1

Arriola, obra musical

Embed Size (px)

DESCRIPTION

#554 http://www.consellodacultura.org/mediateca/extras/CCG_2010_Arriola-Obra-musical.pdf

Citation preview

  • 01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:21 Pgina 1

  • 01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:21 Pgina 2

  • Sobre Arr io la

    Textos

    Rafael bedaLus MeraJom Trillo

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:21 Pgina 3

  • Edita CONSELLO DA CULTURA GALEGA, 2010Pazo de Raxoi 2 andar Praza do Obradoiro15705 Santiago de CompostelaT 981 957 202 F 981 957 [email protected]

    CONSORCIO DE SANTIAGO, 2010Casa Vaamonde Ra do Vilar, 59 15705 Santiago de CompostelaT 981 574 700 F 981 574 [email protected]

    Coordinacin da edicinRamn Castromil

    Coordinacin tcnicaCristina Pujales Prats

    Edicin da obra musicalJom Trillo

    Imaxe do estoxo Rafael beda. Sonoros Acordes. 1993

    Traducin ao inglsInterlingua Traducins S.L.

    RealizacinLdica7

    Depsito Legal: C 1803-2010

    ISBN 978-84-92923-02-1

    RODRGUEZ ARRIOLA, Jos, 1895-1954Arriola, obra musical / Arriola ; [coordinacin da edicin, Ramn Castromil ; coordinacin tcnica, Cristina Pujales Prats ;edicin da obra musical, Jom Trillo]. Santiago de Compostela : Consello da Cultura Galega : Consorcio de Santiago, 2010. 1 estoxo ; 30 cmO estoxo contn: v. 1. Sobre Arriola / textos Rafael beda, Lus Mera, Jom Trillo v. 2. Concertino para piano eorquestra v. 3. Divertimento concertante v. 4. Concerto para corno e orquestra v. 5. Tres textos cervantinos v. 6. Seis poesas de Antonio Machado V. 7. Quarteto de cordas v. 8. Obras para piano: Aurora, ImpresionesArgentinas, Hommage a Manuel de Falla v. 9. Tres textos cervantinos: versin para dous pianos v. 10. Pezascurtas: Die Tote Stadt, Song, Schlichte Weise, Pequena Serenata. D.L. 1803-2010. ISBN 978-84-92923-02-11. Msica clsica-Partituras. 2. Msica-Galicia-Historia. I. Castromil Ventureira, Ramn. II. Pujales Prats, Cristina. III.Trillo, Jom. IV. Consello da Cultura Galega. V. Consorcio de Santiago

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:21 Pgina 4

  • O Consello da Cultura Galega qurelle manifestar a Ramn Castromil Ventureira,

    durante anos coordinador da Seccin de Msica e Artes Escnicas, o seu sincero

    agradecemento pola dedicacin cara ao mundo da msica e pola sa constancia e

    entusiasmo na recuperacin da figura de Pepito Arriola.

    A Ruth Maltzanh, filla de Arriola, pola sa xenerosidade e pola emocin que nos

    transmitiu.

    A Jutta Hajek, pola sa axuda imprescindible e polo seu empeo.

    A Lus Mera, polo seu labor tenaz en prol da recuperacin de Arriola.

    A Juan Garmendia, Jos Barcia e Jaime Lpez Prez e a sa dona por sacar luz nova

    e variada documentacin sobre o msico ferroln.

    A Rafael beda, por compartir a sa arte.

    Aos herdeiros de Antonio Machado, polas facilidades outorgadas.

    Agradecementos

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:21 Pgina 5

  • 01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:21 Pgina 6

  • 7

    09 PRESENTACIN

    11 NOTA EDITORIAL

    13 SONOROS ACORDESRafael beda

    15 JOS ARRIOLA, UN COMPOSITOR DE GALICIA.FLAMANTE REVELACINLus Mera

    43 NOTAS SOBRE A EDICIN DAS OBRAS DE JOS ARRIOLAJom Trillo

    49 PRESENTATION

    51 A NOTE FROM THE EDITOR

    53 SONOROS ACORDESRafael beda

    55 JOS ARRIOLA, A COMPOSER FROM GALICIA.A SHINING NEW REVELATIONLus Mera

    75 NOTES ON THIS EDITION OF JOS ARRIOLAJom Trillo

    nd ice

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:21 Pgina 7

  • 01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:21 Pgina 8

  • 9

    Coa edicin deste libro o Consello da Cultura Galega contribe a rescatar do esquecemento e dar a coecer afigura de Jos Rodrguez Carballeira, coecido como Pepito Arriola (Betanzos, 1895Barcelona, 1954). El foi unprecoz e extraordinario pianista e un dos mellores compositores galegos da primeira metade do sculo XX, aln depertencer a unha familia senlleira da Galicia contempornea, na que tamn sobranceou a sa curm HildegartRodrguez Carballeira.

    A recuperacin histrica e biogrfica da obra de Arriola pode reputarse anda mis importante se temos enconta a lamentable circunstancia da desaparicin da maior parte da obra e da memoria musical de Arriola adiscografa, a biblioteca e toda msica escrita, vtima dos bombardeos aliados da cidade de Berln, onde resida altura de 1945, nos momentos finais da Segunda Guerra Mundial.

    Cumpre as o Consello da Cultura Galega un dos seus mandatos fundacionais, consistente na defensa epromocin dos valores culturais do pobo galego e faino apoiado no traballo da Seccin de Msica e ArtesEscnicas, coordinada durante moitos anos polo tamn notable pianista Ramn Castromil Ventureira. Baixo o seuimpulso foi tomando corpo a recuperacin desta figura sobranceira da msica galega, neno prodixio e talentomundialmente recoecido, de xito incuestionable pero escurecido e esquecido ao final dos seus das en Barcelonacando contaba 59 anos.

    O traballo de recuperacin desta valiosa achega galega historia da msica pasou por distintas fases e viviuun momento particularmente significativo coa conferencia-concerto, en lembranza do msico ferroln, celebradao 1 de febreiro de 2006 no saln de actos da nosa institucin. Tivemos entn a oportunidade de escoitar tresobras do legado de Pepito Arriola, que agora definitivamente recuperamos para ledicia dos amantes da msica epara xeral satisfaccin do mundo cultural.

    Da peripecia humana e musical de Pepito Arriola flase nas pxinas que seguen e nada direi que vaia mis aldo extraordinario, precoz e prodixioso don que posua quen foi capaz de ofrecer o seu primeiro recital con apenascatro anos de idade, estudar con Richard Strauss en Berln, converterse en pianista do emperador Guillermo II eofrecer recitais en Europa e Amrica. Unha figura de gran relevo e un fito no panorama musical galego, e universal,do sculo XX.

    Ao presentar esta edicin, quero expresar o especial agradecemento do Consello da Cultura Galega a todos osque fixeron posible, co seu traballo, a sa dedicacin e a sa xenerosidade, que se puidese culminar este velloempeo de rescatar a figura de Pepito Arriola. Todos eles facilitaron o labor da Seccin de Msica e ArtesEscnicas e permitronnos reconstrur unha apaixonante peripecia vital e musical, dando a lume esta magnficapartitura, universal por galega.

    RAMN VILLARESPresidente do Consello da Cultura Galega

    Pep i to Arr io laO rescate dunha obra mus ica l esquec ida

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:21 Pgina 9

  • 01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:21 Pgina 10

  • 11

    Para unha mis doada comprensin da estrutura da publicacin Arriola. Obra musical, presentada neste estoxo,a obra dividiuse en dez libros cos seguintes contidos: no primeiro, titulado Sobre Arriola, recllense distintos textosde carcter biogrfico/histrico e de anlise musical as como comentarios sobre a edicin das composicins. Oscinco seguintes corresponden s partituras das obras para orquestra Concertino para piano e orquestra, Divertimentoconcertante (para dous pianos e orquestra de cordas con frauta obrigada), Concerto para corno e orquestra, Trestextos cervantinos (para cuarteto vocal e orquestra), Seis poesas de Antonio Machado (para bartono e orquestra).O stimo incle a obra Quarteto de cordas. Os libros oitavo e noveno recollen as obras para piano Aurora, ImpresionesArgentinas, Hommage a Manuel de Falla e Tres textos cervantinos: versin para dous pianos. Por ltimo, o librodcimo est composto polas catro pequenas pezas Die Tote Stadt (para soprano e piano), Song (para soprano epiano), Schlichte Weise (para violino e piano) e Pequena Serenata (para violoncello e piano).

    Achganse, en total, trece composicins e mais a versin para dous pianos de Tres textos cervantinos. O libroprimeiro incle, tamn, un soporte dixital onde se recollen as partes instrumentais das cinco composicins paraorquestra e o Quarteto de cordas. En Schlichte Weise e Pequena Serenata van soltas, en papel e dentro do libro,as partes de violino e violoncello.

    Para que a identificacin das obras sexa sinxela recocese o grupo ao que pertencen polas cinco cores distintasdos lombos dos libros.

    Nota ed i tor ia l

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:21 Pgina 11

  • 01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:21 Pgina 12

  • 13

    Estou gratamente sorprendido de ser convidado a colaborar nesta encomiable e fermosa tarefa de enxalzar afigura do noso admirado paisano, galego universal no tema pianstico, recoecido, como tantas veces nos ocorre,fra da nosa terra pero inmerecidamente esquecido dentro dela.

    Penso que grazas ao labor de divulgacin iniciado por estas personalidades, tamn galegos universais, poloscoecidos mestres Ramn Castromil, Maximino Zumalave e Jom Trillo e polo estudoso Lus Mera, fin alcanzarPepito Arriola o lugar que lle corresponde a teor do seu enorme talento musical, demostrado xa dende os primeirosanos da sa existencia.

    Gran parte da mia vida artstica vn ocupada pola interrelacin de sons e cores, estudos que se incrementaronna dcada dos oitenta e que desembocaron nunha tese de doutoramento sobre as mias investigacinssinestsicas. Nesta cuberta para a obra de Pepito Arriola presento unha das mias obras pictricas, realizada noano 1993 e titulada Sonoros Acordes, a cal creo que contn unha estrutura harmnica moi prxima aos ntimossentimentos expresados por este gran virtuoso.

    Sirva, pois, todo isto como mostra da mia entusiasta adhesin ao proxecto.

    Sonoros AcordesRafael beda

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:21 Pgina 13

  • 01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:21 Pgina 14

  • 15

    Te estoy mirando y no ssi me estoy equivocandoviendo lo que nadie ve.

    Jos Bergamn

    Descubrimos para a msica outro nome da humana creacin, Jos Arriola, un anhelo elevado a empeo ao longodos anos que frutificou co reencontro da sa obra compositiva. Testemuas desta primeira existencia foron RamnCastromil e Maximino Zumalave; mis tarde a idea institucionalzase e Ramn Castromil, coordinador da Seccinde Msica e Artes Escnicas do Consello da Cultura Galega, tendo nas sas mans a documentacin histrica e aspartituras de msica de Pepito Arriola, creou entre os membros da Seccin unha especie de encontro espiritual cocompositor ferroln. Atopmonos con el, asommonos sa intrahistoria e sa msica. Foron momentos queorixinaron querenzas e sentimentos de existencia con tan singular msico. Logo, cando se me encomendou escribirunha introducin ao proxecto de edicin da literatura musical que agora se ofrece, tiven a sensacin de estar facendoun acto de xustiza a un protagonista galego e universal totalmente esquecido e ata descoecido como compositorda primeira metade do sculo XX.

    Pepito Arriola e a sa familia foron centro das miasinquietudes e sobre eles indaguei e escudriei o que adocumentacin atopada permitiu e foi tamn centrode diversos autores: Julia Mara Dopico Vale, Jos LuisMera Castro, Eva Ocampo Vigo, Blanca Quintanilla,Francisco Martnez Lpez e Rosa Cal Martnez, todoseles con artigos na publicacin Ferrol Anlisis. Revistade Pensamiento y Cultura, editada polo Club dePrensa de Ferrol.

    Esta edicin que presentamos ten dous vectoresfundamentais, concbese como un acto de restauracinhistrica e biogrfica dun precoz pianista de carcterexcepcional e dun compositor brillante que debe deser recuperado para a cultura musical de Galicia e auniversal. Neste espazo necesario que propomos,lamentaremos sempre a obra perdida do autor, feitoacontecido nos ltimos bombardeos realizados polasforzas aliadas sobre Berln ao final da II GuerraMundial (1945), cidade onde el resida.

    O material biogrfico e musical atopado mostrasoamente un perodo da sa vida (a que foi posiblereconstrur), pero que nos pon no camio e naesencialidade deste home que naceu con mpeto, poras dicir, cualificado, mpeto ascensional diriamos, poistia que conquistar o seu ser, chegar ao poder e

    Jos Arr io la , un compos i tor de Ga l ic iaF lamante reve lac in

    Lus Mera

    Jos Arriola

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:21 Pgina 15

  • 16

    gloria, como as fixo. E para abarcar ese coecemento mis amplo, seraimprescindible que esta historia estivese cuberta, arroupada, coas gravacinsrealizadas por el na emisora alem durante a contenda mundial,desaparecidas ou recuperadas polas forzas militares da URSS unha vezque tomaron Berln e trasladadas Unin Sovitica, onde podera estartamn a msica gravada de Arriola.

    Teo que manifestar que, a pesar diso, esta recuperacin un acto deservizo comn da Seccin de Msica e Artes Escnicas do Consello da CulturaGalega e, desde logo, un desagravio cara a Pepito Arriola, que se vai situandoentre ns cada vez mis con carcter mtico e heroico, anda que a sahistoria, como toda historia individual, est escurecida por erros e faltas e, contodo, nesa desgraza e na felicidade que tamn o envolveron, atpase edifernciase.

    Os catro temas que configuran esta introspeccin tratan desde pticasconverxentes de reflectir o espazo e o tempo vivido pola Familia Arriola enEspaa e Alemaa, e unha parte das sas vinculacins artsticas nos missignificados teatros do mundo. A edicin confeccionouse de forma especfica,dentro da urxencia de recuperar e coecer este compositor, que cobredensamente o libro cientfico que se edita, co convencemento de que serunha achega a un perodo e a un autor carente de investigacin. Nas saspartes est a biografa, documentos inditos, anlises e a obra musical.

    PEPITO ARRIOLA, UN MSICO DUNHA XERACIN

    Desde calquera perspectiva que se pretenda analizar a Pepito Arriola,non se debera obviar a tese orteguiana da teora das xeracins,desenvolvida posteriormente polo seu alumno dilecto, o filsofo JulinMaras, quen afirma que cada quince aos, aproximadamente apareceuna generacin.

    Enrique Franco realizou unha escala xeracional aplicada msica apartir da tese orteguiana, denominando os nacidos entre 1894 e 1908como Xeracin do 27. Pepito Arriola nace en decembro de 1895, acontinuacin nace Robert Gerhard (Tarragona, 1896 - Cambridge, 1970),alumno de Granados, Pedrell e Schnberg; tamn o galego Juan JosMantecn (Vigo, 1896-1964), compositor e crtico musical copseudnimo de Juan del Brezo, deixou xunto sa obra compositiva asa persoal posicin crtica na defensa da nova esttica musical francesacando estrea Debussy a sa Iberia: Voces airadas, ruidosas protestasQu esperaban ayer los auditores de la Iberia de Debussy, tangos,peteneras, jotas, una zarzuela ms? (1).

    En 1897 nace Pablo Sorozbal e Manuel Blancafort a este estralleen Pars Ricardo Vies a suite pianstica El Parque de Atracciones een 1898 nacen Salvador Bacarisse e Fernando Remacha.

    Nesta estrutura musical de confrontacin creativa e ideolxica est omozo Pepito Arriola, inmerso e posicionado coa Escola Alem, os

    1 Varios autores, La msica en la Generacin del 27, Madrid, 1986.

    Programa do Concierto de Caridad,celebrado en Barcelona en 1917

    Concerto sinfnico en Polonia.Solistas: Pepito Arriola e CarmenOsorio

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:21 Pgina 16

  • 17

    SOBRE ARRIOLA

    xermanfilos do neorromanticismo, contrarios ao maxisterio do afrancesado Manuel de Falla co seu pensamentoantirromntico. A idea xeracional de Ortega-Maras ofreceunos a ocasin para introducir e mirar a Pepito Arriola comocompoente de tal constelacin Bergamn as prefera chamala, non como Grupo. Quixeramos lembrar paramellor entendemento a existencia do Grupo de Madrid e os Oito de Catalua, chamados tamn Xeracin daRepblica.

    O msico ferroln, por cronoloxa, est no marco global da Xeracin do 27, anda que non compartise con elesa tica e a esttica a prol dun ideario social, pedagxico e de liberdade. Non. Pepito Arriola (ten 20 anos e unhagrande experiencia internacional como pianista, menos como compositor) non estaba nese ambiente e nese discursomu sical; si situado talvez polos avatares da sa propia existencia nun dos bloques en que estaba inmersa a m -sica e os msicos na primeira decena do sculo XX, envoltos todos nunha crise de creacin e un forte enfrontamentoentre o novo e o vello musical, segundo unha cita de Jos Carlos Mainer. Coa influencia de Adolfo Salazar eManuel de Falla pdese afirmar que ese ambiente queda decididamente clarificado e simbolicamente proxectadocara a un futuro musical que mira a Europa e, quiz, foi o propio Manuel de Falla no Ateneo de Madrid o queproxecta ese futuro esplendoroso para a msica espaola a travs da sa conferencia Introduccin al estudio dela Msica Nueva, onde afirma: He nombrado a Debussy porque puede afirmarse sin temor a ser desmentido quede su obra ha partido de una manera definitiva el movimiento innovador del arte sonoro (2).

    Emilio Casares Rodicio afirma que Falla e Salazar son los autnticos sostenedores de la restauracin musical,uno desde la praxis y otro desde la inteligencia crtica. Define esta nova lia como o eje musical MadridParsBarcelona. A disputa entre o francs e o alemn (WagnerStrauss / StravinskyDebussyRavel) parece que fixoexclamar ao estoico Manuel de Falla unha frase e un concepto a un admirador de Schumann: Nada de germa-nismo en msica!.

    TRES NENOS PRECOCES

    Pepito Arriola nace en Betanzos o 14 de de-cembro de 1895 e morre o 24 de outubro de1954 en Barcelona; fillo de Josefa Rodr-guez Carballeira (Ferrol, 1873 - Alemaa,1945), pertenecente a unha familia ilus-trada e liberal de Ferrol con grandes pro-piedades. En 1906, a nai casa comdico, investigador, explorador e fun-dador do Instituto Ruber de Madrid,Amado Eugenio Osorio y Zabala, matri-monio que tivo das fillas.

    Tiveron vida propia os tres fillos de Jo-sefa Rodrguez Carballeira? Pepito Arriola,Pilar e Carmen Osorio Rodrguez non estn se-parados de quen ten o poder sobre eles, as sasvidas non se distinguen como proxecto e da accinexercida pola nai ama sobre os nenos escravos (3).

    Non difcil ver a Josefa Rodrguez Carballeira, ao longo de todaa sa vida, como a nai con sentido de propiedade sobre os seus fi-llos porque eles forman parte, constiten unha parte de si mesma.

    2 dem.3 Georges Snyders, No es fcil amar a los hijos, Gedisa, 1981.

    Pilar, Pepito e Carmen

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:21 Pgina 17

  • 18

    En verdade achmonos ante unhas relacins moi complexas para intentar vere entender a Josefa Rodrguez Carballeira. Certo que ela puido ler na importantebiblioteca do seu pai ilustrado masn ferroln os filsofos gregos coas sasteoras que acreditan tales condutas. Platn chega a fundamentar e xustificarestas condutas tanto en nenos como en escravos () os nenos non podenprescindir de persoas que os conduzan, as como os escravos non poden pres-cindir dos amos (4).

    En realidade pdese aceptar en primeira instancia que a nai actuou poloben dos nenos. Ela era a responsable da sa educacin e formacin e, comotal, tia o dereito de gobernar os seus fillos e axudalos. A verdade que nosquedan moitas dbidas do amor materno desinteresado de Josefa RodrguezCarballeira cando se penetra na vida musical dos tres precoces nenos, que seinicia de xeito brillante e apgase sen apenas referencias histricas. As nosasdbidas acrecntanse coas sas opinins a El Caballero Audaz cando entrevista familia Arriola.

    () Vern ustedes. Vivamos nosotros en Ferrol ya saben ustedes que Pepito es de Galicia. Al cumplir ao

    y medio le quit el ama y le puse niera. Pero al nene esta sustitucin no le agradaba; echaba de menos el pecho,

    no quera estar con la niera y, claro, a falta del ama, prefera estar conmigo. Yo, que senta y siento una gran

    pasin por la msica, me pasaba horas enteras tocando el piano, y el nio, sentadito a mi lado, se extasiaba oyn-

    dome. Qu alegra le daba! Un da, a los pocos de esto, en un momento en que me encontraba yo arreglando

    las habitaciones, me pareci que tocaban el piano. Escuch ms atentamente, y me convenc de que, en efecto,

    tocaban, y... tocaban Moraima, que era una de las piezas por m preferidas... Corro a la sala, y cul no sera mi

    sorpresa al encontrarme a Pepito subido en esa banquetita tocando Moraima! Oh! Lo que pas por m en aquel

    momento no es posible expresarlo. Cre que estaba loca, y me dio miedo, alegra, fascinacin... todo al mismo

    tiempo! Al verme, el nene dej de tocar y grit: Mam, yo coco piano!. Y desde aquel momento de revelacin,

    este nio, en brazos de la niera, reproduca al piano todo lo que oa. Bastbale escuchar dos o tres veces una

    obra para repetirla, como si su cabeza fuera un fongrafo donde quedaran impresas las notas. Cuando haca oc-

    tavas, como sus manitas no daban la llave, las saltaba. Y no tena an tres aos cuando en el saln Montano eje-

    cut las primeras obras de concierto. Lo dems ya lo sabe todo el mundo; marchamos a Alemania para que

    estudiara all la carrera (5).

    Tendo tan prezados e dotados nenos nas sas mans, onde fallou?, interesoulle misa inmediatez que o futuro?, explotou Josefa Rodrguez Carballeira aos seus tres pre-coces nenos?, gaaron os nenos cartos para si e para ela, perdendo a infancia e un fu-turo musical como intrpretes?

    Este punto de partida materno esencial ao noso entender porque nos conduce aomundo das tentacins, do abuso material e afectivo que moi posiblemente ameazaronsen cesar aos tres mozos pianistas. En efecto, se conxugamos a traxectoria vital de Jo-sefa Rodrguez Carballeira, non difcil desprender dela un tumulto de intereses e con-dicionantes para toda a familia. Tomemos como exemplo a conduta psicolxica damocidade que a sa irm Aurora relata:

    () Era frvola y voluble a la vez () Josefa era como un quite de la madre, la una serva

    de espejo a la otra. Llegaron a enamorarse las dos del mismo hombre que era el padre de Pe-

    4 Platn, Leyes, VIII, 808 d.5 El Caballero Audaz, Lo que s por m, Mundo Latino, 1922.

    Josefa Rodrguez Carballeira

    Pepito Arriola

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:21 Pgina 18

  • 19

    SOBRE ARRIOLA

    pito Arriola, pues cuando se convenci que este individuo tena relaciones con su hija sufri un desequilibrio

    grandsimo que le produjo la muerte. A los tres aos de enterarse de esto, sorprendi a la hija con este seor y

    en el momento le dio una hemorragia cerebral, estuvo dos aos paraltica del lado derecho (6).

    Estamos ante unha familia con personaxes complexos. Coliden e crean unhavida borrosa, melanclica e trxica que marca o sentido cotin da sa existen-cia. Francisco Rodrguez Arriola (av de Pepito) saca peito s duras arestas davida, con discreto facer trasldase coa sa muller e coa sa filla Josefa a Be-tanzos. Vive na casa nmero 8 da praza Canola, onde naceu Pepito Arriola o 14de decembro de 1895. Non se trata agora de falar de conflitos e infortunios amo-rosos dun matrimonio el casado por segunda vez con Aurora CarballeiraLpez, con das fillas: Josefa a nai de Arriola e Aurora, ambas de condutae intereses radicalmente diferentes. El debe de experimentar unha transforma-cin substancial a causa do efecto formativo cultural de ambas as mozas. Josefavive a influencia da sa nai e ambas as das participan das alegras que nacens do gozo dos sentidos, da realizacin sexual e da ambicin e a vehemencia dis-parada cara a obxectivos difciles de alcanzar. Aurora, a futura nai de Hildegart,est imbricada co seu pai e cunha nova concepcin cultural e humanstica. O olloe o sentir do pai debeu de delimitar o mundo dos afectos e marcou o mbito eco-nmico da herdade patrimonial. Examinado o seu testamento, outorgado ante o no-tario Cndido Conde Fernndez o 27 de marzo de 1913 en Ferrol, obsrvase a actitude cos seus tres fillos (Francisconacera o 15 de xuo de 1886, emigrado e casado en Cuba, deuse por falecido en 1913), entre os que reparte deforma diferente (afectiva e sensitiva) os seus bens. O seu articulado, entre outros puntos, di:

    TERCERO: Nombra albacea a su hija doa Aurora Rodrguez y Carballeira.

    CUARTO: Declara que se halla viudo y que estuvo casado en primeras nupcias con doa Francisca Beceiro,

    sin que este matrimonio haya tenido sucesin; y en segundas nupcias con doa Aurora Carballeira y Lpez, de

    cuyo matrimonio tiene tres hijos mayores de edad, llamados Josefa, Aurora y Francisco, la primera casada con

    don Amado Osorio y Zabala, la segunda soltera y el tercero casado, no recordando en este acto el nombre y ape-

    llidos de su mujer, y residente en la Isla de Cuba.

    QUINTO: Procediendo en conciencia, y sin que por esto pueda entenderse que profesa menos cario a sus otros

    dos hijos, pues a todos quiere por igual, lega en pleno dominio a su hija doa Aurora Rodrguez y Carballeira, y

    a falta de ella a sus hijos legtimos, la tercera parte de libre disposicin de todos los bienes, derechos y acciones

    que al otorgante correspondan a su fallecimiento; y adems mejora tambin en pleno dominio a la misma doa

    Aurora Rodrguez y Carballeira, a sus hijos legtimos, en la otra tercera parte destinada por la Ley a tal objeto.

    SEXTO: Del remanente, o sea de la tercera parte restante de todos los bienes, derechos y acciones que del tes-

    tador correspondan a su fallecimiento, instituye por nicos y universales herederos a sus tres mencionados hijos,

    doa Josefa, doa Aurora y don Francisco Rodrguez Carballeira; y a falta de alguno de ellos, a sus descendien-

    tes legtimos en su representacin.

    Narramos as vidas e a concomitancia entre pai e filla (Aurora) a travs da parte dispositiva do testamento e odesmembramento coa sa filla Josefa, transhumante e mundana. Esta ten 22 anos cando nace o seu fillo. Proba-blemente se ausenta de Ferrol deixndoo ao coidado da sa irm Aurora (16 anos), que o educa musicalmente ata1899, cando, con catro anos, memorizaba e interpretaba ao piano o que a sa ta Aurora executara. Ante este feitoinslito, a sa nai lvao a Madrid. posible deducir que se Pepito Arriola non lle fose retirado a Aurora, esta non

    6 Rosa Cal Martnez, A m no me doblega nadie. Aurora Rodrguez: su vida y su obra (Hildegart), Sada (A Corua), Edicis doCastro, 1991.

    Pepito Arriola

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:21 Pgina 19

  • 20

    formulara a necesidade de crear un ser superior novo (Hildegart), ao ter no seusobrio o neno precoz que non chegou a xenio da creacin nin da interpretacin.

    Descrita as a situacin, o relato mis que historia, albiscamos que Aurora inteos conflitos que atraparn o neno e ao mesmo tempo sofre por sentirse excluda polasa irm na educacin e formacin de Pepito Arriola. En consecuencia, ve xa o nenoque tanto ama como un ser que tropezar co fracaso. Vese soa sen o super-neno edille unhas cantas palabras premonitorias sa irm cando llo retira: lo vais aconvertir en un muequito de feria.

    A viaxe a Madrid iluminou o futuro de Pepito Arriola. A viaxe a Madrid enterrouun pasado que podera ter gran futuro. Cremos que, sen entender isto, a primixeniaexuberancia artstica do neno-pianista non pode explicarse. Tampouco sen entrar naclara lia que demarca a concepcin de vida humanstica e esttica entre asdas irms (Josefa e Aurora), precisamente o que sempre as separou: Josefa con-xura apaixonadamente o porvir mirando o presente e Aurora pon a sa sensibilidadee sentido para crear con outros seres (inicialmente Pepito Arriola) o futuro. O mundoque se abra con Pepito Arriola debeu ser como un raio que permanentemente a en-candeou co poder do inexplicable; era para ela un desafo de primeira orde que apuxo cando lle retiraron o neno na tesitura de trazar un novo cadro humano(Hildegart), como se fose unha ciencia de laboratorio, cuxa traxedia final non logroudesvelar o misterio que contia o seu pensamento.

    Non est moi lonxe a atmosfera que respiraban entn os irmns Arriola desta in-dicada; de tal xeito que, ao facerse adultos e querela abandonar para ser libres deverdade, morreron musicalmente asfixiados. Se cadra, se non se movesen tanto nocampo da tcnica e do esteticismo, e mis na verdade do intelecto, dominaran ouniverso expresivo da msica: o piano un instrumento fcil di Mara JooPires a verdadeira dificultade vn coa msica (7).

    Sobre a area movediza do esteticismo creado pola sa nai, non era posible edi-ficar nada, e menos que nada a verdade creadora dun artista. E sen verdade arts-tica e humana autnticas, por moita tcnica que se posa, non hai msica que vallae tampouco pianista. Ao respecto, confesou recentemente Maurizio Pollini: Non sedebe tocar o piano demasiado tempo seguido. Hai que deixalo despois dun certo n-mero de horas. Pdese pensar na msica, pdese pensar na interpretacin, que, des-pois de todo son modos de estudar, de afondar na msica (8).

    NENO(S) PRODIXIO

    Existe unha ampla bibliografa sobre a vida dos nenos prodixio, xenios precoces e famosos. Tematicamente un espazo reservado para o estudo dos profesionais da psiquiatra e pedagoxa. Ns non escribiremos sobre a con-cepcin cientfica, faremos este apartado con sentido divulgativo non para vulgarizar, anda que divulgar sem-pre vulgarizar; mellor anda, falaremos para difundir e entender un feito que puido ter transcendencia universalpara Ferrol. Realmente o noso afn de investigar ficou desorientado e crebado cando penetramos nunha vida (Pe-pito Arriola e familia) tan densa e contraditoria como a que envolve o xenial e precoz pianista. Sobre Pepito Arriolanon se escribiu practicamente nada na nosa cidade, anda que se atopa omnipresente nela. Que coecemos de

    7 Mara Joo Pires, Scherzo n. 175 (2003), Madrid.8 Maurizio Pollini, Scherzo n. 159 (2001), Madrid.

    Aurora Rodrguez Carballeira,nai de Hildegart

    Hildegart

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:21 Pgina 20

  • 21

    SOBRE ARRIOLA

    Pepito Arriola.Berln, 29 de xuo de 1905

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:22 Pgina 21

  • Arriola? Que tramos da sa vida son totalmente descoecidos, baleiros de datos decara a interpretar a sa actividade concertstica e a sa obra compositiva?

    posible que os ferrolns mitificasen o xenio, que a pouca bibliografa deArriola se contara mediante a publicacin de fbulas e episodios romnticos nasCortes europeas.

    Enrique Franco, nun traballo sobre o xenio do neno Mozart (compn a Sinfonaen si bemol K 22 aos nove anos nunha viaxe concertstica de Viena a Mnic,Mannheim, Bruxelas, Pars, Londres e Pases Baixos), cita tamn ao pianista fe-rroln a travs de Ortega y Gasset, que en Alemaa fixo amizade cun pianistaprecoz, o clebre Pepito Arriola. Nas cartas que sera a sa esposa enxalzaba oraro talento dese neno mis al da propia msica.

    A vida do mozo msico ofrcesenos como se fose un Guadiana, engarzado naandadura do superneno. Merece ser escoitada a opinin cientfica do doutor Fran-cisco Alonso Fernndez, estudoso dos dramas persoais de carcter social, histricoe creativo: la mayor parte de los genios surgen en el seno de familias comunes y

    hasta mediocres (como si fuera un producto de la casualidad). Hasta genios de la talla de Kant, Fichte, Schiller y Haydn,entre otros muchos, han sorprendido con su irrupcin genial en las filas de familias desprovistas de actitudes sobre-salientes (9).

    A parella tipo que xerou maior nmero de grandes talentos contina afirmando o psiquiatra Alonso Fernndezes la integrada por las imgenes de un padre desaparecido o borrado y una madre amantsima (mater-amatissima)...Se constituye as una simbiosis madrehijo, en cuyo contexto el proceso creador toma unas alas poderosas. La apa-ricin del genio precoz o prematuro acontece casi exclusivamente en el campo de la msica, sobre todo cuando exis-ten familiares dotados de formacin musical (10).

    22

    9 Francisco Alonso-Fernndez, El talento creador. Rasgos y perfiles del genio, Madrid, 1996.10 dem.

    Portada da publicacinMundial Msica

    Arriola ao piano

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:22 Pgina 22

  • Dos catro supostos anotados, tres coin-ciden co contexto familiar de Pepito Arriola:Pepito Arriola viviu nun Ferrol urbano enplena transformacin industrial, no seodunha familia ilustrada e liberal da clasemedia, o seu av era notario eclesisticocon propiedades no barrio da Magdalena eEsteiro. A historiadora Esperanza Pieiro deSan Miguel afirma: Ferrol nas ltimas d-cadas de sculo XIX era unha cidade enplena actividade cultural, destacada entoda Galicia. Prosperan as artes, a msica,a literatura, o ensino, a prensa etc., e sonmoitas as persoas cultas e filntropos quede xeito desinteresado contriben a esteflorecemento cultural (11).

    Neste contorno cidadn e familiar nace de nai solteira e pai non coecido Pepito Arriola. A sa nai, Josefa Ro-drguez Carballeira, ten 22 anos e a irm desta, Aurora, ten 16; quen a encargada da educacin musical do nenoata a idade de catro anos e a mater-amatissima de Pepito. Coecidas as sas virtudes musicais, a sa nai trasl-dao a Madrid, a onde chega o da dous de novembro de 1899. Non unha casualidade que a sa aspiracin m-xima sexa o aproximarse Corte co afn de conseguir recoecementos rexios, pblicos e econmicos, motivacinsdominantes da sa conduta.

    A sa capacidade de sintonizacin social logra que Pepito Arriola sexa escoitado na sala de concertos dos seo-res de Montano o da catro de decembro de 1899.

    A prensa de Madrid manifesta a sa sorpresa con comentarios que sintetizamos:

    EL IMPARCIAL

    No creemos que haya habido nada semejante a esta criatura

    verdadero fenmeno musical, que sin maestro...

    LA POCA

    () es un fenmeno musical sin precedentes.

    EL GLOBO

    El nio Pepn Rodrguez Arriola tiene treinta y seis meses de

    edad y ya toca el piano con maestra.

    BLANCO Y NEGRO

    () esa criatura llamada escribir la pgina ms gloriosa que

    registra el arte musical de todos los tiempos.

    O milagroso de Pepito Arriola chega a Palacio e toca antea familia real, os marqueses de Comillas e Peaflorida, oscondes de Villalba e Fuente el Salce, o xeneral Morgado, ocompositor Emilio Serrano, entre outros convidados. A raae a infanta Isabel manifestan: Dios conserve a este niopara orgullo de la Patria y gloria del Arte!.

    23

    SOBRE ARRIOLA

    11 Esperanza Pieiro de San Miguel, As se hizo Ferrol. Coece a sa historia, Ferrol, 1996.

    Carmen Osorio Pilar Osorio aos 3 anos

    A raa Mara Cristina e a infanta dona Isabel,protectoras de Pepito Arriola, en 1924

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:22 Pgina 23

  • Pepito Arriola vive en Madrid o universo da msica con vocacin de neno precozxa recoecida. Agora, goza da egolatra e do esplendor das coroas monrquicas. A samsica, recoecida pola sublime sensibilidade da raa, recompensada e comezaa existencia verdadeira e autntica do pianista ferroln. Unha nai ditosa cun nenoprobablemente sublime vese en Alemaa cunha bolsa pensionada pola raa MaraCristina de 500 marcos mensuais.

    En Leipzig comeza a existir para a msica o neno Arriola. Seprase dese remuoorixinario que leva dentro, sen romper cos lazos primixenios un neno de cincoanos que o unen sa nai e aos seus xitos madrileos. Estuda no conservatorio erecibe cases de composicin de Richard Strauss e de Alberto Jons talentoso pia-nista espaol, tcnica e expresin pianstica. Chegou a Alemaa con arte e sen ofi-cio despois do seu paso por Pars.

    ARRIOLA REVISITADO DESDE EE UU, 1913

    Afondando nesta etapa recorro a unha nova achega documental, o texto dolibro Great Pianists on Piano Playing, de James Francis Cooke (Filadelfia, 1913,418 pp.), que me facilitou xentilmente a profesora Rosa Mndez Fonte. O librorecolle unha serie de preguntas realizadas polo autor a un amplo grupo de m-sicos que triunfaban en Estados Unidos no primeiro terzo do sculo XX, entre elesest Rachmaninoff, Ferruccio Busoni, Teresa Carreo; por outra parte o pro-pio Pepito Arriola o que abre a serie de entrevistas no libro e responde en primeirapersoa (Ver anexo 1).

    24

    Pepito Arriola, aos 11 anos,co seu profesor de piano,Albert Jons

    Pepito Arriola asina no librode rexistro da casa de pianosBaldwin, xunto aos grandesconcertistas internacionaisque utilizaban o instrumento

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:22 Pgina 24

  • 25

    SOBRE ARRIOLA

    Se ben non d novos datos biogrficos, si achega particularidades e percepcins sobre a msica, a tcnica e asa predileccin por obras e compositores, razn para inclulo nesta etapa sa de Leipzig.

    Os artistas que aparecen no ndice do libro son:

    Pepito Arriola (A historia dun neno prodixio), Wilhelm Bachaus (O pianista de ma), Harold Bauer (Aspectos

    artsticos do estudo do piano), Fannie Bloomfield-Zeisler (Actuando en pblico), Ferruccio Busoni (Detalles

    importantes do estudo do piano), Teresa Carreo (As caractersticas do estudo do piano), Ossip Gabrilowitsch

    (Fundamentos da interpretacin), Leopold Godowsky (O verdadeiro significado da tcnica), Katharine Goodson

    (Analizando as obras mestras), Josef Hofmann (Os progresos no estudo do piano), Josef Lhvinne (Estudo do piano

    en Rusia), Vladimir de Pachmann ( procura da orixinalidade), Max Pauer (O problema do pianista moderno), S.V.

    Rachmaninoff (Fundamentos da interpretacin artstica), A. Reisenauer (A formacin musical sistemtica), E.

    Sauer (A formacin do virtuoso), X. Scharwenka (A economa nos estudos musicais), E. Schelling (A aprendizaxe

    dunha nova peza), S. Stojowski (Que realmente a intepretacin), Ignaz Jan Paderewski (A respiracin na arte

    musical), Yolando Mero (O esmero nos estudos da msica hngara), Rudolph Ganz (Oportunidade e limitacin

    na interpretacin do piano), Ernest Hutcheson (Universalidade nos mtodos de ensinanza do piano), Olga Samaroff

    (A concentracin nos estudos musicais), Mark Hambourg (Un progreso seguro nos estudos de msica), Percy

    Grainger (O modernismo no estudo do piano), Alexander Lambert (Unha prctica proveitosa versus unha prctica

    desperdiciada) e Alberto Jons (Os nervios hora de tocar o piano).

    Pepito Arriola en Matanzas (Cuba), 1909

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:22 Pgina 25

  • 26

    NAS CORTES IMPERIAIS

    Como o viviu e ou o director da Orquestra Filharmnica de Berln, o mtico Nikisch, non o sabemos. Ao parecerprotxeo e ofrcelle un concerto coa Filharmnica, e pasar a ser considerado pola crtica como o mito musicaldos primeiros anos do sculo XX. Mis que significativo este xuzo emitido desde un pas que fixo da msica e dacultura unha especie de reclamo: pera de Berln, festival de Bayreuth (con Toscanini) e moi prxima a OrquestraFilharmnica de Viena. A cultura e a msica en particular convertranse en algo sagrado que levaba a reverenciarpublicamente os artistas, mis nas familias xudas (o mesmo que no Imperio Austro-Hngaro), que estimaban osasuntos intelectuais e estticos por riba de calquera consideracin.

    Esta a atmosfera que entn respiraba Pepito Arriola, de tal xeito que, ao realizar esta xira de xito por Alemaa(1908), convidado para ofrecer un recital na Corte do Emperador Guillerme II, ante toda a familia imperial, oque xera un acordo unnime de admiracin para cualificar de xenial o pianista ferroln. Imaxinamos que o entu-siasmo do Emperador e a calidade interpretativa dun neno de 13 anos alanse e Arriola nomeado pianista de Pa-lacio, o monarca reglalle un chal en Mecklenburg, onde adoitaba pasar as sas curtas tempadas de descanso.Sobre este ambiente responde a unha pregunta de El Caballero Audaz: Y aparte de la msica, por qu cosassiente usted preferencia? Por la lectura y por el mar. All, en Leipzig, que es donde nosotros residimos la mayor partedel tiempo, tengo un pequeo bote para remar en el ro. Esos paseos sobre el Pleisse me encantan..., me recuer-dan el Bltico, y nunca encuentro el instante de volverme al chalet (12).

    O seu nome, xa ligado msica de concerto, soa en Europa e comeza a ser protagonista en Inglaterra, PasesBaixos, Rusia e, en maio de 1912, na Scala de Miln. Un dos puntos culminantes da vida pianstica de Arriola estna xira realizada en 1909 por EE UU, na que se programan varios concertos nas principais cidades. O piano deArriola desborda sensibilidade e riqueza potica nos parasos musicais do Metropolitan e o Carnegie Hall. En Ca-

    12 El Caballero Audaz, Lo que s por m, Mundo Latino, 1922.

    Carmen Osorio e Jos Arriola, no concerto da tarde da emisora imperial de Hamburgo o 16 de xaneiro de 1938

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:22 Pgina 26

  • SOBRE ARRIOLA

    27

    lifornia deu un concerto ante vinte mil espectadores. Con-tina por Canad, Arxentina e Mxico, onde acta ante opresidente Porfirio Daz. Nas sa ascensin imparable vna Ferrol. O 14 de outubro de 1911 acta no Teatro Jofree o tempern pianista de 16 anos ofrece un programa in-teresante na primeira parte e mis inferior polo seu nivelesttico e discursivo na segunda.

    Pepito Arriola ten 19 anos cando lle volven organizarunha xira por Europa en 1914. O mozo pianista exista sdesde o molde onde se fora forxando a sa figura e agoraa sa lembranza. Xa non son os anos gloriosos de precozpianista, non necesario ser moi perspicaz (lendo a en-trevista que lle realiza El Caballero Audaz cando ten 17anos, en 1912) para intur que a historia pianstica deArriola xa non a mesma nin artstica nin econmica,onde subxace un pouso de amargura o sutil desdn paraEspaa: Y cmo es que en Espaa no ha dado ustedningn concierto despus de haber terminado la carrera?Pepito Arriola se concret a inhibirse, haciendo un encogimiento de hombros. Mire usted explic su madre, comomi hijo no ha estudiado la carrera aqu la verdad!..., y adems (13).

    O intrprete, novo e pouco animoso, remiso a falar do capital acumulado ao longo da sa curta vida, fainoa sa nai: cobraba ms de cincuenta mil duros por una tourn por EE.UU., en Europa cobra 1000 pesetas por se-sin, en Amrica bastante ms. A mayor abundamiento est la cantidad de regalos recibidos () fuimos viendo mu-chsimas joyas. Entre ellas estaban: un alfiler con corona y cifras reales en brillantes, obsequio de don Alfonso; otrode doa Mara Cristina y uno riqusimo con la corona imperial del Kiser (14).

    ENTRE GUERRAS

    A memoria e a morte despuntan nas melanclicas e sentidas entrevistas que ofrece o pianista ferroln nos seusdous regresos a Espaa: 1917 e 1945. En 1917 ten 22 anos e en 1945 ten 50. A vida artstica de Pepito Arriolareflicte perfectamente a natureza-tipo dun sector dos artistas do sculo XX. Nela, antes que a vontade para enten-der e incardinarse na poca nova, hai un desexo expreso para facer patente a perda que se produciu a conse-cuencia das das guerras mundiais. A vida, en ambos os casos, estivo ameazada polos rsticos e descomedidosdefensores da virilidade militar, do estado autoritario, da raza e do odio que el nunca rexeitou, nunca dixo non aesa cruenta situacin.

    A I Guerra Mundial treo a Espaa e acta no Colexio Alemn da ra Fortuny, un concerto a favor dos nenospobres e enfermos de Berln e Viena. Estamos en 1917, e con el intervn a sa irm Carmen Osorio, pianista desete anos. O da 30 de xaneiro de 1919 chega a Ribadeo e o 29 de maio fano a sa nai xunto coa sa irm parafacerse cargo dos bens patrimoniais do seu marido, Amado Osorio Zabala, natural de Veigadeo e falecido en de-cembro de 1917. En La Comarca del Eo, Juan Carlos Paraje Manso escribe palabras histricas e profticas vez;terriblemente verdadeiras cando o tempo as seguiu e depurou: Pepito Arriola viene a Ribadeo cuando han pasadosus rutilantes aos de nio prodigio... a los 24 aos est en la primavera de su vida... y ha comenzado su declivecomo artista: es simplemente un extraordinario pianista como hay muchos... (15).

    13 dem.14 dem.15 La Comarca del Eo, s/d.

    Carmen Osorio e Jos Arriola en Alemaa en 1938,poca en que tocaban a catro mans

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:22 Pgina 27

  • Nos meses que vive en Ribadeo recibe mltiples agasallos e convites. At-pase coa verdade do pobo, afonda, talvez sen sabelo, moito mis o que a ellle ensinaran, nesa conciencia verdadeira e viva dos homes do pobo. Arriolaparece atopar estilo e forma nos ribadenses e identifcase sinxelamente cunhanova cultura que descoece: Cuatro meses sin su madre!... le han valido paraincardinarse y organizar conciertos en el Crculo de las Artes de Lugo, en A Co-rua, Santiago, Vigo y Ferrol.

    En Alemaa viviu e sentiu o proceso da II Guerra Mundial. Pode afirmarse quePepito Arriola foi, durante os anos do nazismo, un sentido animador e intr-prete nas emisoras de radio de Berln e mesmo: () tocan msica espaolanos estudios de Radio Berln, nalgunha ocasin ante a presenza dos dirixentesnazis: Hitler, Goebbels, e Goering. Realizan xiras polos destacamentos milita-res e hospitais e interveen tamn diante da Divisin Azul (16).

    Mi discografa ha desaparecido junto con la biblioteca y toda la msicaescrita, al ser bombardeada mi casa de Berln, lo mismo habr sucedido conel archivo discogrfico de la Emisora Alemana Onda Corta, afirma nunhaentrevista a X. M. (Xavier Montsalvatge) (17).

    Na casa do profesor Frank Marshall, Arriola fala das relacins comns, tra-zando fronteiras e vecianzas coa personalidade pianstica do gran mestreque deixou secuela na msica espaola, o que demostra a incardinacin e aestimacin que tia o noso personaxe. Enrique Franco afirma que Marshall:Ha enseado la gracia de recortar las frases, o al marcar los acentos, la po -tica disposicin de los planos sirvindose de un muy bello juego de pedalesque constitua, entre otras, una especialidad de F. Marshall, el maestro devarias generaciones piansticas, entre las que destacan los nombres de Aliciade Larrocha y el de la trgicamente desaparecida Rosa Sabater (18).

    Arriola, grande e vello amigo do mestre, evoca a sa ltima etapa en Ale-maa, segndo recolle X. Montsalvatge en 1946:

    He tocado mucho y escrito bastante. En cambio, no he podido consagrarme a una labor pedaggica si excep-

    tuamos las clases que he dado a mi hermana. Creo que la msica es un continuo aprendizaje y que bastante di-

    fcil es darse lecciones a uno mismo. Por eso considero tanto al maestro Marshall, caso admirable de renunciacin

    a favor de los alumnos.

    Despus de 1943, mi historia ha sido ms blica que artstica. Hasta los ltimos meses de guerra, en Berln

    hubo bastante actividad artstica. Mientras la Stats Opera estuvo en pie, celebrronse all grandes conciertos que

    diriga Furtwngler. Cuando las bombas demolieron esta sala, continuaron las audiciones en el Palacio del Al-

    mirante hasta quince das antes de la entrada de los rusos. A la llegada de stos, yo me hallaba con toda mi

    familia en un refugio de la capital y tuve que permanecer con las tropas ocupantes ms de quince das. Mi pro-

    fesin me salv... los oficiales soviticos me hacan tocar para los soldados y nos ayudaban con sus raciones

    de alimentos (19).

    E seguimos nesta hora e neste tempo que de Arriola a travs da lectura de Berln. La cada, 1945 do histo-riador Antony Beevor:

    28

    16 Guillermo Llorca, La Voz de Galicia, Ferrol, 1988.17 Xavier Montsalvatge, Destino, Barcelona, 1946.18 Jos Ramn Rubio, Tiempo de Historia, n. 25 (1976), Madrid.19 Xavier Montsalvatge, Destino, Barcelona, 1946.

    Anuncio publicitario na prensadurante a posguerra espaola.Madrid, 1945

    Manuscrito de Quarteto de cordas

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:22 Pgina 28

  • La noche del 12 de abril, la Filarmnica de Berln hizo su ltima interpretacin. Albert Speer, que se haba en-

    cargado de organizarla, invit al gran almirante Donitz y al ayudante de Hitler, el coronel Von Below (...). El con-

    cierto nos hizo regresar a otro mundo, escribi Below. El programa inclua el Concierto de violn de Beethoven,

    la Octava Sinfona de Bruckner (que Speer afirm ms tarde que era la seal con que (l) avisaba a la orquesta

    que deba escapar de Berln de inmediato tras la interpretacin si quera evitar que los reclutasen para la Volks-

    turm o milicia del pueblo) y el final del Gotterdam-merung de Wagner (...) (20).

    Afrmase que, tras o concerto, o Partido Nazi dispuxera membros das Xuventudes Hitlerianas uniformados ecargados de cestos de cianuro para que o ofrecesen audiencia sada. Velaqu o grande exercicio de inmolacinwagneriana. De Brunnhilde ao cidadn?-sbdito alemn. O director da Orquestra Filhamnica de Mnic,Oswald Kabasta, si se suicidou antes de enfrontarse aos xuces aliados. Fora un activo limpador de xudeus nasa or questra. Furtwngler, que non dirixiu o ltimo concerto da Filharmnica de Berln, si defendeu desde o podioda orquestra os msicos xudeus, segundo consta na carta dirixida ao ministro Josef Goebbels, anda que aofinalizar a guerra estivo sometido desnazificacin, el que abandonara a pera de Berln en 1934 ao negarlleHitler e Goering estrear a pera Matas o Pintor de Hindemith. Non sei por que seguimos con este tema mortal(tamn musical) que nos fai camiar co home, a arte e a morte, para pensar naquel silencio humano arrepianteque, novamente, foi desentraado no vern de 2001 polo dramaturgo Ronal Harwood con O caso Furtwnglera travs de tantas preguntas e afirmacins. Chmalle xefe da banda e cagado e deixa sen dilucidar por quenon fixo as maletas en 1933 para marchar ao exilio. Ao parecer, segundo a crtica, o msico presentadocomo calculador e fro como s pode selo un Conselleiro de Estado prusiano.

    E Pepito Arriola? Non s non marchou de Alemaa senn que enxalzou musicalmente a terrible batalla.

    O SEU LTIMO PIANO

    No Palau da Msica de Barcelona presntase JosArriola baixo o patrocinio da Asociacin de Cultura Mu-sical cun programa monogrfico de Schumann: Carna-val Op 9, Fantasa Op 17 e Estudios Sinfnicos Op13. o 14 de abril de 1946. Na Casa do Mdico actao 17 de maio de 1947, coa audicin ntegra dos Pre-ludios de Chopin e de Debussy. El Noticiero do 16 deabril di con relacin ao concerto do Palau da Msica:La labor de Arriola, notable a todo serlo produjo ver-dadera admiracin por la perfeccin del mecanismoms que por la intensidad de sentimiento.

    Ai como sera ese Valse nobre do Carnaval! Un dostrazos mis definitorios do recital de Arriola, dedicadomonograficamente aos Preludios de Chopin e Debussy,reclleo o crtico de msica A. Catal no Diario de Bar-celona o 20 de maio de 1947. Jos Arriola es un grantcnico del piano. Domin por completo todos los re-sortes piansticos De caractersticas apasionadas sutemperamento artstico, tradujo las nombradas com-posiciones de Chopin y Debussy con apasionante im-petuosidad a la par que en apropiado bien decir.

    29

    SOBRE ARRIOLA

    20 Antony Beevor, Berln. La cada, 1945, Barcelona, 2005.

    Programa de mando concerto na

    Palau da Msica deBarcelona, 1946

    Programa doconcerto enBarcelona o17 de maio

    de 1947

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:22 Pgina 29

  • 30

    El Diario Espaol en Reus (10 de marzo de 1948) ofrece a crticado recital de Arriola na Sociedad El Crculo co Concerto Italiano deBach, Rapsodia en sol m de Brahms, La Campanella de Listz, ElPuerto de Albniz. () Debido a los muchos aos de ausencia denuestra Patria, el nombre de Arriola era completamente desconocido...lo cual dio motivo a que lo considerasen como uno de tantos que cul-tivan el arte musical () quedar grabada en nuestra memoria demodo indeleble la brillantsima actuacin de tan destacado pianista.

    No ano 1949, Carmen Osorio Rodrguez (irm de Arriola), casadacon Ignacio Sol Aguilar, realiza unha xira musical por Oriente e esta-blcese en Tehern. Pepito Arriola ofrecer na capital, ao longo de1952, varios recitais de piano s e a dous pianos con Carmen Osorio.

    A vida de Arriola, imposta sempre, vmola como a dun tardorromntico. El , desde a sa nenez, un vagabundode luxo como o foron outros msicos que compensaba a vida errante a travs de cidades e pases con subs-tanciais compensacins econmicas. El deixa a sa casa natal de Ferrol e afstase para sempre da man da sa po-derosa nai a casas emprestadas, hoteis modestos ou de luxo e palacios, segundo foran os empurrns da fortuna.Por outra parte, vive as caractersticas do personaxe romntico: a aridez do mundo alleo e hostil, os estalidos dapaixn e o traballo creador. Pouco ou nada se sabe da sa vida sentimental. posible que os seus romances democi dade non chegaran para atopar a rapaza apropiada e aos 30 anos nace en Berln o seu primeiro fillo (25de xuo de 1925), tras casar coa seorita Quast.

    Carmen Osorio Rodrguez

    Programa de man do concerto enTehern o 23 de abril de 1952

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:22 Pgina 30

  • 31

    SOBRE ARRIOLA

    A obra pianstica de Arriola creativa e interpretativa est unida e sinalada sa infancia e primeira mocidade. A sa personalidade musical, afirmada e reco-ecida por destacadas personalidades da msica na sa etapa infantil, non volveusuperarse. De reputado pianista infantil e xuvenil a compositor. Con tres anos com-pn a Habanera Aurora para piano e con vinte, a Suite Impresiones Argentinas, deinfluencia romntica. Tengo cuarenta y seis obras compuestas. Entre ellas, un con-cierto para piano y orquesta y otro para dos pianos que estren con mi hermana. Laspartituras se perdieron junto a mi biblioteca cuando los aliados bombardearon Ber-ln, tambin un Homenaje a Falla y un arreglo para dos pianos de la suite Six Poe-sies para bartono y orquesta Une Nuit DEte. En Nueva York se ha constituido unaSociedad para editar stas y las que haga en lo sucesivo (21).

    NO LMITE DE REFERENCIA

    Os irmns Arriola deban estar tocados por unha especie de graza que converta en ouro o que tocaban. Dassas diminutas mans, das sas debilidades fsicas propias da idade (envergadura, lonxitude de brazo, tamao dasmans, forza de ataque), sau un enftico piansimo virtuosstico?, ao que estaban sometidos pola insatisfaccineterna da sa nai, que consegue en 1902 que a casa de piano Baldwin constra para Pilar Osorio un piano con te-clado de diminutas dimensins, adaptndoo s sas pequenas mans.

    Descoecemos cal dos tres irmns era o mis dotado para a msica epara a interpretacin do instrumento de tecla. Sabemos pouco de Pilar Oso-rio, aquela nena precoz que con s tres anos interpreta a Beethoven, Men-delssohn e Mozart. A infantil pianista ten, como os seus dous irmns, apegada que a faculta para acceder a eses mundos superiores que a outrosnenos precoces, a esa idade, se lles rouban. Indo ao terreo das confidenciascuriosas entre nenos msicos, est o pianista e compositor Saint-Sans,que, como os Arriola, educado e formado por unha mater-amatissima e re-vlase como neno prodixio en 1846 con dez anos, ao interpretar o Concerton. 15 K 450 de Mozart divina xoia en palabras de Ghon. En 1898,tamn en Pars, triunfa Pau Casals con 22 anos co Concerto de Lalo. Sondatos significativos para entender a precocidade dos msicos, a sa conti-nuidade e xito.

    Se cadra excesiva esta lia comparativa, anda que sempre clarifica asactitudes dos responsables da educacin e da formacin artstica de tan pre-zadas criaturas musicais. Pilar Osorio debuta en Londres en xuo de 1909con tres anos. Nos xornais londinienses escrbese sobre os irmns Pilar e Pe-pito Arriola:

    Ao contrario que o resto da humanidade, a tendencia deste lusus nature, este prodixio infantil, facerse cada

    vez mis novo; pero imaxinemos que o lmite da extrema xuventude foi alcanzado no caso do ltimo fenmeno

    desta especie, a pequena Pilar Osorio, que s ten tres anos. Pilar xa asentou a sa reputacin en Berln como ro-

    tunda pianista, pero non foi ata a semana pasada cando xa apareceu diante da audiencia londiniense no Blthn-

    cer Hall, da ra Wigmore, e tocou coa marabillosa... (22).

    21 Xavier Montsalvatge, Destino, Barcelona, 1946.22 P.S., Children of genius, The Lady, Londres, 1909.

    Fillos dun xenio.Artigo recollido na revista The Lady,

    24 de xuo de 1909

    Manuscrito de Hommagea Manuel de Falla

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:22 Pgina 31

  • 32

    O pouco que se pode contar de Pilar est rexido pola perplexi-dade e a admiracin. A sa vida musical est narrada pola sanai, que se comprace en exaltar o prodixio da infantil pianista:Deu en Berln un concerto para un nmero selecto de msicos.Encargamos un piano un pouco mis pequeno para os seus di-minutos dedos.

    Ao finalizar a II Guerra Mundial morre Josefa Rodrguez Car-balleira (nai) en Alemaa, o 3 de maio de 1945. A saga familiartrasldase a Catalua; en 1946 Pepito Arriola ofrece un concertoen Barcelona e en 1950 Pilar Osorio aparece documentada naCidade Condal. Carmen Osorio, con 42 anos, reside en Teherndesde 1949, segundo un documento de solicitude de visado Embaixada da Repblica de Irn en Madrid.

    Fiel pulsin que deu sentido sa vida, Carmen Osorio con-tina coa msica unha traxectoria unvoca, con desviacins e ra-maxes prescindibles da sa infancia. O seu nome aparece agoranas diversas sociedades musicais de Tehern. Fuxiu ou refuxiouse,non das democracias occidentais, si de certas actitudes moraisque ela viviu e compartiu. Si da sa frustracin e medo, de inse-guridade, de baleiro de sentido ao ser derrotada a Alemaa nazi,

    o seu verdadeiro lar matricial. Talvez, entre os seus parmetros cvicos e humanos non era imaxinable que a de-mocracia pensase na ineludible tarefa de construr unha moral civil.

    Para os aliados occidentalistas as cousas estaban claras desde o final da II Guerra Mundial. Os pases do Ter-ceiro Mundo tian que escoller entre dous mundos de desenvolvemento: o capitalista e o marxista. Mohamed RezaPahlevi (Xa de Persia) optou por converterse en xendarme de Occidente no Golfo Prsico e, desexoso de moderni-zar Persia, atacou sen mesura a cultura xi e o seu clero, impoendo usos e costumes norteamericanas. Neste con-torno occidentalista Carmen Osorio integrouse para olvidar y supervivir, compartindo a tensa dialctica misnos ltimos anos con outras msicas: os compositores armenios Komitas, Glanderian e Melikin e os iranianos

    O Xa de Persia

    Visado da viaxe a Tehernde Jos Arriola, expedido o23 de xuo de 1952

    Pasaporte espaol de Jos Arriola,expedido en Barcelona o 14 dexullo de 1951

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:22 Pgina 32

  • 33

    SOBRE ARRIOLA

    Roubik Grigorian e Aminollah Hossein. O manexo dos programas permtenos enumerar a intensa presenza dos com-positores occidentais na programacin de diversas sociedades: lieds de Schubert, Faur, Brahms, Ravel, Grieg ouarias de pera de Bizet, Mozart, Saint-Sans, Gounod, Rossini, Mascagni, Verdi..., oratorios e cancin espaolade concerto: Falla (Nana) e Joaqun Nin (El Vito). Desvlase tamn na actuacin do do de piano (Carmen Osorio Medick Assatourian), a interpretacin da Danza Espaola N. 10 de Enrique Granados, arranxada por Pepito Arriola.

    Lemos e desenterramos documentos, actas, protocolos oficiais e traducimos noticias e crticas da prensa inglesae alem para fiar a historia de tan singulares personaxes engarzados nunha trama trepidante con moita fascinacine mesmo clmax orxisticos de odios e amores, de mentiras e documentos falsos. Como crelo todo xunto e tan im-punemente? Quizais sexa a verdade documental a que nos concede esa facultade e non a prolepse histrica. Oxogo entre a historia tan falsificada neste caso e a imaxinacin tan desacreditada permtenos polo menosvisualizar desde a memoria real esa outra realidade que accedemos para seguir mirando aos Arriola sen nos-talxias e con ollo e lectura crticos.

    As, neles, vimos como se definen os seus propsitos. Os musicais e os familiares. Ambos foron un xogo de equi-librios en Carmen Osorio Rodrguez, personaxe que coecemos no desaparecido Hostal Ryal da ra Galiano. Al, nosaln da cafetara, mal iluminado, falabamos de forma entusiasta ns, ela apuntaba de forma misteriosa as sasexperiencias que nunca chegabamos a aprehender. Agora, na distancia, vemos un personaxe atormentado, vtimadunha situacin histrica e educativa singular e, en definitiva, excluda da felicidade. Desexaba esquecer os acon-tecementos pasados? Ela non os descubra, xamais o seu rostro se iluminaba, todo nela era luz e sombra. Todo eracomo un exercicio moi meditado de forzas contrarias: memoria e esquecemento, runa e plenitude

    Nada alleo a estes mundos contrarios o falso testamento que ela outorga, ante o embaixador de Espaa enIrn o da 22 de agosto de 1979 (viva e con 71 anos), Mutualidad Espaola de los Artistas de Espectculos P-blicos (msicos necesitados), entidade aseguradora inexistente segundo o documento da Direccin Xeral de Segu-ros do Ministerio de Economa e Facenda certificado o da 13 de xullo de 1995. Neste sentido nos difcil separar

    Carmen Osorio e JosArriola en Berln en 1938

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:22 Pgina 33

  • 34

    a realidade da posibilidade, mis cando atopamos cartas manuscritas do seu sobrio e fillo de Pepito Arriola nasque manifesta:

    Se trata de impedir que mi ta Carmen Osorio se apodere con mentiras y engaos de una casa de El Ferrol, de

    la que nos corresponde a mi hermana y a m una tercera parte de la herencia... mi ta Carmen ocult la existen-

    cia de esa casa, o sea que desde un principio tuvo la intencin de apropirsela... Pero tenga cuidado, porque ella

    dice muchas mentiras. Lo que yo no quisiera es tener trato con el abogado de ella, al que considero cmplice de

    mi ta en su intento de fraude. Se llama R. M (Carta do 9 xaneiro 1989).

    As vaise debuxando o perfil humano de Carmen Osorio, que se completa coa abundante documentacin mane-xada. Un apuntamento mis para profundar nas relacins familiares est noutra carta enviada polo fillo de PepitoArriola o da 13 de xaneiro de 1989: Estoy intranquilo. No s que estar tramando mi ta. Ella no est nunca quietay tiene prisa. Puede intentar con el documento que usted menciona vender la casa por su cuenta, y desaparecercon el dinero. Una vez que se haya marchado a Tehern, ya no habr forma de hacer nada. No hay ninguna dudade que ha tratado de dejarme fuera del asunto.

    A citada casa materna, situada na ra Magdalena, co actual nmero 181, herdada polos descendentes de Fran-cisco Rodrguez Arriola, segundo o testamento emitido en Ferrol o 27 de marzo de 1913, vendida en 11.000.000de pesetas, con 2.400.988 pesetas de gastos de xestin. As partes proporcionais da herdanza son distribudas oda 10 de decembro de 1989 a:

    Venta 11.000.000 ptas

    Gastos 2.400.988 ptas

    Resta 8.599.012 ptas

    Carmen Osorio Rodrguez 6.767.422 ptas 78%

    Enrique Rodrguez Quast 915.795 ptas 10,65%

    Ruth Rodrguez Quast 915.795 ptas 10,65%

    TOTAL 8.599.012 ptas 100%

    Cos irmns Arriola e, mis concretamente, con Carmen, sabemos que nos movemos nun baile constante de an-tinomas, oscilando continuamente entre o real e o posible, o verdadeiro e o encuberto. Carmen unha personaxeque constre, para ns, un universo de infinita escuridade a partir da sa propia intimidade, de xeito que nunca avemos completa e segue a confundirnos a sa imaxe cando descubrimos un segredo gardado e que non est ao nosoalcance confirmar, anda que si desvelar: en 1930 con 23 anos asume o nome de Ochs (o seu marido?), segundoaparece no programa de concerto da Uni Musical Espanyola: Carmen Osorio de Ochs.

    Outro feito evidente hora da lectura dos textos a situacin, o lugar e o tempo de Pilar Osorio, despois de dei-xar Alemaa. Ela aparece convivindo co seu irmn nun piso da ra Sans, en Barcelona, en 1950. Pepito Arriola vivenesa casa desde 1949 en rxime de alugueiro, cedido por Joaquim Sol Aguilar irmn do marido de Carmenao marchar este ao estranxeiro. Antes de falecer o pianista ferroln en 1954, transfrelle o piso alugado sa irmPilar, que mis tarde adquirir en propiedade en uso del derecho de tanteo que le compete como inquilina dedicho piso, segundo a escritura outorgada polo notario D. Antonio Gual Ubach o 15 de xaneiro de 1964: Pisoprimero, puerta primera de la casa nmero 21 de la calle de Sans de esta ciudad; se compone de recibidor, cuatrodormitorios, patio de luces, comedor, cocina, galera, y water; ocupa una superficie de 71,47 metros cuadradosEl precio de la venta es la cantidad de ciento treinta mil pesetas.

    Pilar, como os seus outros irmns, viviu un mundo marabilloso fronte realidade trxica que malogra tantas ilu-sins e vida, pero esta, finalmente, tamn a golpeou. Sorprende comprobar tras a morte de Pilar os bens acumu-lados en das caixas fortes e as contas correntes de entidades bancarias de Barcelona. Todo deixa entrever que acantidade de cartos e xoias algunhas coas iniciais P.A. son propiedade de Pepito Arriola, gardadas na vivenda

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:22 Pgina 34

  • 35

    SOBRE ARRIOLA

    e non na banca, por outra parte, cedidas sa irmPilar e non aos seus fillos. A afirmacin sustntaseco achado do contrato de alugueiro do compartimentonmero 411 da Caja de Ahorros y Monte de Piedadde Barcelona a nome de Pilar Osorio o da 4 de no-vembro de 1954, aos poucos das da morte (24 deoutubro) de Pepito Arriola.

    Pilar Osorio Rodrguez morre en Barcelona o 21 dedecembro de 1978. () sin haber otorgado testa-mento ni otro acto alguno de ltima voluntad fue-ron declarados herederos nicos de la misma doaMara del Carmen Osorio Rodrguez en cuanto a dostercios del caudal relicto, y don Enrique y doa RuthRodrguez en cuanto al tercio restante, por mitadentre los dos.

    Herdan, segundo a Escritura de Inventario reali-zada polo notario de Barcelona Eduardo Blat Gimenoo 24 de octubre de 1983:

    Piso 1. P. 1 de la casa n 21 de la calle de Sans (Bar-

    celona)... ocupa una superficie de 71,47 metros cuadra-

    dos. Se valora dicho piso en 400.000 pesetas.

    Libreta de Ahorro

    N 836239-05 100.265,00 ptas

    N 47136-96 100.000,66 ptas

    N 23898-59 24.978,53 ptas

    N 15581 53.593,52 ptas

    N 000847 100.000,70 ptas

    358.838,41 ptas

    Caja de Seguridad

    N 442 valorado en 50.000 ptas

    N 411 valorado en 25.000 ptas

    Pilar Osorio

    Documento notarial de compra dacasa da ra Sants n. 21 en

    Barcelona, por Pilar Osorio

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:22 Pgina 35

  • 36

    EPLOGO

    Tentamos facer honor nesta crnica msica arriolana aos treslendarios pianistas, ferroln el e de raz ferrol elas, na que aparecencada un ao seu xeito, por diversas vas e en lugares distintos: Pepito,Pilar e Carmen, irmns e pianistas e, non obstante, non poden sermis diferentes. Pepito Arriola e o seu destino leito de morte nonprevisto fxose e configurouse como un personaxe enigmtico, de as-pecto aristocrtico, de personalidade complexa e, de trato mis quedifcil, de sorprendentes reaccins, como recolle a entrevista reali-zada por El Caballero Audaz en 1914 en La Esfera.

    Para Pepito Arriola a relacin co piano debeu ser un acto de rela-cins contrarias conforme se configuraban as etapas da sa vida.Nelas existe o amor e o desamor pianstico. El naceu e floreceu coamor ao piano, por iso se levaban tan ben entre si, coa diferenza deque a esixencia non a volva s contra si mesmo. Descoecemos setia manas piansticas tan comns nalgns xenios hora de pre-parar un recital. Son coecidas as de Arturo Benedetti Michelangeli,que esixa dous pianos Steinway, un do modelo C e outro do modeloD, as como meda a humidade relativa do aire na sala. Si tivo unharelacin case devota obsrvase nos custosos regalos recibidoscoas sas admiradoras, feito que se repetiu en casos como Sviatos-lav Richter e Vladimir Horowitz. Finalmente a decadencia provcalle a contrariedade da vida e os obstculos nonprevistos impiden a realizacin dos seus obxectivos, que para el era imperioso acadar. A sa vida coti, nun pobree austero piso situado nunha zona degradada de Barcelona, faino caer na tristeza e na melancola: Los estadostristes pasan, los melanclicos pesan, y a veces llegan a paralizar los miembros del cuerpo... y le hunden en la pa-sividad total (23).

    As finalizou a vida de Pepito Arriola.Carmen, de curta estatura e tirando a personaxe estoica, non sabemos como poda sacarlle sentido e sentimento

    ao piano. Carmen trataba coa msica a travs doutro espazo, doutra relacin mis levada, mis seria se se quere,menos transcendente e como mis pegada realidade da vida, con poucas grandezas e mis miserias.

    Pilar non ten tempo musical, a pesar de que foi eximia virtuosa do instrumento. A sa vida pianstica un tra-xecto curto de ida e volta que finaliza na mesma infancia.

    Das palabras finais para o personaxe histrico que chega sa fin envolto nunha historia idlica e finalmentenunha historia trxica, facendo e movendo mis o seu personaxe que a sa persoa, coma se fose un actor con ms-cara nunha traxedia potica. A historia, que unha representacin, a que est feita por todos, non por uns poucos,non a albiscou Pepito Arriola, sufriuna sendo un elixido e foi sacrificado coma os grandes dolos. Figura esta moiben enmarcada e resaltada pola filsofa Mara Zambrano no seu libro Persona y Democracia. La historia sacrifi-cial (1958), que eu utilizo como eplogo final.

    dolo es lo que exige ser adorado o recibe adoracin,

    es decir, absoluta entrega, mientras dura. dolo es lo

    que se alimenta de esa adoracin o entrega sin medida

    y una vez que le falta cae.

    Toda persona convertida en dolo aun a pesar suyo,

    vive en estado de fraude.

    Certificado de defuncin de Jos Arriola

    23 Carlos Gurmndez, Diez sentimientos clave, Madrid, 1997.

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:22 Pgina 36

  • ANEXO 1

    James Francis Cooke sintetiza un esquema biogrfico de Pepito Arriola:

    PEPITO ARRIOLA

    Biografa

    Pepito Arriola naceu o 14 de decembro de 1897. Unha coidadosa investigacin sobre os seus devanceiros revela que polomenos doce antepasados e parentes seus tiveron inquedanzas musicais. O seu pai foi mdico, pero a sa nai foi msica. Foi asa nai a que lle impartiu as primeiras ensinanzas musicais. A sa formacin continuou cando contaba con doce anos. Naquelapoca era un neno aparentemente san, que desenvolva a actividade normal dun raparigo do seu tempo. A sa formacin xeral, parte da msica, era algo mis extensa ca a dos rapaces de catorce ou quince anos. Falaba francs, alemn (con fluidez) eespaol, pero pouco ingls. Era excepcionalmente modesto, malia recibir numerosos recoecementos por parte de monarcaseuropeos e msicos famosos. Cando tocaba, endexamais fallaba unha nota, mesmo nas composicins moi complicadas, e a samadureza e opinins musicais eran realmente asombrosas. O que figura deseguido particularmente valioso desde un punto devista educativo, debido absoluta sinxeleza da narrativa dun neno sobre a sa formacin.

    (A seguinte conversa mantvose en alemn e francs).

    A HISTORIA DUN NENO PRODIXIO: PEPITO ARRIOLA

    As mias primeiras lembranzas

    Namentres eu era neno acontecan tantsimas cousas que me chamaban a atencin, que agora todo se me aparece nunhaespecie de neboeira. Non lembro cando empecei a tocar por primeira vez. Polo que me conta a mia nai, estando no seu coloxa tentaba chegar ao teclado. Tamn me contou que cando tia dous anos e medio poda tocar, imitando mia nai, calqueracousa que o tamao da mia man me permitise.

    Amaba tanto a msica e era tan divertido percorrer o teclado e facer sons bonitos, que o piano foi, en realidade, o meuprimeiro xoguete. Adoraba or tocar a mia nai e pregballe seguido que tocase para min, para eu poder dese xeito tocar despoisdela as mesmas pezas. Non saba nadia de ler msica e tocaba todo de odo, que para min era o mis natural. Por aquela pocao rei de Espaa recibiu novas do meu talento, o que fixo que se interesase por min, as que toquei ante el.

    A mia amizade con Arthur Nikisch

    Pouco tempo despois, Herr Arthur Nikisch, director da orquestra Gewandhaus de Leipzig e que chegou a dirixir a OrquestraSinfnica de Boston en Amrica, veu a Madrid para dirixir a Orquestra Filharmnica para un concerto especial. Algun lle faloude min e deixronme tocar para el. Interesouse tanto por min que insistiu en que me levasen a Leipzig para continuar al a miaformacin. Daquela tia eu catro anos e, anda que en Espaa cada da hai mis oportunidades musicais, a mia nai coidouque era mellor seguir o consello deste gran msico e que me deban levar cidade alem.

    Quero dicir que a mia nai non me empuxou nin porfiou nunca para que eu estudase. Eu adoraba tocar polo simple pracerde facelo e ningun me tia que enveredar para que pasase tempo practicando. Cando era moi pequenio, apenas me deixabantocar en pblico, anda que haba peticins decote. Observbanme con certa curiosidade, pero a mia nai quera que estudaseda maneira normal, con bos mestres, e que adquirise a forza suficiente antes de tocar mis en pblico.

    Anda as, toquei no Albert Hall, en Londres. un edificio enorme, con capacidade para oito mil persoas, pero foi hai tantotempo que case me esqueceu todo, fra de que todos parecan contentos de ver un cativio de catro anos tocando nun lugar tangrande. Tamn toquei para o Kaiser de Alemaa, que foi moi bo comigo e me regalou un alfinete moi fermoso. Gstame moitoo Kaiser, parece unha boa persoa.

    37

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:22 Pgina 37

  • A mia primeira formacin regular

    O meu primeiro profesor, parte da mia nai, foi Herr Dreckendorf, de Leipzig. Foi moi amable comigo e esforzouse moitopor ensinarme, pero a min non me gustaba nada o de aprender as notas. Aburrame moitsimo cos exercicios tcnicos que mepua, pero aprendn que un pode aforrar moito tempo se practica escalas e exercicios. Anda que non me gustan, agora practcoostodos os das durante un anaco para manter os meus dedos sempre en forma.

    En seis semanas saba todo o que se esperaba de min sobre escalas, oitavos, sextas, terzos, dobres terzos, etc., as que omeu profesor se centrou en estudos e pezas. Por primeira vez pareceume que a notacin musical era interesante e decateimede que non era preciso que agardase ata que algun tocase unha peza para que eu empezase a explorar a sa beleza. Ah! Foronmarabillosos aqueles primeiros das coas pezas. Estaba nun novo pas e case non poda esperar a dominar unha de cada vez;deveca tanto por descubrir a seguinte e ver como era!

    Herr Dreckendorf pasoume estudos de Dussek, Cramer, as Invencins de Bach, etc., pero axia a mia fascinacin por tocarunhas pezas tan bonitas foi tan grande que lle resultou difcil afastarme delas.

    O meu primeiro repertorio

    Degoiraba tanto por atopar novas obras que, cando tia oito anos e medio, era quen a tocar de memoria pezas como oScherzo en si bemol menor, a Polonesa en la bemol maior e valses e estudos de Chopin. Toquei tamn a Sexta Rapsodia deLiszt e o Concerto en do menor de Beethoven.

    Por aquela poca mudmonos a Berln e este o meu lar desde aquela; como ve, teo visto mis de Alemaa que do meupropio pas, Espaa. De feito, resltame mis natural falar en alemn ca en espaol. Cando tia sete aos tiven a sorte de queo virtuoso espaol Alberto Jons, que foi director dunha grande escola de msica en Amrica, me ensinase. Nunca lle estareiagradecido dabondo, porque me ensinou sen cobrar nada. Nin un pai tera sido mis agarimoso. Enchronseme os ollos debgoas cando abandonei Berln para facer a mia xira actual, porque saba que estaba deixando ao meu mellor amigo. A maiorparte do meu repertorio actual adquirino baixo a tutela de Jons, e el foi tan tan esixente...

    El tamn se decatou de que cumpra que a mia formacin fose ampla e non limitada a aqueles compositores dos que memis me gustaban as obras. O resultado que agora aprecio os traballos de todos os compositores de piano. Beethovenpareceume moi absorbente. Aprendn a sonata Appassionata nunha semana e deveca por mis. O meu profesor, porn, insistaen que fose mis amodio, dominando todos os pequenos detalles.

    Tamn lle colln moito cario a Bach, porque me gusta descubrir como as sas melodas van e veen e como crea composicinstan fermosas con elas. A Bach toqueino moito, includa a Fuga para rgano en Sol menor, que Liszt adaptou, endemoadamente,para piano. Deus sabe que era difcil dabondo para rgano na sa forma orixinal. Non entendo por que Liszt quixo facela misdifcil anda.

    Por suposto, Liszt est considerado un gran mestre do piano, e eu toco as sas obras con gran pracer, sobre todo a Campanella,co seu fermoso efecto camp, pero non podo considerar a Liszt un compositor de piano da mesma maneira que considero aChopin. O piano foi, para Chopin, a sa lingua natural. A lingua de Liszt, as como a de Beethoven, foi a orquestra. El noncoeceu dificultades, vista a forma en que compuxo as sas obras. Por iso, un ten que pensar na orquestra cando toca as obrasde Liszt, mentres que os traballos de Chopin suxiren soamente o piano.

    A mia prctica diaria

    Nunca pasei das das horas diarias de prctica durante a maior parte da mia vida. Neste pas, namentres estou de xira,nunca practico mis dunha ou dunha hora e media. Non necesario, porque cos propios concertos xa practico bastante atcnica. Endexamais me preocupo polos meus dedos. Se entendn as pezas ben, os meus dedos sempre han tocar as notas. Amia nai insiste en que pase ao aire libre todo o tempo que non estou a estudar e practicar, e estou fra durante a mellor partedo da.

    Durante os meus perodos de prcticas, dedcolles polo menos quince ou vinte minutos aos exercicios tcnicos, e esfrzomepor tocar todas as escalas en formas diferentes, en todas as claves, unha vez ao da. Despois toco algns nmeros dos meusconcertos, e procuro fixarme continuamente en se hai algunha parte que tea que traballar mis. Se as, paso decontado algntempo tentando mellorar a pasaxe.

    En gran parte, cuestin de pensar na mensaxe musical da forma axeitada e despois saber dicila da forma correcta. Se apensas da forma correcta e a forma de te dirixires ao teclado boa, pouco probable que golpees as notas equivocadas, mesmoen saltos, coma os que atopas no Vals Rubinstein en Mi bemol. Non lembro equivocarme nunca ao golpear a nota mis alta.Todo me parece tan doado que estou certo de que se outros nenos en Amrica se fixasen noutros exemplos as, o seu traballonon lles haba parecer tan difcil. Encntame practicar a Chopin. Con Bach non se pode ter tanta intimidade; un pouco fro epouco agarimoso ata que o coeces moi ben.

    38

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:22 Pgina 38

  • SOBRE ARRIOLA

    39

    Educacin xeral

    Xa dixen que ns tocamos como pensamos. A mente debe estar mellorando sempre ou os dedos vlvense torpes. Para ver asbelezas da msica, cmprenos ver as belezas doutras materias. Teo un profesor particular que vn mia casa de Berln e queme ensina diferentes materias. Estudei algo de latn, francs e o que se estuda normalmente na escola. A electricidade intersamemoitsimo, pero o que mis me interesa a astronoma. Seguramente non hai nada tan marabilloso como mirar as estrelas. Teoamigos astrnomos en Berln que me deixan mirar polos seus telescopios e me falan das diferentes constelacins e dos mundosque semellan las cando os ves aumentados. algo tan fantstico que non che deixa pensar noutra cousa.

    Tamn me gusta ir s fbricas para aprender como se elaboran as diferentes cousas. Coido que hai tantas cousas que un podeaprender fra dunha aula de colexio! Por exemplo, hai pouco fun a unha fbrica de arame e estou seguro de que descubrn unhachea de cousas que nunca na vida tera visto nos libros. Tamn se aprende viaxando e cando estou de xira sinto que aprendomis das diferentes persoas e do xeito en que viven do que podera aprender nunca coa xeografa. Non che parece que son unrapaz afortunado? Claro que tamn cmpre estudarmos xeografa para aprender mapas e a maneira en que se formaron ospases. Fun de xira por Alemaa, Rusia e Inglaterra, e agora por Amrica. Amrica intersame tremendamente. Todo parece tanvivo...! E o clima prstame moitsimo.

    Estudos tericos

    A teora musical abrreme agora, case tanto como aborrecn os meus primeiros estudos tcnicos. Richard Strauss, o grancompositor alemn, ofreceuse moi amablemente a ensinarme. Qurolle ben e moi amable, pero s veces os seus atronadoresefectos musicais son demasiado ruidosos para min. Coezo a maiora das regras da harmona, pero resltanme incmodas edesagradables.

    Eu preferira escribir a mia msica tal e como me chega. Herr Nikisch dime que, cando o fago as, cometo moi poucoserros, pero sei que nunca serei un compositor ata que domine todas as ramas da teora musical. Agora estou a escribir unhasinfona. Toqueille algunhas partes a Herr Nikisch e est de acordo en producila. Por suposto, tern que escribir para min as partesorquestrais, pero sei que instrumentos necesito para expresar certas ideas.

    Poer as notas nun papel tan canso! Por que non se poden ter pensamentos musicais e conservalos sen ter que sufrir otedioso esforzo de escribilos en papel? s veces, antes mesmo de chegar a poelos en papel, xa se foron, ningun sabe a onde;e o peor que nunca volven. moito mis divertido tocar o piano, ou xogar ao ftbol, ou remar.

    Ler e estudar

    Encntame ler e o meu libro favorito Os Tres Mosqueteiros. Lin tamn algo de Shakespeare, Goethe, Schiller e outrosescritores. Gustronme partes da gran novela espaola Don Quixote, pero fiseme difcil lela toda enteira. Coido que os estudantesde msica deberan ler moito. A lectura fainos pensar e dlles pensamentos poticos.

    Depois de todo, a msica s outro tipo de poesa, e se ns tiramos ideas poticas dos libros, volvmonos mis poticos ea nosa msica faise mis bonita. O estudante que s pensa en bourear nas teclas do piano non sabe tocar de maneira que axente sinta pracer. Tocar o piano moito mis que premer nas teclas. Hai que contarlle xente cousas que non se poden contarcon palabras; iso o que a msica.

    No concerto

    Non sei o que estar nervioso nun concerto. Teo tocado tanto e sempre estou tan seguro do que vou tocar que nin se meocorre poerme nervioso. Por suposto que estou ansioso por saber como recibir a mia actuacin o pblico. Ante todo, euqurolles gustar e non quero que me aplaudan por ser un neno. Preferira que viesen como amantes da msica, que gozasenpola msica en si mesma. Se non lles podo ofrecer ese pracer, non merezo estar diante do pblico.

    Os meus concertos duran arredor dunha hora, anda que s veces toco algns bises despois do concerto. Como norma, unhashoras antes do concerto, non como, pois os mdicos dixronlle mia nai que as terei a cabeza mis espelida. Qurolles daras grazas aos moitos amigos que fixen entre os estudantes que vieron aos meus concertos e espero que lles contase algunhascousas que lles axuden no seu traballo.

    Preguntas sobre estilo, interpretacin, expresin e tcnica na interpretacin do pianoforte

    1. Debera un neno con talento ser animado ou forzado (a traballar)?2. En canto tempo un neno con talento debera dominar as lias fundamentais da tcnica?3. Pdese considerar a Liszt como un compositor de piano no mesmo sentido en que se considera pianista a Chopin?

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:22 Pgina 39

  • 40

    4. Como se debe organizar o tempo dedicado prctica (dun rapaz con talento)?5. Ata que punto infle na execucin un pensamento ben encamiado? 6. Como se debera dirixir a educacin do rapaz?7. Deberase limitar a sa educacin aula?8. Deberase animar ao neno msico a ler ficcin?9. Asemllase a msica poesa?10. conveniente preocuparse polo corpo antes dos concertos?

    Aqu finaliza a parte do libro dedicada a Arriola, un espazo de razn e iluminacin. Con sombras e reviravoltasa travs das sas propias razns, que non difcil constatar que perden contacto coa realidade verdadeira que ocircunvala e categorizar o seu futuro.

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:22 Pgina 40

  • 41

    ANEXO 2

    Aconsellamos ao lector curioso que lea a lista de bens materiais e algns dos testemuos que se inclen nasEscrituras de Actas N. 1736 e N. 1737 con data de 19 de agosto de 1983, do mesmo notario barcelons:

    Banco Espaol de Crdito. Compartimento 442 contiene:

    Una caja metlica cerrada con llave, que una vez abierta se extrae de su interior lo siguiente:

    Una pluma estilogrfica negra placada con dibujos de metal dorado.

    Dos cantoneras de oro procedentes de un billetero, con adornos de pequeos zafiros blancos.

    Plaza de metal dorado en la que existe la siguiente grabacin: Tributo de admiracin del Centro Catal de Cultura de

    Tucuman al insigne Artista Pepito Arriola.

    Un lpiz dorado

    Una medalla de oro, de aproximadamente 1 cm de dimetro, con la grabacin Pepito Arriola Mxico 6-12-1910.

    Un juego de gemelos y alfiler de corbata con ncar y metal dorado.

    Un par de gemelos formados con una moneda de oro, cada uno de ellos, de menos de 1 cm de dimetro.

    Un portarretratos de oro con las iniciales A. O. En zafiros blancos.

    Una cadena para reloj de bolsillo, con una medallita con un grabado que dice Carmen a Pilar 12-10-27 y una

    pequeita moneda todo de oro, al parecer.

    Una cadena de unos 15 cms de longitud, al parecer de oro.

    Una aguja de un alfiler de corbata, al parecer de oro.

    Un alfiler de corbata de oro, formado por una flor de lis en granates y zafiros blancos.

    Un alfiler de corbata, de oro, formado por las iniciales M. C., con pequesimos granates y zafiros blancos.

    Un alfiler de corbata de oro, formado por las iniciales A. V. Y una pequea corona engarzadas en pedrera de varios

    colores.

    Medalln de oro, con un pequeo brillante, con un dibujo en relieve de guila, aproximadamente de 2 cms de dimetro,

    existiendo en su anverso la siguiente inscripcin Crculo de la Prensa Pepito Arriola y en su reverso Concierto del

    13 de octubre de 1912.

    Gemelos de oro y esmaltes formado por las iniciales A. V.

    Reloj de bolsillo pequeo montado en oro sin tapa, de 2 cms de dimetro aproximadamente grabado con las iniciales P.A.

    Una placa de metal con la siguiente grabacin Crculo Recreativo Espaol al eminente artista Pepito Arriola, San Luis

    de Potos. Mex. Junio 27 de 1910.

    Una llave con el nmero 411.

    Certificado con el ttulo de taqugrafa a favor de Da. Pilar Osorio.

    Un sobre conteniendo: 11 fotografas familiares y la cdula personal de D. Amado Osorio Zabala y 100$ en papel

    moneda. Un ttulo de propiedad funeraria de Da. Mara del Pilar Osorio Rodrguez.

    Otro sobre conteniendo 3 fotografas y un recorte de peridico y el contrato de alquiler de la caja de seguridad n 411

    de la Caja de Barcelona a favor de la causante.

    Un sobre con varios recibos y recortes de peridicos.

    Un certificado de un depsito de 102 500 pesetas nominales en Cdulas Banco Hipotecario de Espaa para asegurar

    un legado a favor del Hospital Asilo y Escuelas de Vegadeo, en la Caja Diocesana de Barcelona, expedido con fecha 7

    de noviembre de 1961, por el Notario Secretario del Tribunal Especial de Testamentos y Causas Pas de la Delegacin

    Diocesana de Beneficios y Fundaciones de la Dicesis de Barcelona.

    01 ARRIOLA.qxd:Maquetacin 1 16/6/10 14:22 Pgina 41

  • Sobre conteniendo varios programas de conciertos y recortes de prensa.

    Dos partituras encuadernadas.

    Un legajo conteniendo partituras y recortes de peridicos.

    Un sobre conteniendo fotografas y recortes de peridicos.

    Un sobre cuyo contenido es un pasaporte a nombre de Da. Josefa Osorio y otro al de D. Jos Mara Rodrguez Carballeira

    y una fotografa.

    Ampliando esta relacin de bens, vemos o contido da caixa n. 411 da Caja de Ahorros de Barcelona:

    38 monedas de nquel y cobre de varios pases.

    7 retratos iguales y su placa.

    Un libro de misa con cubiertas de piel.

    Papel moneda:

    16.000 marcos E 2 de diciembre de 1922.

    2.002.000 marcos E 1923.

    100 francos de emisin antigua.

    10 liras.

    25 piastras E 42.

    97 fotografas familiares.

    Un reloj de pulsera de seora de metal sin armis.

    Un reloj de pulsera de caballero, de metal y tambin sin armis.

    Una gargantilla de filigrana iriana, de plata.

    Un reloj de bolsillo de caballero, tipo mediano, con montura de oro, sin tapa, con una inscripcin grabada que dice:

    Pepito Arriola January 1 1910 A Token of Admiration and sincere friendship from B. E. Johnston.

    Un reloj pequeo de bolsillo de metal.

    Una petaca de metal.

    4 monedas de plata de 5 pesetas.

    5 monedas de plata de 1 peseta.

    Un anillo con un granate con una frgil y sencilla montura de oro.

    Un pequeo broche, al parecer de oro, con figuritas en relieve y una perlita.

    Una pitillera esmaltada.

    Una medalla de metal con esmalte.

    Una pitillera de plata.

    Un broche formado por las iniciales V. A. En filigrana, al parecer de oro.

    Dos pares de gemelos de plata y esmaltes.

    Un par de gemelos con una bolita de oro y un zafiro azul.

    Un par de gemelos de metal y pedreras.

    Una medalla de metal y esmalte.

    Una pequea cruz de oro, con zafiros azules y pequeitos diamantes.

    Una finsima cadena de oro.

    Varias facturas, recibos, recortes de peridico y papeles