ARXITEKTONIKES PRAKTIKES STI METAPOLITIKI EPOXI

Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ο Ν Ι Κ Ε Σ

Π Ρ Α Κ Τ Ι Κ Ε Σ Σ Τ Η

Μ Ε Τ Α Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Η Ε Π Ο Χ Η

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΑ ΜΕΡΟΣ /

Η ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ;

ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΠΟΠΟΛΙΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ

Ο ΧΩΡΟΣ ∆ΕΝ ΕΙΝΑΙ ΟΥ∆ΕΤΕΡΟΣ

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ∆ΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ

‘ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ’

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Η ‘ΚΑΘΑΡΗ’ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

ΕΙΚΟΝΑ/ΑΠΟΝΟΗΜΑΤΟ∆ΟΤΗΣΗ /ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ

ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΗ ΑΤΟΜΙΚΗ ∆ΗΜΙΟΥΡΓΙΑ

01

03

09

11

19

25

27

Β ΜΕΡΟΣ /

Η ΕΠΑΝΑΦΟΡΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ

ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ

ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΙΣ ∆ΡΑΣΕΙΣ

1/ ∆ΡΑΣΕΙΣ ΣΕ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ

EXYZT [ΓΑΛΛΙΑ]

ΑΑΑ [ΓΑΛΛΙΑ]

2/ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΣΕ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΠΟΛΗΣ

NIEUW CROOSWIJK [ΟΛΛΑΝ∆ΙΑ]

AG GLEISDREIECK [ ΓΕΡΜΑΝΙΑ]

3/ ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ

ΣΕ ΟΜΑ∆ΕΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ

ELEMENTAL [ΧΙΛΗ]

ΦΑΒΕΛΕΣ

MOM [ΒΡΑΖΙΛΙΑ]

USINA [ΒΡΑΖΙΛΙΑ]

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

31

33

34

36

42

49

51

55

59

61

64

65

71

76

80

84

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η κεντρική αφορμή για την εργασία αυτή μπορεί να συνοψιστεί σε ένα πρωταρχικό ερώτημα: Ποιά είναι η σχέση τη σύγχρονη αρχιτεκτονική με το κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον

μέσα στο οποίο αναπόφευκτα λειτουργεί;

Όταν μιλάει για ‘καλή αρχιτεκτονική’ και ‘καλού αρχιτέκτονε’, ο κυρίαρχο λόγο μένει σε καθαρά αρχιτεκτονικού όρου - κριτήρια εσωτερικά του επαγγέλματο. Έτσι η αρχιτεκτονική πρακτική θεωρείται μονομερώ, αποκομμένη δηλαδή από τι κοινωνικοπολιτικέ τη επιπτώσει, και άρα ω αυτόνομο / ουδέτερο αντικείμενο. Αυτού του είδου η ανεξάρτητη, αποκομμένη από το συνολικό πλαίσιο, αντιμετώπιση βλέπουμε ότι χαρακτηρίζει ένα πολύ ευρύ φάσμα ανθρώπινων δραστηριοτήτων και δομών σκέψη στη σύγχρονη κατάσταση.

Για να δούμε που εδράζεται, λοιπόν, αυτή η σύγχρονη κυρίαρχη αντίληψη, ανατρέχουμε στην έννοια τη μεταπολιτική [post-politics] όπω έχει διαγνωστεί και διατυπωθεί τα τελευταία χρόνια από πολιτικού φιλοσόφου. Θα δούμε πώ η κυριαρχία αυτού του λόγου επιβάλλει μια ουδέτερη θεώρηση έντονα φορτισμένων πολιτικά ζητημάτων [με την ευρύτερη έννοια και όχι με την έννοια κομματικών σχηματισμών ή δογμάτων].

Στη συνέχεια, μέσα από το πρίσμα τη κριτική στο μεταπολιτικό λόγο, θα εξετάσουμε τα χαρακτηριστικά τη αποπολιτικοποιημένη [με την έννοια τη μεταπολιτική προσέγγιση] άσκηση τη αρχιτεκτονική και τη αντίληψη περί του ρόλου του αρχιτέκτονα.

Στο δεύτερο μέρο τη εργασία εξετάζουμε τι θα μπορούσε να σημαίνει επαναφορά του πολιτικού στην αρχιτεκτονική πρακτική, και, μέσα από σύγχρονα παραδείγματα, ιχνηλατούμε ορισμένου τρόπου που αυτό συμβαίνει έμπρακτα, σε διάφορε κλίμακε και εντάσει.

Μια αφήγηση, λοιπόν, για τη μεταπολιτική εποχή μπορεί να ξεκινήσει μία εικοσαετία πίσω...

Ευχαριστούμε πολύ την Ολγα Χατζηφώτη

για την πολύτιμη συμβολή τη.

ΜΕΡ

ΟΣ Α

1Η ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ;

Το 1989 αποτελεί ορόσημο. Η πτώση του Τείχου του Βερολίνου συμβολίζει την αρχή τη κατάρρευση τη Σοβιετική Ένωση. Η εξασθένηση των κομμουνιστικών καθεστώτων και οι συνακόλουθε γεωπολιτικέ περιπλοκέ δημιουργούν παγκόσμιο αναβρασμό. Ο κόσμο μοιάζει να μεταβαίνει σε μια εξ’ολοκλήρου νέα κατάσταση, τη οποία ο πολιτικό και οικονομικό χαρακτήρα παραμένει ασαφή.

Το χειμώνα του 1989 ο αμερικανό πολιτικό φιλόσοφο και πολιτικό οικονομολόγο Francis Fukuyama, δίνει μία διάλεξη με τίτλο: “Το Τέλο τη Ιστορία;”1 αναφερόμενο στι εξελίξει. Αναφέρει χαρακτηριστικά πω “ Ίσω αυτό που βιώνουμε να μην είναι μόνο το

τέλο του Ψυχρού Πολέμου, ή η λήξη μια περιόδου τη μεταπολεμική Ιστορία, αλλά το

τέλο τη Ιστορία καθ’αυτή: δηλαδή το καταληκτικό σημείο τη ιδεολογική εξέλιξη τη

ανθρωπότητα και την παγκόσμια επικράτηση τη δυτική φιλελεύθερη δημοκρατία ω την

τελική μορφή ανθρώπινη διακυβέρνηση.” 2

∆εν κάνει λόγο, λοιπόν, για αναζήτηση μιά ενδιάμεση λύση [Τρίτο ∆ρόμο], αλλά για τη σαρωτική νίκη του οικονομικού και πολιτικού φιλελευθερισμού. Έτσι, απορρυθμισμένε/ελεύθερε αγορέ στην οικονομική σφαίρα και φιλελεύθερη δημοκρατία στην πολιτική θα δημιουργούσαν ένα κλειστό σύστημα, όπου ο κυβερνητικό μηχανισμό θα διασφάλιζε την απρόσκοπτη λειτουργία τη παγκόσμια αγορά. Εδώ ο Fukuyama δεν κάνει μια απλή εικασία. Ο ίδιο ήταν πολιτικό σύμβουλο στο State Department των Η.Π.Α., ενώ το Πανεπιστήμιο του Σικάγο όπου έδωσε την ομιλία του ήταν η βάση ενό εξαιρετικά επιδραστικού think tank μάχιμων

[1] Francis Fukuyama, ‘The End of History?’, The National Interest, 1989. Πρόκειται για το δοκίμιο πάνω στο οποίο βασίστηκε το βιβλίο του The End of History and the Last Man, Free Press, Νέα Υόρκη, 1992

[2] “What we may be witnessing is not just the end of the Cold War, or the passing of a particular period of post-war history, but the end of History as such: that is, the end point of mankind's ideological evolution and the universalization of western liberal democracy as the final form of human government.”Francis Fukuyama, The End of History?, 1989

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

2

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Η ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

3

νεοφιλελεύθερων οικονομολόγων, των περίφημων Chicago Boys. Στρατηγική τη “Σχολή του Σικάγο” ήταν να συσχετίσει σε φαντασιακό επίπεδο αυτό το νεοφιλελεύθερο μοντέλο με το δυτικό πολιτισμό, την πρόοδο και την ελευθερία του ατόμου3 και πέτυχε την επικράτησή του σε παγκόσμιο επίπεδο.4

Έτσι, η δημοκρατία συνδυασμένη με τον ακραίο καπιταλισμό εμφανίζεται σα να αποτελεί την τελική μορφή διακυβέρνηση των ανθρώπινων πραγμάτων, εφόσον υποτίθεται οτι όλε οι ιδεολογίε έχουν δοκιμαστεί και αποτύχει - “∆εν υπάρχει εναλλακτική”.5 Σε αυτό το κλειστό σύστημα, το μόνο που απομένει είναι η αντιμετώπιση των εκάστοτε προβλημάτων μέσω μικροδιορθώσεων.

Με το τέλο των ιδεολογιών περνάμε, λοιπόν, από το Πολιτικό6 στη διαχείριση.

[3] “The assumption that individual freedoms are guaranteed by freedom of the market and of trade is a cardinal feature of neoliberal thinking” D.Harvey, Spaces Of Hope, σ.7

[4] Naomi Klein, The Shock Doctrine –The Rise of Disaster Capitalism, σ.183

[5] “There is no alternative“ είναι η έκφραση που η Margaret Thatcher, συντηρητική πρωθυπουργό τη Βρετανία [1979-1990], χρησιμοποιούσε συχνά αναφερόμενη στο οικονομικό σύστημα του νεοφιλελευθερισμού, το οποίο και προωθούσε με την πολιτική τη.

[6] “Υπάρχει ένα κενό που διαχωρίζει το Πολιτικό από τη ‘διαχείριση των κοινωνικών πραγμάτων’, η οποία παραμένει μέσα στα πλαίσια των υπάρχουσων κοινωνικοπολιτικών σχέσεων: η Πολιτική πράξη [παρέμβαση] δεν είναι απλώ αποτελεσματική εντό αυτών των πλαισίων, αλλά τα αλλάζει επανακαθορίζοντα το πώ λειτουργούν τα πράγματα.”“…there is a gap that separates a political act proper from the ‘administration of social matters’ which remains within the framework of existing socio-political relations: the political act [intervention] proper is not simply something that works well within the framework of existing relations, but something that changes the very framework that determines how things work.” S. Žižek, The Ticklish Subject: The Absent Center of Political Ontology, σ.199

ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΠΟΠΟΛΙΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ

Η Ιστορία, σαφώ, δεν τελείωσε. Η γενική ευδαιμονία των αρχών του ‘90 γρήγορα ξεθύμανε καθώ οι συγκρούσει, οι κοινωνικοί ανταγωνισμοί, οι ανισότητε δημιουργούνται και εντείνονται συνεχώ, από την εφαρμογή του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού σε παγκόσμια κλίμακα. Όμω, πρέπει να επικεντρωθούμε στο λόγο περί ‘ξεπεράσματο του Πολιτικού’, τον όλο και πιο έντονο στα φιλελεύθερα δυτικά δημοκρατικά καθεστώτα. Και αυτό διότι η κυριαρχία αυτού του λόγου αποκρύπτει τι διαστάσει των αναδυόμενων προβλημάτων και μα στερεί

τα αναλυτικά εργαλεία που απαιτούνται για την κατανόησή του με πολιτικού όρου: δηλαδή την τοποθέτηση των ζητημάτων στο ευρύτερο σύστημα συντεταγμένων.

Ένα από τα πιό χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιου λόγου είναι η φιλανθρωπία, τουλάχιστον όπω εκφράζεται στη μετανεωτερική εποχή, ω ένα απο του πυλώνε του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού. Η φιλανθρωπική θεώρηση είναι μια απλουστευτική και επιφανειακή προσέγγιση, όπω στην περίπτωση του ‘Τρίτου Κόσμου’. Βλέπει φετιχιστικά την εικόνα πεινασμένων παιδιών, απογυμνώνοντα ταυτόχρονα το ζήτημα από τι συγκεκριμένε βαθιά πολιτικέ του αιτίε: το παράλογο ’Χρέο του Τρίτου Κόσμου’, του υποβοηθούμενου απο τη ∆ύση πολέμου, την αφαίμαξη των φυσικών πόρων τη Αφρική από πολυεθνικά συμφέροντα, το σαμποτάρισμα τη ∆ύση στι προσπάθειέ του για αυτοδιάθεση κλπ. Μόνο μια δράση σε αυτό το επίπεδο θα επέφερε μια ουσιαστική αλλαγή. Αντί γι’αυτό όμω καλούμαστε να βοηθήσουμε τα παιδιά αυτά παρέχοντα φαγητό, εμβόλια κλπ, απαλύνοντα δηλαδή τα συμπτώματα και διαιωνίζοντα τι αιτίε. Το μήνυμα είναι

ότι όλα μπορούν να γίνουν εντό του ίδιου συστήματο.

Στην ιστοσελίδα του οργανισμού RED, ο ιδρυτή τη Bono των U2, διάσημο και για το φιλανθρωπικό του έργο, μα ενημερώνει οτι μπορούμε να συμβάλουμε στην προσπάθεια εξάλειψη του AIDS στην Αφρική. Αυτό που έχουμε να κάνουμε είναι να αγοράσουμε κάποιο από τα προϊόντα συμβεβλημένων με τη RED πολυεθνικών εταιρειών, που φέρουν το ειδικό σήμα [και κοστίζουν το ίδιο με τα αντίστοιχα που δε φέρουν]. Έτσι, αγοράζοντα ένα iPod, ένα μικροποσό μερικών cents πηγαίνει σε οργάνωση που προσφέρει φαρμακευτική βοήθεια σε χώρε τη Αφρική. Η ανθρωπιστική πράξη ενσωματωμένη στην καταναλωτική. Εμεί έχουμε ένα ολοκαίνουριο iPod και σώθηκε η ζωή ενό ανθρώπου. Η αντίφαση του να έχει στην ίδια πρόταση την απόκτηση iPod και τη ζωή ενό ανθρώπου είναι η ουσία τη φιλανθρωπία σήμερα. [www.joinred.com]

Ο καπιταλισμό έχει ενσωματώσει στο πεδίο τη κατανάλωση, την κληρονομιά του Μάη ’68: την κριτική στην αποξενωμένη, αλλοτριωτική κατανάλωση. Έτσι, το νέο πνεύμα του είναι ο ‘πολιτισμικό καπιταλισμό’ [cultural capitalism – κατά τον Žižek]: η αυθεντική εμπειρία μετράει: να απολαμβάνει μια καλή παρέα, να βοηθά το περιβάλλον ή τον τρίτο κόσμο, να ζει κάτι ‘αυθεντικό’, ενώ φυσικά καταναλώνει!

Στ ελίδ ού RED ιδ τή Bo U2, διά ιλ θρ ό έρ

“Ο καπιταλισμό είναι το αφεντικό και η δημοκρατία ο εκπρόσωπο τύπου” Ανάληψη ευθύνη για έκρηξη έξω από το ελληνικό κοινοβούλιο, Συνομωσία Πυρήνων τη Φωτιά 12-01-2010

4


5Επανερχόμενοι στο ‘ξεπέρασμα του Πολιτικού’, θα εξηγήσουμε τον όρο ‘μεταπολιτική’ 7 στον

τίτλο τη εργασία, όρο που θεωρούμε κομβικό για την κριτική τη αρχιτεκτονική πρακτική. Η μεταπολιτική έχει οριστεί την τελευταία δεκαετία από πολιτικού φιλοσόφου [Žižek, Ran-

cière, Mouffe] ω η άσκηση πολιτική που αρνείται το Πολιτικό. Ισχυρίζεται ότι έχει ξεπεράσει τι ιδεολογικέ διαμάχε ∆εξιά-Αριστερά ω παρωχημένε και αντ’αυτού επικεντρώνεται στην αέναη αποτελεσματική διαχείριση των κοινωνικών πραγμάτων και τη ασφάλεια τη ανθρώπινη ζωή.8 Σχεδόν το μόνο, δηλαδή, που απομένει όταν αποκηρύσσονται οι μεγάλοι ιδεολογικοί σκοποί. Η μεταπολιτική διακυβέρνηση, υποτίθεται, παίρνει μια πραγματιστική στάση απέναντι στην κοινωνία και η εξουσία τη νομιμοποιείται όχι με ρητή ιδεολογία [ή άμεση βία], αλλά βασίζεται στην υποτιθέμενα ουδέτερη επιστημονική τεχνοκρατική γνώση.

Στο πλαίσιο αυτό, η εξουσία των αστικών φιλελεύθερων δημοκρατιών αποπολιτικοποιείται, απαρνούμενη την οντολογική σημασία του πολιτικού και εκχωρείται σε ‘ειδικού’. ∆εν υπάρχουν πλέον ουσιαστικέ διαμάχε [πχ ταξικέ], αλλά απομονωμένα απολιτικά προβλήματα που χρήζουν επίλυση από του ειδήμονε. Οικονομικά από του οικονομολόγου, οικολογικά από τεχνοκράτε, διοικητικά από επαγγελματίε πολιτικού κοκ. Πάντα, όμω στα πλαίσια των υπαρχουσών δομών και του συσχετισμού δυνάμεων. Το αντίθετο, δηλαδή, από αυτό που ο σλοβένο φιλόσοφο Slavoj Žižek αποκαλεί αυθεντική πολιτική πράξη. Η διαφορά τη με την πολιτική του status quo [τη απλή διευθέτηση των ανθρώπινων πραγμάτων], είναι ότι το αυθεντικά Πολιτικό επιχειρεί να αλλάξει τα ίδια τα πλαίσια που καθορίζουν τι είναι εφικτό-αποδοτικό στι παρούσε συνθήκε.9

[7] “Μετα-πολιτική είναι μια πολιτική που ισχυρίζεται ότι αφήνει πίσω τι παλιέ ιδεολογικέ διαμάχε και αντ’αυτού εστιάζει στην εξειδικευμένη διαχείριση και διοίκηση.”

“Post-political is a politics which claims to leave behind old ideological struggles and instead focus on expert management and administration” Slavoj Žižek, Violence, σ.40

Για τη μεταπολιτική [post-politics] βλέπε: J.Rancière, Disagreement, University of Minnesota Press, Minneapolis 1998. J.Rancière, Hatred of Democracy, Verso, Λονδίνο 2006. S.Žižek, The Τicklish Subject: the Absent Centre of Political Ontology, Verso, Λονδίνο 1999

[8] Τη ρύθμιση τη ασφάλεια τη ανθρώπινη ζωή περιγράφει ο όρο ‘βιοπολιτική’.

Για την έννοια τη βιοπολιτική, βλέπε Giorgio Agamben, Homo Sacer, Stanford University Press 1998.

[9] Το Πολιτικό όχι ω ‘η τέχνη του εφικτού’, άλλα ω η τέχνη του ανέφικτου στι παρούσε συνθήκε.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Η π

τώση

του

Τείχ

ου

και

η μ

ετάδ

οση

του

MTV

/

βομβ

αρδισ

μό

τη

Γάζα

/

οικ

ονομι

κή κ

ρίση

/ η

9-1

1 /

οι ρα

γδαί

α αν

απτυ

σσόμε

νε

μεγα

πόλε

ι, η

υπε

ρσυγ

κέντ

ρωση

ανθρ

ώπω

ν, π

λούτ

ου

αλλά

και

φτώ

χεια

.


76Εφόσον αντιμετωπίζονται τα σύγχρονα προβλήματα αποκομμένα από το οικονομικοπολιτικό

του πλαίσιο, τότε εμφανίζονται σα να υπάρχουν αφ’εαυτού10 και όχι πχ. σαν απότοκα του νεοφιλελεύθερου οικονομικού συστήματο ή / και των ακολουθούμενων πολιτικών. Ο καπιταλισμό εμφανίζεται σαν αυτονόητο και φυσικό, γίνεται το ουδέτερο φόντο11

πάνω στο οποίο διαγράφονται μεμονωμένα προβλήματα: οικονομικέ κρίσει, οικολογικέ καταστροφέ, ανεργία, εγκληματικότητα κλπ.

Η ανταγωνιστική ένταση μεταξύ διαφορετικών οπτικών, ισοπεδώνεται σε έναν αδιάφορο πλουραλισμό απόψεων, όπου όλε θεωρούνται εξ-ίσου μέρο τη πολυσύνθετη πραγματικότητα. Ο αντίλογο και η αντίφαση χάνουν έτσι την εποικοδομητική του

διάσταση. Σε ένα χώρο [νοητικό αλλά και φυσικό] γενικευμένη ανεκτικότητα, ασύμβατε και ασυνεπεί μεταξύ του θέσει συνυπάρχουν αδιάφορα. Όπω για παράδειγμα στι ευρωπαϊκέ φιλελεύθερε δημοκρατίε συνυπάρχουν υποτυπώδη απομεινάρια κράτου πρόνοια με ελαστικοποιημένε σχέσει εργασία. Αυτό ο πλουραλισμό γίνεται σταδιακά η κυρίαρχη μορφή λόγου σήμερα. Είναι ο λόγο των δελτίων ειδήσεων, των πολιτικών, τη διαφήμιση, των γραφειοκρατών, των διευθυντικών στελεχών, τη οικολογία, τη φιλανθρωπία, τη οικονομική ελίτ, τη πολιτική ορθότητα. Είναι όμω και ο κυρίαρχο λόγο των αρχιτεκτόνων και τη αρχιτεκτονική σήμερα;

[10] Ο D.Harvey παρατηρεί οτι από την αρχή τη δεκαετία ’80, συντελέστηκε μια αλλαγή στην πολιτική θεώρηση, η οποία επισφραγίστηκε απο την πτώση του Τείχου: Την ονομάζει ‘πολιτιστική στροφή’ [cultural turn] και είχε να κάνει με την επικράτηση τη άποψη οτι η μαρξιστική ανάλυση ήταν ανεπαρκή στο να εξηγήσει ζητήματα φύλου, θρησκεία, σεξουαλικότητα, εθνικότητα, φυλετικά, περιβαλλοντικά κλπ. Οι πολιτιστικέ αυτέ δυνάμει και κινήματα ήταν εξίσου ή πιό σημαντικά από τα ταξικά.. Αναφέρει για την τάξη ότι ήταν “ένα ακόμα από του πολλού και διαφορετικού πολιτιστικού σχηματισμού”. Έτσι, η πολιτισμική ανάλυση αντικατέστησε την πολιτική οικονομία, με την πρώτη “...να είναι πολύ πιό εύπεπτη, από τον σκυθρωπό κόσμο και τι συντριπτικέ πραγματικότητε τη καπιταλιστική εκμετάλλευση.”David Harvey, Spaces of Hope, σ.5

[11] “Η ∆ράση είναι ακριβώ η κίνηση εκείνη, η οποία κάνει χειροπιαστό αυτό που αλλιώτικα είναι ένα αόρατο υπόβαθρο” Ο ίδο επίση, αναφέρει το πώ η λέξη ‘καπιταλισμό’ σήμερα τείνει να γίνει συνώνυμη τη λέξη ‘οικονομία’. ομιλία του S.Zizek: Ecology, a New Opium for the Masses - Tilton Gallery, Νέα Υόρκη 26/11/07www.lacan.com/frameziz.htm

“Με έμπνευση το μότο ‘Η Αθήνα Μά Ανήκει’ πολλοί καλλιτέχνε και δημιουργοί προτείνουν να δούμε την πόλη μα μέσα από άλλη ματιά καθώ και να οραματιστούμε μια πόλη καλύτερη. …θα εξαπολύσουν ένα πολύχρωμο, καλλιτεχνικό αντάρτικο στι πιο απίθανε γωνιέ τη. Στόχο είναι η διασπορά του σε όλη την πόλη και η ενεργή εμπλοκή των κατοίκων τη… Ευφάνταστε δράσει με σκοπό την τόνωση τη πόλη, όπω για παράδειγμα δημιουργίε με στόχο την απόκτηση περισσότερων χώρων πρασίνου, αλλά και την ανάδειξη των χαμένων ωραίων αισθήσεων τη Αθήνα. Καλλιτέχνε και ακτιβιστέ υπόσχονται να ξυπνήσουν δημιουργικά όλε μα τι αισθήσει…

Συναντιόμαστε συνεχώ. ∆ιασταυρωνόμαστε στην είσοδο του μετρό, ανεβαίνουμε την Κηφισία σε διπλανά αυτοκίνητα, κοιταζόμαστε μέσα από τα παράθυρα των τρόλεϊ. Αφορμή ζητάμε να μιλήσουμε ο ένα στον άλλον και χαιρόμαστε όταν τη βρίσκουμε, έστω και για να βριστούμε. Ζούμε στην ίδια πόλη. Είμαστε η πρώτη γενιά που τη νιώθει δική τη και την αγαπάει. Η Αθήνα μά ανήκει και είναι η προέκταση του σαλονιού μα. Μπορούμε να βρούμε το δρόμο μα μέρα και νύχτα. Οι πολυκατοικίε, τα πεζοδρόμια, οι δρόμοι, μα φαίνονται πολύ όμορφα. Η πραγματικότητα είναι ωραία, μπορεί να είναι ακόμα και μαγική. Το Fringe είναι το φεστιβάλ τη.

Το Fringe προσφέρει μία δημοκρατική πλατφόρμα δημιουργική έκφραση και προτείνει σε όλε τι ενδιαφερόμενε Μη Κυβερνητικέ Οργανώσει (ΜΚΟ), αλλά και στι ενώσει και τα σωματεία, τι ομάδε πολιτών να λάβουν κι αυτέ μέρο στο δικό του φεστιβαλικό πανηγύρι στην Τεχνόπολη.”

8 Ο ΧΩΡΟΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΟΥΔΕΤΕΡΟΣ 9

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ∆ΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ

Πριν μιλήσουμε για τον κυρίαρχο αρχιτεκτονικό λόγο, πρέπει να δούμε τι πολιτικέ διαστάσει του προνομιακού πεδίου

δράση του αρχιτέκτονα -του δομημένου χώρου-, τι οποίε η μεταπολιτική θεώρηση αποκρύπτει.

Ο δομημένο χώρο διανέμει του ανθρώπου καθορίζοντα συσχετίσει μεταξύ του. Του φέρνει κοντά ή του απομακρύνει, προβλέπει κινήσει και συναντήσει, προδιαθέτει

ή αποτρέπει συμπεριφορέ˙ επιτρέπει ή απαγορεύει την είσοδο ή την έξοδο σε ορισμένου από αυτού. ∆ηλαδή καταγράφει, υποδεικνύει ή ορίζει κοινωνικέ σχέσει.

Η ίδια η φύση τη κοινωνία μαρτυράει την άρρηκτη σχέση τη με το χώρο. Μια κοινωνία ιδρύεται και αναπτύσσεται μέσα σε αυτόν: εκεί ανταλλάσσει υλικά αλλά και άυλα στοιχεία που την κάνουν να αντιλαμβάνεται τον εαυτό τη σα σύνολο. Η κοινωνία λοιπόν είναι χωρικό φαινόμενο. Όμω, “Η κοινωνία δεν υπάρχει απλά στο χώρο. Παίρνει συγκεκριμένη χωρική

μορφή, πράγμα το οποίο συμβαίνει με δύο τρόπου: Πρώτο οργανώνει ανθρώπου στο χώρο

τοποθετώντα του βάσει των μεταξύ του σχέσεων[…] ∆εύτερο διευθετεί τον ίδιο το χώρο

μέσω κτηρίων, ορίων, μονοπατιών…”1. Έτσι, εγγενεί έννοιε τη κοινωνική δραστηριότητα όπω η συνάθροιση, η απομόνωση, ο εγκλεισμό κ.α. αναφέρονται σε χωρικέ διατάξει. Αποτυπώνει λοιπόν τι άυλε δομέ τη σε δομημένο χώρο.

Αντίστροφα, ο δομημένο αυτό χώρο δηλώνει και αναπαράγει τι αρχέ και αξίε τη κοινωνία που τον παρήγαγε. Η παραγωγή χώρου από την κοινωνία δεν αποτελεί λοιπόν μια νεκρή αποτύπωση, αλλά μια διαδικασία αμφίδρομη αλληλεπίδραση. Αυτή είναι που δίνει νόημα σε τόπου συλλογική μνήμη, από την άλλη όμω είναι εφαλτήριο για την καταγραφή δομών εξουσία. Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, πω οι παγιωμένε σχέσει εξουσία αναπαράγονται και στεριώνουν μέσω τη εγγραφή του στο χώρο, καθώ δεν είναι πια άυλε έννοιε αλλά απτέ χωρικέ δομέ.

[1] “a society does more than simply exist in space. It also takes a definite spatial form, and it does so in two senses: First it arranges people in space in that it locates them in relation to each other[…] Second it arranges space itself by means of buildings, boundaries, paths etc…” B.Hillier, J.Hanson, Social Logic of Space, σ.26


10 11

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Ο ΧΩΡΟΣ ∆ΕΝ ΕΙΝΑΙ ΟΥ∆ΕΤΕΡΟΣ

Ο Η.Lefebvre αναφέρει σχετικά με το παραπάνω φαινόμενο ότι “η αναπαραγωγή των

παραγωγικών σχέσεων εντοπίζεται όχι απλά στο κοινωνικό σύνολο αλλά στο σύνολο του χώρου.

Ο χώρο, κατειλημμένο από το νέο-καπιταλισμό, χωρισμένο σε τομεί, υποβιβασμένο σε

ομοιογένεια αλλά ταυτόχρονα τεμαχισμένο, γίνεται ο θρόνο τη εξουσία.”2 Η διαχείριση του χώρου με σκοπό την εδραίωση τη εξουσία είναι μια τεχνική που έχει εφαρμοστεί σε πολλέ κοινωνίε ανεξάρτητα από τον τόπο και το χρόνο που βρίσκονται.

Για την εργαλειακή δύναμη των κτιρίων αναφέρει ο Α.Hitler ότι “Ο λόγο του είναι πιο

πειστικό από τι λέξει: είναι Εντολή από πέτρα”.3 Η ιδιότητα αυτή τάσσεται στην υπηρεσία τη προβολή κυρίαρχων δομών, είτε πρόκειται για οικονομική είτε για κοινωνική δύναμη. Τα κτίρια λοιπόν μετατρέπονται σε σύμβολα οικονομική επιφάνεια και κοινωνική καταξίωση: εντυπωσιακέ ιδιωτικέ κατοικίε για ατομική προβολή ή κτήρια γραφείων για προβολή εταιρικού προφίλ κλπ. Ωστόσο, η προβολή είναι μόνο μια έκφανση τη ιδιότητα του δομημένου χώρου να αναδεικνύει, να γνωστοποιεί, ή -στον υπερθετικό βαθμό- να επιβάλλει κοινωνικέ δομέ. Πράγμα που έμφυτα χρησιμοποιούν οι παγιωμένε οικονομικέ, κοινωνικέ και πολιτικέ δυνάμει. Εγγράφονται στον ευρύτερο αστικό χώρο έτσι που τελικά τον καθορίζουν και τον χαρακτηρίζουν.

[2] Henri Lefebvre, The Survival of Capitalism, σ.83

[3] “Their word is more convincing than a spoken one, it is the Word in stone.”Απο Kim Dovey, Framing Places -Mediating Power in Built Form, σ.68

‘ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ’

Με ποιό τρόπο, λοιπόν, λαμβάνονται τέτοιε πρωτοβουλίε για τη διαμόρφωση μιά πόλη; Τα ζητήματά τη αφορούν όλου του πολίτε, ω κατοίκου τη. Ωστόσο, ανατίθενται από τι κυβερνητικέ δομέ σε ομάδε ειδικών και παρουσιάζονται ω τεχνοκρατικέ λύσει, με απολιτικού τεχνοοικονομικού όρου. Όμω δεν είναι παρά νεοφιλελεύθερε πολιτικέ επιλογέ: ενώ προβάλλονται ω έργα για το κοινωνικό σύνολο, προωθούν ιδιωτικέ επενδύσει που με τη σειρά του προβάλλουν στο χώρο τα οικονομικά συμφέροντα. Κατά συνέπεια προκύπτουν χώροι που φιλοξενούν τα συμφέροντα αυτά.

Τα συμφέροντα, για τα οποία κάναμε λόγο, εγγράφονται σε χωρικέ δομέ, άλλοτε με φανερό και άλλοτε με συγκαλυμένο τρόπο. Στην πρώτη περίπτωση ανήκουν χώροι ιδιωτικού καθεστώτο ή συμφέροντο που προσιδιάζουν σε δομέ του δημόσιου αστικού χώρου. Τέτοιο παράδειγμα αποτελούν τα malls: Χώροι που μοιάζουν δημόσιοι, μιμούμενοι δομέ του δημόσιου αστικού χώρου [πλατώματα, πεζοδρόμια, καθιστικά], στοχεύουν να τον υποκαταστήσουν επιτρέποντα την ελεύθερη πρόσβαση. Στην πραγματικότητα, όμω, επιτρέπουν την ελεύθερη αλλά υπό όρου πρόσβαση. Υπό όρου γιατί το κοινό στο οποίο απευθύνονται, το ωράριο λειτουργία, η φρούρηση και επιτήρηση για λόγου ασφαλεία, η αποθάρρυνση συγκεκριμένων συμπεριφορών κλπ φανερώνουν πω πρόκειται για ιδιωτικού χώρου με επίκεντρο την κατανάλωση.

Ένα ακόμα παράδειγμα είναι οι περιφραγμένε και περιφρουρούμενε κοινότητε

[gated communities]. Πρόκειται για περιοχέ κατοικία υψηλών εισοδημάτων [στα προάστεια ή στην πόλη] με τη διαφορά ότι η είσοδο σε αυτέ ελέγχεται από ιδιωτικού φρουρού και η πρόσβαση επιτρέπεται μόνο στου κατοίκου του. Υπάρχει δηλαδή ένα δίκτυο δρόμων που διατρέχει την κοινότητα, μόνο που δεν είναι ελεύθερη η πρόσβαση σε αυτό. Έτσι, ο ιστό τη πόλη ρηγματώνεται και χάνει τη χωρική και κοινωνική συνοχή του. Κομμάτια του δημόσιου

Παράδειγμα η διαφήμιση του mall ATHENS HEART στον Ταύρο, η οποία παρουσιάζει τον 3ο όροφο με την ανοιγόμενη οροφή και τι καφετέριε ω πλατεία.

Στη σύνοδο G8 [Γένοβα, 2001] οριοθετήθηκαν δύο ζώνε, η κόκκινη για κατοίκου και συνέδρου και η κίτρινη, υπό αστυνομικό έλεγχο, για διαδηλωτέ, η οποίακαι ονομάστηκε κατ’ευφημισμό “ζώνη ελεύθερη έκφραση“... [free speech zone]

13


αστικού χώρου περιχαρακώνονται και μετατρέπονται σε ιδιωτικού τόπου που υπογραμμίζουν τι κοινωνικέ ανισότητε. Συνιστούν αυτό που o Benjamin Barber ονοµάζει ‘privatopia’4 μιλώντα για τα αµερικανικά προάστια που θραυσματοποιούν τη συνοχή τη πόλη και τη ελεύθερη πρόσβαση σε αυτή.

Άλλοτε τα ιδιωτικά συμφέροντα επανέρχονται με συγκαλυμένο τρόπο. Παράδειγμα αποτελεί ο ‘εξευγενισμό’ περιοχών [gentrification], μια διαδικασία που λαμβάνει χώρα στην πλειοψηφία των μεγάλων ευρωπαϊκών πόλεων σε υποβαθμισμένε περιοχέ κοντά ή μέσα στο κέντρο του. Λόγω τη υποβάθμιση τα ενοίκια είναι χαμηλά, με αποτέλεσμα εκεί να εγκαθίστανται οι κατώτερε κοινωνικέ τάξει. Μια περιοχή ‘εξευγενίζεται’ αφού πρώτα έχει χαρακτηριστεί [κυρίω απο τα ΜΜΕ] ω ‘hype’, το νέο πολιτιστικό-καταναλωτικό επίκεντρο τη πόλη. Συνήθω προηγείται η εξαγορά μεγάλων τμημάτων φτηνή γη και η εμπορική του εκμετάλλευση, που έχει αποτέλεσμα να ανεβαίνουν κατακόρυφα οι αξίε γη. Έτσι, οι κάτοικοι μη μπορώντα να ανταπεξέλθουν οικονομικά στι νέε συνθήκε, αναγκάζονται να εγκαταλείψουν την περιοχή, με όλε τι κοινωνικέ συνέπειε που αυτό επιφέρει.5

Συχνά οι μηχανισμοί αυτοί στρατεύονται σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα, ακόμα και σε επίπεδο πόλη. Μια προφανή περίπτωση αποτελούν οι πόλει που προβάλλονται για τουριστικού σκοπού6: Επενδύουν στην ανάδειξη ή στη δημιουργία μια αναγνωρίσιμη ταυτότητα. Αυτό επιτυγχάνεται είτε μέσω αναπλάσεων ιστορικών περιοχών είτε με την ανέγερση νέων εντυπωσιακών κτηρίων ή συνόλων, όπω στο Dubai. Πόλει ανασυντάσσονται για να αναδείξουν την ευημερία του προκειμένου να γίνουν πόλο έλξη, για τουρισμό ή επενδύσει.

Για να γίνει κατανοητή η έκταση που παίρνει το ζήτημα των ιδιωτικών οικονομικών συμφερόντων, βοηθάει μια ματιά στον τρόπο παραγωγή κατοικία. Η κατοικία αποτελούσε συχνά ιδιωτική πρωτοβουλία -ειδικά στην ελληνική πραγματικότητα. Η διαφορά σήμερα έγκειται στη νεοφιλελεύθερη μετατόπιση των οικονομικών συμφερόντων από του μικρού και μεσαίου ιδιοκτήτε σε μεγάλε κατασκευαστικέ-αναπτυξιακέ εταιρίε. Αυτέ υποκινούν την κτηματαγορά : η γη νοείται ω μαζική επένδυση και γίνεται πεδίο κερδοσκοπία. Ομοίω, οι ιδιωτικοποιήσει επιφέρουν την αποδυνάμωση του Κράτου Πρόνοια. Ενδεικτικό είναι πω τα κτίρια κοινωνικών λειτουργιών επαφίενται πλέον στην κατασκευή και εκμετάλλευση από ιδιώτε και όχι από δημόσιου φορεί.

[4] Όπω αναφέρει η Μαρία Θεοδώρου στο σχετικό άρθρο “Ιδιωτοπίε: με την ευκαιρία τη αθηναϊκή εμπειρία των shopping malls” / www.sarcha.gr

[5] Για περιπτώσει “εξευγενισμένων” περιοχών στην Αθήνα βλέπε Μεταξουργείο, Ψυρρή, Γκάζι

[6] Αναφερόμαστε στο γνωστό με τον αγγλικό όρο city branding, με ενδεικτική την περίπτωση τη Νέα Υόρκη και την καμπάνια ‘I Love N.Y.’ [το πασίγνωστο λογότυπο με την καρδιά], σχεδιασμένο από το γραφίστα Milton Glaser το 1977.

12

περιφρουρούμενη κοινότητα στην περιοχή Ezeiza, Αργεντινή.


15


14Η σύγκρουση μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου, τόσο στην κατασκευή όσο και στη χρήση του χώρου επαναφέρει το καίριο αίτημα για το ‘δικαίωμα στην πόλη’. Στο σημερινό νεοφιλελεύθερο πλαίσιο η πώληση του δημοσίου αγαθού που ονομάζεται αστικό χώρο είναι συνηθισμένη πρακτική. “Εμεί ο λαό δεν έχουμε το δικαίωμα να επιλέξουμε σε τι είδου πόλη κατοικούμε.”7 επισημαίνει εύστοχα ο D. Harvey.

Ο αστικό χώρο εγγράφει τι δυνάμει που τον παράγουν, καταγράφοντα στη δομή του αναγνώσιμε παθολογίε. Εγγράφει τι ανισότητε που έχουν προκύψει από την καπιταλιστική διαχείριση. Σε επίπεδο πόλη η εγγραφή αυτή παρατηρείται ω οριζόντια χωρική διαφοροποίηση: στη δυτική πόλη το συμπαγέ αστικό κέντρο έρχεται σε αντίθεση με τα προάστια, ενώ στι πόλει του ‘αναπτυσσόμενου κόσμου’ -όπου οι κοινωνικέ αντιθέσει είναι εντονότερε- εγγράφεται με την εικόνα των παραγκουπόλεων δίπλα σε περιφραγμένε κοινότητε[εικ]. Παρατηρείται όμω και ω κάθετη χωρική διαφοροποίηση: για παράδειγμα, σε ‘εξευγενισμένε’ περιοχέ οι κάτοικοι των ρετιρέ ανήκουν σε μεγαλα ή μεσαία αστικά στρώματα, ενώ αντίθετα αυτοί του ισόγειου ανήκουν σε κατώτερα. Φαινόμενο που λανθασμένα μπορεί να παρανοηθεί για αρμονική κοινωνική συνύπαρξη, ενώ τα αίτια είναι βαθύτερα. Όμω, η εγγραφή των προβλημάτων δεν εξαντλείται σε τοπικο επίπεδο. Όπω αποκαλύπτουν οι γεωγράφοι8, οι ανισότητε αποτυπώνονται σε παγκόσμια έκταση, με αδιαμφισβήτητο παράδειγμα αυτό τη τη σύγκριση του δυτικού κόσμου με τι αναπτυσσόμενε χώρε.

Ο χώρο δεν είναι ουδέτερο. Αποκτά στρατηγική σημασία για οικονομικέ, κοινωνικέ και εν τέλει πολιτικέ δυνάμει. Και στη συνέχεια φανερώνει τι συνθήκε που τον δημιουργούν εμφανίζοντα τι παθολογίε που προαναφέραμε.

[7] “We the people have no right to choose what kind of city we shall inhabit.”D.Harvey, Spaces of Ηope, σ.154

[8] Αναφερόμαστε στην πολιτική γεωγραφία ω κλάδο των κοινωνικών επιστημών. Τέτοιο παράδειγμα αποτελεί το βιβλίο του D.Harvey ‘Spaces of Capital: Towards a Critical Geography’, Edinburgh University Press, Εδιμβούργο, 2001

ΟΙ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ: Πάρκο Al-Azhar, Κάιρο. Kατασκευάστηκε στη θέση ενό σκουπιδότοπου, πλάι σε μια υποβαθμισμένη γειτονιά. Eίναι περιφρουρούμενο, με υψηλή τιμή εισόδου και διαχωρίζεται από την όμορη γειτονιά με περιμετρικό τείχο. Το αστικό πράσινο όχι μόνο αποτελεί προνόμιο λίγων, αλλά η γειτονιά που συνορεύει με αυτό και το έχει ανάγκη, το στερείται λόγω τη εισόδου επί πληρωμή.

Caracas, Βενεζουέλα. ουρανοξύστε / παραγκούπολη

16 17

“Ο χώρο δεν είναι επιστημονικό αντικείμενο παρερμηνευμένο απο την

ιδεολογία ή από την πολιτική. Υπήρξε πάντα πολιτικό και στρατηγικό. Το

αν ο χώρο αυτό έχει ένα ουδέτερο ύφο, αδιάφορο σε σχέση με το

περιεχόμενο, ‘καθαρά’ τυπικό δηλαδή, αφηρημένο με μιά λογική αφαίρεση,

αυτό συμβαίνει ακριβώ επειδή ο χώρο έχει κιόλα καταληφθεί, διαταχτεί,

είναι κιόλα αντικείμενο παλιών στρατηγικών, που σήμερα δε μπορούμε πια

πάντα να βρούμε τα ίχνη του. [...] αυτό ο χώρο που μοιάζει ομοιογενή, που

φαίνεται δοσμένο μεμιά στην αντικειμενικότητά του, στην καθαρή μορφή

του, όπω ακριβώ τον αντιλαμβανόμαστε, είναι ένα κοινωνικό προϊόν.”9

Τι συμβαίνει όμω με αυτού που είναι αρμόδιοι να καθορίζουν τον δομημένο χώρο;

“Ο αρχιτέκτονα σαν παραγωγό χώρου [αλλά ποτέ μόνο], ενεργεί

σε ενα χώρο ειδικό. Και, κατ’αρχήν, έχει μπροστά του, κάτω απ’τα μάτια

του, το σχεδιαστήριό του, το άσπρο χαρτί του. [...] Ο αρχιτέκτονα το

χρησιμοποιεί για τα σχέδιά του, λέξη που πρέπει να την εννοήσουμε με

όλη τη τη δύναμη: επίπεδη επιφάνεια, πάνω στην οποία ένα περισσότερο

ή λιγότερο επιδέξιο και ικανό μολύβι αφήνει ίχνη, που ο δημιουργό τα

θεωρεί σαν την αναπαραγωγή των πραγμάτων του αισθητού κόσμου, ενώ

στην πραγματικότητα αυτή η επιφάνεια επιβάλλει μιά αποκωδικοποίηση-

επανακωδικοποίηση του ‘πραγματικού’. [...] Συγχέει την προβολή με τη μελέτη,

σε μια ασαφή ιδανικότητα, που τη νομίζει ‘πραγματική’ και μάλιστα αυστηρά

θεωρημένη, επειδή τα παράγωγα τη κωδικοποίηση-αποκωδικοποίηση

από το σχέδιο είναι συνηθισμένα και παραδοσιακά· επειδή από τη στιγμή

εκείνη του ξεφεύγουν. Το χαρτί κάτω από το χέρι, μπροστά στα μάτια

του σχεδιαστή είναι άσπρο, το ίδιο άσπρο όσο και επίπεδο. Το νομίζει

ουδέτερο. Νομίζει πω αυτό ο ουδέτερο χώρο που δέχεται παθητικά

τι γραμμέ του μολυβιού του, αντιστοιχεί στον εξωτερικό ουδέτερο χώρο,

που δέχεται τα πράγματα σημείο προ σημείο, τόπο προ τόπο. Όσο για το

‘σχέδιο’, δε μένει αθώα στο χαρτί. Στον πραγματικό χώρο, η μπουλντόζα

πραγματοποιεί τα ‘σχέδια’ ”.10

[9] Henri Lefebvre, Το ∆ικαίωμα στην Πόλη, σ.231

[10] και παρακάτω συνεχίζει: “Η ομολογία [ομογένεια] όλων των χώρων που αναπαρίστανται και μεταφέρονται σε επιφάνειε είναι η πιο αποτελεσματική απο τι μετατρεπτικέ ιδεολογίε. Ιδεολογία πολύ χρήσιμη στην αναπαραγωγή των υφιστάμενων κοινωνικών σχέσεων, που μεταφέρονται στο χώρο και στην αναπαραγωγιμότητα των χώρων!” ό.π., σ.195

1918 H ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Η ‘ΚΑΘΑΡΗ’ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Η μεταπολιτική, όπω είδαμε, “ισχυρίζεται ότι αφήνει πίσω τη τι παλιέ ιδεολογικέ

διαμάχε και αντ‘αυτού εστιάζει στην εξειδικευμένη διαχείριση και διοίκηση”, δηλαδή είναι η απόκρυψη του πολιτικού και η συμπίεση αντιφατικών θέσεων σε ένα ‘επίπεδο μηδέν’

όπου όλε θεωρούνται εξ-ίσου. Αυτή η κυρίαρχη θεώρηση δε θα μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστη την αρχιτεκτονική. Η πρακτική τη νοείται σα μη πολιτικά εμπλεκόμενο πεδίο, και εστιάζει στη διαχείριση των θεμάτων του χώρου με καθαρά -τεχνικού ή θεωρητικού- αρχιτεκτονικού όρου. Τείνει, δηλαδή, να παρουσιάζεται ω καθαρή τεχνογνωσία, τέχνη

και τεχνική. Στερείται των εργαλείων που χρειάζονται -όπω είδαμε στην εισαγωγή- για την κατανόηση του πολιτικού βάθου των προβλημάτων που διαβάζονται στο χώρο. Καταλήγει έτσι σε μία μη-ολιστική αντιμετώπιση των διαφόρων προβλημάτων που καλείται να επιλύσει.

Στην κυρίαρχη άσκηση τη αρχιτεκτονική μπορούμε να πούμε ότι συνυπάρχουν δύο αντιθετικέ τάσει που διαπερνούν το φάσμα των πρακτικών, τη εκπαίδευση και των δημοσιεύσεων [δηλαδή τη παραγωγή και τη αναπαραγωγή τη].

Η μια -άλλοτε λανθάνουσα, άλλοτε ρητά δηλωμένη- αντίληψη, είναι αυτή περί ‘απόλυτη

αρχιτεκτονική’.1 Η κεντρική θέση τη είναι ότι ο αρχιτέκτονα πρέπει να κάνει αυτό που έκανε πάντα: να σχεδιάζει καλαίσθητα, αποτελεσματικά κτίρια και να πρωτοπορεί. Να ασχολείται μόνο με θέματα του συγκεκριμένου πεδίου του και με ‘αυστηρώ αρχιτεκτονικά’ μέσα: τυπολογία, μορφή, τεχνολογία, αισθητική, κυκλοφορία, υλικών, όγκων, φωτό…

Η άλλη εμφανίζεται σαν μια πρωτοπορία που απομακρύνεται απο αυτή την ‘καθαρή’ αρχιτεκτονική. Ασχολείται και με μη-αρχιτεκτονικά θέματα, ενώ δανείζεται ποικίλα μέσα από

[1] βλέπε το άρθρο Αbsolute Αrchitecture στο www.museumofconflict.eu

Η πιό χαρακτηριστική μεταπολιτική αρχιτεκτονική έκφραση σήμερα είναι ο ‘πράσινο σχεδιασμό’. Σαφώ, ζητήματα οικολογική δόμηση, εξοικονόμηση ενέργεια στα κτίρια κλπ πρέπει κατά τη γνώμη μα να λαμβάνονται υπόψην κατά το σχεδιασμό και την υλοποίηση του κτιρίου, όμω η ‘οικολογική αρχιτεκτονική’ πάσχει με τον ίδιο τρόπο που είναι απολιτική και η σύγχρονη αντίληψη περί οικολογία. Σήμερα, βλέπουμε ότι ‘πράσινε’ στρατηγικέ υιοθετούνται από πολυεθνικέ -και όχι μόνο- εταιρίε, γίνονται μέρο τη εταιρική εικόνα πολυκαταστημάτων κοκ.Η πράσινη αρχιτεκτονική γίνεται ένα ακόμα όχημα του μάρκετινγκ, ένα οικολογικά ορθό προσωπείο, ένα φετιχισμό τη περσίδα, των φυτεμένων τοίχων και δωμάτων που εξαντλείται στην επιφάνεια του προβλήματο. Είναι η νεοφιλελεύθερη αντίληψη ότι η αγορά μπορεί να ρυθμίσει τα πάντα, ακόμα και τα προβλήματα που έχει η ίδια προκαλέσει, είναι η λύση για τον εαυτό τη. Η προστασία του οικοσυστήματο στα υφιστάμενα πλαίσια ενό κερδοσκοπικού οικονομικού συστήματο, συνιστά μια γιγαντιαία και θεμελιώδη αντίφαση. Με το κέρδο και τη διαρκή απαίτηση για πληθωριστική ‘ανάπτυξη’ [άλλο ένα όρο αποστραγγισμένο απο το περιεχόμενό του] να παραμένουν στην κορυφή των προτεραιοτήτων, η μεγάλη ‘Πράσινη Επανάσταση’ των ημερών μα μπορεί να διαβαστεί σαν την επιτομή τη μεταπολιτική πλάνη, μιά και δε θίγονται τα πραγματικά αίτια τη οικολογική κρίση. Το νεοφιλελεύθερο μοντέλο έχει έτσι μιά ακόμα ευκαιρία να αναδιπλωθεί και να μα παρέχει τη λύση μέσα από τι ίδιε δομέ.

The most expensive eco-home around?“How much is your house worth? Couple of hundred grand tops, yeah? Not a patch on this: it’s worth a billion quid (2.000.000.000$), and one of the most eco-friendly abodes going.Currently being created by Nita and Mukesh Ambani in downtown Mumbai, it’s a 27-story ‘family skyscraper’ but it’s not just a show of enormous wealth, it’s an eco-fancier’s dream…nine elevators [and silver-plated stairwells] snake their way through the building, passing ballrooms, lounges and bathrooms in their dozens…an indoor ice room, com-plete with a snow machine ... From an environmental point of view, its creators say that Indian companies, contractors, craftsmen and materials firms are being used wherever possi-ble, to reduce the carbon footprint of its construction, while plants and gardens actually form the outside of the building on many levels and on all sides, providing insulation, absorb-ing sunlight and keeping the tower cool without the need for extra air conditioning. Of course, the plants also pump out fresh oxygen into the atmosphere at the same time.” www.electricpig.co.uk/2008/06/04/the-most-expensive-eco-home-around


20 21

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

άλλα πεδία: τη φωτογραφία, τη γεωγραφία, τι εικαστικέ τεχνε, την πληροφορική κλπ., με τα οποία ισχυρίζεται ότι ακολουθεί τη συνεχώ εξελισσόμενη κοινωνική και τεχνολογική πραγματικότητα, χωρί να δεσμεύεται απο την αδράνεια των καθιερωμένων αρχιτεκτονικών μορφών. Απεμπλέκεται από τη συνηθισμένη/καθιερωμένη αντίληψη περί αρχιτεκτονική πράξη και με κυρίω ψηφιακά μέσα κατασκευάζει μη-κτίρια, info-scapes, διαγράμματα, νοητικού χάρτε..., ώστε οι θεατέ τη να μπορέσουν να συλλάβουν την πραγματικότητα σε όλη τη την πολυπλοκότητα.

Οι δύο αυτέ τάσει συνυπάρχουν και συχνά αλληλοεπικαλύπτονται. Θεωρούμε ότι πρόκειται για δύο όψει τη ίδια απολιτική θεώρηση, μια και στη δεύτερη προσέγγιση το πεδίο ορισμού τη ‘καθαρή’ αρχιτεκτονική έχει διευρυνθεί και έχει περιλάβει εργαλεία από αυτά τα άλλα ‘μη αρχιτεκτονικά’ πεδία, πάντα όμω, θεωρώντα ‘εξωαρχιτεκτονικέ’ κάποιε παραμέτρου, όπω οικονομικοπολιτικέ, ζητήματα ιδεολογία, εξουσία κλπ. Ότι η αρχιτεκτονική δηλαδή είναι ένα ανεξάρτητο και συγκεκριμένο γνωστικό πεδίο που έχει τα δικά τη εργαλεία και λεξιλόγιο. Ο λόγο μιά τέτοια αρχιτεκτονική αναφέρεται στι προφανεί ‘εμπειρικέ’ συνθήκε κατασκευή ενό κτιρίου, σε μορφολογικέ αναλύσει ή στα σημασιολογικά επίπεδα που αναπόφευκτα εντάσσεται ένα κτίριο.

Είναι εύκολο να δούμε γιατί μια τέτοια αντίληψη είναι πολιτικά ουδέτερη. Κοιτώντα το δομημένο περιβάλλον και τη διαδικασία δόμησή του σαν αποκλειστικά αρχιτεκτονική χειρονομία, γίνεται μια ξεκάθαρα σαρωτική απλοποίησή του. Αφαιρείται μια πολύ κρίσιμη διάσταση του υποσυνείδητού τη: τα ίχνη τη κοινωνικοοικονομική πάλη πάνω του.2 Η λανθάνουσα άποψη είναι ότι ένα κτίριο μπορεί να υπάρχει ω καθαρή αρχιτεκτονική επιθυμία –αμόλυντη από

πολιτικά κίνητρα, κοινωνικά και οικονομικά ζητήματα.

Αυτή η τάση αφοσίωση στην ‘καθαρή αρχιτεκτονική’ τελικά στηρίζεται στη συντηρητική θέση ότι η αρχιτεκτονική δεν έχει κανένα λόγο στην ανατροπή του συσχετισμού δυνάμεων. Η αντίληψη ότι υπάρχει ένα ‘Άλλο Χώρο’ [πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό] στον οποίο λαμβάνονται όλε οι αποφάσει που αφορούν στην οργάνωση τη κοινωνία, που όμω δεν εφάπτεται του αρχιτεκτονικού πεδίου. Ο αρχιτέκτονα ω επαγγελματία, βάσει αυτού του

[2] Ο Γκυ Ντεμπόρ σχολιάζει γιά τι ‘μοντέρνε πόλει’ : “...αποτυπώνουν σαφώ επι του εδάφου του τη ρήξη του με τον ιστορικό χρόνο επι του οποίου οικοδομήθησαν. Το έμβλημά του μπορεί να είναι: ‘εδώ δε θα συμβεί ποτέ τίποτα, και τίποτα δε συνέβη ποτέ’.” Guy Debord, Η Κοινωνία του Θεάματο, σ.139

Επίση, βλέπε Neil Leach, The Αnaesthetics of Αrchitecture: “...η προτεραιότητα στην εικόνα έχει οδηγήσει σε μια ελαττωμένη κατανόηση του κτισμένου περιβάλλοντο, μετατρέποντα τον κοινωνικό χώρο σε αφηρημένο φετίχ. Ο χώρο τη βιωμένη εμπειρία ελλατώθηκε σε κωδικοποιημένο σύστημα σημάτων...”

Tadao Ando, Church of LightOsaka Ιαπωνία

“the Embryological House can be de-scribed as a strategy for the invention of domestic space that engages contempo-rary issues of brand identity and varia-tion, customization and continuity, flexible manufacturing and assembly, and most importantly an unapologetic invest-

ment in the contemporary beauty...”“...it is the software making the calls““using design tecniques of flexible manu-facturing borrowed from the industrial, automotive, naval and aeronautical de-sign industries, every house in the line is of a unique shape and size... “Greg Lynn / FORM


23


22

φαντασιακού σεναρίου δεν έχει άλλη επιλογή από το να εκτελεί τα σχέδια τη υπάρχουσα τάξη, μιά και είναι ένα απλό όργανο. Υπάρχει ένα αντιληπτικό κοινό τόπο, κατά τον οποίο είναι απόλυτα δεκτό το να εθελοτυφλεί κανεί στι πολιτικέ και οικονομικέ ανισότητε που δημιουργεί το κυρίαρχο καθεστώ, ενώ ταυτόχρονα φροντίζει να καλύψει τι αρχιτεκτονικέ του ανάγκε. εικ. Το μόνο που αναμένεται από αυτόν είναι να εξασφαλίσει -χρησιμοποιώντα τη δημιουργικότητα και την προσωπικότητά του- την αρχιτεκτονική υπεραξία του κτιρίου.

“Ο αρχιτέκτονα παίζει έναν κοινωνικά κατασκευασμένο ρόλο, ερχόμενο αντιμέτωπο

με τι συνθήκε και την επίγνωση που απορρέει από την καθημερινή ζωή, όπου αιτήματα

δημιουργούνται, όπου υπάρχουν κοινωνικέ προσδοκίε, όπου αποκτώνται δεξιότητε που

πρέπει όμω να τεθούν σε χρήση με περιορισμένο τρόπου, για σκοπού που συνήθω

καθορίζονται από άλλου. Ο αρχιτέκτονα τότε εμφανίζεται σαν ένα γρανάζι στον τροχό

τη καπιταλιστική αστικοποίηση, τόσο κατασκευασμένο όσο και κατασκευαστή αυτή τη

διαδικασία.”3

Αυτό ο ιδιότυπο συντηρητισμό των τεχνικών μέσων εκφράζεται συμπυκνωμένα στου αστέρε του αρχιτεκτονικού στερεώματο. Στο επίπεδο που η αρχιτεκτονική συμπλέκεται με την οικονομία και την πολιτική του status quo, έχει αναπτυχθεί ένα star system αρχιτεκτόνων [τόσο σε εγχώρια, όσο και σε διεθνή κλίμακα] που αποτελεί την αρχιτεκτονική εμπροσθοφυλακή

τη μεταπολιτική εποχή. Από τη στιγμή που η σχέση με την Ιστορία μοιάζει τελειωμένη υπόθεση, η πρωτοπορία δεν έχει να κάνει με ιδεολογικά προγράμματα -με τον οραματισμό μια διαφορετική κοινωνία ή μια ριζική αλλαγή τη τάξη πραγμάτων- αλλά με την εμφάνιση και τον ατομισμό. Η γενικότερη μεταπολιτική προσέγγιση, λοιπόν, μπορεί να συνοψιστεί σε αυτά τα δύο αλληλένδετα χαρακτηριστικά: την κυριαρχία τη εικόνα και την ανταγωνιστική

ατομική δημιουργία.

[3] “She or he acts out a socially constructed [sometimes even performative] role, while confronting the circumstances and consciousness that derives from a daily life, where demands are made upon time, where social expectations exist, where skills are acquired and supposed to be put to use in limited ways for purposes usually defined by others. The architect then appears as a cog in the wheel of capitalist urbanization, as much constructed by as a constructor of that process.” David Harvey, Spaces of Hope, σ.237

Έτσι, ο Rem Koolhaas μιλάει για το ‘θρίαμβο τη υλοποίηση’ [βλ. Content-Triumph of Realisation,2004] ω κινητήρια δύναμη τη αρχιτεκτονική του και για το κτίριο τη κινεζική κρατική Tηλεόραση CCTV υιοθετεί ένα διφορούμενο λόγο. Ικανοποιεί τι επιταγέ του κινεζικού κράτου, ενώ ταυτόχρονα συμφωνεί με αυτού που υποστηρίζουν οτι το κτίριο τη CCTV στεγάζει ένα μηχανισμό λογοκρισία και χρησιμοποιεί ‘ειρωνικά’ στοιχεία σχεδιασμού [μη-φαλλικό σχήμα, τοποθετεί το γραφείο λογοκρισία δίπλα σε άξονα κυκλοφορία] βλέπε: www.bbzine.com

Ο Jacques Herzog για το Ολ.Στάδιο του Πεκίνου: “Μόνο ένα ηλίθιο-και όχι κάποιο που σκέφτεται με ηθικού όρου-θα έλεγε όχι. Ξέρω οτι υπάρχουν αρχιτέκτονε που ισχυρίζονται οτι δε θα έχτιζαν στην Κίνα. Αυτό είναι αφελέ και υπεροπτικό, δείχνει έλλειψη γνώση και σεβασμού για τα εκπληκτικά πολιτιστικά επιτεύγματα που παρέχει διαρκώ αυτή η χώρα τα τελευταία 5000 χρόνια.’ Και για τι συνθήκε εργασία των μεταναστών εργατών: ‘∆εν είναι στο χέρι μα να αλλάξουμε τι συνθήκε του, ούτε και ευθύνη μα. ∆εν εμπλεκόμαστε με την οργάνωση του εργοταξίου, ούτε στην Κίνα, ούτε σε άλλο μέρο του κόσμου.”

Συνέντευξη στην Der Spiegel, 07/30/2008


24 25


ΕΙΚΟΝΑ-ΑΠΟΝΟΗΜΑΤΟ∆ΟΤΗΣΗ-ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ

Η κυριαρχία των εξωτερικών χαρακτηριστικών στο αρχιτεκτονικό έργο είναι άμεσα συνδεδεμένη με ένα πολιτισμικό μηχανισμό ενσωμάτωση/απορρόφηση αντιδράσεων και αντιφάσεων. ∆εν πρόκειται για μηχανισμό με τη συνομωσιολογική έννοια, ούτε για κάποιο θεσμό, αλλά μάλλον για τη δυναμική μεγάλων συστημάτων που εξελίσσονται ώστε να περιλάβουν στον εαυτό του τι δυνάμει που του αντιτίθενται.4 Αυτή τη διαδικασία τη βλέπουμε σε συστήματα εξουσία, στην εξέλιξη των λαϊκών παραδόσεων, στου θρησκευτικού θεσμού και φυσικά και στο νεοφιλελεύθερο οικονομικοπολιτικό σύστημα. Όπω έγινε με τα ιστορικά κινήματα τη Πρωτοπορία [avant-garde] στην αρχιτεκτονική, όπου “αυτό που

απέμεινε είναι μια νοσταλγική γραφιστική και […] ένα κατάλογο διαχρονικών σουβενίρ

για την οπτική αγορά”.5 [εικ.1] Απο τη στιγμή που ένα σχέδιο υλοποιείται και ω αντικείμενο μπαίνει σε αυτή την αγορά, μπορεί πλέον να απονοηματοδοτηθεί η όποια ριζοσπαστικότητα-διαφορετικότητά του και να γίνει μια ακόμα προσθήκη στο σύγχρονο τοπίο.6 Μια και όλα τα αρχιτεκτονικά ρεύματα-στυλ συνυπάρχουν ταυτόχρονα και αδιάφορα, ο μόνο τρόπο για τον αρχιτέκτονα να διαφοροποιηθεί είναι μέσω νέων τεχνολογιών ή με το να επαναδιατυπώσει προηγούμενα ρεύματα. Έτσι, η σύγχρονη ‘πρωτοπορία’ είναι αυτή που αναλαμβάνει συνεχώ να εκπλήσσει με το νέο και το καινοφανέ [αυτό που ο Fredric Jameson έλεγε το 1991 “αισθητικό λαϊκισμό” του μεταμοντέρνου] κρατώντα το αγοραστικό ενδιαφέρον αμείωτο μέσα σε μια γενικευμένη αισθητικοποίηση.7 Το κτήριο-αντικείμενο τότε προβάλλεται στι σελίδε περιοδικών, διαφημίζεται και η εικόνα του δίνει φήμη στον Αρχιτέκτονα/∆ημιουργό. [εικ. 2]

[4] Από αυτή την άποψη είναι χαρακτηριστικό ο αγγλικό όρο recuperation [=ανάρρωση] που χρησιμοποιείται για να περιγράψει αυτή τη διαδικασία.Βλέπε: Daniel Dennett, Breaking the Spell και Naomi Klein, No Logo

[5] Miguel Robles, Anti-Avantgarde, An Architektur Nr.18, Berlin (11-2007), σ.30

[6] Όπω αναφέρει ο Tafuri, δε μπορούμε να μιλάμε για “αρχιτεκτονικη επανάσταση με μέσο την εικόνα”. Κάτι τέτοιο δε θα ήταν εφικτό “χωρί την επανάσταση τη γλώσσα, των μεθόδων και των δομών, κάτι που είναι πολύ βαθύτερο από την απλή αναθεώρηση του συντακτικού τη.” “First among the intellectual illusions to be done away with is that which, by means of the image alone, tries to anticipate the conditions of an architecture ‘for a liberated society’. Who proposes such a slogan avoids asking himself if […] this objective is persuable without a revolution of architectural language, method and structure which goes far beyond simple subjective will or the simple updating of a syntax.” M.Tafuri, Architecture and Utopia, σ.179-181

[7] “...η αισθητική παραγωγή σήμερα έχει ενσωματωθεί στη γενικότερη παραγωγή εμπορευμάτων: η φρενήρη οικονομική προσταγή για την παραγωγή νέων κυμάτων όλο και πιο καινοφανών προϊόντων...σε διαρκώ γρηγορότερου ρυθμού, δίνει τώρα δομική λειτουργία στην αισθητική καινοτομία και τον πειραματισμό.” Και παρακάτω: “Ω συνέπεια τον τεχνικών και των πρακτικών στο γραφείο, οι αρχιτέκτονε σταδιακά αποστασιοποιούνται από τον κόσμο τη βιωμένη εμπειρία. Η φετιχοποίηση τη εικόνα στην αρχιτεκτονική κουλτούρα...παγιδεύει το λόγο τη στη λογική τη αισθητικοποίηση, όπου τα πάντα γυμνώνονται από το αρχικό του νόημα. Έτσι, η αρχιτεκτονική κουλτούρα, αντιμετωπίζει την ίδια αποπολιτικοποίηση που επηρεάζει όλα τα πεδία που λειτουργούν με το μέσο τη αισθητική.”Fredric Jameson, το Μεταμοντέρνο ή η Πολιτισμική Λογική του Ύστερου Καπιταλισμού, Νεφέλη, Αθήνα 1999

πρωτοπορίε του παρελθοντο: Archigram, δεκαετία ‘60 Ρώσικη Πρωτοπορία

.1

.2

27

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

26

ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΗ ΑΤΟΜΙΚΗ ∆ΗΜΙΟΥΡΓΙΑ

Σε ένα νεοφιλελεύθερο οικονομικοπολιτικό σύστημα, η αντίληψη περί αρχιτεκτονική περιστρέφεται γύρω από το μύθο που περιβάλλει τη φιγούρα του Αρχιτέκτονα και το

μοναδιαίο του αντικείμενο/δημιούργημα που φέρνει σε αυτή την ‘αγορά των εικόνων’ [όπου και εξαργυρώνεται λόγω τη πρωτοτυπία του, τη ‘ριζοσπαστικότητά’ του, ή τη ποιότητα των υλικών, των χώρων, του παιχνιδιού των όγκων του κλπ].

Το υπάρχον μοντέλο άσκηση του επαγγέλματο τη αρχιτεκτονική, με την αυτόνομη ιδιοφυία του επικεφαλή σχεδιαστή να είναι στην κορυφή μιά αυστηρή ιεραρχία, είναι πολύ ‘κλειστό’ και κινητήρια δύναμή του είναι ο ανταγωνισμό. Αυτό ο ανταγωνισμό, όπω και σε άλλα πεδία, έχει αποδειχτεί ότι προωθεί την καινοτομία, αλλά πάντα σε τεχνικό-αισθητικό επίπεδο και όχι κοινωνικό, πράγμα που έχει εφαρμογή στι δύο τάσει που είδαμε πριν. Οπότε πρέπει να αναρωτηθούμε αν αυτό που χρειαζόμαστε σήμερα είναι και άλλε καινοτόμε αρχιτεκτονικέ μορφέ.

Η θεώρηση του έργου όχι ω κοινωνική πρακτική, αλλά ω ανταγωνιστική ατομική δημιουργία8 παράγει τεράστιο κατακερματισμό, με μονάδε [γραφεία, αλλά και μεμονωμένου αρχιτέκτονε] να αναλώνονται στο να ‘είναι διαφορετικοί’ από όλου του άλλου. Αυτό του αποκόπτει από τη δυνατότητα δημιουργία συλλογική συνείδηση και δράση απέναντι στα κοινά προβλήματα που αντιμετωπίζουν.

Απο αυτή τη μεταπολιτική προσέγγιση, με επίκεντρο την εικόνα τη αρχιτεκτονική και την ατομική δημιουργία, δε μπορεί παρά να προκύπτει η αναπαραγωγή τη υπάρχουσα τάξη πραγμάτων. Είναι αλήθεια πω ο σημερινό αρχιτέκτονα δεν ελέγχει πλήρω τι συνθήκε υπο τι οποίε καλείται να εργαστεί [στο βαθμό που είναι εξαρτώμενο από την αγορά και ενταγμένο σε αυτή]. Ο χώρο κίνησή του είναι συχνά πολύ περιορισμένο, με το περιεχόμενό του [πρόγραμμα, λειτουργία, συμβολισμό] να καθορίζεται απ’το status quo. Είναι αλήθεια όμω πω δε μπορεί να κάνει κάτι παραπάνω από το να συμφιλιωθεί με την ιδέα ότι το επάγγελμά του είναι άρρηκτα δεμένο με αυτό; Και ότι ο μόνο πολιτικό του ρόλο μπορεί να είναι το να παρέχει στην κυρίαρχη ιδεολογία ένα ανθρώπινο και αρχιτεκτονικώ ορθό προσωπείο;

[8] ∆ηλαδή όπω εκφράζεται στην αυθεντία του Αρχιτέκτονα-∆ημιουργού. [βλ.εικόνα]

Ο Gary Cooper στην ταινία Fountainhead υποδύεται έναν ιδεαλιστή, μεγαλομανή αρχιτέκτονα. Όταν ένα κτίριό του δεν υλοποιείται όπω ακριβώ το είχε οραματιστεί [καθώ οι κατασκευαστέ έκαναν αλλαγέ στα σχέδιά του], καταστρέφει το εργοτάξιο με δυναμίτη!

ΕΤΑΕΤΑΕΤΑΕΤΑΕΤΑΕΤΑΕΤΑΕΤΑΕΤΑΕΤΑΕΤΑΕΤΑΕΤΑΕΤΑΕΤΑΕΤΑΕΤΑΕΤΑΕΤΑΕΤΑΕΤΑΠΟΛΠΟΛΠΟΛΠΟΛΠΟΛΠΟΛΠΟΛΠΟΛΠΟΛΠΟΛΠΟΛΠΟΛΠΟΛΠΟΛΠΟΛΠΟΛΠΟΛΠΟΛΠΟΛΠΟΛΙΤΙΙΤΙΙΤΙΙΤΙΙΤΙΙΤΙΙΤΙΙΤΙΙΤΙΙΤΙΙΤΙΙΤΙΙΤΙΙΤΙΙΤΙΙΤΙΚΗ ΚΗ ΚΗ ΚΗ ΚΗ ΚΗ ΚΗ ΚΗ ΚΗ ΚΗ ΚΗ ΚΗ ΚΗ ΚΗ ΚΗ ΚΗ ΚΗ ΚΗ ΚΗ ΚΗ ΚΗ ΚΗ ΕΠΟΕΠΟΕΠΟΕΠΟΕΠΟΕΠΟΕΠΟΕΠΟΕΠΟΕΠΟΕΠΟΕΠΟΕΠΟΕΠΟΕΠΟΕΠΟΕΠΟΕΠΟΕΠΟΕΠΟΧΗΧΗΧΗΧΗΧΗΧΗΧΗΧΗΧΗΧΗΧΗΧΗΧΗΧΗΧΗ

ΜΕΡ

ΟΣ Β

30 31ΜΕΡΟΣ Β’ : ΔΡΑΣΕΙΣ

“In short, building and urban design is already a political event,

the point is to change its politics.”1

ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ

Πώ νοείται, λοιπόν, μια διαδικασία μεταβολή του πολιτικού περιεχομένου τη αρχιτεκτονική;

Όπω είδαμε πριν, η μεταπολιτική θεώρηση και πρακτική τη αρχιτεκτονική δεν είναι ικανέ να διαγνώσουν τι πολιτικέ διαστάσει του δομημένου χώρου και τη διαδικασία

υλοποίησή του, συμβάλλοντα στην αναπαραγωγή των παθογενειών του. ∆ιακρίνουμε, λοιπόν, πω είναι απαραίτητο να τεθούν στο επίκεντρο, τόσο κατά το σχεδιασμό όσο και κατά την υλοποίηση, οι παράγοντε εκείνοι που συνιστούν το πολιτικό περιεχόμενο τη αρχιτεκτονική. ∆ηλαδή οι ενέργειε εκείνε, αφανεί ή εμφανεί, που εμπλέκουν με οποιονδήποτε τρόπο την έννοια του Πολιτικού στην αρχιτεκτονική πρακτική. Η πολιτική θέση μιά αρχιτεκτονική μπορεί να γίνει ευδιάκριτη αν τεθούν κατάλληλα ερωτήματα, όπω: Από ποιόν, για ποιόν και υπό ποιέ συνθήκε παράγεται η αρχιτεκτονική; / Ποιό ωφελείται από την ανάληψη τη δουλειά; / Τι προεκτάσει έχουν στη ζωή των χρηστών οι σχεδιαστικέ μα αποφάσει; ...

Απάντηση σε τέτοια ερωτήματα δεν μπορεί, προφανώ, να προκύψει από μια ‘καθαρή αρχιτεκτονική’, αγαθό πολυτελεία που ανακυκλώνει την εικόνα τη και τη σημειολογία εσωτερική κατανάλωση για το ‘Επάγγελμα’. Ούτε όμω μπορούν να απαντηθούν από μιa αρχιτεκτονική που εφαρμόζεται ερήμην τη κοινωνία και του πλαισίου τη, και επιβάλλεται στο χώρο ‘από τα πάνω προ τα κάτω’. Αυτέ οι δύο οπτικέ τη μεταπολιτική αντίληψη τη αρχιτεκτονική διατρέχουν σε μεγάλο βαθμό το ρόλο του αρχιτέκτονα σήμερα, αλλά όπω είδαμε, αδυνατούν να οδηγήσουν σε μια ‘αυθεντική πολιτική πράξη’.

[1] GlasPaper, Critical Writings on Architecture and Space (1), 11-2001. διαθέσιμο στο www.glaspaper.com


32

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ | Η ΕΠΑΝΑΦΟΡΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ

33Μπορούμε να μιλήσουμε, λοιπόν, για ανάγκη κριτική επαναθεώρηση του ρόλου του

αρχιτέκτονα. Η αναθεώρηση αυτή έχει να κάνει πρωτίστω με το πώ αντιλαμβάνεται τη θέση του σε σχέση με τα ευρύτερα πολιτικά και κοινωνικά θέματα. Ακόμα, έχει να κάνει με το πώ αντιλαμβάνεται την σχέση του με τον πελάτη-χρηματοδότη, και τέλο με το πώ συνοδεύει αυτέ τι αντιλήψει με μια ‘εναλλακτική πρακτική’. 2 Ο επαναπροσδιορισμό του ρόλου του αρχιτέκτονα, σύμφωνα με την Άννη Βρυχέα, “Σημαίνει κατ’αρχήν μια καινούρια αποστολή

του ειδικού, όχι του καθοδηγητή/εξουσιαστή, αλλά εκείνη του μεταφραστή/ερμηνευτή των

αναγκών του χρήστη.”3 Έτσι η αρχιτεκτονική νοείται σαν σύνολο, από τη σύλληψη ω την πραγμάτωση, αλλά και ω την χρήση τη.4 Αποκτά επίγνωση και αμφίδρομη επικοινωνία με όλε τι φάσει τη διαδικασία παραγωγή τη [από τι συνθήκε εργασία του γραφείου μέχρι τι συνθήκε εργασία στο εργοτάξιο]. Επίση, προωθεί τη συμμετοχή στη διαδικασία παραγωγή και διαχείριση του χώρου, αλλά και τη δημιουργία συλλογικού πνεύματο, κατά το σχεδιασμό, κατά την παραγωγή αλλά και μετέπειτα, κατά τη χρήση και τη ζωή μέσα σε αυτόν.

∆ε μπορεί, φυσικά, μόνη –αποκομένη- η αρχιτεκτονική να επιφέρει ριζικέ αλλαγέ, καθώ το γεγονό ότι έχει υλική υπόσταση τη δίνει μια αδράνεια που έχει να κάνει με την ευρύτερη διαδικασία υλοποίησή τη και την καθιστά εξαρτώμενη από εξωτερικού παράγοντε. Ούτε μπορεί μόνη να επηρεάσει και να διαμορφώσει εκ του μηδενό αντιλήψει και πρακτικέ. Μπορεί, όμω, να τι συνοδεύσει και να συστρατευτεί με αυτέ, στο βαθμό που μπορεί να επηρεάσει το δομημένο περιβάλλον. Για να αποκτήσει ενεργό πολιτικό ρόλο, χρειάζεται να ανοιχτεί σε αυτού πού στερούνται πολιτική δύναμη και λόγου και να του δώσει το λόγο μέσα από τα εργαλεία που μπορεί να παρέχει. Τα εργαλεία να οικειοποιηθούν το χώρο του, να αντιταχθούν σε ευρύτερε δυνάμει ή να οικοδομήσουν τη χωρική έκφραση διαφορετικών /εναλλακτικών δομών. Μία τέτοια αρχιτεκτονική οφείλει να αποκαταστήσει χωρικά τι κοινωνικέ σχέσει και τι συγκρούσει του, όχι για να τι διευθετήσει ή να τι συμβιβάσει, αλλά να του δώσει το χώρο να αναπτυχθούν. Να υφάνει στρατηγικά έναν ‘ενδιάμεσο χώρο’, παίρνοντα μια

[2] Με τη φράση αυτή δεν εννοούμε μια νέα εικόνα τη αρχιτεκτονική ω πειραματική-πρωτοποριακή, απευθυνόμενη σε μια νέα αγορά ‘προοδευτικών’ καταναλωτών. Κάτι τέτοιο θα ήταν απλά μια εμπορική επαναπροώθηση τη ίδια αρχιτεκτονική με διαφορετικό περιτύλιγμα, με τι παθογένειέ τη να επιμένουν, ίσω εν μέρει νομιμοποιημένε. Θεωρούμε οτι τον τίτλο ‘εναλλακτική’ πρέπει να τον αποδίδουμε με προσοχή στι διάφορε πρακτικέ ή προσεγγίσει τη αρχιτεκτονική, κυρίω κρίνοντα απέναντι σε τι είναι εναλλακτική. “Οι χαρακτηρισμοί ‘διαφορετικό’,’εναλλακτικό’ ή ‘πειραματικό’ έχουν γίνει συνθήματα μεταξύ των αρχιτεκτόνων, με σκοπό να διαχωριστεί κανεί -και να ξεχωρίσει- από του πολλού άλλου που προσφέρουν αρχιτεκτονικέ υπηρεσίε, και για να αποκτήσει πρόσβαση σε νέε αγορέ.” - Field Journal vol.2(1) Alternate Currents, σ.3

[3] Ά. Βρυχέα, Συμμετοχικό Σχεδιασμό, σ.15

[4] “Ο αρχιτέκτονα και η αρχιτεκτονική έχουν μια άμεση σχέση με το κατοικώ σαν κοινωνική πράξη, με την κατασκευή σαν πρακτική”. Henri Lefebvre, Το ∆ικαίωμα στην Πόλη -Χώρο και Πολιτική, σ.195

ενεργή στάση απέναντι στα προβλήματα που είδαμε προηγουμένω. Μια τέτοια αρχιτεκτονική σημαίνει κάτι που μπορεί να αλλάξει-μετατοπίσει αντιλήψει και να πρωτοπορήσει σε νέε μορφέ σκέψη, δράση και εμπλοκή σε σχέση με την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων. Μπορεί να προτείνει ένα διαφορετικό τρόπο διαχείριση τη καθημερινότητα, αλλά και του χώρου, στην κατεύθυνση που κάτι τέτοιο θα δομούσε και θα δοκίμαζε μια πραγματικά χειραφετητική εναλλακτική πρόταση και όχι μια επιφανειακή διαφοροποίηση στα εξωτερικά τη γνωρίσματα.

Στην αρχή του 21ου αιώνα μπορούμε να διακρίνουμε στη μικροκλίμακα διαφόρων ομάδων και γραφείων μια τέτοια τάση επαναθεώρηση τη αρχιτεκτονική πρακτική και εκπαίδευση,

με γνώμονα μια αναγνώριση τη ανάγκη για ενεργοποίηση του πολιτικού και κοινωνικού ρόλου τη αρχιτεκτονική:

-από τη μία, [αυτο-]κριτική προσέγγιση τη σύγχρονη αρχιτεκτονική πρακτική μέσω εκδόσεων/συνεδρίων/συζητήσεων, που διαμορφώνουν παράλληλα και το θεωρητικό υπόβαθρο των εναλλακτικών κινήσεων.

-από την άλλη, δράση ομάδων -στην οποία και θα εστιάσουμε- που προσπαθούν για μια διαφορετική υλοποίηση τη αρχιτεκτονική.

Στα παραπάνω πλαίσια, επιλέξαμε να παρουσιάσουμε μια σειρά από τέτοιε δράσει που δεν συγκροτούν μεν συνεκτικό κίνημα, αλλά -με όλε του τι αναπόφευκτε αντιφάσει- επαναφέρουν το θέμα τη πολιτική θέση στην αρχιτεκτονική πρακτική. Σε αυτά τα παραδείγματα, η αρχιτεκτονική νοείται με την ευρύτερη έννοια του όρου και οι αρχιτέκτονε εμφανίζονται με διάφορου ρόλου και ιδιότητε και όχι μόνο με το ‘θεσμικό’ του ρόλο: ω μέλη γραφείου, ακτιβιστέ, μεσολαβητέ, εθελοντέ, συντονιστέ, κάτοικοι, χρήστε κτλ ενώ η επίδρασή του στο παραγόμενο αποτέλεσμα ποικίλει. Αντιστρόφω, σε κάποιε περιπτώσει, άνθρωποι άλλων ‘ρόλων’ στον καταμερισμό εργασία εμφανίζονται ταυτόχρονα και ω αρχιτέκτονε.

Λόγω τη πολυμορφία των δράσεων, διακρίναμε κάποιε κατηγορίε –οι οποίε φυσικά έχουν εσωτερικέ διαβαθμίσει- αναφορικά με τον τρόπο εμπλοκή του αρχιτέκτονα.

I - ∆ΡΑΣΗ ΣΕ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ

II - ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ ΠΟΛΗΣ

III - ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ ΣΕ ΟΜΑ∆ΕΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ

34 35ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΕ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ

Τα πρώτα παραδείγματα που θα δούμε ανήκουν στην κατηγορία των αρχιτεκτονικών επεμβάσεων σε αστικά κενά -δηλαδή αχρησιμοποίητα - εγκαταλειμμένα οικόπεδα ή

παραμελημένου δημόσιου χώρου-, τα οποία ‘ενεργοποιούνται’ και παίρνουν κοινωνικέ λειτουργίε τροφοδοτούμενε από τη γειτονιά στην οποία βρίσκονται.

Ο αστικό χώρο και το νόημα που αποδίδεται σε αυτόν καθορίζονται όλο και περισσότερο από το ποιό έχει την οικονομική δύναμη να διαμορφώσει την εικόνα του και από το αν μπορεί να ελεγχθεί-επιτηρηθεί, στα πλαίσια τη μεταπολιτική διαχείριση των ανθρώπινων πραγμάτων [βλ. Βιοπολιτική]. Έτσι, λειτουργίε που δεν αποφέρουν κέρδο σε κάποιο χρηματοδότη που κάνει μία επένδυση ή λειτουργίε που δε μπορούν να ελεγχθούν από μηχανισμού επιτήρηση και καταστολή, θεωρούνται ‘άτυπε’ και σταδιακά εκτοπίζονται από την πόλη [και κυρίω από το υποσυνείδητο των κατοίκων τη ω επιλογέ1].

[1] Χαρακτηριστικά, ο Γκυ Ντεμπόρ στην “Κοινωνία του Θεάματο”(1967), ανοίγει το κεφάλαιό του για την πολεοδομία με το εξή απόσπασμα από τον ‘Ηγεμόνα’ του Machiaveli: “Και αυτό που καθίσταται Ηγεμών μιά πολιτεία εθισμένη να ζει ελεύθερα και δεν την καταστρέφει, πρέπει να καταστραφεί απο αυτήν, διότι εκείνη έχει πάντα καταφύγιο κατά τι εξεγέρσει τη, το όνομα τη ελευθερία και τα παλαιά τη έθιμα, που ούτε με την παρέλευση του χρόνου ούτε με οιοδήποτε ευεργέτημα θα λησμονηθούν ποτέ. Και οτιδήποτε πράξει ή προνοήσει, εκτό εάν τρέψει ει φυγήν ή διασπείρει του κατοίκου τη, αυτοί δε θα λησμονήσουν ποτέ αυτό το όνομα ούτε αυτά τα έθιμα.” Guy Debord, Η Κοινωνία του Θεάματο, σ.131

Με αυτού του όρου, στη σύγχρονη πόλη δεν μπορεί να υπάρξει χώρο με αξία χρήση καθ’αυτή, αν δε συνοδεύεται από κάποια μορφή κατανάλωση, δηλαδή από ανταλλακτική αξία χώρου. Το ποιά χρήση θα πάρει ένα χώρο καθορίζεται από του παραπάνω παράγοντε.

Συχνά, λοιπόν, τέτοιε αρχιτεκτονικέ επεμβάσει έχουν το χαρακτήρα σχολιασμού και κινούνται ανάμεσα στο καλλιτεχνικό δρώμενο και την κατασκευή.2 Στο βαθμό που αφορά αυτή την εργασία, πιό δυναμικέ επεμβάσει εννοούμε αυτέ που θίγουν ζητήματα του αστικού χώρου. Εκτό από το να προβληματίσουν για αυτά [κάτι που μπορεί να καταφέρει μια καλλιτεχνική παρέμβαση], κάνουν μια ενεργητική πρόταση δημιουργώντα χώρου αντιεμπορευματική χρήση, ή λειτουργία που δε θα έβρισκε χρηματοδότη καθ’αυτή. Έχουν προσωρινό και ευέλικτο χαρακτήρα, εφόσον μια πιό μόνιμη κατασκευή απαιτεί περισσότερα μέσα ή μία σταθερή λειτουργία.3 Φυσικά, για οποιαδήποτε επέμβαση χρηματικοί πόροι είναι απαραίτητοι, εφόσον μιλάμε για σύγχρονη δυτική πόλη. Όμω, όταν δεν έχουν το χαρακτήρα χρηματοδότηση που αναμένει κάποιο κέρδο [δηλαδή δέσμευση], μπορούμε να θεωρήσουμε ότι είναι πιό κοντά στη δόμηση και τη δοκιμή πραγματικά εναλλακτικών προτάσεων.

[2] Όπω και η ελληνική ομάδα αρχιτεκτόνων και καλλιτεχνών, ‘Αστικό Κενό’. βλέπε: Αστικό Κενό ∆ράσει 1998-2006, εκδ. Futura, Αθήνα 2008

[3] Ο όρο ‘ευέλικτο’-‘ευελιξία’ έχει χρησιμοποιηθεί πολύ και εφόσον η ίδια η νεοφιλελεύθερη αγορά είναι ευέλικτη και επικαλείται τι “ανάγκε τη πόλη που αλλάζει”, πρέπει να ορίσει κανεί σε τι στοχεύει με την ευελιξία του.

37

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ | ∆ΡΑΣΕΙΣ ΣΕ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ

EXYZT, Γαλλία

Η ομάδα των ΕΧΥΖΤ σχηματίστηκε το 2003 από πέντε τελειόφοιτου αρχιτέκτονε που ζουν στο Παρίσι. Ο πυρήνα των πέντε ατόμων παραμένει, αλλά έκτοτε έχει διευρυνθεί σε μια

‘κοινότητα’ ανθρώπων που υπερβαίνει τα εθνικά σύνορα [συνεργασία με άτομα από άλλε χώρε] καθώ και το επάγγελμα του αρχιτέκτονα. Περιλαμβάνει, εκτό από αρχιτέκτονε, γραφίστε, φωτογράφου, τεχνικού τη κατασκευή, μουσικού κλπ οι οποίοι “επιλέγουν να

δρούν βάσει τη αρχή ανταλλαγή γνώσεων και δεξιοτήτων”. Κάνουν εφήμερε επεμβάσει σε αστικά κενά και εγκαταλειμμένα οικόπεδα, στα οποία πειραματίζονται με ευέλικτε ελαφρέ κατασκευέ με μέσα χαμηλή τεχνολογία, κυρίω μεταλλικέ σκαλωσιέ, υφάσματα και ξύλο. Αυτό του επιτρέπει να χτίζουν οι ίδιοι ω ευρύτερη ομάδα τα έργα του. Τα αστικά κενά ‘ανοίγουν’ στην πόλη και χρησιμοποιούνται ω χώροι συνάντηση, εκδηλώσεων, σεμιναρίων, συναυλιών, προβολών και κοινών δραστηριοτήτων για την ευρύτερη περιοχή.

LE RAB: Η προσέγγισή του σε σχέση με τον πειραματισμό στην κατασκευή φαίνεται πιό ξεκάθαρα στο πρώτο του έργο σαν ομάδα, το 2003, το οποίο και παρουσίασαν ω τη διπλωματική του εργασία. Αντίθετη με την προσέγγιση του σχεδιασμένου και ελεγχόμενου δημόσιου χώρου, η μόλι σχηματισμένη κολεκτίβα ήθελε να εισάγει ‘άτυπου’ αστικού χώρου στη δυναμική τη πόλη. Αυτοί οι χώροι, “...ξεχασμένοι από τον πολεοδομικό σχεδιασμό, είναι η βάση για μια

δημοκρατία τη ελευθερία έκφραση και τη συνδιαλλαγή.”

Ο χώρο που δούλεψαν ήταν ένα οικόπεδο που ‘περίσσεψε’ από την κατασκευή του Parc de la Villette. Το κατέλαβαν προσωρινά, το καθάρισαν, άνοιξαν την πρόσβαση σε αυτό και ξεκίνησαν να εδραιώνουν την επαφή τη γειτονιά με το χώρο. Εγκαταστάθηκαν σε αυτό με ένα σετ ελαφρών συναρμολογούμενων στοιχείων που περιείχε κυρίω σκαλωσιέ, υφάσματα και φώτα. Με αυτό τον εξοπλισμό, έφτιαξαν μία κατασκευή που μπορούσε να ξεδιπλώνεται, να επεκτείνεται και γενικά να δέχεται αλλαγέ, ώστε να μπορεί να ανταποκριθεί σε προγραμματισμένα ή αυθόρμητα γεγονότα. Έμειναν στο χώρο συνολικά ένα μήνα και μετά το τέλο τη παρέμβαση, η κατασκευή μεταβιβάστηκε στον οργανισμό Parenthèse, ο οποίο δημιουργήθηκε για την περίσταση από ανθρώπου τη γειτονιά.

36


“...Θέλουμε να ενθαρρύνουμε τη δημιουργικότητα, την περισυλλογή και να ανανεώσουμε τι κοινωνικέ συμπεριφορέ. Αν ο χώρο συντίθεται απο τη δυναμική των ανταλλαγών, τότε όλοι μπορούν να είναι οι αρχιτέκτονε του κόσμου μα.

Πειραματιστείτε. Η αρχιτεκτονική μπορεί να επεκταθεί σε ένα δια-τομεακό πεδίο, όπου μπορούν να εξερευνηθούν νέα εργαλεία. Η συνταγή μα: μαρινάρουμε την κατασκευή με βίντεο, μουσική, γραφιστική, φωτογραφία και γαστρονομία, χωρί να παραλείπουμε να αφήνουμε χώρο για αλληλεπίδραση, ελευθερία και το απρόσμενο. Οι δουλειέ μα μπορούν να καταλήξουν σε χωρικά παιχνίδια, αρχιτεκτονικέ κατασκευέ, μουσικά περιβάλλοντα και/ή θεματικέ γιορτέ φαγητού.

Παρόλο που αρνούμαστε να μπούμε στην τρέχουσα αρχιτεκτονική πρακτική, η οποία δέχεται πολιτικού και οικονομικού περιορισμού, ασχολούμαστε με την πραγματικότητα τη κατασκευή. Σχεδιάζουμε και χτίζουμε οι ίδιοι, ζούμε στι κατασκευέ μα και αφήνουμε την ελευθερία στου επισκέπτε μα να οικειοποιηθούν τα έργα μα.Αυτό που παράγουμε είναι αρχιτεκτονική ‘ανοιχτού κώδικα ’[open source]. Συνεργαζόμαστε για να δώσουμε ελεύθερη πρόσβαση σε ένα δομημένο ζωντανό πρόγραμμα και ένα πεδίο [interface] ανταλλαγών. Προσφέρουμε ένα πλαίσιο γιά άμεση και απευθεία ζύμωση μεταξύ ανθρώπων και χώρου.” www.exyzt.org

39

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ | ∆ΡΑΣΕΙΣ ΣΕ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Σε επόμενα έργα του, η συμμετοχή περίοικων και περαστικών στη λειτουργία του χώρου και τι εκδηλώσει ήταν μεγαλύτερη και δημιούργησε μία άλλη σχέση των πολιτών με τι εγκαταστάσει του.

DALSTON MILL: Σε πρόσφατο έργο του στο Λονδίνο, κατασκεύασαν σε ένα κομμάτι εγκαταλειμμένη σιδηροδρομική γραμμή στη συνοικία Dalston, έναν πλήρω λειτουργικό ανεμόμυλο ύψου 16 μέτρων και φύτεψαν δίπλα μια έκταση με σιτάρι.1 Ο μύλο μπορούσε να παράξει μικρή ποσότητα ρεύματο και να συνδεθεί με αλέτρι. Όταν έγινε η συγκομιδή, οι επισκέπτε μπορούσαν να φτιάξουν αλεύρι, να ψήσουν επί τόπου ψωμί και να ανταλλάξουν γνώσει πάνω στο θέμα. Στο χώρο πραγματοποιήθηκαν ποικίλλε άλλε δράσει [καλλιτεχνικέ και μη] και εργαστήρια που προκαλούσαν την ενεργή συμμετοχή των επισκεπτών.

SOUTHWARK LIDO: Στο έργο του Southwark Lido, το καλοκαίρι του 2008 στο Λονδίνο, οι προσωρινέ υπαίθριε εγκαταστάσει είχαν ω κεντρική λειτουργία υπαίθρια λουτρά με ελεύθερη πρόσβαση.2 Επίση, περιλάμβαναν μεταξύ άλλων μαγειρείο, χώρο φαγητού, αποδυτήρια, χώρο προβολών και ένα ψηλό παρατηρητήριο. Το έργο αποτελούσε μέρο του Αρχιτεκτονικού Φεστιβάλ του Λονδίνου και οι εκδηλώσει καθ’αυτέ διήρκεσαν πέντε μέρε. Όμω, η προετοιμασία του χώρου και η κατασκευή από την διευρυμένη ομάδα ξεκίνησαν τρει βδομάδε νωρίτερα. Όλη η ομάδα διέμενε και πάλι στο οικόπεδο καθ’όλη τη διάρκεια τη δράση σε αυτοσχέδιε ξύλινε καλύβε. Στην πράξη, οι εγκαταστάσει ήταν υπό συνεχή διαμόρφωση και αλλαγή, ένα συνεχέ εργοτάξιο ακόμα και τι μέρε τη έκθεση, προσαρμοζόμενο στι ανάγκε και τα απρόοπτά τη.

[1] Αναφορά σε έργο τη Agnes Denes 1982, στο οποίο είχε φυτέψει σιτάρι σε ένα κενό οικόπεδο 2 εκταρίων στο κέντρο του Μανχάταν (Wheatfield -- A Confrontation www.greenmuseum.org/content/artist_index/artist_id-63.html) “Η κίνηση του να καλλιεργήσει τη βασικότερη ανθρώπινη τροφή σε οικόπεδο μια περιοχή με τι ακριβότερε αξίε γη, ήταν ένα σχόλιο στι ‘ανθρώπινε αξίε και τι μετατοπισμένε προτεραιότητε’ του δυτικού πολιτισμού.”

[2] Lido = κοινοτικά υπαίθρια λουτρά

38

“Ω αρχιτέκτονε, στα πειράματά μα επικεντρωνόμαστε στο να παράγουμε

εναλλακτικού αστικού χώρου.” /An Architektur nr.14 , Berlin 3-2005, σελ.94

41


Οι κατασκευαστικοί πειραματισμοί των ΕΧΥΖΤ κυρίω έχουν ενδιαφέρον για όσου συμμετέχουν σε αυτό το κατασκευαστικό παιχνίδι παραγωγή χώρου, μιά και από τη μεριά των πολιτών τα έργα του παραμένουν τελειωμένα περιβάλλοντα στα οποία είναι κατά βάση επισκέπτε. Όμω, -στο επίπεδο που ενδιαφέρει αυτή την εργασία- τα εργαλεία αυτά παραγωγή χώρου με ελαφρέ, ευέλικτε, οικονομικέ κατασκευέ χαμηλή τεχνολογία, δυνητικά θα μπορούσαν να εκδημοκρατιστούν και να χρησιμοποιηθούν από ευρύτερε ομάδε του πληθυσμού.

Επίση, κάτι άλλο στο οποίο θα πρέπει να σταθούμε κριτικά -όπω και με όλε τι αρχιτεκτονικέ πρακτικέ εξάλλου- είναι το γεγονό ότι οι δράσει του υποστηρήχθηκαν από φορεί που είχαν ενδεχομένω συμφέρον να συσχετιστούν με το χαρακτήρα των εγκαταστάσεων, ο οποίο θα λειτουργούσε θετικά στην εικόνα του. Όμω, παρόλα αυτά, θεωρούμε ότι είχαν αξία καθ’αυτέ σαν αντιεμπορευματικέ δραστηριότητε στον αστικό χώρο, με ελεύθερη είσοδο και συμμετοχή. Τέτοιε δράσει, παρόλο που είναι κυρίω εγκαταστάσει αναψυχή, μπορούμε να πούμε οτι επαναφέρουν -τηρουμένων των αναλογιών- αυτό που Η. Lefebvre χρησιμοποιώντα έναν όρο τη μαρξιστική ανάλυση ονομάζει ‘αξία χρήση’ του χώρου. Σε αντίθεση με το σύγχρονο αστικό χώρο που αποκαλεί “τόπο κατανάλωση και κατανάλωση τόπου”, οι χώροι αυτοί μέσω τη σχετικά ελεύθερη χρήση του προσοικειώνονται από του χρήστε του.3

Οι ΕΧΥΖΤ μιλώντα για το έργο του, δίνουν έμφαση στη δυναμική αυτού του ανοιχτού σε όλου δημόσιου χώρου να προκαλεί απρόβλεπτε συναντήσει μεταξύ γειτόνων, επισκεπτών και περαστικών, ζύμωση, αφορμή για συζήτηση πάνω στον αστικό χώρο και τη δράση σε αυτόν. Άγνωστοι μεταξύ του άνθρωποι έπαιρναν μέρο από κοινού σε δραστηριότητε, όπω μαγείρεμα, αναψυχή, καθάρισμα, που μεταμόρφωναν το οικόπεδο σε ζωτικό χώρο.4

[3] Henri Lefebvre, Το ∆ικαίωμα στην Πόλη -Χώρο και Πολιτική (1968), εκδ. Κουκίδα, Αθήνα, 2007, (πχ σ.105, 169 κ.εξ.)

[1] http://southwarklido.wordpress.com/

40


Το Dalston Mill υλοποιήθηκε στα πλαίσια τη έκθεση τη Barbican Art Gallery με τίτλο Radical Nature – Art and Architecture for a Changing Planet 1969-2009 και διήρκεσε περίπου ένα μήνα απο τα μέσα Ιουλίου 2009. Η κατασκευή παρέμεινε στο οικόπεδο και ο χώρο χρησιμοποιείται ακόμα.


42 43


ΑΑΑ , Γαλλία

Το Εργαστήριο Αυτοδιαχειριζόμενη Αρχιτεκτονική [Αtelier d’Αrchitecture Αutogérée], αυτοπροσδιορίζεται ω εξή: “[το ΑΑΑ]..είναι μια συλλογική πλατφόρμα, η οποία διεξάγει

δράσει και έρευνα αναφορικά με αστικού μετασχηματισμού και αναδυόμενε πολιτισμικέ/

κοινωνικέ/πολιτικέ πρακτικέ στη σύγχρονη πόλη.... Αναπτύσσουμε ‘αστικέ στρατηγικέ’

που συνοδεύουν διαδικασίε ρηγμάτωση τη αστική τυποποιημένη πραγματικότητα

που ρυθμίζεται από ιδιωτικά συμφέροντα ή συγκεντρωτικέ πολιτικέ.... Ενθαρρύνουμε την

ανακατάληψη εγκαταλειμμένων χώρων και τη δημιουργία νέων μορφών αστικότητα από

του ντόπιου κατοίκου. Μέσω αναστρέψιμων κατασκευών και κοινά βιωμένων καθημερινών

πρακτικών που ενεργοποιούν τι ικανότητε και τη γνώση....Αξιοποιούμε την πολιτική θέση

του κατοίκου/χρήστη και αναπτύσσουμε συλλογικά εργαλεία για να οικειοποιηθούν χώρο τη

γειτονιά του...” 1

Ξεκίνησαν το 2001 με έναν αριθμό εθελοντών αρχιτεκτόνων, κατοίκων και φοιτητών, που εξελίχθηκε σε ένα μεγαλύτερο δια-επαγγελματικό οργανισμό περίπου 200 ατόμων. Σήμερα, ο πυρήνα του ‘εργαστηρίου’ αποτελείται από αρχιτέκτονε, σπουδαστέ, κινηματογραφιστέ, εικαστικού και ερευνητέ, με κεντρικά πρόσωπα του αρχιτέκτονε Doina Petrescu και Constan-tin Petcou. Η κύρια κριτική του απέναντι στη σύγχρονη αρχιτεκτονική πρακτική επικεντρώνεται στην επιφανειακή -στην καλύτερη περίπτωση- προσέγγιση τη τελευταία απέναντι σε κοινωνικά ζητήματα και θέματα βιωσιμότητα.

Από τι αρχέ του 2001 ξεκίνησαν σε ανατολικέ συνοικίε του Παρισιού μία σειρά αυτοδιαχειριζόμενων χώρων, αξιοποιώντα πόρου δημόσιων φορέων. Είναι μία συνοικία στην οποία ζουν άνθρωποι διαφορετικών πολιτισμικών υποβάθρων και κυρίω χαμηλών εισοδημάτων, χωρί ουσιαστική πολιτική εκπροσώπηση. Οι κινήσει τη ομάδα ‘επέτρεψαν’ την πρόσβαση τη γειτονιά σε αχρησιμοποίητα οικόπεδα και το μετασχηματισμό του από του περίοικου, δίνοντα έμφαση στην από-κοινού υλοποίηση των κατασκευών και διαχείριση του χώρου. Ένα βασικό παράγοντα τη εμπλοκή του στην περιοχή είναι το γεγονό ότι τα δύο κεντρικά πρόσωπα τη ομάδα είναι κάτοικοί τη τα τελευταία χρόνια. Η λειτουργία, η οποία αποτελεί συνεκτικό στοιχείο τη εμπλοκή των κατοίκων και στα δύο παραδείγματα επεμβάσεων που θα δούμε, είναι η αστική καλλιέργεια σε μικρή κλίμακα.

[2] Urban Act, a handbook for alternative practice, aaa-PEPRAV, Παρίσι, σελ.141 /διαθέσιμο στο peprav.net


44 45


ECObox: Για το πρώτο έργο που ξεκίνησαν στη συνοικία La Chapelle το 2002, κατέλαβαν μία μεγάλη εγκαταλειμμένη έκταση και βοήθησαν του γύρω κατοίκου στην σταδιακή μετατροπή τη σε συμμετοχικό κήπο και ένα μέρο για δημόσια συζήτηση σε τοπικό και υπερτοπικό επίπεδο. Στη διαμόρφωση του χώρου χρησιμοποίησαν εύκολα προσβάσιμα και ανακυκλωμένα υλικά για διάφορε κατασκευέ. Πολλέ από αυτέ προέκυπταν από τη δυναμική τη καθημερινή χρήση του χώρου, εν είδει κινητού εξοπλισμού μετακινούμενου όποτε και όπου χρειαζόταν [κουζίνα, βιβλιοθήκη, αποθήκη εργαλείων, ραδιοφωνικό σταθμό].

Οι ετερογενεί πρακτικέ που εφαρμόζονταν εκεί αναμείγνυαν τη γνώση και τεχνογνωσία κατοίκων, αρχιτεκτόνων, ερευνητών και καλλιτεχνών. Ήταν ένα “...εργοτάξιο στο ‘ισόγειο τη

πόλη’ στο οποίο μπορεί να μπει κάθε περίοικο και να προτείνει στου άλλου ένα πολιτισμικό,

κοινωνικό ή πολιτικό project.” Σε αυτή την ‘πλατφόρμα αστική κριτική και δημιουργικότητα’2, την οποία επιμελούνταν μέλη του ΑΑΑ, αναμείχθηκαν έμπρακτα 200 άτομα όλων των ηλικιών από τη γειτονιά, πάνω από 100 συμμετέχοντε από άλλε περιοχέ και είχε κάθε χρόνο περί τα 1500 άτομα ‘κοινό’. Μετά από τέσσερα χρόνια λειτουργία, το 2005 λύθηκε, μεταφέρθηκε και ξαναεγκαταστάθηκε σε άλλο οικόπεδο τη περιοχή, ενώ σήμερα συνεχίζει σποραδικά τη λειτουργία του, καθώ το έχουν αναλάβει περίοικοι.

[3] Ό.π., σ.147

“Through using methods of participatory practice and consultation, events, meetings, cooking, meals, drunken nights, cheese-and-bread breakfasts, stumbled communication, inflated egos, developing friendships and parties, we could see a new method of working, rather than it being explained to us.

“ένα ‘ετεροτοπικό’ εργοτάξιο, στο οποίο η πόλη κατασκευάζεται σε πραγματικό χρόνο, μέσω τη αλληλοδιείσδυση ειδική και

κοινή γνώση που πηγάζει από την εμπειρία.”

This was a method that opened up design practice through in-volving the emotions and de-sires of many, taking down professional barriers, question-ing the role of the architect as a co-ordinator of events and facilitating open dialogue.” www.shef.ac.uk/


47


Passage 56: Από τα τέλη του 2005 μέχρι σήμερα λειτουργεί άλλο ένα διαχειριζόμενο απ’ του κατοίκου χώρο που ξεκίνησαν οι ΑΑΑ. Ονομάστηκε Πέρασμα 56 και είναι ένα οικόπεδο 200m2 στην καρδιά τη συνοικία Saint-Blaise -στο 56 τη ομώνυμη οδού. Είχε χαρακτηριστεί μη οικοδομήσιμο και παρέμενε κλειστό τα τελευταία χρόνια. Μετά από μήνε χωρομέτρηση και πολλαπλέ επαφέ με τοπικού παράγοντε [κατοίκου, ενώσει, σχολεία], η ομάδα προτείνει τι γενικέ γραμμέ ενό σχεδίου, αρκετά ευέλικτου ώστε να επιτρέπει τη μετέπειτα προσαρμογή του χώρου σε ανάγκε μελλοντικών χρηστών του. Οι λεπτομέρειέ του καθορίζονται στην πορεία από τι προτάσει και επιθυμίε των κατοίκων και των συνοικιακών φορέων. Αυθόρμητε ή οργανωμένε επεμβάσει σταδιακά δίνουν ζωή στη χάραξη. Ένα πρώτο μεγάλο καθαρισμό του οικοπέδου, φυτεύσει, προβολέ και συναντήσει με τσάι ή barbecue με του πρώτου ενδιαφερόμενου περίοικου.

Το εργοτάξιο διήρκεσε 6 μήνε, ενώ μία ένωση ειδικευμένη στην κατασκευή εκπαίδευσε 12 μαθητευόμενού τη μέσω τη διαδικασία κατασκευή. Μια κεντρική πτυχή του χώρου αυτού είναι η οικολογική : ενεργειακή αυτονομία, ανακύκλωση, ελάχιστο ενεργειακό αποτύπωμα, παραγωγή λιπάσματο, οικολογικέ μέθοδοι δόμηση. Περίπου 90 οικογένειε τη γειτονιά έχουν τα κλειδιά του χώρου, ο οποίο χρησιμοποιείται τακτικά για κηπουρική, καλλιέργεια λαχανικών, παρουσιάσει, εκθέσει, συζητήσει, γιορτέ, εργαστήρια, προβολέ, συναυλίε, σεμινάρια.

Το σημαντικό θέμα στην περίπτωση των ΑΑΑ είναι ότι η δουλειά του στην περιοχή σχετίζεται με την “άμεση ευθύνη του ω πολίτε για το χώρο στον οποίο ζουν”3. Το παραγόμενο αποτέλεσμα και η διαδικασία υλοποίηση θίγουν σε μεγαλύτερο βαθμό τα πολιτικά ζητήματα του αστικού χώρου από ότι τα έργα των ΕΧΥΖΤ που είδαμε. Κάνουν μια ενεργητική πρόταση για την ‘ενεργοποίηση’ ενό αστικού κενού, ενώ με την ιδιότητά του σαν αρχιτέκτονε υποβοηθούν την κινητοποίηση και συμμετοχή των κοινοτήτων στην παραγωγή και διαχείριση του χώρου του. Καθώ μοιράζονται με του γείτονέ του την ευθύνη για το τοπικό περιβάλλον και το δημόσιο χώρο, το έργο του εγείρει το ερώτημα πώ μπορεί να επανενεργοποιηθεί στη σύγχρονη αστική κατάσταση το ‘∆ικαίωμα στην Πόλη’. 4

[4] ECObox. Mobile devices and urban tactics, Domus 908, 11-2007

[1] “...Μπορεί να φτάσει σε πολιτικέ διαστάσει, δίχω να υπάρχει τέτοια πρόθεση απτην αρχή, όπω έγιν στο ECObox: υπήρχαν άνθρωποι που έρχονταν στον κήπο, άρχισαν να παίρνουν μέρο στι συζητήσει και στο τέλο βρέθηκαν μπροστά στο ∆ημαρχείο με πλακάτ -και ανάμεσα του ήταν και άτομα που δεν είχαν καν τα ‘χαρτιά’ του. ∆εν το φαντάζονταν, αλλά έγινε δυνατό επειδή υπήρχε μια ομάδα - δεν ήταν μόνοι και με τη συνοχή του εγχειρήματο και των δράσεων είχαν ένα ξεκάθαρο σκοπό. Είναι όντω δύσκολο να δρα συλλογικά, επειδή ο καπιταλισμό δίνει κυρίω έμφαση σε μια λογική ατομισμού.” / What Makes A Biopolitical Place ? - A Discussion with Toni Negri , Constantin Petcou, Doina Petrescu, Anne Querrien, Παρίσι 17-9-2007 / διαθέσιμο στο peprav.net

“Τα έργα μα βασίζονται σε μακροπρόθεσμε διαδικασίε που επιτρέπουν τη διεκδίκηση αστικού χώρου από πολύ ποικίλε κοινωνικέ θέσει μέσω συλλογικών δημοκρατικών μετασχηματισμών.”

46

49ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΣΕ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΠΟΛΗΣ48

Σε αυτή την κατηγορία αρχιτεκτονικών πρακτικών, η επέμβαση του αρχιτέκτονα έπεται τη κινητοποίηση των κατοίκων τη πόλη. ∆εν πρόκειται για πρωτοβουλία ενό αρχιτέκτονα/

γραφείου/ομάδα να ενεργοποιήσει ένα τμήμα τη πόλη και τον πληθυσμό του, ούτε έρχεται να υποβοηθήσει μια διαδικασία πολιτική εμπλοκή διαγνώσκοντα μία ανάγκη ή μία δυναμική σε κάποιο σημείο τη. Οι κινήσει πολιτών προκύπτουν “από τα κάτω” και, συνήθω, σε απάντηση πιεστικών ζητημάτων. Τα θέματα που θέτουν είναι ποικίλα -όπω και τα διωγκούμενα αστικά προβλήματα- και η ένταση τη πολιτική του τοποθέτηση διαφέρει.

Στα παραδείγματα που θα δούμε το κεντρικό διακύβευμα των κινημάτων είναι η διεκδίκηση του αστικού χώρου από του κατοίκου του, ενάντια στι διαδικασίε ιδιωτικοποίησή του. Σε αυτά, οι αρχιτέκτονε εμπλέκονται με την ιδιότητά του στι κινήσει πολιτών και γίνονται ουσιαστικά μέρο του. Είτε μέσα από το κίνημα ω πολιτικά υποκείμενα-πολίτε που θέτουν τι ειδικέ γνώσει του στην ενδυνάμωση των στόχων του. Είτε αναλαμβάνοντα συμβουλευτικό ρόλο σε καίριε διαδικασίε του.


50 51

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ | ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΣΕ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΠΟΛΗΣ

Η απομάκρυνση των κατοίκων είναι στάδιο μία διαδικασία που τη βλέπουμε σε όλε τι μεγάλε πόλει τη Ευρώπη και όχι μόνο. Έχει να κάνει με τον ‘εξευγενισμό’ υποβαθμισμένων περιοχών τη εργατική τάξη τη πόλη, δηλαδή την προγραμματισμένη του εκμετάλλευση από την κτηματαγορά, το κράτο, μεγάλε κατασκευαστικέ κλπ [όπω και στην περίπτωση του Κεραμεικού, του Μεταξουργείου και του Γκαζιού]. Η περιοχή γίνεται το νέο μέρο για τη ‘δημιουργική’ μεσαία-ανώτερη τάξη: καλλιτέχνε, αρχιτέκτονε, διαφημιστέ, γραφίστε, διευθυντέ και στελέχη εταιρειών κλπ.1 Σε τέτοιε διαδικασίε ‘εξευγενισμού’, η αρχιτεκτονική παίζει σχεδόν εργαλειακό ρόλο στην ανακύρηξη τη περιοχή ω πόλο έλξη τη κατανάλωση του αστικού χώρου. Οι αρχιτέκτονε προσφέρουν πλούσια εικονογραφία με την ‘εναλλακτική αναμόρφωση’ τέτοιων υποβαθμισμένων γειτονιών, γεμάτων ευκαιρίε για ‘δημιουργική εμπλοκή’.

[1] Για τη ‘∆ημιουργική Τάξη’ : www.networkcultures.org/mycreativity και Richard Florida, The Rise of the Creative Class: And How It’s Transforming Work, Leisure, Community and Everyday Life, New York: Basic Books, 2002. Ο Richard Florida ανέπτυξε την έννοια τη ∆ημιουργική Τάξη και την επίδρασή τη στι ‘αστικέ αναπλάσει’. [βλ.εικόνα]

Κίνηση κατοίκων Nieuw Crooswijk, Ολλανδία

Το Nieuw Crooswijk είναι μια γειτονιά με καίρια γεωγραφική θέση ανάμεσα στο κέντρο του Ρόττερνταμ και την πράσινη ζώνη εκτό πόλη. Στι παρεχόμενε από το κράτο

κοινωνικέ κατοικίε μένουν περίπου 4500 άνθρωποι χαμηλών εισοδημάτων [πολλοί ζουν με τον κατώτατο μισθό] και πολλοί μετανάστε. Το 1997 ο ∆ήμο ανέπτυξε σχέδια ριζική ανοικοδόμηση τη περιοχή που περιλάμβαναν την κατεδάφιση σχεδόν όλων των κατασκευών και τον επανασχεδιασμό τη απ’το μηδέν, φτιάχνοντα μια περιοχή κατοικία για υψηλότερα εισοδηματικά στρώματα. Αυτό σήμαινε ότι οι κάτοικοι θα έπρεπε να εγκαταλείψουν τη γειτονιά του, μιά και θα ήταν αδύνατο να επιστρέψουν υπό τι νέε συνθήκε [τα ενοίκια θα ήταν 2 με 3 φορέ υψηλότερα].

“Η θεωρία του καθ. Florida ισχυρίζεται οτι μητροπολιτικέ περιοχέ με υψηλέ συγκεντρώσει εργαζόμενων στην υψηλή τεχνολογία, καλλιτεχνών, μουσικών, λεσβιών και γκέι ανδρών, και μια ομάδα που περιγράφει ω ‘high bohemians’, σχετίζονται με υψηλότερο επίπεδο οικονομική ανάπτυξη. Εισάγει τη θεωρία οτι η δημουργική τάξη καλλιεργεί ένα ανοιχτό, δυναμικό, προσωπικό και επαγγελματικό περιβάλλον. Αυτό το περιβάλλον, στη συνέχεια, έλκει περισσότερου δημιουργικού ανθρώπου, καθώ και επιχειρήσει και κεφάλαιο. Προτείνει οτι η προσέλκυση και διατήρηση ταλέντων υψηλή ποιότητα, σε αντίθεση με μια μονοδιάστατη επικέντρωση σε έργα υποδομών όπω αθλητικά στάδια, κτίρια-σύμβολα και εμπορικά κέντρα, θα ήταν μια καλύτερη χρήση των πηγών ανανέωση μια πόλη στην κατεύθυνση μακροπρόθεσμη ευημερία. Έχει επινοήσει το δικό του σύστημα κατάταξη, που βαθμολογεί πόλει μέσω ενό ‘Μποέμ ∆είκτη’, ‘ Γκέι ∆είκτη’, ‘Πολυπολιτισμικό ∆είκτη’ και παρόμοιων κριτηρίων.” Απο http://en.wikipedia.org/wiki/Richard_Florida

(19-2-2004) “Την προηγούμενη βδομάδα, παρουσιάστηκε το νέο πολεοδομικό σχέδιο. Ο κύριο στόχο του είναι να σταματήσει τη μετακίνηση των κατοίκων τη μεσαία τάξη από το Ρόττερνταμ γιά αλλού. Τα νέα οικιστικά συγκροτήματα θα έχουν ιδιόκτητε κατοικίε στο μεσαίο-ανώτερο οικονομικό φάσμα.” www.archined.nl/nieuws/new-nieuw-crooswijk

Τα σχέδια του ∆ήμου, φυσικά, προκάλεσαν μαζική αναστάτωση και οργή στου κατοίκου, οι οποίοι ήρθαν αντιμέτωποι με την κοινωνικοοικονομική εκκαθάριση τη περιοχή του, που του ανακυρήσσε ανεπιθύμητου στη γειτονιά του εν μία νυκτεί. Οργανώθηκαν και το 1999 ίδρυσαν μία ομοσπονδία επιτροπών κατοίκων [FBNC] στην προσπάθεια να αντισταθούν στου σχεδιασμού αυτού και να παραμείνουν στην περιοχή του. Μια ρεαλιστική εναλλακτική πρόταση που θα του επέτρεπε κάτι τέτοιο έπρεπε να λαμβάνει υπόψην την παρούσα κατάσταση των κτιριακών υποδομών, προσπαθώντα να τι βελτιώσει. Έτσι, απευθύνθηκαν σε ‘ειδικού’ και συντάχθηκε μια διεπιστημονική ομάδα με συμβουλευτικό ρόλο. Η ομάδα αποτελούνταν κυρίω από αρχιτέκτονε και πολεοδόμου του T.U. Delft, καθώ και κοινωνιολόγου και ιστορικού. Αυτή ανέλαβε να εκτιμήσει την κατάσταση και να συντάξει ένα εναλλακτικό γενικό πλάνο για την περιοχή μαζί με του ίδιου, μέσω τακτικών συναντήσεων. Η ανταπόκριση των αρχιτεκτόνων [αλλά και των υπολοίπων μελών τη διεπιστημονική ομάδα] σημαίνει πω τάσσουν τι γνώσει του στη διάθεση των κατοίκων, ώστε από κοινού να αντιταχθούν στα σχέδια του δήμου μέσω ενό νέου πλάνου. Αυτό προέβλεπε μία λιγότερο καταστρεπτική αναβάθμιση των υποδομών τη γειτονιά του με κύριο χαρακτηριστικό την ανακαίνιση τη πλειοψηφία των κτιρίων, όπου αυτό ήταν δυνατό, και την κατεδάφιση όπου ήταν απαραίτητο. Το εναλλακτικό αυτό σχέδιο έκανε δυνατή την παραμονή του υπάρχοντο πληθυσμού στι κατοικίε του.

Στην περίπτωση του Nieuw Crooswijk ο όρο ‘ανακατασκευή’ αποτελεί ευφημισμό για την καταστροφή τη παρεχόμενη κοινωνική/εργατική κατοικία και την παράδοση τη περιοχή στην κτηματαγορά. Η καίρια θέση τη συνοικία και συνεπώ οι αναξιοποίητε υψηλέ προοπτικέ τη στην αγορά καθώ και η δημογραφική πολιτική του ∆ήμου του Ρόττερνταμ να προσελκύσει στην πόλη ομάδε υψηλών εισοδημάτων και να γίνει η “∆ημιουργική Πρωτεύουσα τη Ολλανδία”, είναι πιθανέ εξηγήσει για τη ζέση με την οποία προωθήθηκε το σχέδιο.


52 53


Η επιλογή αυτή παρουσιάστηκε σαν μια απαραίτητη θυσία, ένα αναπόφευκτο βήμα για την ‘ανάπτυξη’ τη πόλη και την προετοιμασία τη να ικανοποιήσει τι μελλοντικέ ανάγκε τη ολλανδική κοινωνία. ∆ηλαδή μία καθαρά πολιτική κίνηση -και μάλιστα, πολιτική τη Αγορά- παρουσιάστηκε από του πρωταγωνιστέ τη σαν κάτι απολιτικό, τίποτα λιγότερο από το επόμενο λογικό στάδιο στην εξέλιξη τη πόλη.1

Σε αντίστοιχε καταδικασμένε περιοχέ η αρχική αγανάκτηση σύντομα αμβλύνθηκε με διάφορα μοντέλα συναίνεση, προσχηματική συμμετοχή των κατοίκων στο νέο σχέδιο, τελετουργικέ αποζημιώσει και εικαστικά δρώμενα εν είδη θρήνου για την περιοχή.2 Το πιό διαδεδομένο μέσο συναίνεση / άμβλυνση των αντιστάσεων ή εκτόνωση των αντιδράσεων είναι η θεσμοθέτηση του συμμετοχικού σχεδιασμού [μια αρχικά ριζοσπαστική πρόταση για τη διαμόρφωση τη πόλη από αυτού που τη ζουν]. Το ότι παρουσιάζεται στου κατοίκου μία προκατασκευασμένη επιλογή να συμμετέχουν στην αλλαγή, αποτρέπει την ενδεχόμενη ριζοσπαστικοποίησή του, δηλαδή να αμφισβητήσουν το ίδιο το σχέδιο ανακατασκευή. Σε αυτή την περίπτωση, όμω, η ομοσπονδία κατοίκων αρνήθηκε να συμμετέχει σε διάφορε ‘συμμετοχικέ συναντήσει’ που θα τη έδιναν μία θέση στο διάλογο με τη συμμαχία κυβέρνηση / εταιρία στέγαση / μεγαλοκατασκευαστική / χρηματοδοτική για την αναδιάρθρωση. Αρνήθηκε να αναγνωριστεί απλά η παρουσία τη και να ενσωματωθεί στη συμμαχία ω κάποιο του οποίου η μαρτυρία για την καθημερινή ζωή στην περιοχή είναι ευπρόσδεκτη.

[1] Έχει ενδιαφέρον το επικοινωνιακό πλάνο τη σύμπραξη ανακατασκευή, για την ‘εμπορική’ προώθηση των έργων ω το “Νέο Nieuw Crooswijk”. Κατασκεύασαν ένα λογότυπο με νοσταλγικό σλόγκαν που λέει: ένα κομμάτι από τι παλιέ μέρε στο παρόν. Το πράσινο δέντρο του λογότυπου ‘κατασκευάζει’ μία ευχάριστη, ευημερούσα και πράσινη μελλοντική γειτονιά.

[2] Όπω και εδώ: www.jeanneworks.nl _“Με το ‘Het Dwaallicht’ (The Will o’ the Wisp,2004) η Van Heeswijk και μια ομάδα ειδικών ερεύνησαν τι διασυνδέσει και τι σχέσει μέσα στην περιοχή, σε συνεργασία με του κατοίκου τη. Για ένα χρόνο περιφέρονταν στην περιοχή ψάχνοντα το κοινωνικό δίκτυο και την ενέργεια που καθορίζει το χαρακτήρα/ταυτότητά του και συνδέει τι διαφορετικέ αστικέ δυναμικέ του… Παιδιά παρουσίασαν τι μνήμε του για το δρόμο στον οποίο ζούσαν και έπαιζαν. Έγινε ακουστική ξενάγηση στο νεκροταφείο, σημειώνοντα αφιερώματα σε ιστορικέ μορφέ και αγαπημένου γείτονε. Νέοι έστησαν ένα μουσικό και θεατρικό δρώμενο γύρω από την ‘κακή φήμη’ του, και πρώην άγνωστοι μοιράστηκαν ένα φιλικό γεύμα...Μέσω τη συγκέντρωση αυτών των ιστοριών, γράφτηκε μια ‘νέα ιστορία’ το`υ Nieuw Crooswijk και χαρτογραφήθηκε η ενέργειά του. Το Het Dwaallicht προσπάθησε να αποτυπώσει την πολιτιστική ιστορία του Nieuw Crooswijk και των κατοίκων του και να δημιουργήσει για το μέλλον ένα αφηγηματικό μνημείο τη κοινότητα. Στο τέλο του πρώτου χρόνου, το πρότζεκτ περιφέρθηκε για δύο μήνε στο Μουσείο Boijmans Van Beuningen του Rotterdam, αφηγούμενο την ιστορία μια γειτονιά που χάθηκε.”

Το 2002 μια σύμπραξη δημόσιου-ιδιωτικού τομέα ανέλαβε να σχεδιάσει και να διεκπεραιώσει την ανοικοδόμηση, απλά ενημερώνοντα του κατοίκου για το τελικό σχέδιο από το γραφείο West 8.3 Αυτό προέβλεπε μέσα σε 10 χρόνια [2006-2016] την κατεδάφιση 1800 από τι 2100 κατοικίε τη περιοχή, το 95% των οποίων είναι ενοικιαζόμενε κοινωνικέ κατοικίε, με το 70% των νέων κατασκευών να είναι ιδιόκτητα διαμερίσματα για υψηλά εισοδήματα. Όταν, λοιπόν, μετά από χρόνια μάχη του FBNC, το 2006 η σύμπραξη επέβαλλε υπεροπτικά το σχέδιό τη [έχοντα ενσωματώσει ελάσσονα αιτήματα τη γειτονιά] ξεκινώντα τι κατεδαφίσει,4 φανερώθηκε η μεταπολιτική πλάνη περί ‘πόλη για όλου’ και ‘κατοίκων που φτιάχνουν την πόλη’. Σε αντίθεση προ τη ρητορική αυτή, η ομοσπονδία κατοίκων, με τη βοήθεια των αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων αλλά και των υπόλοιπων ειδικών, διεκδικεί το πραγματικό και αδιαμεσολάβητο δικαίωμα του στην πόλη. Η αντίσταση των κατοίκων του Nieuw Crooswijk απέναντι στην επίθεση στο περιβάλλον του, μπορεί να ιδωθεί ω ανάδυση μια αυθεντικά δημοκρατική πολιτική πράξη: είναι η στιγμή οπου μια ομάδα που επίσημα αντιμετωπίζεται σα να μην έχει το δικαίωμα, τα εφόδια ή την αρμοδιότητα να έχει λόγο σε συγκεκριμένο θέμα, τοποθετείται ακριβώ αντίθετα και αντιτείνει το δικαίωμά τη να ορίζει το σχεδιασμό τη γειτονιά τη.

[3] www.west8.nl/projects/urban_design/nieuw_crooswijk/

[4] Στα μέσα Ιανουαρίου 2009 πάγωσαν οι εργασίε, εν μέρει λόγω τη πιστωτική κρίση και του ‘αβέβαιου οικονομικού κλίματο’ / από wikipedia

Πορεία κατοίκων,2006

Παρουσίαση του εναλλακτικού σχεδίου του FBNC

“Μακριά απτα σπίτια μα!”“Οι κάτοικοι του Crooswijk νιώθουν εδώ

σα στο σπίτι του!”

55

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ | ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΣΕ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΠΟΛΗΣΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

AG GLEISDREIECK,Γερμανία

Στην περίπτωση του επόμενου κινήματο οι αρχιτέκτονε που συμμετέχουν είναι εξαρχή μέρο του. Πρωτίστω ω πολιτικά υποκείμενα και κάτοικοι, και φέρνουν σε αυτό

τεχνογνωσία σε θέματα σχεδιασμού και κατασκευή.Το παράδειγμα αφορά στην κίνηση πολιτών A.G.[Aktion Group] Gleisdreieck του Βερολίνου. Το

βασικό χαρακτηριστικό τη κίνηση αυτή είναι η διεκδίκηση ενό ελεύθερου αντιεμπορευματικού χώρου και η αξίωση για τη συλλογική διαχείρισή του -δηλαδή εν τέλει η δημιουργία ενό χώρου πολιτική εναντίωση.

Το Gleisdreieck είναι μια έκταση 60 εκταρίων στο κέντρο του Βερολίνου και αποτελεί τη μεγαλύτερη ελεύθερη έκταση τη πόλη. Ήταν κόμβο του σιδηροδρομικού δικτύου τη Ανατολική Γερμανία και, καθώ βρισκόταν στη δυτική μεριά του Τείχου, η πρόσβαση σε αυτή την περιοχή ήταν απαγορευμένη για μισό αιώνα, μέχρι το 1990. Έτσι, είχε αναπτυχθεί στην περιοχή μοναδική για αστικό χώρο χλωρίδα.

Η κίνηση πολιτών A.G. Gleisdreieck, λοιπόν, δημιουργήθηκε στα μέσα τη δεκαετία ’80 για να διεκδικήσει τη διατήρηση τη έκταση ω ελεύθερο πάρκο για όλη την πόλη. Το ζήτημα οξύνθηκε στι αρχέ του ’90 με την πτώση του Τείχου, λόγω τη γιγαντούμενη αξία τη έκταση στην κτηματαγορά και των πιέσεων που ασκούνταν στο γερμανικό κράτο για την ‘αξιοποίησή’ του. Μέσα στη δεκαετία η A.G., τότε αποτελούμενη κυρίω από αρχιτέκτονε τοπίου, είχε κατακτήσει το δικαίωμα να δημιουργήσει πάρκο ω οικολογική αποζημίωση για την έντονη οικοδόμηση του κέντρου τη πόλη.

Στο σημερινό πυρήνα δέκα ατόμων τη κίνηση δραστηριοποιούνται τέσσερι αρχιτέκτονε κάτοικοι τη περιοχή. [Μεταξύ του ένα ‘βετεράνο’ του κινήματο Westtangente των μέσων τη δεκαετία ’70 που τότε είχε καταφέρει τη ματαίωση του ομώνυμου αυτοκινητόδρομου, ο οποίο θα είχε πολύ επιβαρυντικό ρόλο για την πόλη, καθώ θα διέσχιζε το Βερολίνο παράλληλα με το Τείχο.] Στο σταθερό πυρήνα τη A.G.Gleisdreieck συμμετέχουν επίση περίοικοι του πάρκου, ενδιαφερόμενοι βερολινέζοι και πάνω από 20 περιστασιακά μέλη.

Σήμερα το πάρκο είναι υπό κατασκευή και η ομάδα διερευνά με τα περιορισμένα μέσα τη ποιό θα είναι ο χαρακτήρα του. Η πρωτοβουλία έχει στόχο να μη γίνει μια αδρανή ζώνη, αλλά ένα ζωντανό αστικό πάρκο, βλέποντα την ανάγκη για “αυτοοργανωμένε δραστηριότητε

στη μεταβιομηχανική πόλη”.

54


56 57


Έχει αναπτύξει, λοιπόν, μια σειρά προτάσεων για το μελλοντικό πάρκο, ασκεί πιέσει από τα μέσα ενημέρωση για να πληροφορήσει του βερολινέζου, οργανώνει δημόσιε παρουσιάσει, εκθέσει και πολιτικέ δράσει. Σαν αποτέλεσμα αυτή τη αρχική έντονη δραστηριότητα, οι αρχέ άνοιξαν την πρόσβαση στην έκταση πρίν ακόμα δημιουργηθεί το πάρκο. Οι αρχιτέκτονε τη ομάδα οργανώνουν επι τόπου ‘εργαστήρια’ ανοιχτά στο κοινό και πειραματίζονται με τι προτάσει πολιτών που προκύπτουν από αυτά. Η συμμετοχή, λοιπόν, στην κίνηση αυτή έχει πρώτο στόχο τη διατήρηση του χώρου πρασίνου απέναντι στην απειλή ιδιωτικοποίησή του. Το ερώτημα “σε ποιόν ανήκει η πόλη” επιχειρείται να απαντηθεί μέσα από συγκεκριμένε δράσει με πολιτικό περιεχόμενο : βασική αρχή είναι η συμμετοχή των κατοίκων του Βερολίνου στη διαμόρφωση του πάρκου και η συλλογική διαχείριση του χώρου. Οι εμπλεκόμενοι αρχιτέκτονε στρατεύουν στα θέματα αυτά τι ειδικέ του γνώσει. Οι δράσει που αναπτύσσουν περιλαμβάνουν αστικέ καλλιέργειε, ποικίλλε κατασκευέ, ένα διαπολιτισμικό κήπο, θερινή κατασκήνωση, παιδική χαρά, μελισσοκομία και διάφορε καλλιτεχνικέ δραστηριότητε.

Μέσω αυτών των λειτουργιών πέτυχαν τη συμμετοχή τόσο του τοπικού πληθυσμού, όσο και διαφόρων οργανώσεων και φορέων, όπω μεταναστευτικών και οικολογικών οργανώσεων, τη διπλανή ενορία, του Πολυτεχνείου του Βερολίνου κα. Ακόμα, στρέφονται στη δικτύωση και τη συνεργασία των κοινοτικών κήπων τη πόλη.

Πριν από πέντε χρόνια, ο δήμο ανακοίνωσε δημόσιο διαγωνισμό για το σχεδιασμό του πάρκου, αγνοώντα τι λεπτομερεί προτάσει που αναπτύχθηκαν από την AG. Σε απάντηση, η ομάδα δημιούργησε μια ένωση [Parkgenossenschaft] που διεκδικεί τα δικαιώματα στο σχεδιασμό και την ανάπτυξη του πάρκου, και η οποία αριθμεί γύρω στα 100 μέλη από πολλέ περιοχέ του Βερολίνου. Έκτοτε, προσπαθεί με πολιτικέ δράσει και παρεμβάσει να αντιπαρατεθεί στι μεθοδεύσει των Αρχών, που πιέζουν προ την κατεύθυνση δημιουργία ενό ακόμα τεχνητού πάρκου αναψυχή.

5958 ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ & ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ

Στην επόμενη κατηγορία διακρίνουμε αρχιτεκτονικέ πρακτικέ που δρουν μεσολαβητικά ανάμεσα σε κρατικέ δομέ/φορεί άσκηση εξουσία και πληθυσμών που βρίσκονται

εγκλωβισμένοι στι πολιτικέ και οικονομικέ δομέ που του επιβάλλονται. Για τα τρία παραδείγματα που θα εξετάσουμε, θα μεταφερθούμε από τον ευρωπαϊκό χώρο στη Λατινική Αμερική, όπου οι κοινωνικοοικονομικέ αντιθέσει διαγράφονται εντονότερα. Σε αυτά τα παραδείγματα, οι αρχιτέκτονε προσφέρουν τι επαγγελματικέ του υπηρεσίε σε ομάδε ανθρώπων που κατά κανόνα τι στερούνται λόγω τη οικονομική θέση του.

Μια μορφή μεσολάβηση είχαμε και στα προηγούμενα παραδείγματα, εφόσον έπρεπε να εγγράψουν στο χώρο δομέ και χρήσει εκτοπιζόμενε από τη νεοφιλελεύθερη πόλη. Επιχειρούσαν να διαμορφώσουν σε αυτή έναν ενδιάμεσο χώρο, στον οποίο εκφράζονταν οι συγκρούσει τη, προσέχοντα ταυτόχρονα μην ξεπεράσουν τα όρια τη αστική νομιμότητα. Είδαμε συχνά το μεταπολιτικό λόγο με τη μορφή τη ‘κουλτούρα εναντίωση’ να περιορίζει το πεδίο δράση. Όταν το δόγμα είναι το νέο και το ανατρεπτικό, δύσκολα μπορεί κανεί να διακρίνει σε μια παρέμβαση το Πολιτικό, δηλαδή τη δυνατότητά τη να οικοδομήσει κάποια εναλλακτική. Στα παραδείγματα από τη Λατινική Αμερική, η μεσολάβηση των αρχιτεκτόνων καλείται να δώσει έκτακτε λύσει σε πιεστικά προβλήματα. Επιλέγοντα να δράσουν προ το συμφέρον των ‘από κάτω’, η πολιτική του εμπλοκή είναι επιδραστικότερη και μα φανερώνεται πιο ανάγλυφα.


60

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ | ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ

61

Elemental, Χιλή

Το χιλιανό γραφείο Elemental συμμετέχει από το 2001 σε προγράμματα στέγαση για χαμηλά εισοδηματικά στρώματα. Σε συνεργασία με κρατικέ υπηρεσίε αναλαμβάνει το

σχεδιασμό και την οικονομική διαχείριση τη κατασκευή νέων οικιστικών συνόλων ή την ανακατασκευή αυθαίρετων οικισμών. Ενδεικτικό παράδειγμα τέτοιου σχεδιασμού είναι η επέμβαση στον οικισμό Quinta Monroy το 2004.

Ο συνοικισμό αυτό βρίσκεται στο κέντρο τη Iquique, μια πόλη στη Χιλιανή έρημο. Οι περίπου 100 οικογένειέ του, ζουν σε ένα κομμάτι γη το οποίο είχαν καταλάβει πριν 30 χρόνια. Η κυβέρνηση τη Χιλή ανέθεσε το 2004 στου Elemental να βρούν μία λύση για τη βελτίωση των βιοτικών συνθηκών των κατοίκων του. Η περιοχή παρουσίαζε προβλήματα υπερβολική πυκνότητα και έλλειψη υποδομών, έχοντα αναπτυχθεί αυτοσχέδια στα 5000τμ. Το γραφείο έπρεπε να λειτουργήσει στα πλαίσια τη Στεγαστική Πολιτική τη χώρα, χρησιμοποιώντα ω πηγή χρηματοδότηση μία πενιχρή κρατική επιχορήγηση που δικαιούνταν όλοι οι κάτοικοι. Τα 7.500$ ανά άτομο έπρεπε να πληρώσουν τη γη, την κατασκευή και τι βασικέ υποδομέ [ηλεκτροδότηση, ύδρευση, αποχέτευση]. Με βάση τι τρέχουσε τιμέ στην κατασκευαστική αγορά τη Χιλή, τα χρήματα αυτά αρκούσαν για μόλι 30τμ. κτισμένου χώρου, καθώ η γη ήταν ακριβή, δεδομένου ότι βρισκόταν στο κέντρο τη Iquique. Κατά κανόνα, στη χωροθέτηση κοινωνικών κατοικιών αναζητείται φτηνή γη εκτό πόλη, όμω το να παραμείνουν στην περιοχή του ήταν πολύ σημαντικό για τι οικογένειε και την οικονομική του κατάσταση, καθώ έτσι θα διατηρούσαν το δίκτυο κοινωνικών επαφών με την πόλη.

Η βασική ιδέα τη λύση των Elemental, λοιπόν, ήταν αντί να σχεδιάσουν ένα μικρό σπίτι των 30 τμ, να παρέχουν το μισό ενό μεσαίου εισοδήματο σπίτι. Χρησιμοποιώντα εύκολα προσβάσιμα και οικονομικά δομικά υλικά [σκυρόδεμα και τσιμεντόλιθου], κατασκεύασαν μονάδε των 36τμ. καλύπτοντα σε πρώτη φάση τι βασικέ ανάγκε σε στέγαση.1 Στη συνέχεια, η οικογένεια θα μπορούσε να συμπληρώσει σταδιακά την κατασκευή με δικά τη μέσα και όποτε μπορούσε. Το ενδιαφέρον στο σχεδιασμό των αρχικών 36 τμ συνοψίζεται στο ερώτημά του “αν πρέπει να χτίσει μισό σπίτι, ποιό μισό κάνει;”2.

[1] “...έτσι αναμένουμε να συνεισφέρουμε χρησιμοποιώντα αρχιτεκτονικά εργαλεία, σε μη-αρχιτεκτονικά ζητήματα -σε αυτή την περίπτωση στο ξεπέρασμα τη φτώχεια.”

[2] ∆ιάλεξη Prof. Alejandro Aravena στο London School of Economics (27 Απριλίου 2009) , http://www2.lse.ac.uk/news-AndMedia/videoAndAudio/publicEventsVideos/publicEventsVideosPrevious.aspx


63


Σε γενικέ γραμμέ, είναι το πιο κατασκευαστικά απαιτητικό μισό, που μια οικογένεια δε θα μπορούσε να χτίσει μόνη τη και το οποίο εξασφαλίζει μία ικανοποιητική για τα δεδομένα αρχική ποιότητα κατοίκιση. Οι κουζίνε, τα μπάνια, τα κλιμακοστάσια, τα χωρίσματα και οι εγκαταστάσει τη κατοικία έπρεπε να είναι σχεδιασμένα για το τελικό σενάριο των 72 τμ. Για να διευκολυνθεί η διαδικασία επέκταση, το κτίριο παρείχε ένα υποστηρικτικό -και όχι περιοριστικό- πλαίσιο, στα όρια του οποίου μπορούσε κάθε μονάδα να επεκταθεί. Η αποπεράτωση μια μονάδα από την οικογένεια και με τη βοήθεια των γειτόνων, γίνεται αρκετά εύκολα και οικονομικά, δίνοντά του τη δυνατότητα να προσαρμόσουν την κατοικία του στι ιδιαίτερέ του ανάγκε -σε χώρου, αλλά και σε ύφο. Τέλο, ανάμεσα στον ιδιωτικό και το δημόσιο, εισήγαγαν έναν ανοιχτό συλλογικό χώρο ανά 20 οικογένειε. Αποτελεί κοινή περιουσία αλλά με περιορισμένη πρόσβαση και φιλοξενεί ένα διάμεσο επίπεδο σχέσεων που επιτρέπει την επιβίωση στενότερων κοινωνικών δεσμών.

Το σημαντικό χαρακτηριστικό των έργων των Elemental είναι ότι ο επανασχεδιασμό δεν παίρνει το χαρακτήρα εξευγενισμού των περιοχών [όπω είδαμε στο παράδειγμα του Nieuw Crooswijk], εφ’όσον η επέμβαση γίνεται για του ίδιου του υπάρχοντε κατοίκου, χωρί αυτοί να αναγκάζονται να εκτοπιστούν λόγω υψηλών τιμών. Τα έργα του δεν είναι κοινωνικέ κατοικίε, αλλά οικιστικά σύνολα πολύ οικονομικών ιδιωτικών κατοικιών. Η μέριμνά του για την οικονομική βιωσιμότητα των έργων είναι ζωτική σημασία, μια και σε κάθε περίπτωση οι οικονομικέ πηγέ που έχουν στη διάθεσή του οι κάτοικοι είναι πολύ περιορισμένε.

Πολύ ενδιαφέρουσα πτυχή τη δουλειά του είναι τα σχεδιαστικά αυτά εργαλεία που έχουν αναπτύξει, ώστε τα κτίριά του να υποδέχονται τι μεταβολέ και επεκτάσει των ενοίκων. Έχοντα ενσωματώσει στο σχεδιασμό την πρόβλεψη χώρου και υποδομών για τι αυτοσχέδιε επεκτάσει -που είναι αναπόφευκτε αλλά απαραίτητε για τι διευρυμένε οικογένειε των φτωχών περιοχών στι οποίε επεμβαίνουν- αποφεύγονται τα αρνητικά αποτελέσματα τη ιδιοκατασκευή με την πάροδο του χρόνου στο αστικό περιβάλλον και το δημόσιο χώρο του.

62


64


65

ΦΑΒΕΛΕΣΚατά τι τελευταίε δεκαετίε, οι πόλει τη Βραζιλία παρουσίαζουν εκρηκτικά ποσοστά αύξηση

του πληθυσμού του, που συνοδεύονται και από αυξανόμενα επίπεδα φτώχεια και ανεργία. Η χαοτική ανάπτυξη επιδεινώνεται από την έλλειψη σε αστική γη, με ποσοστό έω 15% του πληθυσμού τη πόλη να ζει σε περιφερειακέ παραγκουπόλει -φαβέλε. Ο τόπο τη φαβέλα συχνά ρομαντικοποιείται από φωτογράφου, εικαστικού, αρχιτέκτονε που χαρτογραφούν το φαινόμενο ω οπτικό φετίχ -χώρο μια περίεργη ελευθερία, άγρια ομορφιά κλπ-, παραβλέποντα το γεγονό ότι είναι προϊόν καταπίεση και ανάγκη και όχι αποτέλεσμα επιλογή. Σε αυτού του χώρου η διαλεκτική είναι απτή: δε θα ήταν ‘εξωτικοί’ ή ‘παράνομοι’ δίχω να υπάρχει μια κυρίαρχη τάξη που να προσδιορίζει άλλου ω ‘κανονικού’.1 Ταυτόχρονα, αυτή ακριβώ η κυρίαρχη οικονομική τάξη είναι που παράγει τέτοιου χώρου και βασιζόταν πάντα στην άφθονη φτηνή εργατική δύναμη που τη παρέχουν. Όταν τέτοιοι οικισμοί αποκτήσουν μία σχετική οικονομική ή πολιτική δύναμη, αυτή εξουδετερώνεται με μια σειρά σχεδιασμών. Είτε με άμεσε φυσικέ επεμβάσει για την αστικοποίηση του οικισμού, είτε με αφηρημένα μέτρα όπω την ανακύρηξη τη περιοχή μνημείο πολιτιστική κληρονομιά ή με επιβολή πολεοδομικών ρυθμίσεων. Έρχονται σα μία απόπειρα βελτίωση των συνθηκών ή τη πρόσβαση στα αγαθά τη πόλη, ταυτόχρονα όμω επιβάλλουν σε αυτού του χώρου την κυρίαρχη τάξη. Αυτή η επιβολή σημαίνει κατ’αρχά ετερονομία, δηλαδή τα άτομα και οι ευρύτερε ομάδε δε μπορούν πλέον να διαπραγματεύονται και να αποφασίζουν για τον εαυτό του. Ακόμα και όταν η συμμετοχή του είναι μέρο τη κρατική πολιτική, η όλη διαδικασία παραγωγή του χώρου καταλήγει γραφειοκρατική: μακριά από την κατανόηση των περισσότερων και κυριαρχούμενη από ‘τεχνικέ’ αποφάσει -με ελάχιστε εξαιρέσει, όπω θα δούμε και σε επόμενο παράδειγμα. Τα μεγάλη κλίμακα δημόσια έργα στέγαση εκτελούνται από εργολάβου, οι οποίοι επιδιώκουν να πετύχουν το μέγιστο δυνατό κέρδο, ει βάρο τη ποιότητα των κτιρίων και των υποδομών και σε μεγάλο βαθμό αγνοώντα τι ανάγκε και ιδιαιτερότητε του χαμηλού εισοδήματο πληθυσμού. βλ. εικόνα

Στι παραγκουπόλει αυτέ συμβαίνει μία καθημερινή παραγωγή χώρου, η οποία σε αρκετέ περιπτώσει πλησιάζει την ιδέα τη χειραφέτηση των ‘από κάτω’. Η σχετική αυτονομία των κατοίκων μία φαβέλα στη διαμόρφωση του ζωτικού του χώρου, είναι άμεση συνέπεια αυτή τη περιθωριακή θέση του στο οικονομικό και πολιτικό σύστημα. Η θέση του αυτή τού αποκλείει από την κατανάλωση τη αρχιτεκτονική σαν εμπόρευμα. Βασίζονται, λοιπόν, σε κοινωνικέ δομέ αλληλοβοήθεια, που ονομάζονται mutiroes2, πολύ έντονε γενικότερα στου φτωχού πληθυσμού τη Βραζιλία. Στι φαβέλε των μεγαλουπόλεων χτίζονται με τέτοια αλληλέγγυα ιδιοκατασκευή μέχρι και τετραόροφε οικοδομέ, συχνά σε περιοχέ υψηλού κινδύνου και χωρί οποιαδήποτε μορφή τεχνική βοήθεια.

Στα δύο παραδείγματα που ακολουθούν, θα δούμε διαφορετικέ προσεγγίσει -τόσο σε κλίμακα αλλά και σε στρατηγική παρέμβαση- στο θέμα τη αυτοδιάθεση των περιθωριοποιημένων αυτών πληθυσμών τη Βραζιλία. Επιχειρούν να δώσουν διαφορετική εμβέλεια λύσει στην προσπάθειά του να καλυτερεύσουν την ποιότητα ζωή του και να ενδυναμώσουν την πολιτική του θέση.

[1] Ένα στου έξι ανθρώπου παγκοσμίω ζει σε ‘παράνομου’ οικισμού ω καταληψία στοιχεία στο www.peopleandplanet.net/doc.php?id=203

[2] εν. mutirão = ‘ομάδα εργασία’ -Αναφέρεται σε οποιαδήποτε συλλογική κινητοποίηση για την επίτευξη ενό σκοπού με βάση την αλληλοβοήθεια, όπου όλοι ωφελούνται ταυτόχρονα παρέχοντα βοήθεια εκ περιτροπή. Στο βάψιμο ενό σχολείου, τον καθαρισμό ενό πάρκου, σε αγροτικέ εργασίε, την κατασκευή κατοικιών κλπ.

ΜΟΜ,Βραζιλία

“Ο τρόπο που βλέπουμε την αρχιτεκτονική ω διαδικασία, σημαίνει ότι χρειάζεται

αναθεώρηση όλη η διαδικασία παραγωγή χώρου- από το σχεδιασμό στην κατασκευή

και τη χρήση... το ζητούμενο για μα είναι να παρέχουμε εργαλεία ή πλαίσια [interfaces]

που επιτρέπουν στου ανθρώπου να επικοινωνήσουν τι επιθυμίε του: ταυτόχρονα να

σχεδιάζουν, να χτίζουν και να χρησιμοποιούν του χώρου του.” Οι ΜΟΜ [Morar de Outras Maneiras – Ζώντα με Άλλου Τρόπου] είναι μια πενταμελή

ερευνητική ομάδα αρχιτεκτόνων, που συγκροτήθηκε το 2004 με βάση την Αρχιτεκτονική Σχολή Universidade Federal de Minas Gerais τη Βραζιλία. Πεδίο δράση του είναι κυρίω οι φαβέλε που περιβάλλουν τι μεγάλε πόλει τη Βραζιλία. Κεντρικό ζήτημα τη δουλειά του είναι, όπω εξηγούν “...να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε πιθανέ διαδικασίε παραγωγή

χώρου, οι οποίε δεν αναπαράγουν τι κοινωνικέ σχέσει παραγωγή του καπιταλισμού,

και να πειραματιστούμε με αυτέ.”

66


67

Στόχο των ΜΟΜ ω αρχιτέκτονε και ερευνητέ είναι να προσφέρουν την εμπειρία και τα τεχνικά μέσα που διαθέτουν, στην υπηρεσία τη αυτονομία των κατοίκων τη φαβέλα. Ορίζουν την αυτονομία του πληθυσμού -που επηρεάζεται από τι αρχιτεκτονικέ πρακτικέ και επεμβάσει- αντιθετικά προ την αυτονομία των αρχιτεκτόνων ή τη αρχιτεκτονική. “...μόνο οι άνθρωποι μπορούν να είναι αυτόνομοι. Η έκφραση ‘αυτονομία τη αρχιτεκτονική’ σημαίνει μόνο ότι αρχιτέκτονε, συγγραφεί, κριτικοί και άλλοι παράγοντε του πολιτισμικού αυτού πεδίου-το οποίο καλύπτει μόνο ένα μικρό τμήμα του δομημένου περιβάλλοντο- ακολουθούν

έναν αριθμό κανόνων [norms] ιστορικά καθορισμένων με κλειστό τρόπο από του ίδιου.”1 Σε αυτή λοιπόν την περίπτωση, η μόνη νόρμα που μπορεί να υπάρξει ορίζει αρνητικά το πεδίο του αρχιτέκτονα: όσο περισσότερο ένα αντικείμενο ή διαδικασία περιορίζει την αυτοδιάθεση ατόμων και ομάδων, ή επιβάλλει εξαρτήσει από θεσμού, παρεμβάσει και μεγάλα συστήματα συμφερόντων, τόσο το χειρότερο. Οι ΜΟΜ έχουν μελετήσει από κοντά την οικιστική ανάπτυξη παραγκουπόλεων σε σχέση με τι πόλει με τι οποίε γειτνιάζουν, και την επίδραση που είχαν προηγούμενε επεμβάσει σε αυτέ. Στόχο τη κριτική του είναι να δείξουν πώ η αφηρημένη λογική τη ετερό-νομη παραγωγή του χώρου από τι αρχέ ή τι ‘δυνάμει τη αγορά’, καθορίζει τη ζωή των ανθρώπων και του ωθεί σε ένα παθητικό και αποξενωμένο ρόλο.2 Σαν ερευνητική ομάδα καταγράφουν και βοηθούν στην κατασκευή -κυρίω αυτοσχέδιων- κατοικιών από την κοινότητα, όπω στο παράδειγμα τη Aglomerado da Serra. βλ.εικόνε

Η Aglomerado da Serra είναι η μεγαλύτερη παραγκούπολη στο Belo Horizonte, την τρίτη μεγαλύτερη πόλη τη Βραζιλία. Οι κάτοικοί τη αποφασίζουν οι ίδιοι πώ, πότε και τι θα χτίσουν με τα υλικά μέσα που διαθέτουν και τη βοήθεια γειτόνων, μη διαχωρίζοντα τη σύλληψη, την κατασκευή και τη χρήση. ∆ε διστάζουν να πειραματιστούν, παρόλο που το χτίσιμο σε μία φαβέλα σημαίνει σκληρή δουλειά, και παρότι δε διαθέτουν τα μέσα ή τι γνώσει για να χειριστούν τεχνικέ και υλικά που δεν ευνοούν μια αυτόνομη διαδικασία ιδιοκατασκευή, την επανάχρηση δομικών υλικών ή τον ανοιχτό πειραματισμό. Υπάρχει, λοιπόν, μεταξύ τη διαδικασία κατασκευή του οικισμού [ημιαυτόνομη] και των καθιερωμένων δομικών μέσων [ετερόνομα] ένα κενό, το οποίο οι ΜΟΜ επιχειρούν να το γεφυρώσουν με τη μεσολάβησή του. Εξηγώντα τη διαφορά μεταξύ μεσολάβηση και διαμεσολάβηση, διευκρινίζουν ότι σε μια διαμεσολαβητική διαδικασία ο αρχιτέκτονα βρίσκεται στο κέντρο προσπαθώντα να συμβιβάσει δύο ξένου [χρήστη και μισθωτή / κάτοικο και ένα προσδιορισμένο πρόβλημα κλπ].

[1] Architecture as Critical Exercise, Field Journal vol.2(1) Alternate Currents,2008, σ.17

[2] Σε κείμενό του αναλύουν την ετερόνομη/καπιταλιστική σχέση παραγωγή χώρου και την αποξένωση που αυτή επιβάλλει μεταξύ κατοίκου-χρήστη και δομημένου περιβάλλοντο. Ana Paula Baltazar και Silke Kapp, Learning from ‘Fave-las’: The Poetics of Users’ Autonomous Production of Space and the Non-ethics of Architectural Interventions, πρακτικά του διεθνού συνεδρίου Reconciling Poetics and Ethics in Architecture, McGill University,Canada, Σεπτ.2007διαθέσιμο: www.arch.mcgill.ca/theory/conference/papers/htm

Οι ΜΟΜ σε άρθρο του (βλ.σημείωση3) μεταφέρουν ένα πολύ ενδιαφέρον παράδειγμα απο τη συμβολή αρχιτεκτόνων στη συμμετοχική διαδικασία οικιστική ανάπτυξη τη φαβέλα Brás de Pina: “Η ‘αστικοποίηση’ τη φαβέλα Brás de Pina στο Rio de Janeiro, προσφέρει μια άποψη του είδου τη μεσολάβηση που εννοούμε. Η επιχείρηση ήταν πολύ ασυνήθιστη καθώ πραγματοποιήθηκε ενάντια στι πολιτικέ του στρατού, που κυριάρχησαν στη δεκαετία του ’60. Εκείνη την περίοδο, το Rio de Janeiro είχε δύο σχεδόν αντίθετε οργανώσει που θα αντιμετώπιζαν το ‘πρόβλημα’ τη φαβέλα. Ο στρατό είχε δημιουργήσει μια ομάδα ονομαζόμενη Chisam με σκοπό να την απομακρύνει, και ο δημοσιογράφο Silvio Ferraz κατάφερε να δημιουργήσει μια άλλη με το όνομα Codesco, η οποία θα προσπαθούσε για την αστικοποίηση τη Brás de Pina. Αυτό έγινε δυνατό χάρη στον εκλεγμένο δήμαρχο Negrão de Lima, που δέχτηκε την Codesco με την προϋπόθεση να δουλεύει σιωπηλά, να μην προσβάλλει την Chisam και να μην προβάλλεται. Έτσι, η αστικοποίηση τη Brás de Pina δε διαταράχθηκε απο τη συνήθη γραφειοκρατία και η ομάδα κατάφερε να δράσει μεσολαβητικά, αντί να επιβάλλει ένα σχέδιο. Ο Ferraz προσέλαβε αρχιτέκτονε που επέλεξε η τοπική κοινότητα και στη Brás de Pina εξελίχθηκε μια διαδικασία που περιλάμβανε 998 οικογένειε, περίπου πέντε χιλιάδε ανθρώπου. ‘Το πλάνο ήταν απλό: οι κάτοικοι τη φαβέλα σχεδίασαν τα σπίτια του (όπω τα επιθυμούν), φοιτητέ αρχιτεκτονική διόρθωσαν λάθη στο σχεδιασμό και υπολόγισαν το κόστο | σπουδαστέ οικονομικών επιβεβαίωσαν την ικανότητα των κατοίκων να καλύψουν το χρέο του βάσει του εισοδήματό του. Μετά απο αυτό, μπορούσαν να πάρουν την επιταγή για να αγοράσουν δομικά υλικά απο καταστήματα συμβεβλημένα με την Codesco. Η σύμβαση αυτή ήταν απαραίτητη για να εξασφαλιστεί το οτι τα καταστήματα δε θα υπερτιμολογούσαν τα υλικά. Τελικά, κλήθηκαν ακόμη περισσότεροι φοιτητέ αρχιτεκτονική και οικονομικών, για να επιβλέπουν την παραλαβή των υλικών και το χτίσιμο. Τα σπίτια δε χτίζονταν αποκλειστικά απο τούβλα και κονίαμα. [...] ∆εν υπήρχε αισθητική προκατάληψη. Η μόνη επιταγή ήταν κάθε μονάδα να συνδέεται με τα δίκτυα ύδρευση και αποχέτευση.[...] Όλοι είχαν λόγο σε κάθε βήμα των αποφάσεων σχετικά με τι συλλογικέ υποδομέ, είτε με άμεσε αποφάσει ή ψηφίζοντα. Σαν αποτέλεσμα, τα κτίρια που χτίστηκαν απο του ενοίκου ήταν σχεδόν 20 τ.μ. μεγαλύτερα απο αυτά που συνήθω χτίζονται μέσω θεσμική παρέμβαση.’ Ο Negrão de Lima δεν εγκαινίασε σε κάποια τελετή την αστικοποίηση τη Brás de Pina, καθώ ήταν ξεκάθαρα επίτευγμα των κατοίκων και όχι τη κυβέρνηση. Σύμφωνα με τον Silvio Ferraz ήταν επίση πολύ οικονομικότερη και πιό αποτελεσματική σε ένα φάσμα κοινωνικών πτυχών, απο τι άλλε θεσμικέ παρεμβάσει τη εποχή.”

Το σπίτι του Francisco στη φαβέλα Aglomerado da Serra. Χρησιμοποίησε με εντελώ προσωπικό τρόπο συμβατικά υλικά όπω τσιμεντόλιθου, τούβλα, χάλυβα, πέτρε και πολλά στοιχεία σε επανάχρηση.



68


69

Η μεσολάβηση έχει την έννοια τη αφαίρεση [ή παράκαμψη] των κοινωνικών εμποδίων που εγείρονται από τι ετρόνομε σχέσει παραγωγή, απελευθερώνοντα την ανταλλαγή ιδεών και τεχνικών πληροφοριών -την οικοδόμηση γνώση και ανάληψη δράση στο ζωτικό του χώρο. Έχει πρόθεση να ενδυναμώσει την εμπειρία, τι γνώσει και την κρίση των ανθρώπων. Η μεσολάβηση του, λοιπόν, συνίσταται στην παροχή τεχνικών γνώσεων και συμβουλών προ του κατοίκου, για το πώ θα χειριστούν τα υλικά που διαθέτουν, πώ θα πετύχουν έναν επιθυμητό στόχο, ή πώ θα βελτιώσουν τι -συνήθω παραμελημένε- δημόσιε υποδομέ και εγκαταστάσει του συνοικισμού. Για του ΜΟΜ, η αρχιτεκτονική έχει να κάνει με το “μετασχηματισμό του χώρου από την ανθρώπινη εργασία” και όχι με εξαιρετικά κτίρια από ιδιαίτερου επαγγελματίε, ή συνήθη κτίρια υπογεγραμμένα από συνήθει αρχιτέκτονε και δεν ασχολείται με το μέγεθο, την κλίμακα ή τη λειτουργία, αλλά με καθημερινού χώρου όπω “κατοικίε και απλέ δημόσιε εγκαταστάσει”.

Από αυτή την άποψη, είναι ενδεικτική τη προσέγγισή του η βοήθειά του σε ένα τοπικό ίδρυμα τη Aglomerado da Serra, για το χτίσιμο μια μικρή προσθήκη αίθουσα διδασκαλία. Το θέμα αφορούσε στο Centro de Integracao Martinho, το οποίο προσφέρει συμπληρωματική εκπαίδευση για παιδιά και έφηβου σε μουσική, χορό, βίντεο κλπ. Καθώ χρειάζονταν περισσότερο χώρο διδασκαλία χορού, απευθύνθηκαν σε εργολάβο τη περιοχή, ο οποίο του πρότεινε ένα κτίσμα από οπλισμένο σκυρόδεμα και τούβλα, τα πιό κοινά υλικά κατασκευή. Το ίδρυμα, μην έχοντα αρκετά χρήματα για την κατασκευή, στράφηκε στην ομάδα για βοήθεια. Οι ΜΟΜ διαπίστωσαν ότι το ίδρυμα είχε στη διάθεσή του μεγάλου χαλύβδινου σωλήνε και ότι μπορούσε να αποκτήσει δωρεάν κάποιε δοκού από χάλυβα. Τέτοια υλικά δε χρησιμοποιούνται συχνά στι φαβέλε και παρόλο που ήταν διαθέσιμα, δεν υπήρχε η πρόθεση να χρησιμοποιηθούν. Έτσι, του βοήθησαν να σχεδιάσουν και να υπολογίσουν μία ημιυπαίθρια ελαφρά κατασκευή χρησιμοποιώντα τα μεταλλικά αυτά στοιχεία. Η όλη κατασκευή κόστισε έξι φορέ λιγότερο από τη συμβατική δόμηση που είχε προταθεί, ενώ η ασυνήθιστα ανοιχτή κατασκευή είναι συνεπέστερη με το κλίμα. Όπω και με τι αυτοσχέδιε κατοικίε τη περιοχή, η μεσολάβηση τη ομάδα κινητοποίησε τι κοινωνικέ δομέ των mutiroes και έδωσε μία λύση που δεν περιόρισε την αυτονομία του, επιβαρύνοντα ή δεσμεύοντά του οικονομικά. Αντίθετα, μοιράστηκαν αυτή την απλή τεχνογνωσία, πολύ σημαντική όμω για του κατοίκου και το ίδρυμα, μιά και του δίνει ένα ακόμα εργαλείο προ την ενδυνάμωση τη θέση του.

Οι ΜΟΜ έχουν επικεντρώσει τη μεσολαβητική έρευνα και του πειραματισμού του σε ελαφρέ μεταβαλλόμενε κατασκευέ στι φαβέλε του Belo Horizonte.

“Η αρχιτεκτονική τη διαδικασία είναι ένα ρόλο ενεργή εμπλοκή και διεύθυνση - ηγείσαι, αλλά ταυτόχρονα παραχωρεί τον έλεγχο. Πρέπει να έχει ένα όραμα, αλλά να το εκτελεί εξ ονόματο άλλων.”


70


71

USINA,Βραζιλία

Οι βραζιλιάνοι USINA είναι ένα μη κερδοσκοπικό οργανισμό αποτελούμενο από αρχιτέκτονε, πολεοδόμου, μηχανικού και κοινωνιολόγου. Παρέχουν τεχνική

υποστήριξη στα αστικά και αγροτικά κοινωνικά κινήματα τη ευρύτερη περιοχή του São Paulo, του Belo Horizonte και άλλων περιοχών τη χώρα, σε θέματα σχεδιασμού και τεχνολογία. Ενθαρρύνοντα την πολιτική και κοινωνική του εμπλοκή στη διαδικασία σχεδιασμού και οικοδόμηση των οικισμών του, στηρίζουν τον πολιτικό του αγώνα για κοινωνική δικαιοσύνη και την αναγνώριση των δικαιωμάτων του στη γη, τη στέγαση και την πόλη. Αναπτύσσουν τα προγράμματά του με την ευρεία συμμετοχή τη κοινότητα και διεπιστημονικών τεχνικών ομάδων και στοχεύουν σε συλλογικέ χειραφετητικέ διαδικασίε παραγωγή. Οι USINA έχουν αναπτύξει τι κατάλληλε τεχνολογίε για να καταστήσουν δυνατή την κατασκευή, μεταξύ άλλων και πολύπλοκων πολυώροφων συγκροτημάτων κατοικιών από του ίδιου του κατοίκου του. Εξασφαλίζουν με το σχεδιασμό τον επαρκή φωτισμό και αερισμό των κτιρίων και την πρόσβαση των ενοίκων του σε πόσιμο νερό και εγκαταστάσει υγειινή.

Τα δύο έργα που θα δούμε είναι συγκροτήματα κοινωνική στέγαση για κοινότητε του κινήματο ακτημόνων [Movimento Sem Terra Leste 1] στην περιοχή La Hacienda. Το κίνημα αυτό αποτελείται από οργανωμένε άστεγε οικογένειε στα ανατολικά περίχωρα του São Paulo. Τα δύο συγκροτήματα είναι για το Σύνδεσμο Paulo Freire (2003-2005) και την Unión de La Juta (2006), για 100 και 160 οικογένειε αντίστοιχα.

Η περιοχή La Hacienda ήταν μία μεγάλη ελεύθερη περιοχή στα ανατολικά του São Paulo, και οι γαιοκτήμονε που την κατείχαν περίμεναν να αυξηθεί η αξία τη στην Αγορά. ∆ιαδοχικέ καταλήψει οδήγησαν στην απαλλοτρίωσή τη τη δεκαετία ’90 για κοινωνική χρήση. Η ένωση La Juta ήταν η πρώτη που αποφάσισε να ξεκινήσει μόνη τη να χτίζει εκεί, με την οργάνωσή τη να παρέχει μια εναλλακτική στα αστικά προβλήματα και την κοινωνική αποσάθρωση που επιδεινώθηκε μετά από χρόνια νεοφιλελεύθερη αντιλαϊκή διακυβέρνηση τη Βραζιλία.

ακτήμονε καταληψίε στο κατάλυμά του, Sao Paulo

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ | ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ

73

έχει βιοκλιματική διάταξη που βοηθά τον αερισμό, με εσωτερικέ πλατείε και

Όπω είδαμε και πριν, η κοινωνική δομή των mutiroes είναι αυτή που συνενώνει του ακτήμονε σε ένα κοινό σκοπό και μέσω αυτή η μεσολάβηση των USINA κατάφερε να υλοποιήσει τα συγκροτήματα κατοικιών. Η ομάδα τεχνικών συμβουλών των USINA συγκέντρωσε σε συμμετοχικέ συναντήσει τι προτάσει των οικογενειών, βάσει των οποίων εκπόνησε τα αρχικά και κατασκευαστικά σχέδια. Η όλη διαδικασία του σχεδιασμού, τη εκτέλεση και διαχείριση του έργου ήταν υπό την ηγεσία των οργανωμένων ομάδων κοινότητα. Αυτέ ήταν υπεύθυνε για την κατανομή των κονδυλίων, την προμήθεια και αγορά των δομικών υλικών και των εγκαταστάσεων. Οι USINA συνόδευαν επίση κάθε στάδιο τη κατασκευή, βοηθώντα και προσανατολίζοντα τι ομάδε εργασία και τι γενικέ συνελεύσει.

Η επιλογή τη κοινότητα και των USINA ήταν να εκτελούνται όλε οι δραστηριότητε με δημόσια χρηματοδότηση [από τοπικού, πολιτειακού και/ή εθνικού κυβερνητικού φορεί] και δημόσιε επιχειρήσει εργατικών κατοικιών και όχι από ιδιωτικού φορεί. Παρόλο που σε ορισμένε περιπτώσει αυτό οδήγησε σε καθυστερήσει και μακρέ διαδικασίε διαπραγματεύσεων, οι κοινότητε συνεργάστηκαν και μπόρεσαν να ξεπεράσουν αυτέ τι δυσκολίε διατηρώντα την οικονομική αυτονομία του.1

Χρησιμοποιήθηκαν συμβατικά, τοπικά διαθέσιμα υλικά, όπω κεραμικά μπλοκ, πλάκε από οπλισμένο σκυρόδεμα, κεραμίδια, χάλυβα και ξύλο. Τα υλικά επιλέγονται λαμβάνοντα υπόψην μια σειρά από οικονομικού, κοινωνικού και περιβαλλοντικού παράγοντε.2 Τα έργα αξιοποιούν σημαντικέ τεχνικέ καινοτομίε, αποτέλεσμα των πειραματισμών των USINA από το 1990 στην κατακόρυφη δόμηση από κοινότητε. Παλαιότερα θεωρούνταν ότι οι ιδιοκατασκευέ θα ήταν αναποτελεσματικέ στο να παράγουν λύσει στέγαση για το São Paulo, καθώ οι υψηλέ αξίε γη επιβάλλουν πολυώροφα κτίρια. Οι USINA το 1997 στο συγκρότημα Copromo εφάρμοσαν ένα κατασκευαστικό πρότυπο για κατακόρυφη δόμηση, η τεχνολογία του οποίου διαδόθηκε γρήγορα.3 Αυτό χρησιμοποιήθηκε και στο συγκρότημα Juta, ενώ στο συγκρότημα του Συνδέσμου Paulo Freire η μεταλλική κατασκεύη χτίστηκε σχεδόν αποκλειστικά από του ενοίκου, οι οποίοι μετά συμπλήρωσαν τι 100 μονάδε του των 55 τμ, βάσει πέντε τυπολογιών ελεύθερη κάτοψη.

[1] Αυτό το σύστημα χρηματοδότηση αυξάνει πολύ την οικονομική βιωσιμότητα ενό έργου, καθώ επιδοτείται σύμφωνα με το εισόδημα του κάθε νοικοκυριού, με περίοδο αποπληρωμή 20-25 χρόνων και επιτόκιο 2%. Αν μια οικογένεια αποφασίσει να πωλήσει το διαμέρισμα και να μετεγκατασταθεί, μια ένωση ενοίκων επιλέγει την οικογένεια που θα πάρει τη θέση τη, επιστρέφοντα στην πρώτη το ποσό που έχει καταβάλλει ω τότε και αναλαμβάνει την ευθύνη τη αποπληρωμή.

[2] Για παράδειγμα, η επιλογή για φέρουσα τοιχοποιία στο Unión de La Juta έχει τόσο κοινωνικά όσο και περιβαλλοντικά πλεονεκτήματα, καθώ μειώνει τη χρήση του σιδήρου και του σκυροδέματο και απαιτεί ελάχιστη τεχνική εξειδίκευση.

[3] Βασίζεται σε πλίνθινη φέρουσα τοιχοποιία και οπλισμένο σκυρόδεμα, χωρί τη χρήση ικριωμάτων, πλαισίων ή εκτεταμένων υποδομών. Μεταλλικέ σκάλε από την αρχή του χτισίματο εξασφάλιζαν ασφαλή μετακίνηση των ανθρώπων και των υλικών, έτσι κατασκευάστηκε εύκολα και με πολύ μικρή σπατάλη υλικού. [βλ.εικόνα]

“Υπάρχει μιά διάκριση ανάμεσα στην πρακτική τεχνογνωσία τη ιδιοκατασκευή και την τεχνογνωσία του αρχιτέκτονα ή μηχανικού, και αυτή η διαφορά μπορεί να γίνει είτε ανταγωνιστική είτε συμπληρωματική.” “Το μεγαλύτερο εμπόδιο που αντιμετωπίσαμε ήταν η Κυβέρνηση, η οποία επέβαλε πολλά προσκόμματα. Σε ένα σημείο προσπάθησε να μα εκβιάσει, δηλώνοντα ότι θα σταματούσε την κατασκευή αν δεν αποχωρούσε η ομάδα τεχνικών συμβουλών (USINA). Μπορούσαμε να τελειώσουμε το έργο με την υποστήριξη και του πόρου τη κυβέρνηση αν έφευγαν, ή μπορούσαμε να κρατήσουμε την ομάδα χάνοντα τη χρηματοδότηση.”

72

Συγκρότημα Copromo 1997

Συγκρότημα Union de la Juta

Συγκρότημα Paulo Freire

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ | ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ

75

Μετά την κατασκευή, αλλά και κατά τη διάρκειά τη, αναπτύσσονται διαχειριζόμενε από την κοινότητα εγκαταστάσει εν είδει κοινοτικών κέντρων. Σε αυτά φιλοξενούνται και στηρίζονται ποικίλε δραστηριότητε και υπηρεσίε που τη αποφέρουν έσοδα, όπω βιβλιοθήκε, βρεφονηπιακοί σταθμοί, ωδεία, γηροκομεία, εργαστήρια τεχνικά και επαγγελματική κατάρτιση, αρτοποιεία και παιδικέ χαρέ. Η αυξημένη πολιτιστική δραστηριότητα και οι εργασιακέ ευκαιρίε που προσφέρουν, έχουν επωφελήσει την ευρύτερη κοινότητα και παίζουν συνεκτικό ρόλο για όλη την περιοχή. [πχ, το νηπιαγωγείο τη Juta ξεκίνησε να λειτουργεί κατά τη διάρκεια τη κατασκευή και σήμερα φροντίζει πάνω από 60 παιδιά όλη τη ευρύτερη περιοχή]

Η Βραζιλία χαρακτηρίζεται από ακραίε κοινωνικέ ανισότητε, με τι κυβερνητικέ αρχέ ιστορικά να κατευθύνουν δημόσιου πόρου προ όφελο τη οικονομική ελίτ. Το έργο των USINA μπορούμε να το δούμε σα μέρο του ευρύτερου αγώνα τη οργανωμένη κοινωνία των πολιτών να ανατρέψει αυτή την πρακτική και να διασφαλίσει ότι οι δημόσιοι πόροι θα διανέμονται με δίκαιο τρόπο και το κρατο θα παρέχει γη και στέγη στι ευάλωτε ομάδε τη κοινωνία. Επίση, έχοντα δουλέψει με σχεδόν 5.000 οικογένειε [σε πάνω από 15 αστικά λαϊκά κινήματα και ομάδε σε όλο το São Paulo] το έργο του μαζί με πολλών παρόμοιων οργανισμών, έχει συμβάλλει καθοριστικά στο να ενδυναμωθούν τα κινήματα στέγαση και να αναγνωρίζεται ολοένα και περισσότερο η θέση των ακτημόνων ω πολιτικά υποκείμενα και παραγωγοί των χώρων τη πόλη.

74

“Πρέπει να τονίσουμε ότι η όλη διαδικασία προχώρησε με διαμάχε σε διάφορε λίμακε, μεταξύ ένωση, κατοίκων, μισθωμένων εργατών, ομάδα συντονισμού, σε διάφορου συνδυασμού και όλων μαζί ενάντια στο Κράτο. Η ιστορία μα χτίστηκε στο ταξίδι μα να ξεπεράσουμε, να ενσωματώσουμε ή να επιλύσουμε αυτέ τι συγκρούσει. ∆εν υπάρχει πλήρω αρμονική και χωρί τριβέ κοινωνική διαδικασία. Αλλά μέσα από αυτέ τι συγκρούσει, είναι σημαντικό να εδραιώσει ένα κοινό πεδίο πάλη, τη δύναμη αλλαγή τη κοινωνία μα. Μία τέτοια κοινή διαδικασία κατασκευή στέγαση, είναι μιά εμπειρία που δείχνει τη δύναμη των οργανωμένων ανθρώπων.”

Οι οικογένειε δούλευαν τα σαββατοκύριακα συνεισφέροντα 16 ώρε εργασία τη βδομάδα.

7776 ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Οι δράσει που είδαμε δεν είναι ίδιε μεταξύ του, ούτε θα μπορούσαν να είναι, καθώ ο χαρακτήρα τη καθεμιά διαμορφώνεται βάσει των πολύ συγκεκριμένων,

τοπικών συνθηκών που την πυροδοτούν. Για το λόγο αυτό εμφανίζεται μια πολύ μεγάλη ποικιλομορφία δράσεων που εμπίπτουν μεν στην κατηγοριοποίηση που κάναμε, βάσει του ρόλου του αρχιτέκτονα, φυσικά όμω είναι δυνατό να αναγνωριστούν ακόμα περισσότερε διαβαθμίσει. Ακριβώ λόγω τη ποικιλομορφία, επιλέξαμε να μην δούμε παραδείγματα μόνο από μία περιοχή ή χώρα, που πάνω κάτω ορίζεται από τα ίδια τοπικά πολιτικά-κοινωνικά-οικονομικά πλαίσια, αλλά ένα ευρύτερο φάσμα που να περιλαμβάνει δράσει τόσο από το ‘δυτικό’, όσο και από τον αποκαλούμενο ‘αναπτυσσόμενο’ κόσμο.

Οι δράσει διαφέρουν αρκετά, τόσο στα προβλήματα που εστιάζουν όσο και στον τρόπο προσέγγιση. Το κοινό του στοιχείο όμω είναι το ότι επαναφέρουν την έννοια του πολιτικού στην αρχιτεκτονική πρακτική, μέσα από τον επαναπροσδιορισμό του ρόλου του αρχιτέκτονα αλλά και του περιεχομένου τη αρχιτεκτονική, όπω τα είδαμε παραπάνω. Επιδιώκουν να επαναφέρουν το Πολιτικό, διότι χωρί αυτό δεν είναι δυνατό να υπάρξει ουσιαστική αλλαγή των ζητημάτων απέναντι στα οποία καλούνται να δράσουν, καθώ, όπω είδαμε στην αρχή, είναι εγγενή τη τρέχουσα πολιτική κατάσταση, που βρίσκει εφαρμογή σε παγκόσμιο επίπεδο. Έτσι, τόσο στο δυτικό όσο και στον αναπτυσσόμενο κόσμο, οι αιτίε που γεννούν αυτά τα προβλήματα είναι ίδιε, απλώ διαγράφονται πιο αχνά ή πιο έντονα τα συμπτώματά του: ανισότητε, κρίσει, ανεργία, οικολογική καταστροφή κοκ. Η κατάσταση σήμερα δείχνει την αναγκαιότητα για μια ουσιαστική αλλαγή.

Όμω “Όλοι αποδεχόμαστε σιωπηρά ότι ο παγκόσμιο καπιταλισμό ήρθε για να μείνει.

Από την άλλη, έχουμε εμμονή με μια κοσμική καταστροφή. Την εξάλειψη τη ζωή από κάποιον

ιό, από έναν αστεροειδή που συγκρούεται με τη Γη και ούτω καθεξή. Το παράδοξο είναι οτι

μα είναι πολύ ευκολότερο να φανταστούμε το οριστικό τέλο τη ζωή στη Γη, από μια

ριζική αλλαγή στον καπιταλισμό. Αυτό σημαίνει οτι πρέπει να ξαναορίσουμε την Ουτοπία...

Η αληθινή Ουτοπία εμφανίζεται όταν η κατάσταση είναι τόσο αδιέξοδη, χωρί ένα τρόπο να

λυθεί στα πλαίσια του εφικτού, ώστε από καθαρή ανάγκη επιβίωση πρέπει να εφεύρει ένα

καινούριο χώρο. Η Ουτοπία δεν είναι ένα είδο απελευθερωμένη φαντασία - είναι ένα

ζήτημα απόλυτου επείγοντο. Αναγκάζεσαι να τη φανταστεί σαν τη μόνη διέξοδο, και αυτό

είναι που χρειαζόμαστε σήμερα”1

1 “We all silently accept global capitalism is here to stay. On the other hand, we are obsessed with cosmic catastrophe. The whole life on earth disintegrating because of some virus, because of an asteroid hitting the earth and so on. So the paradox is that it’s much easier to imagine the end of all life on earth than a much more modest radical change in capitalism. Which means that we should reinvent Utopia.. Τhe true Utopia is when the situation is so without issue, without a way to resolve it within the coordinates of the possible, that out of the pure urge of survival you have to invent a new space. Utopia is not kind of a free imagination; utopia is a matter of innermost urgency. You are forced to imagine it as the only way out, and this is what we need today” Slavoj Žižek, ομιλία στο University of Buenos Aires, Αργεντινή , από το ντοκιμαντερ Žižek! 2005.

ΠΑΡΑ

ΡΤΗΜ

Α

81ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑLefebvre, Henri, THE SURVIVAL OF CAPITALISM.Schocken Books, 1981

Rancière, Jacques, DISAGREEMENT.University of Minnesota Press, Μινν. 1998

Rancière, Jacques, HATRED OF DEMOCRACY.Verso, Λονδίνο 2006

Tafuri, Manfredo, ARCHITECTURE AND UTOPIA.MIT Press, Μασσ. 1976

Žižek, Slavoj, VIOLENCE.Picador, Ν.Υόρκη 2008

Žižek, Slavoj, THE TICKLISH SUBJECT: The Absent Centre of Political Ontology. Verso, Λονδίνο 1999

Jameson, Fredric, POSTMODERNISM -Or The Cultural Logic of Late Capitalism.Verso, Λονδίνο 1991

Συλλογικό Έργο ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΓΙΑ (ΠΑΘΗΤΙΚΗ;) ΑΝΤΙΣΤΑΣΗFutura, Αθήνα 2007

Miessen, Marcus., Basar, Shumon, DID SOMEONE SAY PARTICIPATE? -An Atlas of Spatial PracticeMIT Press, Μασσαχουσέτη 2006

\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\

ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Harvey, David, The Right to the City. New Left Review 53, Σεπτέμβριο-Οκτώβριο 2008 ∆ιαθέσιμο στο www.newleftreview.org/?view=2740

Θεοδώρου, Μαρία, Ιδιωτοπίε: με την ευκαιρία τη αθηναϊκή εμπειρία των shopping mallsδιαθέσιμο στο www.sarcha.gr

Γενική αρθρογραφία των περιοδικών:

An Architektur nr.14 (3-2005), Camp for Oppositional Architecture, Βερολίνο

An Architektur nr.18 (11-2007) Camp for Oppositional Architecture, Βερολίνο

\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\

ΒΙΒΛΙΑ

Αστικό Κενό (ομάδα) ∆ΡΑΣΕΙΣ 1998-2006.Futura, Αθήνα 2008

Βρυχέα, Άννη., Λωράν, Κλώντ, ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΟΣ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΣ.Εκδ. ΤΕΕ, ΕΜΠ, Αθήνα 1993

Agamben, Giorgio, HOMO SACER.Stanford University Press, Στάνφορντ 1998

Barthes, Roland, MYTHOLOGIES (1957)Farrar, Straus & Giroux, 19713

Baudrillard, Jean, UTOPIA DEFERRED: Writings for Utopie (1967-1978).Semiotext(e), Νεα Υόρκη 2006

Debord, Guy, Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΟΥ ΘΕΑΜΑΤΟΣ (1967).∆ιεθνή Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2000

Dovey, Kim, FRAMING PLACES -Mediating Power in Built Form. Routledge, Λονδίνο 1999

Fukuyama, Francis, THE END OF HISTORY AND THE LAST MAN.Free Press, Νέα Υόρκη 1992

Harvey David, SPACES OF CAPITAL: Towards a Critical Geography.Edinburgh University Press, Εδιμβούργο 2001

Harvey, David, SPACES OF HOPE.Edinburgh University Press, Εδιμβούργο 2000

Harvey, David, THE URBAN EXPERIENCEJohn Hopkins University Press 1994

Hillier, Bill., Hanson, Julienne, THE SOCIAL LOGIC OF SPACE.Cambridge University Press, Μασσ. 1984

Jameson, Fredric, ΤΟ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΟ ή η Πολιτισμική Λογική του Ύστερου Καπιταλισμού.Νεφέλη, Αθήνα 1999

Klein, Naomi, THE SHOCK DOCTRINE -The Rise of Disaster Capitalism.Penguin, Λονδίνο 2008

Leach, Neil, THE ANAESTHETICS OF ARCHITECTURE.MIT Press, Μασσαχουσέτη 1999

Lefebvre, Henri, ΤΟ ∆ΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ -Χώρο και Πολιτική (1968)Κουκίδα, Αθήνα 2007

80

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ82 83WEBOGRAPHYΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ

www.field-journal.orgA free journal for discussion of critical, theoretical,political aspects of architecture

www.glaspaper.comGlasPaper / Critical Writings on Architecture and Space

www.inura.orgInternational Network for Urban Research and Action

www.sarcha.grS.ARCH.A (School of ARCHitecture for All)

www.notbored.orgAn Autonomous, situationist-based, low budget,irregulary published, photocopied journal.

ΙΣΤΟΣΕΛΙ∆ΕΣ

www.anarchitektur.com

www.museumofconflict.eu

www.bavo.biz

www.bbzine.com

www.spacehijackers.org

www.surveillance-studies.net

www.top-down-bottom-up.com

www.lacan.com[για ομιλίε και άρθρα του Slavoj Žižek]

\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ∆ΡΑΣΕΩΝ

EXYZTwww.exyzt.org

www.youtube.com/user/exyzt

www.youtube.com/southwarklido

www.we-make-money-not-art.com/archives/2009/07/the-dalston-mill-wheatfield.php

AAAwww.urbantactics.org/projects/projects.html

http://56stblaise.wordpress.com/

www.rhiz.eu/artefact-30399-en.html

www.shef.ac.uk/architecture/main/gallery/gal/diploma/lpw/2004_Projects/ecobox.htm

http://multitudes.samizdat.net/

NCwww.crooswijk.com

www.nieuwcrooswijk.nl Η ιστοσελίδα του FBNC

Άρθρο: www.sp.nl/nieuws/tribune/200606/crooswijk.shtml

BAVO, URBAN POLITICS NOW/Re-Imagining Democracy in the Neoliberal City, NAi Publishers, 2008

AG Gleisdreieckwww.berlin-gleisdreieck.de

http://gleisdreieck-blog.de

www.wir-bleiben.de

Elementalwww.elementalchile.cl

www.detail.de/artikel_sozialer-wohnungsbau-chile-alejandro-aravena_23055_De.htm[Video γιά την Quinta Monroy]

www.cristobalpalma.com/index.php?pag=152 φωτογραφίε

www.archdaily.com/10775/quinta-monroy-elemental/

MOMwww.arq.ufmg.br/mom

USINAwww.usinactah.org.br

www.worldhabitatawards.org

www.flickr.com/photos/raimundo_nascimento/ φωτογραφίε για Copromo

www.flickr.com/photos/24551193@N07/ _toninhosenac φωτογραφίε Uniao da Juta

www.hic-net.org/document.php?pid=2831 πληροφορίε για Uniao da Juta

www.rizoma-freireano.org/ πληροφορίε για το συγκρότημα Paulo Freire

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ84 85

22 cctv / cinestatic.com

• εργάτε στην ‘φωλιά’ / hkengineer.org.hk

• εργοτάξιο ‘φωλιά’ / knowledge.allianz.com

24 εξώφυλλο βιβλίου russian avant-garde, Catherine cooke, academy editions

• The Simpsons”The Seven-Beer Snitch” / season 16, episode 14

• Εξώφυλλα βιβλίων τη σειρά Architecture Now! Taschen

26 σκηνή από την ταινία Fountainhead [1949] με τον Gary Cooper

• ονόματα αρχιτεκτόνων / περιεχόμενα του Architecture Now!2

\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\

Β ΜΕΡΟΣΟι εικόνε είναι από τι προαναφερθείσε τοποθεσίε στι πληροφοριε των δρασεων,

εκτό από:

35 Χάρτη τη Καταστασιακή ∆ιεθνού με τα παρισινά οδοφράγματα του Μάη ‘68/www.notbored.org

58 Φαβέλα στο Belo Horizonte /www.gustavoandreadephoto.com.br

Α ΜΕΡΟΣ

[Οι εικόνε που δεν αναφέρονται είναι από προσωπικό αρχείο]

1 Τρύπα στο Τείχο δίπλα στο Reichstag, 1 5-1-1990 Hartmut Reiche / www.bundesarchiv.de

3 www.joinred.com

4 Φαβέλα Aglomerado da Serra-Belo Horizonte www.flickr.com/photos/henriquepontes

• darling lets get deeply in debt www.cinestatic.com/infinitethought

• δύο ανατολικογεμανοί συνοριοφύλακε πάνω στο Τείχο με μια ομπρέλλα MTV, κυκλοφόρησε στι 2-11-2009 από το δίκτυο MTV / REUTERS

• Ισραηλινή αεροπορική επιδρομή στη Γάζα, Νοέμβριο 2009

• ∆ιαδηλωτέ έξω από to Χρηματιστήριο τη Ν.Υόρκη διαμαρτυρόμενοι για την ενίσχυση με $700 δι τη Wall Street 25-9-2008 / Nicholas Roberts - Gettyimages

6 Φυλλάδιο Athens Fringe Festival 2009

8 από περιοδικό AnArkitektur, τεύχο 18

10 Περίφραξη,Σύνοδο G8 Γένοβα 7-2001 / Armin Linke, www.wdw.nl

12 Σύνθημα gentrification / www.curbed.com περιφραγμένη κοινότητα στην Ezeiza, Αργεντινή / Wikimedia.com

14 Al Azahr park, Κάιρο / www.panoramio.com Caracas / Google Earth

18 funcreativeinnovative.wordpress.com

20 Embryological house / Architecture Now! 2, Taschen, σ.344

• Tadao Ando, εξώφυλλο από το ομώνυμο βιβλίο, M.Furuyama, εκδ Taschen

• Tadao Ando, Church of Light / hellobeautifulblog.com

Documents

ARXITEKTONIKES PRAKTIKES STI METAPOLITIKI EPOXI