kaynaklann basmda Hans JoachimSchoeps'in Theologic~ und Geschichte des Judenchristentums

(Tiibingen, J.e. Mohr, 1949) adh esert gelmektedlr. Alman1ann buyuk

Dinler Tarthcilertnden olan Schoeps'in bu kttabi bes ayn bolum ve

babdan olusmaktadir. ilk bolumde Yahudi hrrtsttyanlar ve onlarla

ilgili kaynaklardan. ikinci bolurnde Ebtyontt Hirtsttyanhgmdan.

17 Gents .i1gi icin bkz. Turner, G.-Ku<;i'\k. A.. 152-154.

18 Bkz. Kitab-i Mukaddcs, Ahd-i Ccdtd.



402

Oc; ;unci i bolumde Ebtyonitlertn kanun muhtevalarmdan, dorduncu

bolurnde Ebtyorut kult birlligi ve onlann Drnler Tarihi

muhtevalarmdan, besmct bolumde Ise Yahudl lurtsttyanlann tartht ve

onlann tarihi dint duzenl gtbt konulardan bansedllmektedtr.

Mevzularm ctddt bir tImi anlayis acismdan tncelenmts oldugu

gozlemlenmektedir. Bes babm ilkinde Ise Yakup mektuplarmm

kollekstyoriu , Iklnctstnde Symachus Tefstrmde Ebiyonit Ismi,

ucuncusunde Symachus'da Ftltstrn'In tasviri, dorduncude Symachus

tefstrmtn kalmtisi, besinct babda tse havarillk problemi gibt konular

mcelenmektedtr. Bu kltap, ilk Hirtsttyanlar uzertne yazilan en hacimll

ve muhtevah eserdlr.Julius Wellhausen'In Geschlehte der ChrlstUechen ReUglon,

(Leipzig. Teubm~r. 19109) adh kltabi Hrrlsttyanhk tarihi hakkmda

yazilrms alan degerlt.blr kaynaktir.

Andrew Murran'm, nell"Geist Jesu ChrIsti (Basel, Verlag von

C.S.SpIttler. 1891)1 islmlt eseri de Hirtstfyanhk tctn oriemlt

kaynaklardan brridtr. Toplam .31 bolumden olusan bu eserde

kutsalhk, lsa'nm kutsalhgr, Tann'nm kutsalhgi, Vaftizin kutsalligi,kutsal ruh ve mlsyon, tbadetln ruhu vb. glbt konular tslenmektedtr,

Hz. lsa'nm kritik ediIdig;i bir eser de William Wrede tarafmdan

kaleme almrrustir. Das Mesiasgehellmnls (Gt;tingen, Vanderhoeck

Ruprecht, 4. ed., 1969). D c ; ; bolumden olusan bu kltabm ilk

bolumunde Markos, ikincide Matta. Luka ve Yuhanna incillerindeki

lsa Incelentrken, ucuncu bolumde Ise kutsalin Izahi uzertnde

durulmaktadir, incillerdeki lsa, HirIstiyan anlayisma gore krttlk

edilmektedir.

Kilise Tariht tarzihda kalerne alman cahsmalardan biri

Ekkehard Muhlenberg'In Epochen der Kllrchengeschichte, 2.

uberarbeltete Au~~lage.(Heidelberg:. QueUe und Meyer Verlag, 1991)

isimli esertdlr. Bu kitap, kilise tarihini baslangictan gunumuze kadar



40~1

gettrmekte ve Hiristiyan dunyasi'nda dogan butun dint akimlan ve bu

hareketlerin onculert hakkmda gents bUgivermektedtr,

Hrristiyanhktaki Mesih Inaner uzerme yapilnus olan bir cahsma

da H. Langerberg'm, Die Vil.eil·:EvlSmgelienin pro,hetischer Schau

(Verlag Ernst Franz Metzinger W1i.irU)adh kttabidir. Bu kitap

Hirtstiyan mesih mancuu genel hatlanyla tarutmasi bakimmdan zikre

deger gerutmustur.

Hrrtsttyanhgm Ikt buyuk mezhebi olan Katoliklik veProtestanligm anlatildigi ve bu konuda onemlt kaynak eserlerden biri

alan KathoUzismusund Protestantfsmus (Triter, 1894). L. von

Kammerstein tarafindan kaleme almrrnstrr. 481 sayfadan olusan.bu

kitapta bu ikimezhep hakkmdadoyurucu bilgiler bulunmaktadir.

Hrrtstiyan dininin esaslan P. Luigi Iannito tafmdan Islenmtstlr.

Huistiyan Dininin ESilLslan(istanbul, 1982). Bu kltap u e ; ; bolum ve iki

ekten olusmaktadir. Birtncr bolumde genelolarak Eski Ahtt'm kisa bir

tarthcest verilmektedir.. ikinci bolumdelsa Mesth'tnhayan ve'kilisenin

baslangicmdan bahsedntrken.rucuncn bo1iiIIldede Hlristiy;:;tn

hayatmm kaynaklari eleahnmaktadir, Btrtnci ekte Jyilikyapma yollan

tslerurken, ikinciekte de Turkiye'dekt Hirtsttyan cemaatlertn

bahsedilmektedir.

Suat Yildmmm MevcutKaynaklara G6lre Hlrli.stiyanhk (Ankara.

Diyanet i!ileri Ba!ikanllt41, 1988}ismiyle yazdigr kttap, ozelltkle Turk

okuyuculara Hirtsttyanligr sade bit' dille anlatmaktadir.

lsa'nm tebltgt ve Allah'm oglu olusu uzerme Rudolf Otto. Reich

Gottes und Mens.chensohn (Mun.chen, tC.H. Beck'sche

Veriagsbuchhandlung" 3. A1I1t1age. lI.954)adiyla DtnlerTartht denemesi

olarak bu kltabi yazmistrr. Bu kltabin ilk bolumunde lsa'nm<,

vaazlarindaki Tarrri giicu, ildnci bolumde Tann hukumranlrgr ve

tnsanoglu, ucuncu bolumdebu guce Isttrak edebilmektctn lsa'mn

gene fakirlerle aksam yemegi.. dorduncu bolumde Tann gucu ve



404

kartzma, son bolurnde ise Have vardlr.HlrisUyanhktaki isa

tasavvurunu cok iyi bir sekllde ortaya koymasi bakimmdan bu eser

literatiir ictn onem tasimaktadir.

Otto'Betz'in" Der Paraklet (Leiden/KOIn.'E.J. Brill. 1963)' ideilk

donem Hirtsttyanlarmdan Yuharma'ya, Yuhanna tncilindeki

peygamberler ve htzmetlerlne. Kumra:n geleneklertne ve yeni bulunan

gnostik metinlerdeki peygamberlere yer vennektedir. Bunun ilgi ceklct

bir eser oldugunu soylemeltytz.

Bunlara mukabil Muhammed Ataurrahtm'InvBlr islam

Peygamberl H:i:. isa, eev. lKiir§at Demlrel (istanbul. insan YaYlnlan,

1985) isimli kttabi Hz. Isa'nm i<tdia edi1enin aksine tevhit dintiizerine oldugunu, muteakrp tevhttcllertn de onun dogrultusunda

hareket ettiklerini savunmaktadrr,

Kilise tarihiyle ilgilli olarak yazilan eserlerden bazrlari da

sunlardir: Prof. Martin Schimidt. Ursprung, Gehalt und Reicweite der

Kirchen Geschlchte nach Evangelischem Versteandnis (Mainz,

Johannes Guteuberg Buchhandlung, 196:3). E. Muhlenberg'in,

Epochen der Kirc::he.2. uberarbettete auflage" (Wiesbaden, 1991) adhkitabi. biitiin kilise tarthmt Ihttva eden hacimli ve onemlt bir eser

goriiniimiindedir. Gerhard Blatl, Meine lB::vangelische Kirche

(Stuttgart. Que! Verlag. 5. Aufiag4e.1983) . Bu eserlertn ikisi de ozellfkle

kilisenin tarihi geltstminden hareket etmektedir. Her iki eserde de bu

konuyla ilgili gents bflgller vardir. Ikinci kitap, herkesin anhyabilecegt

bir dille yazilrms olup, dili akici ve sadedir.

Hirtsttyanhgm tarthi gellsimtnde en onemlt rolu oynayankonsillerle ilgili olarak Francis Drovnik.Kon!;il1er Tarihi, iznik'ten

ikinci Vatfkan'a, Franarzca'ya eev. Soeur Jean-Mode O.P ••

Fransizea'dan Tili'k~e'ye cev, Prof. Mehmet Aydm (Ankara. TUrk Tarlh

Kurumu Basimevt, 1990) adiyla btr eser yazrmstir. Hmsttyanhk tcm

onemt biiyiik olon konsillertn Tfrrk okuyucusuna kazandmlmasi htc



405

suphestz onemlidtr. Bu sahada yardrmci btr kaynak oldugu

kanaatlndeytz.

Islarnla Hrrtsttyanhgi karsilastrrmah olarak ele alnus olan

eserlerden bazilari da sunlardir: Muhammed lzzed et-Tahavi, en-

Nasraniyetu ve'l-Islam (Kahilre. 1406/ 198.»a10 bolum olarak yazchgl

bu kitabm ilk bolumunde Hrrtsttyan Inane ,'e Ibadetlert, ikinci

bolumde Hiristlyan inancmm dayanaklan. uc,;uncu bolumde. ruhban

snufmm tahrif1eri ve ktltsenln htleleri, dorduncu bohirnde rnesth

Inaner, bestnctde Havarl Pavlus ve son bolumde Hirlsttyan ve islam

Devleti tncelenmektedlr. Karsilasurmalarm sevtyeli yapilmasr kadar

kitabm dili ve uslubuda seviyelldtr.

Bu tarzda kaleme almmis bir eser de Muhammed Ebu Zehre'nin

Hlristiyanhk Uzerine Konferarslar, ~ev ..Akif Nuril (istanbul, Flkir

Yaymlan,1978) adli kitabidir. On bolumden olusan bu eser yuksek

bir zeka urtrnudur. Hirtstiyanhgm eksik taraflarmi cok iyi ortaya

koymaktadrr.Mehmet Aydmm MusHimanlarm Hu:istiyanh4a Ka~1 Yazdl~l

Reddiyeler ve ~ma :Konullan (Konya, Sel~uk Unlv'ersitesi Yaymlan.

1989) kttabi iki bolumden olusmaktadrr, ilk bolumde Musliimanlarm

Hmsttyanhgi karst yazdig; reddtyelere sistematik bir sektlde bakihrken,

ikinci bolurnde rse islam'! reddtyelertn tartisma konulan ele

almmaktadir.

Genel Dinler Tarthl tarzmda yazilrms olan ve yukarilarda

defalarca ztkrl gecen eserlerde de Hiristtyanhk hakkmda gents btlgtler

bulmak murnkundur. Daha ()nce de bellrtttgtmtz gibi be eserleri

yeniden zlkretmeyt luzumlu gormuyoruz,

Bu din hakkmda yazilan makalelerden bazrlari ise soyledtr:

Emin Cavh, ttisa-Hlristiyanlt~m D()~Uliu"Siyaset I(istanbul. 1952),

s.16-17; lbnuttayyar Sernahaddm Cern. "Meryem AIl.ave NasU1lh isan,

Turk DUliuncesi. (istanbul, 1956). s,70-77; Guven Arsebuk,



406

''HnisUyanhkta Reform ve Luter", TUrk Diif;W1lCesi,istanbul. 1959), s.

12-14: C. Engln, "Barnaba incm", 1urk Malson Dergisl. (istanbul,

1957). s. 1328-lL330 adh makeleler bu konuda yazilanlardan sadece

btrkacidir.

G. isli.In

islam dmi Itteraturunun ternel kaynagi hie supheslz Kur'an-r

Kerim'dir. Kutsal kltabirun aslmi bozmadan gunurnuze kadar getlren

tek din lslam'dir. Kur'an'dan sonra lslam'm diger kaynagi hadis ve

tefsirlerdir.

Islam'm kutsal kttabi Kur'an'dan sonraki temel kaynak olanPeygamber efendtmizm sahth hadislerini ihtiva eden ve bu konuda

sohret bulmus alan makbul hadls kltaplarmdan bazilan sunlardir:

Buhari, el-camtu's-Sahlh, I-VII (istanbul. M:ektebetu'l-islamiyye) ;

Zeymr'd-Dtn Ahmed b. Ahmed b. Ahdt'l-Latlfl'z-Zebidl. Sahih-l Buhari

Muhtasan Teerid-I Smh Tercfunesi ve ~rhl, I-XIII. eev, KAmUMiras.

(Ankara, Diyanet i,lerl. Bal1kanhit1 Yaymlan, 7. Baskr, 1982) :Ahmed

b. Hanbel'in 700'den fazla sahabiden naldedilen 30.000'i askm

40.000'e yakm hadts Ihttva eden Musnecll, I-VI (Beyrut. 1398/1978) 'I

kendtstntn bas eserr cldugu kadar. Musned turunun de en

meshurudur, et-Tayaltsi. Musnc~d(Haydamlbad, Dairetu'l-Maarif.

1321) adh eseri toplarn 27'67 hadisi Ihtlva etmektedir. imam Malik'in

el-Muvatta'sl modern ve Concordance'a uygun olarak Muhammed

Fuat Abdulbaki'ntn edisyonu ile iki eilt halinde basilrmstrr. Bu

baskidan yapilan ofset nestrler piyasada bulunmaktadir. Muvatta

1720 rivayeti Icermektedtr. imam Muslim'In. el-Musnedu's-Sahih.

"Sahfh-I Muslim" diye sohret bulmus olan bu eseri Kutub-u Sitte'nin

ikinci kitabidir. 0, bu esertni 300.000 hadts Icmden secerek meydana

gettrmtsttr. et-Ttrrrnzt.tntn el··Cimi'u's-sahih'i 46 babi ihUva



407 '

etmektedir. Ebu Davud'un Sunen'i Ise Concordance'a gore 40 kitap ve

1889 babdan olusmaktadir. Muellifin kendi itfadesllyletoplam 4800

hadisi ihttva etmektedtr!".

Islami ltteraturun cok kiymetll bir dig;er kaynagi olarak

tefsirlerden bahsedtlebtltr, Bunlardan bazilan Ise sunlardir: M. Hamdi

Yazir'in Hak Dini Kur'an. Dili , I-X, (istanbul. EseI' Ne~~rlyatve dagltun)

adh esert, dill gunumuze gore ag;u'olmakla birlikte konulara yaklasnrn

seviyeli ve izahlari aydmlaticidrr. Seyyid Kutub'un Fizi14li'l-Kur'an,

eev. M. Emin Saraf!f/i. Hakkl ~n,giller/Beldr Klr~a [istanbul, Hikmet

Yaymlan) 'mm dili cok :sadeve akicidir, Her seviyede kismm anhyacagi

tarzda kaleme almrmsur. ibn Kestr'In, Hadislerle Kur'an-J Kerim

Tefslrl. eev, Bekir Karh~a/ Bedreddln CeUner, ][-XV(istanbul, Cain

Yaymlan, 1984) Istmli esert de bu konudakl kiymetlt kaynaklardan

birldir. el-Kurtubi'nin el-Camiu 11-AhkiimU-Kur'llln, I-X, (Beyrut,

1376/1957) isimli te:fsiri de Ilmi calismalar Icin onemli basvuru

kaynaklarmdan btrldir.

Bunlardan sonra islam diniyle ilgili kaynaklarm basmda ilk

donemlerde yazilmis olan siyer kitaplan gelmektedtr. Bunlann en

onemltlert sunlardir: es-Sehrtstani, el-Milel 'fre'n-Nihal. nsr.

Muhammed Seyyid Klllani, I-U (Beyrut. Darn Sa'b" 1406/1986); lbn

Htsam, es-Siretu'n-Nebevlye, n,:r'. Mustafa es-Seka/ibrahim el-

Ebyari/Abdii'l-Haftz ~eUbi, HI (MlSJl', 1375/1955), eev. Hasan Ege. 1-

IV, (istanbul, Kahraman Yaymlan, 1985) ; el-Mes'udi, Murucii'z-zehebve Maadini'l-Cevher, nsr, Muhammed Muhyiddin Abdiilhamld. I-IV

(Beyrut, el-Mektebetti'l-Aslnyy,e, 1961) ; el-Yakubi. Tarih (Beyrut.

1379/1960); et-Taberi, Ebu Carer Muhammedb. Cern. Tarihi'l-'Omem

ve'l-MUliik. I-XIII (Beyrut, Darii'l-Fikr. 1987)1; ibn Kestr, es-siretu'n-

Nebeviyye, nsr, Mustkufa Abdulvahld. HV (Bey:rut); ve el-Bidaye ve'n-

Nihaye, I-XIV (Beyrut, 1971); lbnu'l-Esir, el-Kamfl fl't-Tarlh (Beyrut,

19 Bu hadis kitapJan hakkmda daha gcnif? bilgi icin bkz. D r . Ismail L; HadisEdebiyau, Marmara Untvcrsitcst Yaymlari, Istanbul, 19085.



408

1385/ 1965); Tahiru'l-Mevlevi, M:iilsliimanbkta ibadet Tarlhl. ntr.

Abdullah I,lklar (istanbul, BlImen Basunevi, 2. Baslu, 1963); Mevlana

Sfblt, Asn Saadd. eev. Orner lbza Dogrul, n,r. Osman zekl MollaMehmedo~lu.I-V (istanbul. Eser M.atbaasl, 19~77).

Bunlardan baska islam Tarihi tarzmda yazilrms olanlar vardir.

Bunlardan bazilan da sunlardir: Ali Ibrahim Hasan. et-Tadhii'l-

islami'l-Amm (Kiahire, Mektebetu'n Nehdetill-Mlsriyye, 1971); M. AslID

Koksal, islam T~lrihi(istanlbull, i:l!'fanYaymla.n, 1973); Philip K. Hitti,

Siyasi ve Kii1tiir€~lslAm Tarihi • eev, Salih 1'ui~,I-IV(istanbul, Bogazl~

Yaymlan, 1980); Hasan Ibrahim Hasan, islam Tarihl. eev. ismall

Yi~it/Sadreddil1l. Gumn,. I-IV (istanbul. Kaylhan Yaymlan, 2. baskr,

1984); Kenan Seyidoglu 'nun edttorlugunde kaleme almrms olan

Doju,tan Guniimtize Biiyiik l[slam Tarihi, I-XIV (istanbul. ~ag

Yaymlan, 196.8); Mutnuddtn Ahmed Nedvi/ Said Sah b. Ansari,

Biiyiik islam TariM, cev, Ali lC«mgel l l . edisyon E,ref Edip (istanbul,

Fatih Genc;lik Vakfx Matbaa i,ldmesl. 1985); Ahmed Emin, Fecrii'l-

islam. eev, Ahmed Serdaro~u (Amnara, lKlhC;:Gtabevl. 1976).

Daha once bahsi gecen Dtnler Tarihi eserlerinin cogunda

lslamla ilgili onemlt bilgiler vertldlgiru de bellrtelim.

Bunlarm drsmda zikre deger btr .dtger kaynak:: Ise

anstklopedtlerdir. Bunlardan islam Ansiklo,~edisi, c. XUI (istanbul,M.E.B. Yaymla~71.19'74) aslmda batihlarca yazilrrus olup, sonradan

Turkce'ye cevrtlmtsttr, BLIansiklopedide btr cok hata ve kastt olarak

yapilan yarilishklara rastlanmaktadrr. Buriun diddi bir sekllde

yeniden ele almarak tercume edilrnest gerektlgme maruyoruz.

Diyanet lslert Baskanhgi tarafmdan yapilan islam Anslklopedisi

'nm stmdtyekadar 12 cildi cikmis olup, yaklasik otuz cilt olarak

tasarlanmaktadir. Avrupada hazirlanana nazaran konulara simdtden

daha ciddi btr sekilde agirhk verdigt gorulmektedir. Bu degerlt



409

kaynagm kisa zamanda btttrtlerek 111mdiinyasma kazandmlmasmr

arzuluyoruz,

Bir digeri tse , DInlc~ Ta.rlhfl Ansl l1doped!Js l . c. S o l [ istaDbul. Gellflm

YaYlnlan)' dir. Bu eserin ilk clldi lslam'a tahsis edib:l~tir. Burada Hz.

Muhammed'in hayati, lslami ya:Y1~Jl, dOrt hahfe dOnem1. mezhepler,

tartkatlar, islam felsefest ve sanati tncelenmektedtr,

Gerek iilkemizde gerekse diger miisliiman iUkellerde islam diniyle

11gllipek cok eser yazilmistir. Bunlarm hepsmm burada zfkredilmest

mumkun degUdir. Zira burada oncelikle Dinler Tarihi literatura

acismdan birinci derecede OnemIi olanlar tamtilmaktadrr, Zaten

dtnlerle llgili olan butun eserlertn lCogunu ztkretmentn uzun bir

eahsma ve zamana Ihttyac gosterecegt bir realttedtr. Bu bakimdan biz

burada bu kadanm zfkretmekle yettniyoruz,

Islamla ilgili Onemli makalelerden bazilari da sunlardir: A. Fuat

Basgtl, "islam Nurunc:llan Dolan Kiiltiir MecUnlY~IIlt1t1 SebUiirre,ad

(istanbul, 1952), s, 365-367: H. M. Lutfullah Baydogan. "Hz.Muhammed'ln Hayau Kutslyelerl" :NWsI1i.manSesl (ianJr. 19(2), s. lO-

ll; Prof. H1lmi Ziya Ulken, "]rslam. :Nledenlyetl ve DUnya" Yem. Sabah

istanbul, 1952), s. 2: Yasar Kutluay "H. H. R. Glbb: Muhammedilik

Tarlhlne Blr Baklf" .A.ti.i.F.D •• C,,2. s, 95-97, U~55;Ismail Hakkl

Baltacioglu, ''Kur'an Nllunl Bu GeI'9~ektlr"Tiirk Dilttincu1. (istanbul.

1955), s. 323-330; Prof. Muhammed Tanct, "iswillyet". «;ev. iuet

Hasan. is lam. (Ankara, 1956), 0.22.

islam hakkmda yazilmis ohm makalelerden biz burada cok

azmi zikrettik. Butun yazilan tamtrna tmkammizm olmadigiru

yukarida beltrtmisttk. Ancak genel olarak dtnlert degil de tek bir dini

konu alan literatur cahsmasi olsa, 0 takdtrde mevcut kaynaklann

Documents

A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü