Asbest in Belgë

7/24/2019 Asbest in Belg

1/30

ASBEST& DEREACTIEVANDEWETGEVER ARNESNAUWAERT


2/30

VOORWOORD

Graag zou ik enkelen bedanken die mij hebben geholpen bij deze paper.

Allereerst de verschillende auteurs die ik heb gebruikt als bronnen bij mijn

werk, in het bijzonder Evelien De Kezel. Zij heeft een heel interessant boek1

geschreven over asbest & aansprakelijkheidsrecht. Enkele van haar

bevindingen heb ik verwerkt in mijn paper. Ik heb geprobeerd in te gaan op de

evolutie van het asbestrecht en de tekorten van dit proces aan te stippen.

Ten tweede zou ik graag mijn ouders bedankt voor het vele malen nalezen van

mijn paper. Mijn vader beschikt over heel wat kennis van bouw en asbest

aangezien hij al zijn volledige carrire in de bouwsector actief is. Daarna zouik ook graag mijn vriendin Elien bedanken voor de taalkundige &

grammaticale correctie van deze paper. Als toekomstige leerkracht heb ik op

haar vertrouwd als mijn persoonlijke woordenboek. Zij is tevens haar

grootvader verloren aan de dodelijke gevolgen van asbest.

Te vinden via http://www.intersentia.be/searchDetail.aspx?bookid=1026091

II
http://www.intersentia.be/searchDetail.aspx?bookid=102609


3/30

Inleiding 1..........................................................................................................

Hoofdstuk I

Eigenschappen & gezondheidsrisicos van asbest 3......................................

1. Nuttige en schadelijke eigenschappen van asbestmineralen 3................

2. Asbestgerelateerde ziektes 6...................................................................

2.1. Pleura Plaques 6.............................................................................

2.2. Asbestose 6...................................................................................

2.3. Longkanker 7................................................................................

Hoofdstuk II

Toename besef gezondheidsrisicos 8............................................................

1. De eerste wetenschappelijke rapporten 8................................................

2. De officile erkenning 9..........................................................................

Hoofdstuk III

Reactie van de Belgische & internationale wetgeving 10.............................

1. De introductie van de asbestbeschermings-maatregelen 10..................

2. De rol van de Europese Unie bij het totstandkomen van een

asbestverbod 12.......................................................................................3. Een volledig asbestverbod in Europa 14.................................................

4. Problemen bij de totstandkoming van de asbestwetgeving 17...............

5. De tekortkomingen in de naleving en handhaving van de

asbestwetgeving 18..............................................................................

Hoofdstuk IV

De juridische gevolgen van asbestschade 20................................................

6. De verjaring van asbestschadevorderingen 20.......................................

Conclusie 23......................................................................................................

Bijlagen 25.........................................................................................................

Bibliografie 26...................................................................................................

III


4/30

INLEIDING

De effecten van de stijgende gewaarwording in verband met

asbestgezondheidsrisicos op de Belgische wetgeving zullen de kern vormen

van deze paper. Ik zal in de komende 4 hoofdstukken proberen om de

juridische gevolgen te bespreken die zich de afgelopen 2 eeuwen hebben

voorgedaan ten gevolge van de stijgende maatschappelijke aandacht voor de

risicos bij het gebruik van asbest.

Asbest werd op het eind van de 19de eeuw als wit goud aanzien. Zijn

eigenschappen maakten het een van de meest verwerkbare en goedkoopste

minerale stoffen voor industrieel verbruik. Letterlijk overal is men beginnen

asbest in verwerken. Asbestfabrieken schoten als paddestoelen uit de grond en

al gauw werd deze industrie enorm belangrijk voor veel landen. Overal waar

het kon, werd asbest uit de grond gehaald.

Kort daarna staken de eerste verdoken symptomen de kop op. Wetenschappers

begonnen te beseffen dat asbest een wolf in schaapskleren was. Miljoenen

arbeiders wereldwijd waren actief blootgesteld aan de gevaren van asbest. Het

was al te laat voor velen. Vroeg of laat zouden veel arbeiders te kampen

krijgen met enkele al dan niet dodelijke ziekten ten gevolge van de intensieveasbestblootstelling. Om nog maar te zwijgen over de vele burgers die passief

in contact zijn gekomen met asbest. Mensen die bijvoorbeeld in de buurt van

een asbestfabriek woonden. Of die een oprit in asbest hadden laten aanleggen.

Het beste voorbeeld lag zelfs in de achtertuin van onze hoofdstad. In Kapelle-

op-den-Bos staat momenteel nog steeds een vestiging van Eternit, waar men

rond de jaren 1940 actief duizenden tonnen asbest heeft verwerkt tot

bloempotten, golfplaten, leien en isolatiematerialen. Nog steeds ziet men dat

mensen uit de wijde omgeving rond deze fabriek ziekten ontwikkelen tengevolge van passieve blootstelling aan asbest.

In hoofdstuk 1 zal ik dieper ingaan op wat asbest precies is en welke ziekten

de blootstelling kan voortbrengen. In hoofdstuk 2 bespreek ik de toename van

de maatschappelijke aandacht op deze ziekten & risicos. Tientallen jaren van

onderzoek en wetenschappelijke rapporten zijn er vooraf gegaan vooraleer de

wetgever is beginnen ingrijpen. In hoofdstuk 3 probeer ik een chronologisch

overzicht te geven van de verschillende maatregelen die de wetgever,

1


5/30

uiteindelijk, heeft genomen. Waarom het zo lang geduurd heeft en waar het

schoentje nog steeds wringt. In hoofdstuk 4 probeer ik dan nog om even de

aandacht te vestigen op actuele kwestie. Het is zo dat veel ziekten dievoorkomen door de blootstelling aan asbest bij arbeiders uit de asbestindustrie

de afgelopen jaren maar opgemerkt werden. Maar bij het proberen om een

schadevergoeding terug te vorderen van hun voormalige werkgever stuit men

vaak op de harde verjaringstermijn in de Belgische wetgeving.

2


6/30

HOOFDSTUKI

EIGENSCHAPPEN& GEZONDHEIDSRISICOSVANASBEST

1.

1.1. NUTTIGEENSCHADELIJKEEIGENSCHAPPENVAN

ASBESTMINERALEN

Asbest is een verzamelnaam voor verschillende soorten natuurlijk

voorkomende silicaatmineralen met een vezelachtige structuur. Asbest is

afgeleid uit het Grieks en betekent onbrandbaar. Asbestvezels zijn

opgebouwd uit microscopisch kleine vezels die zich wereldwijd in de

ondergrond bevinden. De commercile gebruikte asbestmineralen behoren tot

twee verschillende hoofdgroepen van mineralen: serpentijnen & amfibolen.

Over het algemeen kan men stellen dat de amfibolen gevaarlijker zijn dan de

serpentijnen. Iedere hoofdgroep bevat nog enkele onderverdelingen. De groep

Serpentijnen (spiraalvormige mineralen) bevat enkel chyrostiel (wit asbest:meest voorkomend) terwijl de groep amfibolen (rechte mineralen) crocidoliet

(blauw asbest: de gevaarlijkste asbestsoort), amosiet (bruin asbest),

anthopylliet en tremoliet (groen asbest) bevat. Om enig idee te geven van de

uiterst fijne structuur van asbestvezels: een chrysotielvezel kan tot 2000 maal

kleiner zijn dan een menselijk haar.

3


7/30

Afbeelding 1: Overzicht & samenstelling van de verschillende asbestvezels.

Tot voor kort was asbest een van de favoriete minerale stoffen voor

commercieel en industrieel gebruik. Zo hebben asbestvezels enkeleeigenschappen die de vezels zeer nuttige maken voor industrieel gebruik

waaronder thermische, elektrische en geluidsisolerende eigenschappen (n. e. e.

Departement leefmilieu, 2007). Verder zorgt ook het gebrek aan

absorptiecapaciteit en slijtage, onbrandbaarheid, en hun chemische inertie

ervoor dat deze heel nuttig zijn. Tot de jaren zeventig gebruikte men bijna

overal asbest. Het werd vooral gebruikt in de bouwsector bij het isoleren van

gebouwen of het plaatsen van golfplaten. Maar in in huishoudtoestellen,

4


8/30

treinen, schepen & de petrochemie werd ook heel vaak asbest gebruikt

(Eternit, 2008).

Asbest is echter een in schaapskleren gehulde wolf. In de loop der jaren is

namelijk het besef gegroeid dat asbest zeer schadelijk kan zijn voor de

gezondheid. De effecten van het gebruik ervan, zijn de laatste decennia eerst

traag maar vanaf het eind van de jaren 70 zorgvuldig in kaart gebracht door

verschillende artsen en specialisten wereldwijd.

Na jaren onderzoek is gebleken dat het inademen van asbestvezels schadelijk

zijn voor de gezondheid. Het risico bij inademing is groot, irreversibel en het

kan 20 tot 40 jaar duren voor de eerste symptomen optreden. Dezeeigenschappen maakt asbest nog gevaarlijker, omdat er geen enkel

alarmsignaal is, in tegenstelling tot andere giftige stoffen (bv. solventen die

een sterke geur hebben). De schadelijkheid van de vezels in de longen hangt af

van verschillende factoren.

De eerste factor is de grootte van de vezels. De lengte en de diameter van een

asbestvezel bepalen of deze vezel inhaleerbaar is of niet, en bepalen in

belangrijke mate de kankerverwekkende eigenschappen ervan.

Volgens de zogenaamde Stanton Hypothese (Het asbestslachtoffersinstituut,

2005), geformuleerd in de jaren zeventig van vorige eeuw, zouden lange

asbestvezels gevaarlijker zijn dan korte vezels. Wetenschappelijk bestaat sinds

de jaren zeventig in ieder geval een consensus over het gegeven dat een vezel

als schadelijk moet worden beschouwd wanneer zijn lengte groter is dan 5

micrometer ("m), zijn diameter kleiner is dan 3 micrometer en de lengte/

diameter verhouding minimaal 1 op 3 bedraagt.

Ten tweede heeft men vastgesteld dat het risico op aandoeningen ten gevolge

van asbest evenredig stijgt met de ingeademde dosis. Men kan ook stellen dat

hoe langer deze blootstelling duurt, hoe groter het risico wordt op een

aandoening.

Ten derde heeft het risico ook veel te maken met de structuur van de

samenstelling van de asbestvezel. De schadelijke werking van asbest hangt

namelijk samen met de fysische en chemische structuur van de vezels.

Asbestvezels uit de amfiboolgroep zijn in het algemeen gevaarlijker dan

5


9/30

vezels uit de serpentijngroep. De oorzaak hiervan is hun structuur. Het feit dat

ze gemakkelijker overlangs kunnen splijten, dieper in de longen kunnen

doordringen en moeilijker afbreekbaar zijn dan serpentijnen. Zo is het voor delongen veel moeilijker om vezels afkomstig van asbest uit de amfiboolgroep af

te breken waardoor deze vast komen te zitten in het longweefsel. Dit leidt tot

aandoeningen.

1.2. ASBESTGERELATEERDEZIEKTES

Ten gevolge van blootstelling aan asbest, kan men verschillende ziektes

oplopen: Pleura plaques, asbestose, longkanker en mesothelioom (NationalHeart, Lung and Blood Institute, 2011). Mesothelioom wordt in deze paper

niet besproken aangezien dit de minst voorkomende aandoening is. Slechts 6

op 700 aandoeningen leiden tot mesothelioom.

1.2.1. PLEURAPLAQUES

In deze aandoening nestelen de asbestvezels zich in de longblaasjes

(Asbestos.com, 2014b). Deze longblaasjes verdikken dan. Pleura Plaques zou

in het algemeen de levensduur niet verkorten, voor zover deze delongfunctionaliteit niet aantasten. Men merkt het meestal niet dan men deze

aandoening heeft. Enkel door onderzoek en rntgenfotos kan men deze

aandoening ontdekken. Ongeveer 50% van alle personen die in contant is

gekomen met asbest ontwikkelen deze aandoening.

1.2.2. ASBESTOSE

De meest bekende beroepsziekte ten gevolge van blootstelling aanasbestmineralen die men kent is asbestose. Dit is een typische beroepsziekte,

die beter bekend als stoflong. Asbestose treedt op na langdurige blootstelling

aan hoge concentraties van asbest. Normaal gezien komt asbestose niet voor

bij zogenaamde milieuslachtoffers.

Deze ziekte is een vorm van ontsteking die zich ontwikkeld in het

longweefsel. Door de splijting en innesteling van asbestmineralen in de

longen, ontstaat er een ontsteking ter hoogte van de longblaasjes. Deze

6


10/30

ontsteking zorgt ervoor dat de elasticiteit van de longen verminderd. Ook gaat

de zuurstofcapaciteit van de longen achteruit. Dit kan dan leiden tot

kortademigheid, invaliditeit en overlijden.

1.2.3. LONGKANKER

Personen die aan asbest zijn blootgesteld, lopen een hoger risico op

longkanker (Asbestos.com, 2014a). Bij longkanker is het verband tussen de

blootstelling en de aandoening echter zelden met zekerheid aangetoond.

Longkanker heeft namelijk meer oorzaken dan enkel de blootstelling aan

asbestvezels. Roken kan bijvoorbeeld ook longkanker veroorzaken. Net zoals

asbestose treedt longkaker pas op na een langdurige blootstelling aan asbest.

Bij longkanker is genezing mogelijk, maar dit is afhankelijk van het stadium.

Door de combinatie van verschillende risicos, is het nog steeds moeilijk om

vast te stellen of longkanker nu echt wordt veroorzaakt door blootstelling aan

asbest. In het algemeen kan men stellen dat de combinatie met roken het risico

aanzienlijk vergroot. Door de invoering van een maat voor de blootstelling

aan asbest (het aantal vezeljaren) en voor roken (het aantal pakjaren) in een

rekenmodel te gieten, kan theoretisch bepaald worden in welke mate de

asbestblootstelling de oorzaak vormt van de longkanker. Wetenschappelijk ismen overeengekomen dat er sprake is van een verdubbeling van het risico op

longkanker na 25 vezeljaren aan asbestblootstelling, ongeacht de

rookgewoonten. Dit zijn de zogenaamde Helsinki-criteria.

7


11/30

HOOFDSTUKII

TOENAMEBESEFGEZONDHEIDSRISICOS

Om het verhaal compleet te maken, wordt hieronder een overzicht geschetst

van de evolutie in het inzicht van de gezondheidsrisicos bij de blootstelling

aan asbest. Dit hoofdstuk is echter niet zo uitgebreid omdat dit niet tot de kern

van deze paper behoort.

1.1. DEEERSTEWETENSCHAPPELIJKERAPPORTEN

Al in de oudheid besefte men de schadelijke gevolgen van asbestgebruik. Zo

schreef men toen al over slaven die stierven op jonge leeftijd nadat ze in

asbestmijnen hadden gewerkt.De kennis over het ontstaan, de preventie en de

behandeling van asbestgerelateerde gezondheidsschade, is pas vooral na de

Tweede Wereldoorlog sterk ontwikkeld. Dit dankzij de groeiende medische,

veiligheidskundige en arbeidshyginische inzichten.

Het verenigd Koninkrijk had in het onderzoek naar de risicos een

voortrekkersrol. Al in 1898 werd voor het eerst een wettenschappelijk rapportgepubliceerd, met daarin de schadelijke gezondheidseffecten van asbest. Het

rapport beschreef the sharp, glass-like jagged nature of the particles (Deane,

2000). Hier werd dus voor het eerst de fijne, scherpe structuur van een

asbestvezel beschreven.

Kort daarna werd voor de eerste maal een diagnose van overlijden

toegeschreven aan de gevolgen van asbestose. Het betrof een 33-jarige

werknemer die 14 jaar lang gewerkt had in een textielfabriek waar asbest

aanwezig was in de productie.

In 1924 werd het verband tussen blootstelling aan asbest en asbestose

aangeduid door Dr. Cooke (Cooke, 1924). Naast de vaststelling van Dr. Cooke

waren er ook nog heel wat andere wetenschappelijke tijdschriften die het

verband begonnen te duiden.

8


12/30

1.2. DEOFFICILEERKENNING

In 1931 werd asbestose officieel erkend als een beroepsziekte in het Verenigd

Koninkrijk (Dunn, 1994). Dit betekende dat men vanaf dan verplicht

voorzorgsmaatregelen moest nemen bij bewerken van asbest. Ook voorzag

men vanaf dan een schadevergoeding voor de slachtoffers en nabestaanden.

Deze wettelijke regeling sloeg echter enkel op enkele industrile takken en

was nog veel te nauw. De beschermingsmaatregelen gaven een vals gevoel

van veiligheid. Zo waren de verplichte beschermingsmaskers niet van die aard

dat ze de microscopisch kleine asbestvezels konden tegenhouden.

In de naoorlogse periode kende de asbestindustrie een grote groei. Tegelijk

met deze groei, steeg ook het besef van de gezondheidsrisicos. Meer en meer

werd vastgesteld dat het overlijden van een arbeider te wijten was aan

asbestose. Nochtans zijn er geen beleidsdocumenten te vinden waaruit blijkt

dat hier op beleidstechnisch vlak iets aan gedaan werd. Kennelijk werden de

waarschuwingen in deze periode nog niet au srieux genomen.

9


13/30

HOOFDSTUKIII

REACTIEVANDEBELGISCHE& INTERNATIONALEWETGEVING

3.

Hierna worden de wettelijke beschermingsmaatregelen die in Belgi zijn

uitgevaardigd en de manier waarop die tot stand zijn gekomen besproken.

Daarbij besteed ik ook aandacht voor de tussenkomst van de Europese

wetgever en als gevolg een volledig asbestverbod in de Europese Unie. Ook

worden enkele maatschappelijke problemen aangeduid inzake

asbestverwijdering en handhaving.

3.1. DEINTRODUCTIEVANDEASBESTBESCHERMINGS-

MAATREGELEN

In de jaren vijftig en zeventig van de vorige eeuw kwam er meer aandacht

voor het beperken van blootstelling aan gevaarlijke stoffen op de werkvloer,

waaronder asbest (Grosjean, 1996). De overtuiging groeide in de naoorlogse

periode dat men de risicos onder controle zou krijgen door het uitvaardigen

van enkele beschermingsmaatregelen.

De wetgever bleef bij het uitvaardigen van deze maatregelen redelijk

terughoudend en liet veel initiatief over aan de werkgevers zelf. In

verschillende bedrijven werden zo in de jaren vijftig en zestig maatregelen

getroffen om de stofverspreiding te beperken door middel van het dragen van

gezichtsmaskers en het installeren van afzuigsystemen. De wetgever liep de

ontwikkelingen die gegroeid waren inzake de kennis over de

gezondheidsrisico sterk achterna.

Pas in 1972 kwam er schot in de zaak. Op 23 mei 1972 werd in Belgi

bijvoorbeeld een KB aangenomen betreffende de strijd tegen de hinder door

het werk en de werkplaatsen en tot wijziging van Titel I l, hoofdstuk I l l van

10


14/30

het A.R.A.B (Nationaal Actiecomit voor Veiligheid en hygine in het2

Bouwbedrijf, 2014). Arbeiders waren vanaf dan moment verplicht om maskers

te dragen tijdens het legen van zakken met asbest. In de tweede helft van dejaren zeventig, op het ogenblik dat de asbestindustrie op zijn hoogtepunt zat,

groeide de steun bij beleidsmakers voor een beperking van asbestproductie en

een verbod op gevaarlijke asbesttechnieken. Denemarken is het eerste

Europese land dat in 1972 (Kazan-Allen, 2014) een verbod heeft

uitgevaardigd op spuitasbest. Spuitasbest hield in dat men asbest ging

gebruiken als isolatiemateriaal. Men bracht dit aan door het op muren te

spuiten. Bij deze techniek kwamen er echter zeer hoge concentraties aan

asbest vrij. Het probleem was ook dat de aandacht momenteel enkel naar

directe blootstelling van arbeiders ging en niet naar de blootstelling vanderden die met asbest in contact kwamen via asbestvezels in het milieu.

Tot aan het eind van de jaren zeventig werd nog altijd voorrang gegeven aan

de vrijwaring van de economische belangen en de werkgelegenheid. Om deze

redenen werd in eerste instantie vooral aandacht besteed aan een verbod op de

gevaarlijkste asbestsoorten en technieken.

In 1978 vaardigde de Belgische overheid een tweede KB uit inzake3

asbestwetgeving. Het KB verbood een aantal schadelijke asbesttoepassingen

waaronder het gebruik van crocidoliet (blauw asbest) en het spuiten van

asbestlagen. Men ging wel nog altijd uit van het standpunt (van de

asbestbedrijven) dat enkel direct contact en vrij asbest gevaarlijk zou zijn.

Dit KB bevatte ook een tabel waar men voor het eerst enkele grenswaarden

van blootstelling heeft vastgelegd. Ook schreef het voor dat men vanaf nu

asbestmonsters moest nemen om de blootstelling in kaart te brengen bij

arbeiders.

Beleidsmakers, niet alleen in Belgi maar ook in onze buurlanden, lieten in

deze periode nog na om de belangrijkste asbesttoepassing, namelijk de

productie van asbestcement, te beperken. Nochtans was er door de

internationale literatuur al meermaals gewezen op het gevaar bij blootstelling

aan asbest.

Algemeen reglement voor de arbeidsbescherming. Sinds 1993 is dit een onderdeel2

van de Codex over het welzijn op het werk.

KB 15 december 1978,Belgisch Staatsblad 2 februari 1979.3

11


15/30

De asbestindustrie legde zich zeer snel neer bij de eerste

beperkingsmaatregelen omdat ze sloegen op technieken die al lang verlaten

waren. Zo gebruikte men al lang geen spuitasbest meer. Op die manier kwamde wetgever mateloos achter en was het louter een reactieve tussenkomst met

het oog op de achterblijvers. Bovendien bevatten de eerste asbestbeperkende

maatregelen ook nog heel wat overgangsperiodes en uitzonderingen.

Op het eerste zicht was n van de oorzaken van de stagnatie en neergang van

de asbestindustrie van het eind van de jaren zeventig veroorzaakt door de

komst van deze beschermingsmaatregelen. Producten moesten aanzienlijk

meer kosten maken bij het produceren van asbest omdat men een hele resem

aan beschermingsmaatregelen moest voorzien. Dit was echter maar schijn: hetwas zeker niet de hoofdoorzaak van de neergang van de asbestindustrie. De

opkomst van asbestregulieringsmaatregelen was immers veeleer een gevolg

van het verminderde belang van asbest in de industrie (er waren immers

veiliger vervangproducten) en daarmee samenhangend, de stijgende onrust

over de asbestgezondheidsrisicos. Uiteindelijk zou alleen nog maar een

volledig asbestverbod het goede antwoord blijken te zijn.

3.2. DEROLVANDEEUROPESEUNIEBIJHET

TOTSTANDKOMENVANEENASBESTVERBOD

In Europees verband werd vanaf het begin van de jaren zeventig nagedacht

over beperkende maatregelen en over hoe men de asbestrisicos kan beperken.

In juli 1962 werd er door de Europees Economische Gemeenschap een zwarte

lijst opgesteld met beroepsziekten. Deze lijst werd in 1966 uitgebreid. De lijst

bevatte alle erkende beroepsziekten die in n of meerdere Europese landen

werden erkend als beroepsziekte, waaronder asbestose (Ruers, 2012).

De eerste echte Europese richtlijn was de richtlijn van 1983 (nr. 83/477/EEG)

. Deze richtlijn beperkt het op de markt brengen van bepaalde gevaarlijke4

stoffen. Er wordt hierbij gewerkt met een trappensysteem: hoe hoger de

blootstelling aan asbest, hoe meer regels er van toepassing zijn. De richtlijn

bepaalt ook dat asbesthoudende producten zoveel mogelijk vervangen moeten

Richtl. EG nr. 83/447, 19 september 1983 betreffende de bescherming van4

werknemers tegen risicos van blootstelling aan asbest op het werk, Publicatiestaatsblad3 december 1980.

12


16/30

worden door alternatieven die minder schadelijk zijn voor de gezondheid.

Daarnaast stelt de richtlijn de maximumconcentratie vast van asbestvezels op

de werkplaats en bepaalt ook dat asbesthoudende producten eenwaarschuwingsetiket moeten bevatten.

In Belgi werd deze Europese richtlijn in wetgeving omgezet via het

koninklijk besluit van 28 augustus 1986. Dit KB bepaalt ondermeer dat5

producten die asbest bevatten zoveel mogelijk moeten vervangen worden door

producten die minder schadelijk zijn voor de gezondheid, indien dit technisch

mogelijk is. Ook voerde dit KB de plicht in om asbesthoudende producten van

een label te voorzien met een zwarte achtergrond en een witte letter a met de

vermelding Het inademen van asbeststof is schadelijk voor de gezondheid.Houdt u aan de veiligheidsvoorschriften .6

Afbeelding 2: Het wettelijk bepaald

asbestlabel dat verplicht aanwezig

moet zijn op alle asbesthoudende

producten.

Het KB van 1986 bevatte ook welke maatregelen voortaan genomen moesten

worden bij het verwijderen van asbest. Het verwijderen van ongebonden

asbest moest voortaan gebeuren door een erkend verwijderaar. Ook moest meneen hele resem veiligheidsvoorzieningen aanbrengen zoals een

afzuiginstallatie, aangepaste ademhalingsapparatuur enz. De ruimte waar het

Schriftelijke vraag in de kamer. Gevonden op http://www.dekamer.be/kvvcr/5

showpage.cfm?section=qrva&language=nl&cfm=qrvaXml.cfm?legislat=47&dossierID=47-B008-10-0007-0000198850178.xml

Belgisch staatsblad. Gevonden op www.werk.belgie.be/DownloadAsset.aspx?6

id=2694

13
http://www.werk.belgie.be/DownloadAsset.aspx?id=2694http://www.dekamer.be/kvvcr/showpage.cfm?section=qrva&language=nl&cfm=qrvaXml.cfm?legislat=47&dossierID=47-B008-10-0007-0000198850178.xml


17/30

asbest verwijderd was, mocht pas vrijgegeven worden wanneer op basis van

metingen duidelijk was dat de concentratie asbestvezels niet meer schadelijk

waren (Ponnet, 1996).

Het volgende KB in verband met asbest was dat van 1988 inzake voorkoming

en vermindering van verontreiniging van de lucht door asbest. Dit vulde de

Belgische reglementering verder aan. Het was vanaf dan verboden om bij

onder meer de productie van speelgoed, rookwaren, verf en vernis producten

te gebruiken die asbest bevatten.

Daarna volgenden er nog enkel KBs met betrekking op asbest ten gevolge

van de Europese richtlijn. Zo heeft men in 1991 een KB opgesteld die

werknemers verplichte om een asbestinventaris op te stellen (vito.be, 2009).

Vanaf dan moesten werkgevers verplicht een lijst opstellen met alle

asbesthoudende producten en uitrustingen die aanwezig waren in hun bedrijf.

Ook werden de grenswaarden inzake de maximale blootstelling verscherpt.

3.3. EENVOLLEDIGASBESTVERBODINEUROPA

De Noord-Europese landen zijn het eerst gestart met het uitvaardigen van een

asbestverbod. IJsland was de eerste om in 1983 een verbod uit te vaardigen ophet verwerken, het gebruik en hergebruik van alle asbesthoudende producten,

zij het met beperkte uitzonderingen. Noorwegen volgde al snel. In 1984 ging

daar een volledig asbestverbod in. Daarna volgenden ook nog Zweden en

Denemarken met een (gedeeltelijk) verbod.

De grote invloed van enkele belangrijke vakverenigingen in de bouwsector

was een van de grote factoren bij het tot stand komen van deze verboden. Een

eerste poging om een EU-breed asbestverbod te bekomen, stootte in de jaren

tachtig wel nog op krachtig verzet van de Europese asbestlobby. (De Kezel,2013)

Meer en meer Europese landen zouden begin jaren negentig echter wel

asbestverboden uitvaardigen. De wetgever heeft in deze periode aangevoeld

dat enkel een algeheel asbestverbod nog de enige passende maatregel zou zijn

op de stijgende onrust over de asbestgezondheidsricos.

14


18/30

In Belgi heeft de wetgever in 1998 een totaal verbod op het gebruik en op de

markt brengen van asbesthoudende producten uitgevaardigd, eveneens met

enkele uitzonderingen. Het besluit bevatte ook een lange lijst met7toepassingen die eveneens verboden werd. Het op de markt brengen, de

vervaardiging en het nieuwe gebruik of hergebruik van asbestvezels en van

producten waaraan deze vezels opzettelijk zijn toegevoegd was vanaf nu

verboden. Dit KB voerde dus een algemeen verbod in voor alle asbestsoorten,

behalve voor chrysotiel, waarvoor een aantal uitzonderingen bleven bestaan.

Dit betekende wel niet dat alle toepassingen die asbest bevatten verwijderd

moesten worden. Daken, buizen of gespoten asbest moesten niet onmiddellijk

verwijderd worden.

Ook de Europese wetgever zou uiteindelijk een algemeen asbestverbod

opleggen in alle lidstaten vanaf 1 januari 2005. Veel lidstaten hadden wel al

een verbod opgelegd voor de Europese wetgever hier aan toe was. De

Europese richtlijn had dus veel meer als doel om de verschillende nationale

regelgeving te harmoniseren. Enkel voor landen zoals Kroati en Bulgarije

was dit verbod nieuw. Zie de lijst in bijlage 1 voor een volledige overzicht van

de asbestverbodsbepalingen in de wereld.

In zowel Belgi als zijn buurlanden geldt de regel dat het gebruik van

producten die asbestvezels bevatten mocht blijven indien deze producten reeds

genstalleerd waren en/of in het bedrijf aanwezig waren voor de datum van het

in werking treden van het asbestverbod. Deze producten mogen blijven tot ze

verwijderd worden of aan vervanging toe zijn. De algemene regels was dus dat

asbesttoepassingen niet moeten verwijderd worden, voor zover ze in goede

staat zijn (Departement leefmilieu, natuur en energie, 2000). De Vlaamse

Regering is verantwoordelijk gesteld voor de handhaving van de

asbestwetging. Zij hebben alle regelgeving samengebracht in het

milieuwetboek Vlarem II, hoofdstuk 4.7 en 6.4.

In Frankrijk heeft de wetgever echter veel strenger ingegrepen. Daar is het zo

dat er een verplichting voor eigenaars van gebouwen bestaat om het gebouw

op de aanwezigheid van asbest te laten onderzoeken indien de

bouwvergunning voor 1 juli 1997 dateert. Mocht blijken uit het onderzoek dat

KB tot beperking van het op de markt brengen, de vervaardiging en het gebruik van7

bepaalde gevaarlijke stoffen en preparaten (asbest), 3 februari 1998, BelgischStaatsblad 21 februari 1998.

15


19/30

de staat van het gebouw volgens de reguleringsvoorschriften onveilig zou zijn,

dan is men verplicht om de vereiste herstel- en verwijderingswerken te laten

uitvoeren. In Belgie & Nederland is het zo dat bij de verkoop van eenonroerend op de verkoper enkel een mededelingsplicht rust over de

aanwezigheid van asbest waarvan de verkoper op de hoogte is (Voet & Keirse,

2011). De eigenaar van een gebouw heeft in deze landen dus geen zelfstandige

onderzoeksplicht naar de aanwezigheid van asbest in het gebouw, in

tegenstelling tot in Frankrijk.

In de praktijk zorgde deze regeling wel voor heel wat problemen. Dit blijkt uit

het arrest van de Brusselse rechtbank van eerste aanleg van 6 april 2007. De

eiser had in deze zaak vastgesteld dat het erf van de door hem gekochtewoning, in de nabijheid van het Belgische Eternit, vervuild was door de

aanwezigheid van asbest. De koper voerde aan dat de verkoper, die bij Eternit

werkte, deze gegevens bedrieglijk had verzwegen. De verkoper was namelijk

op de hoogte van het feit dat zijn vader bij de aanleg van erfverhardingen

asbest had gebruikt. De rechtbank stelde vast dat er geen twijfel was over het

feit dat de verkoper inderdaad op de hoogte was van de aanwezigheid van

asbest. Op het moment van de verkoop in 2002 was de verkoper echter niet

bewust van de gevaren van asbest. Uit stukken van de partijen zou nergens

blijken dat er voor 2003 door overheden of media aandacht werd geschonkenaan deze problematiek in Belgi. De rechtbank heeft besloten dat ten tijde van

de verkoop in 2002 de verkopers nog niet op de hoogte waren van de gevaren

van asbest in verharding van de oprit. De verkoopt werd niet nietig verklaard.

In 2007 richtte de Belgische overheid het asbestfonds op (Es & Defrance,

2012). Dit fonds vergoed de slachtoffers van twee ziekten die het gevolg zijn

van asbest. Bij mesothelioom en asbestose kan men beroep doen op dit fonds

om een vergoeding te krijgen. Iedere persoon die n van deze ziekten heeft

kan beroep doen op dit fonds, ongeacht of het een actief (beroeps-) of passief(omgevings-) slachtoffer is.

Dit spaarpot van dit fonds wordt gevuld door de Staat en door ondernemingen.

Het vergoedt de schade in de vorm van een maandelijkse forfaitaire rente. Ook

de rechthebbenden van het slachtoffer hebben recht op een vergoeding bij

overlijden van het slachtoffer. Als men een beroep doet op dit fonds, mag men

geen gerechtelijke stappen meer ondernemen tegen de onderneming die de

schade heeft veroorzaakt. Dit zorgt voor een immuniteit van de

16


20/30

asbestindustrie (Ide, 2014). Het Europees Hof voor de rechten van de mens

keurt deze stugge wetgeving wel nog steeds af. Tot op heden is er hier wel

nog geen verandering in gekomen.

3.4. PROBLEMENBIJDETOTSTANDKOMINGVANDE

ASBESTWETGEVING

De opkomst van de bovenstaande verreikende wetgeving met het oog op

beheersing van asbestgezondheidsrisicos vanaf midden jaren tachtig hangt

samen met een veranderend maatschappijbeeld. De wetgever heeft echter wel

heel lang gewacht met het reageren op dit aangepast beeld.

De aanwezigheid van asbest en de verbonden risicos in de samenleving was

in Belgi jarenlang een taboe. Nochtans waren de vakbonden zich in de jaren

tachtig van de vorige eeuw al bewust van de noodzaak om op te treden tegen

de gezondheidsrisicos verbonden aan asbest. Sinds begin jaren negentig van

de vorige eeuw doken vervolgens op federaal als op gemeenschapsniveau met

regelmaat parlementaire vragen en voorstellen van wet, decreet of ordonnantie

op. Deze vragen hadden onder meer betrekking op de eerder besproken

asbestinventaris , over het verwijderen van asbest, de erkenning voor8

verwijderaars, over de de aanwezigheid van asbest in openbare en priv

gebouwen en over het algemene beleid met betrekking tot asbest. Meestal9

ging het echter om politieke acties die een kortstondig leven hadden en die

uitsluitend betrekking hadden op asbest in de arbeidssfeer.

De bewustwording in Belgi is vooral gegroeid door de berichtgeving over het

Berlaymontgebouw (Berlaymont 2000, 2003). De Europese Commissie

weigerde in de jaren negentig van de vorige eeuw immers om nog plaats te

nemen in gebouwen waarin asbest voorkwam. Op deze manier werd er druk

uitgevoerd op de Belgische overheid. Daarna volgden een hele resem aan

parlementaire debatten en vragen over het al dan niet beperken van

Vraag uit de kamer. Gevonden op http://www.dekamer.be/kvvcr/showpage.cfm?8

section=qrva&language=nl&cfm=qrvaXml.cfm?legislat=47&dossierID=47-B065-23-0119-1988198921499.xml

Vraag uit de kamer. Gevonden op http://www.dekamer.be/kvvcr/showpage.cfm?9

section=qrva&language=nl&cfm=qrvaXml.cfm?legislat=48&dossierID=48-B052-06-0422-1992199300926.xml

17
http://www.dekamer.be/kvvcr/showpage.cfm?section=qrva&language=nl&cfm=qrvaXml.cfm?legislat=47&dossierID=47-B065-23-0119-1988198921499.xmlhttp://www.dekamer.be/kvvcr/showpage.cfm?section=qrva&language=nl&cfm=qrvaXml.cfm?legislat=48&dossierID=48-B052-06-0422-1992199300926.xml


21/30

asbestgebruik. De overheid heeft dan ook maatregelen getroffen om arbeiders

te beschermen. De wetgever kwam namelijk mateloos achter op de realiteit.

Men kan deze (te) late reactie om verschillende redenen verklaren:

- Het feit dat in de asbestindustrie vooral werknemers (arbeiders) getroffenwerden, die niet de mogelijkheid hadden om de risicos bij blootstelling

correct in te schatten;

- De lange latentietijd van asbestziekten;- De wetenschappelijke onzekerheden omtrent de risicos;

- De tekortkomingen bij het functioneren van het systeem van dearbeidsinspectie;

- De politiek-economische en sociale context van de jaren zeventig van devorige eeuw van groeiende werkloosheid. Overheden en sociale partners

kozen eerder voor bescherming van de economie en voor

werkgelegenheid dan voor de aanpak van verborgen problemen als

langetermijnziekten;

- De asbestlobbygroepen die lange tijd een grote druk hebben uitgeoefendop lokale besturen.

3.5. DETEKORTKOMINGENINDENALEVINGEN

HANDHAVINGVANDEASBESTWETGEVING

De afgelopen jaren is gebleken dat bij het slopen en verwijderen van asbest en

asbesthoudende materialen de regels niet altijd gerespecteerd worden. Het lijkt

inderdaad zo te zijn dat er een verschil bestaat tussen de angst voor

asbestgezondheidsrisicos, die soms gigantische proporties aanneemt, en het

gebrek aan voorzorg en voorzichtigheid bij burgers.

Vooral het tekort op controle van de wetgeving over de verwijdering van

asbest is schrijnend. Zo is er in Belgi nog steeds geen onderzoek uitgevoerd

over het respecteren en handhaven van deze regels door particulieren en

bedrijven. Dit kan mogelijk zijn omdat de regering niet enkel de controlerende

partij is, maar ook zelf heel vaak onderworpen is aan deze wetgeving. De

overheid is namelijk nog steeds eigenaar van veel gebouwen die asbest

bevatten. Daarom lijkt het voor de overheid veel meer voor de hand liggend

18


22/30

om een oogje dicht te knijpen in plaats van veel aandacht te schenken aan de

asbestsaneringsmaatregelen.

Het ontdekken van inbreuken op overtreding van de regelgeving gebeurt

meestal na melding van burgers, en niet door een wettelijke controle-orgaan

(die tot op de dag van vandaag niet concreet bestaat in Belgi). Men kan wel

private firmas inschakelen om de controle uit te voeren, maar deze zijn

uiteraard niet gratis (Seco group, 2014).

De Vlaamse overheid voert dus zelf geen actieve controle uit, maar hoopt dat

de burger in de asbestkwestie een actieve rol op zich neemt. Dat hij de

asbestregelgeving respecteert zonder dat de overheid hierbij moet

tussenkomen. Af en toe verschijnen in de media berichten over aannemers die

de regels niet gerespecteerd hebben en dit ontdekt werd door een oplettende

burger of bij een toevallige steekproef van de overheid.

19


23/30

ddd

HOOFDSTUKIVDEJURIDISCHEGEVOLGENVANASBESTSCHADE

In de vorige hoofdstukken hebben we de totstandkoming en de reactie van de

wetgever op de asbestproblematiek besproken. Dit was de kern van deze

paper. In dit hoofdstuk gaan we eens kort kijken hoe men is omgegaan met de

verjaring van de asbestschade. Persoonlijk vind ik dit een zeer interessant

onderwerp. Indien men een schadevergoeding van het asbestfonds weigert kan

men proberen om een buitencontractuele schadevergoeding te eisen van de

onderneming die de schade heeft veroorzaakt. Meestal kwam men hierbij oog

in oog te staan met de absolutie verjaringstermijn van schadeclaims. Men kan,

volgens de letter van de wet, niet eeuwig een schadevordering behouden

tegenover iemand. Maar door de lange latentietijd van asbestziekten botste dit

rechtsprincipe in tegen de billijkheid.

4.1. DEVERJARINGVANASBESTSCHADEVORDERINGEN

Als men over verjaring spreekt, kijkt men altijd naar de schadeverwekkende

gebeurtenis. Deze is belangrijk om de absolute verjaring te bepalen. De

schadeverwekkende gebeurtenis is de feitelijke gebeurtenis die de schade

veroorzaakt. Bij asbest stelt ment dat dit het punt is waarop de drempelwaarde

wordt overschreden. Dit kan variren van een zeer korte blootstelling tot enkel

jaren. Het ogenblik waarop deze drempelwaarde wordt bereikt valt meestel

niet noodzakelijk samen met het begin van de blootstelling aan asbest. Bij

asbest spreekt men namelijk over een dosis-effect.

Ook zullen niet alle asbestgerelateerde aandoeningen direct naar boven

komen. Het is algemeen geweten dat asbestziekten een zeer lange latentietijd

hebben. De tijd bij de overschrijding van de drempelwaarde en het intreden

van ziekte kan bij asbest al gauw 15 tot 20 jaar bedragen. In geval van

longkanker loopt dit zelfs op tot 30 jaar. Het tijdig instellen van een

buitencontractuele schadevordering bij asbestschade zal dus heel moeilijk zijn.

20


24/30

Dit zorgt ervoor dat bij het vaststellen van de verjaringstermijn bij asbest er

discussie kan ontstaan. In het Belgische recht kan een buitencontractuele

vordering verjaren op 2 manieren. Ofwel spreekt men over de absoluteverjaringstermijn. Dit is 20 jaar nadat de schadeverwekkende gebeurtenis

plaatsvond. Ofwel spreekt men over de relatieve verjaring. Dit is 5 jaar nadat

de benadeelde kennis kreeg van de schade (Fonds voor de medische

ongevallen, 2012). Beide zijn geldig. Vanaf n van de twee termijnen

verstreken is, kan men geen buitencontractuele schadevordering meer

instellen.

De verjaringstermijn treed dus meestal in werking vanaf men zich bewust is

van de schade. Bij een verkeersongeval is dit direct. De schadeverwekkendegebeurtenis vindt onmiddellijk plaats en de schadelijke gevolgen komen vrij

snel tot uiting. Bij asbest is dit echter niet het geval. De schade volstrekt zicht

namelijk sluipend door de zeer grote latentietijd. Bij sluipende schade is het

bij het vaststellen van de schade niet vereist dat de benadeelde kennis had van

de schade, enkel de objectieve vaststelbaarheid volstaat al om de

verjaringstermijn te starten.

In het Belgische recht stelt men dus over het algemeen dat de verjaring in

werking treed op het moment dat de asbestschade objectief meetbaar wordt.

Vanaf het moment dat in praktijk de eerste symptomen van longkanker of

asbestose optreden start de 5 jarige verjaringstermijn. Zelfs indien het

slachtoffer er zich niet van bewust is. Het ogenblik waarop de schade is

ontstaan, valt van geval tot geval te bekijken. Hierover kan men bij asbest

bijna nooit met zekerheid een uitspraak over te doen. Het begint van de 20

jarige verjaringstermijn valt dus nog steeds moeilijk vast te stellen. Meestal

moet men in asbestzaken een grondig onderzoek uitvoeren om deze datum te

benaderen.

Het Belgische recht voorziet ook de optie voor rechters om onder voorbehoud

ook toekomstige schade terug te vorderen. Dit laat het slachtoffer toe om naast

de verkregen schadevergoeding voor de reeds geleden schade ook een

bijkomende vergoeding te vorderen voor nieuwe schade. Indien dit het geval

is, wordt de absolute verjaringstermijn van 20 jaar verplaats naar het moment

van uitspraak en dus niet meer op het moment van schadelijke gebeurtenis.

21


25/30

De verjaringstermijn is de redelijk hard tegenover asbestschade. Men heeft

namelijk maar maximum 20 jaar om een buitencontractuele schadevordering

te eisen. De verlenging van deze termijn is ook niet toegelaten in hetBelgische recht. De enige mogelijkheden om een verjaringstermijn die reeds

loopt te verlengen is schorsing of verplaatsing van de aanvangstermijn.

Schorsing betekend dat men een periode inlast in de verjaringstermijn waarin

deze tijdelijk wordt stopgezet. Men zet de klok even stil. Na het verlopen van

deze termijn loopt de verjaring gewoon verder. De rechtbank kan dus

eventueel deze maatregel gebruiken als men vindt dat de absolute

verjaringstermijn niet billijk is indien het over asbestgerelateerde zaken gaat.

Men kan ook de aanvangstermijn van verjaring verleggen naar een latere

datum. De rechter kan in de praktijk van deze maatregel gebruik maken als

een bedrijf de asbestpreventiemaatregelingen niet respecteert. Bij het niet

nakomen van deze verplichting kan de rechtbank de aanvangsdatum van de

verjaringstermijn op toekomstige asbestschade bij arbeiders verleggen tot het

moment dat deze verplichtingen voldaan zijn.

22


26/30

CONCLUSIE

Het duurde tientallen jaren om de schadelijke gevolgen aan te tonen van

asbest. Door het lobbywerk en de economische belangen van de

asbestindustrie werd het gebruik van deze gevaarlijk kankerverwekkende stof

nog vele jaren getolereerd en bleef de creatie van een asbestwetgeving uit.

Pas geleidelijk heeft de wetgever regels uitgewerkt om arbeiders te

beschermen bij verwerking van asbest. Deze eerste set maatregelen waren

echter ruim onvoldoende om de schadelijke gevolgen van asbest te beperken.

Omwonenden en gebruikers van asbest bleven namelijk onbeschermd. Terwijl

ook zij tot de risicogroep behoorden.

Een algemeen asbestverbod bleef namelijk veel te lang uit. Ongeveer 50 jaar

nadat de eerste rapporten zijn verschenen over de schadelijke gevolgen van

asbest is de wetgever pas beginnen ingrijpen. Onder leiding van de Noord-

Europese landen heeft de Europese wetgever geprobeerd om de nationale

wetgeving van de lidstaten te sturen richting een algemeen asbestverbod.

Momenteel geld er in de meeste landen een algemeen verbod op de verkoop

en het gebruik van asbest. Ook in Belgi is er sinds 1998 onder druk van

Europa zon verbod. Wat er met asbest in stilstand moet gebeuren is in de

meeste landen verschillend. In Belgi mag het blijven liggen tot het aan

vervanging toe is, terwijl het in Frankrijk moet verwijderd worden.

Wereldwijd hebben lang niet alle landen een asbestverbod. Zo is Rusland

momenteel de grootste asbestproducten ter wereld, gevolgd door heel wat

Zuid-Amerikaanse landen. De industrie die vroeger hier zo schadelijk was,

heeft zich nu verplaatst naar de armere regios van de wereld.

Ook ziet men dat de huidige asbestmaatregelen met de voeten worden

getreden door veel aannemers en bouwfirmas. Zo gebeurt het nog steeds dat

men asbest laat verwijderen in strijd met de regels. Dit kan levensgevaarlijk

zijn en is tevens illegaal. Controle op dit soort praktijken is er nauwelijks. De

wetgever is namelijk zelf nog eigenaar van heel wat asbestpanden en zou dus

in zijn eigen vel snijden moest het actief beginnen controleren op de

beschermingsmaatregelen tegen asbest. Men hoopt vooral dat de burger een

active rol van controle op zich neem en zijn goede burgertrouw naleeft.

23


27/30

Hoewel de asbestproducenten in de jaren 40 al op de hoogte waren van de

gevaren van asbestvezels, proberen ze vandaag nog steeds hun

verantwoordelijkheden te ontlopen. Het is pas nu dat veel asbestgerelateerdeziekten de kop op steken. Net zoals vroeger komt de wetgever mateloos achter

en is er nog steeds geen billijk systeem over de vergoeding van

asbestslachtoffers. De wetgever heeft een wapen zonder kogels gecreerd. Het

systeem is zelf zodanig slecht gevormd dat organisaties immuniteit kunnen

krijgen tegen schadevorderingen van asbestslachtoffers.

Naar mijn inziens is het tijd voor de Belgische wetgever om de

asbestwetgeving nog eens grondig te herzien. Met heeft in het verleden veel te

lang gewacht om een verbod te creren op het gebruik van asbest, ik hoop datmen nu niet dezelfde fout maakt bij het vergoedingssysteem voor de

slachtoffers. Want het is pas sinds enkele jaren dat de dodelijke symptomen

van asbest bij veel arbeiders zich manifesteren. Experts voorspellen in de

periode van 2015 tot 2020 een piek in het aantal asbestslachtoffers (NVA,

2014).

24


28/30

BIJLAGEN

Bijlage 1: Overzicht van nationale asbestverboden tot 2009

(Valgaeren, 2010)

25

1983 IJsland

1984 Noorwegen

1986 Denemarken en Zweden

1988 Hongarije

1989 Zwitserland

1990 Oostenrijk

1991 Nederland

1992 Finland en Itali

1993 Duitsland en Kroati

1995 Japen en Koeweit

1996 Frankrijk en Sloveni

1997 Polen en Monace

1998 Belgi, Saudi-Arabi en Litouwen

1999 Het Verenigd Koninkrijk

2000 Ierland

2001 Brazili, Letland, Chili, Argentini enOman

2002 Spanje, Luxemburg, Slovakije, Nieuw-Zeeland, Uruguay en Malaisi

2003 Australi

2004 Honduras, Zuid-Afrika en Japan


29/30

BIBLIOGRAFIE

Asbestos.com. (2014a). Asbestos Lung Cancer. Retrieved november 04,2014, from http://www.asbestos.com/cancer/lung-cancer/

Asbestos.com. (2014b). Pleural Plaques and Asbestos. Retrieved november04, 2014, from http://www.asbestos.com/mesothelioma/pleural-plaques.php

Berlaymont 2000. (2003). Asbestverwijdering - motivatie. from http://www.berlaymont2000.com/nl/Home_Desamiantage.htm

Cooke, W. E. (1924). Fibrosis of the lungs due to the inhalation of asbestosdust.

De Kezel, Evelien. (2013). Asbest, gezondheid en veiligheid. Antwerpen:Intersentia.

Deane, L. (2000). Report on the health of workers in asbestos and other dustytrades Annual Report for 1898 (pp. 715-734): H.M Chief Inspector ofFactories and Workshops.

Departement leefmilieu, natuur en energie. (2000). Asbest - Eindrapport. from

http://www.lne.be/themas/luchtverontreiniging/informatie-studies/asbest_eindrapport.pdf

Departement leefmilieu, natuur en energie. (2007). Gebruik vanasbesttoepassingen. from http://www.lne.be/themas/milieu-en-gezondheid/asbest/asbest/asbest-herkennen/gebruik-van-asbest-in-belgie

Dunn, J.M. van. (1994). Asbest en aansprakelijkheid: Gouda Quint.

Es, Waut, & Defrance, Fabienne. (2012). Asbestfonds - 5-jarig bestaan

(2007-2012). from http://www.presscenter.be/nl/pressrelease/20120328/asbestfonds-5-jarig-bestaan-2007-2012

Eternit. (2008). Asbest algemeen. from http://www.eternit.be/asbest/asbest-algemeen/

Fonds voor de medische ongevallen. (2012). Wanneer is een schadegevalverjaard? , from http://www.fmo.fgov.be/nl/faq/when-claim-barred.html

Grosjean, R. (1996). Historiek en probleemstelling. Arbeidsblad, pg 7.

26


30/30

group, Seco. (2014). Asbest. Retrieved 26 november, 2014, from http://www.seco.be/nl/expertise/asbest

Het asbestslachtoffersinstituut. (2005). Onderzoek: Korte dunne asbestvezelszijn ook gevaarlijk. Retrieved 10 december, 2014, from http://www.asbestslachtoffers.nl/CMS/show.do?ctx=637278,366738,295936

Ide, Louis. (2014). Immuniteit asbestindustrie in strijd met rechten van demens. Retrieved 21 december 2014, 2014, from https://www.n-va.be/persbericht/immuniteit-asbestindustrie-in-strijd-met-rechten-van-de-mens

Kazan-Allen, Laurie. (2014). Current asbestos bans and restrictions.

Retrieved 20 november, 2014, from http://ibasecretariat.org/alpha_ban_list.php

Nationaal Actiecomit voor Veiligheid en hygine in het Bouwbedrijf. (2014).Algemeen Reglement voor de Arbeidsbescherming (ARAB). fromhttp://navb.constructiv.be/nl/Welzijnsinfo/Regelgeving/ARAB.aspx

National Heart, Lung and Blood Institute. (2011). What Are Asbestos-RelatedLung Diseases? Retrieved november 02, 2014, from http://www.nhlbi.nih.gov/health/health-topics/topics/asb/

NVA. (2014). Asbest. Retrieved 24 december, 2014, from https://www.n-va.be/standpunten/asbest

Ponnet, L. (1996). Asbest: stof tot nadenken. Juridische bedenkingen bij deasbestreglementering.

Ruers, R.F. (2012). Macht en tegenmacht in de Nederlandse asbestregulering.108-109.

Valgaeren, Annemie. (2010). Asbest: Waarom verbannen uit het westen, maargebruikelijk in ontwikkelingseconomien?

vito.be. (2009). Asbesthoudend afval. Retrieved oktober 16, 2014, fromhttp://emis.vito.be/sites/emis.vito.be/files/pages/migrated/Asbesthoudend_afval_0.pdf

Voet, L, & Keirse, A.L.M. (2011). Hoe de koop van een woning te reguleren;zeker weten?!

Documents

Asbest in Belgë