ASGJË TJETËR NUK KA RËNDËSI

nga Patricia St John

Kjo histori e fuqishme dhe prekëse ështëkrijuar në bazë të ngjarjeve reale në

konfliktin e hidhur të Libanit. Lamia dhefamilja e saj rrëmbehen në luftime, mepasoja tragjike. Lamia lufton kundër

urrejtjes që kërcënon ta shkatërrojë, derisa ta kuptojë që falja dhe dashuria janëgjërat më të rëndësishme. Asgjë tjetër

nuk ka rëndësi.

Patricia St John, e cila është bërë tashmënjë autore shumë e dashur për fëmijët,

tani u drejtohet lexuesve adoleshentë dhetë rritur.

Titulli i origjinalit Nothing else matters

Nga Patricia St. JohnBoton Scripture Union, Milton Keynes,

1982ISBN 0 85421 972 2Përktheu Dan Baynes

Redaktoi Viola Baynes

Hyrje

Kjo histori zhvillohet në Libanin esotëm, një vend që ka vuajtur tragjikishtnga ngjarjet në Palestinën fqinje. Gjatëshumë viteve populli i Libanit ishtendarë në dy komunitete me pak a shumëtë njëjtën madhësi – gjysma prej tyreishte e krishterë, gjysma myslimane –dhe këto grupe kishin bashkëjetuar nëpaqe, dhe kishin marrë pjesë që të dyjanë pasurinë e kombit dhe në qeverisjen evendit. Por dalja në skenë e ShtetitHebre në jug, dhe konflikti i hidhur qëpasoi midis Izraelit dhe Palestinezëve, u

derdh edhe në Liban. Kampet erefugjatëve janë ngritur nga organizatat eOKB-së dhe lëvizja Organizata përÇlirimin e Palestinës është rritur brendakëtyre kampeve. Që atëherë ata kanëvendosur qendra të stërvitjes ushtarakepër aktivitetet e komandos.

Më në fund lufta shpërtheu në vitin 1958dhe përsëri në 1975 midis dy palëve, ‘tëkrishterë’ dhe ‘myslimane’, qëpërshkruhen shpeshherë si ‘e djathta’ dhe‘e majta’ përkatësisht, dhe kjo çoi në njëluftë civile jashtëzakonisht mizore, qëmbaroi vetëm pjesërisht falë ardhjes sëtë ashtuquajturës Forcës së Paqes nëfund të vitit 1976. Emërtimet ‘ekrishterë’ dhe ‘myslimane’ nuk janë

krejtësisht të sakta, sepse secila palëpërfshin ata që nuk e marrin seriozishtfenë apo që kanë një ide shumë tëkufizuar për domethënien e saj. Nërrënjë të luftës është politika, por faktorii fesë e bën konfliktin veçanërisht tëhidhur dhe të vështirë për t’u zgjidhur.

Shumica e të krishterëve në Liban, dukepërfshirë personazhet kryesore të këtijlibri, i përkasin kishës Maronite e cilaudhëhiqet nga Patriarku i saj, por kaedhe bashkësi me kishën katolikeromake. Maronitët janë gjithashtu njëparti politike shumë e fortë, që premtontë ruajë pavarësinë e Libanit. Ata kanëushtarakët e vet dhe kanë përbërështyllën kurrizore të rezistencës ndaj

forcave të tjera të kombit dhe atyre tëhuaja që janë përfshirë prej vitesh nëluftim në Liban.

Në këtë libër, historia e Mumit është etrilluar, ndonëse shumë foshnja janëgjetur të gjalla nën trupat e nënave tëtyre dhe fatmirësisht disa prej tyre janëbirësuar. Pothuaj të gjitha incidentet etjera janë nxjerrë prej kronikavehistorike të atyre muajve, ose janëpërshkruar në bazë të eksperiencave tëvërteta të atyre që shpëtuan.

1‘Lamia, ku është vëllai yt?’

Lamia gjashtëmbëdhjetë vjeçe reagoi eshushatur, sepse i ati i saj, që ishtegjithnjë një person disi i ftohtë dhe ilargët, kishte folur më prerazi sezakonisht. Ai qëndronte tek dera ehapur, i veshur mirë, me valixhe në dorë,dhe donte një përgjigje të menjëhershme.

Lamia uli tasin e kosit që po hante dhe evështroi të atin në sy.

‘Nuk e di, o Ba,’ iu përgjigj qetësisht. ‘Mbase doli shpejt.’

‘Gjepura! Në krevatin e tij s’ka fjeturnjeri, dhe mos më gënje se e di që ti edi.’

‘Jo, Ba, unë nuk e di se ku është. Por poqe se nuk ishte në shtëpi mbrëmë,atëherë mendoj se ai do të ketë fjetur tekshtëpia e Hanit.’

‘Ashtu ë! Atëherë qenkan të dy apo jo? Edhe ti!’ Sytë e tij shkrepën ngazemërimi. ‘Budallenj, kështu jeni tëgjithë, se jetën e shisni për pak orë qejfi! Po për nënën tënde s’ke merak fare? Nëse takon vëllain, thuaji se kam diçkapër t’i thënë atij – dhe mos u vono për nëshkollë.’ Ai u kthye në thembër me vrull

dhe iku. Një çast më vonë ata e dëgjuankur mbylli fort derën e Mercedesit të tijdhe doli nga oborri.

Sami njëmbëdhjetë vjeç dhe Huda tetëvjeçe vështruan me kureshtje motrën etyre, fytyra e së cilës ishte zbehur mjaft. Ata ishin ulur së bashku dhe po haninmëngjes në ballkon nën hardhinë emadhe të thurur që për pak kohë do tëlëshonte gjethe. Ata po hanin kos dheullinj dhe bukë të nxehtë të shkrifët,ndërkohë që dielli agonte mbi ultësirënmidis majave të maleve, duke i mbuluarme ngrohtësi dhe dritë.

‘Ku është Amini?’ pyeti hapur Sami. ‘Edimë që ti e di dhe ne duam ta dimë

gjithashtu. Mos ka shkuar në luftë? Nathuaj!’

‘Po qe se ka ikur për të luftuar është mëmirë që ti të mos e dish, biri im,’ tha zërii nënës së tyre pas tyre. Ajo mbante njëtabaka me filxhane kafeje, dhe u ul pranëtyre. ‘Ai, Ai!’ vajtoi ajo. ‘Edhe ai ështëkaq i ri dhe i mirë! Po këta të rinj, sadëgjojnë automatikun bëhen si kuaj qëkruajnë tokën se mezi presin betejën. Luftën e kanë në gjak; ai nuk do të nabindet… dhe gjithçka për një zënkëpeshkatari! Ne jetojmë në ditë tëkëqija.’

‘Jo, Ma, jo për një zënkë peshkatari! Është shumë, shumë më e madhe se kaq.

Çdo i ri duhet të jetë gati. Por sido qëtë jetë puna, unë nuk luftoj, vetëmstërvitem.’ Edhe Amini kishte kaluarnëpër shtëpi pa e ditur njeri dheqëndronte përpara tyre. Fytyrën e kishtetë lodhur dhe të pistë vija-vija, krahët ikishte me graso, por ai qeshi ndërsa u uldhe vuri krahun rreth belit të së ëmës;edhe ajo qeshi, sepse ky djali i sajgazmor nuk mund të refuzohej, dhe ajonuk mund ta prishte këtë çast memospëlqimin e saj.

‘Shko lahu menjëherë,’ i tha, duke upërpjekur të fliste me rreptësi por pasukses. ‘Ti ke kohë vetëm për të ngrënëpara se të vijë autobusi i shkollës!’ Dheajo iku me nxitim në kuzhinë ku derdhi

gjithë dashurinë e zemrës së saj si dhedisa lot në omeletën dhe kafenë që ajobëri gati për të.

Të vegjëlit ikën me nxitim për të marrëlibrat dhe për t’u veshur me uniformat etyre, por Lamia vazhdoi të rrinte ulur, menjëfarë serioziteti në sytë e saj të errët,duke vështruar drejt malit ende në hije. Ishte fillimi i Prillit dhe tarracat qëngriheshin nga qyteti ishin gjithë‘shkumë’ lulëzimi, të mbuluara ngaullinjtë e hirtë dhe të argjendtë, me vilatë bardha që ngriheshin mbi harlisjen,shkallë pas shkalle, duke mbuluar tërëmalin. ‘Çfarë vend i bukur është!’mendoi ajo. ‘Peshkatarët le të luftojnëpër të drejtat e tyre, refugjatët le të

shkrepin armët e tyre, kjo s’ka për të naprekur, jo. Ne jemi të pasur dhe të sigurtdhe të lumtur,’ dhe ajo u kthye për tëbuzëqeshur përpara të vëllait që ishtekthyer, i pastruar dhe gati për shkollë,dhe po përlante mëngjesin. Ata ishinvetëm dhe që të dy ishin shumë tëvetëdijshëm për atë njësi frymërore qëekziston midis binjakëve.

‘S’besoj se do presim shumë kohë,’ thaAmini papritur, sikur mendimet e tij tëishin dhe të sajat, ‘dhe duhet të jem gati. Kur të vijë koha, do të rrezikohettrashëgimia jonë, nënshtetësia jonë, sidhe besimi ynë i krishterë. A nuk mundt’i bindësh prindërit tanë për këtë? Tëgjithë do të kemi një rol për të luajtur.’

‘Mami e kupton,’ iu përgjigj Lamia, ‘porBabi jo. Ai të do për biznesin, për mëtepër ai mendon se ti je shumë i ri.’

‘Nuk do të ketë biznes nëse nukqëndrojmë të patundur. Në partitëMyslimane dhe Palestineze ka djem mëtë vegjël se unë, që po stërviten dhevishen me uniforma. Miku im Kamal, qëbanon në periferi të kampit, ka njëautomatik dhe di ta përdorë.’

‘Një automatik? Po ti, Amin?’

Ai qeshi. ‘Sigurisht që kam, o motër evogël, përndryshe si do të stërvitesha qëtë luftoj? Por kjo nuk ka pse të

përmendet. Atë e lë bashkë meuniformën time tek shtëpia e Hanit nëfund të rrugës. Atje fjeta pak orë sot nëmëngjes. Ja se po na vjen autobusi. Gati është Sami?’

Ai mori çantën e shkollës, dhe shkoi nëkuzhinë për të puthur nënën e tij, dhedoli në shtegun e kopshtit me hapa tëmëdha, dhe Sami e ndoqi me hapa tëvogla. Pak minuta më vonë Lamia dheHuda vrapuan drejt autobusit tjetër, dheu kthyen tek porta për një çast që tatundnin dorën duke i thënë mirupafshimmamasë.

Që të katër kishin dalë në këtë botë të redhe kërcënuese, dhe e ëma qëndroi tek

parmaku duke i vështruar. Ajo nuk indiqte dot as edhe në mendimet e saj;sepse ajo kishte tetëmbëdhjetë vjet qëkishte ardhur në shtëpi si nusjaadoleshente e një burri që e njihte shumëpak, ngaqë dasmën ia kishin rregulluarprindërit e saj. Por ajo e kishte kryerdetyrën; ishte bërë një amvisë eshkëlqyer dhe i kishte lindur fëmijë tëshoqit, dhe si shtesë, kishte mësuar tadonte burrin e saj të heshtur tregtar. Përveç vizitave në familje dhe në kishë,ajo dilte rrallë përveç në dyqanet atyafër, dhe ajo kishte gjetur kënaqësi tëthellë dhe krijuese në shtëpinë e bardhëbashkë me kopshtin e saj të gjerë. Idejae saj për lumturinë ishte era e bukës kurpiqej, kundërmimi i grurit të shtypur dhe

perimeve të freskëta, të qeshurat efëmijëve të shëndoshë dhe të ushqyermirë, rreth saj; dhe shumë më e madhe seçdo lumturi tjetër ishte afërsia dhe gazi idjalit të saj Amin – i pari dhe drita esyve të saj. Po, jeta e kishte trajtuarmirë nënën, dhe sa herë që punët nuk iadilnin mbarë ajo kishte kryqin e varur nëmur. Ajo mendoi që në këtë rast do tëishte gjë e mirë të binte në gjunjëpërpara kryqit, dhe mendimet e sajfluturuan përsëri tek Amini. Ai e kishtegjetur duke parë lart tek kryqi, dhe ikishte thënë me zërin e tij të dashur dhe tallës:

‘Ti je supersticioze, o Ma. Si mund të tëndihmojë ajo copë druri?’

‘S’është ndonjë copë druri,’ iu përgjigj eshushatur dhe e tronditur. ‘Është kryqiku vdiq Jezusi, dhe unë i lutem atij.’

E qeshura u shua në sytë e tij, dhe ai evështroi solemnisht figurën e vogël, tëzbehtë dhe të shterur. ‘Gjithmonë njëKrisht i vdekur!’ i tha më në fund. ‘Vallëmund të na ndihmojë një Krisht ivdekur? A mund t’i japë fund luftës ajofigurë e vogël prej druri me duar tëgozhduara?’

Ajo nuk mund t’i jepte ndonjë përgjigjebindëse atëherë, por ishte shqetësuar përtë dhe kishte shkuar fshehurazi tek kishanë shpatin e malit për të ndezur një qiri

për të dhe për t’u lutur përpara kryqit tëmadh. Tani ajo u shqetësua përsëri dhedukej se një frikë e ftohtë shtrëngontezemrën e saj. Ajo dinte për politikën mëpak sesa binjakët e saj, por e dinte qëzënka e peshkatarit nuk ishte në faktndonjë çështje e vogël. Një njeri i mirë,që kishte dalë në krye të mbrojtjes së tëvarfërve, kishte vdekur nga plagët e tij;makinat ishin djegur, dhe rruga e madhepër në jug ishte bllokuar nga automatikëtdhe nga gomat e ndezura flakë. Kurushtria kishte ndërhyrë,gjashtëmbëdhjetë vetë kishin vdekur nëpërplasje, dhe në të dyja palët ishinzemra që ende digjeshin nga urrejtja dhehakmarrja.

Ajo pa se po dridhej. Ndoshta ata mundta bindnin Aminin të tërhiqej. Fundjaishte vetëm gjashtëmbëdhjetë vjeç,shumë i ri për t’u përfshirë mirë. Sigurisht vala e dhunës nuk e arrinte dotshtëpinë e tyre paqësore, që mbrohej ngalindja nga vargmali i Libanit dhe ngajugu nga portokallishtet.

Por midis portokallishteve dhe jugut tëpërpirë nga lufta ishin ato qendra tënjerëzimit që gëlonin, të keqtrajtuar dhetë mërguar: kampet Palestineze.

2

Dreka e së dielës ishte gjithmonë njëkohë paqësore. Roma, Lamia dhe dyfëmijët më të vegjël shkonin zakonisht nëMeshë në kishën Maronite në shpatin ekodrës ndërsa Amini dhe i ati flinin përtë larguar lodhjet e javës së sapokaluar,dhe në mesditë e gjithë familja hanin sëbashku në ballkon. Ishte ora më epëlqyer e javës për Rosën, sepse askushnuk nxitohej dhe ajo mund ta ushqente tëgjithë familjen në të njëjtën kohë meushqimin që e kishte bërë gati kryesishttë shtunën, dhe kështu ajo ishte e lirë të

ulej dhe të merrte pjesë në ngazëllimin etë gjithëve dhe në bisedat familjare.

Por sot Amini nuk do të hante bashkë meta, gjë kjo që e zhgënjeu Rosën sëtepërmi, sepse ajo kishte zbuluar segatuante veçanërisht për të. Ai i ishtebindur të atit pa dashje, dhe qendralokale e stërvitjes ushtarake kishte njëjavë që nuk e kishte parë; por sotUdhëheqësi i Partisë së tij do tëpëruronte një kishë të re nga perëndimi ilumit. Aminit nuk i jepej mundësiashpeshherë për të parë heroin e tij porkëtë të dielë ai dhe Hani do të qëndroninnë turmë, dhe ndoshta njeriu i madh do tëhidhte shikimin në drejtim të tyre dhe tadinte, nga sytë e tyre të ndriçuar dhe

fytyrat e reja të palëkundura, që tëpaktën dy prej ndjekësve të tij ishin gatitë jepnin jetën për çështjen.

Amini iku mjaft shpejt, i veshur mekujdes për këtë rast. Ai i kishte nxirëkëpucët deri sa të shkëlqenin dhe nëna etij e kishte shtypur kostumin e tij deri satë dukej i ri. Asaj i vinte mirë për këtëekspeditë ngaqë ai nuk para shkonte nëkishë, madje edhe fytyra e të atit u bë mëpak e rreptë, me një buzëqeshje të vogëlkrenare ndërsa i biri i tha mirupafshimme respekt.

Mëngjesi kaloi në qetësi; Rosa u ul nëballkon, duke prerë perimet për drekë,fëmijët luajtën në kopsht, dhe Lamia iu

përvesh detyrave të shtëpisë; por pa editur pse ajo nuk u përqëndrua dot. Diçka nuk shkonte. Atje, në sallën endenjes, ku disa rreze dielli qorrekrijonin trajta në qilimin e pasur prejDamaskut dhe drita ishte ende e freskëtdhe e dobët dhe era ishte e rëndë ngakundërmimi i luleve të portokalleve dhetë jaseminës, një pjesë e saj po bërtistenga dhimbja dhe frika, dhe ajo e dinte secila pjesë ishte. Kjo i kishte ndodhurdhe më parë, por kurrë kështu. Binjaku isaj nuk kishte vuajtur asnjëherë në këtëmënyrë.

Por ajo nuk mund të bënte asgjë kështuqë u ul duke pritur, duke shtrënguarduart, dhe pas pak ajo shkoi tek e ëma në

kuzhinë dhe e ndihmoi të pristemajdanoz dhe të shtypte grurë. Vetëmkur e ëma kishte dalë për një çast ngadhoma, ajo dëgjoi një pëshpërimë tëfshehur, dhe u kthye për të parë Hudënqë i bëri shenjë me dorë përmes njëvrime në derë.

‘Hajde,’ tha Huda pa frymë, duke ngriturfytyrën e saj të bardhë dhe të trembur. ‘Hajde shpejt! thotë Amimi. Hajde dhemos i trego askujt. Ai po ulet nënportokallet, dhe, Lamia… të tregoj njëgjë?… Ai po qan!’

Lamia vrapoi. E gjeti, siç i kishte thënëHuda, të ulur nën një portokall, me kokënë duar. Kur e dëgjoi se po vinte, ai

ngriti fytyrën; sytë i kishte të errët ngatragjedia. Rrobat e tij binin erë baruti.

‘Lamia,’ i pëshpëriti, ‘erdhi ora… duhettë shkoj… mendoj se të gjithë do tëduhemi… por njerëzit tanë u treguantepër mizorë dhe të dhunshëm. S’kishinpse ta bënin…’

Ai u drodh dhe i shtypi sytë me duartsikur po përjashtonte ndonjë pamje tëtmerrshme.

‘Çfarë bënë, Amin?’ e pyeti Lamia. Poredhe ajo ndjeu tmerrin dhe nuk donte tëdëgjonte.

Shprehja e djalit ishte e tmerruar.

‘Na sulmuan jashtë kishës dhe bodigardii udhëheqësit tonë ra i vdekur. Nukshihja dot… isha në periferi të një turmetë madhe, dhe të gjithë ia mbathëm drejtlumit. Njerëzit bërtisnin, bënin zhurmë,inatoseshin jashtë mase. Atëherë erdhinjë autobus në rrugën që të çon nëKamp… Ushtarakët tanë u rreshtuan nëtë dyja anët e rrugës dhe hapën zjarr… ipashë përmes xhamave të thyer… burra,gra dhe fëmijë – klithnin, vdisnin,priteshin nga xhamat… nuk pushuan sëqëlluari… Oh, Lamia, s’është luftë kjo,është vrasje, dhe tani shumë njerëz do tëvdesin… duhet të shkoj…’

‘Ku të shkosh, Amin? Ti je i gjithë i

ftohtë dhe dridhesh. Eja tek Mami dheçlodhu.’

Ai tundi kokën me vrull. ‘Jo tek Mami!’i tha. ‘Po e pashë Mamin, dorëzohem. Tregoji ti… ti e di ç’t’i thuash, Lamia. Eja me mua tek shtëpia e Hanit.’

Ai po fillonte të rimëkëmbej dhe tëmblidhej, dhe ajo e dinte që do të ishtekot të përpiqej ta përmbante, kështu që endoqi në rrugën anës shtëpisë. Dukej selajmi ishte përhapur. Njerëzit qëndroninduke pëshpëritur në grupe të frikësuaradhe disa po mbronin vitrinat e tyre medërrasa.

Në shtëpinë e Hanit gjendja ishte e qetë,

sepse prindërit e Hanit kishin ikur për tëkaluar ditën me vajzën e tyre të martuardhe Hani, i vogli, ishte vetëm në shtëpi. Ai erdhi tek dera me uniformëushtarake, me automatik në dorë, dhe mepamje çuditërisht ‘të moshuar’ nëkrahasim me moshën e tijshtatëmbëdhjetë vjeçe. Fytyrën e kishteserioze por ai dukej më pak i tronditurse sa Amini.

‘Shpejt!’ i tha hapur. ‘Ne na pretQendra. Rrobat i ke aty brenda. Shpejtoqë të ikim.’

Por kur u la vetëm me Lamian, shprehjae tij ndryshoi. Ajo nuk e kishte njohurmirë asnjëherë; ishte thjesht shoku i

Aminit. Por papritmas fytyra e tij u zbutdhe ai dukej se donte t’i tregonte diçkandërsa qëndronte atje duke prekurautomatikun me droje.

‘Do luftosh?’ i pëshpëriti ajo.

Ai uli kokën. ‘Them se po; sigurisht dotë ketë reprezalje… ishte një vepër tëçmendurish!’ Ai vështroi nga dritarja. Shtëpia e tij qëndronte në një kodër dhepërtej lulëzimit të kopshtit qytetimbulonte të tatëpjetën deri në det. Pasgradaçelave dhe hoteleve të mëdhadukej vezullimi i Mesdheut. ‘Ia vlen tëluftosh,’ i tha thjesht. ‘Po pse të napërzënë të huajt?’

Amini u kthye pas pak i veshur meuniformë ushtarake shumë të madhe përtë. Faqet i kishte ende të buta si tëfëmijës, dhe ai dukej i trembur dhe idruajtur dhe se rrobat nuk i shkonin fare,si ndonjë aktor.

‘Mirupafshim, motër,’ i tha trimërisht. Ai hezitoi, pastaj vazhdoi. ‘Bëj diçkapër ne; shko tek kisha dhe lutu përparaatij kryqi… dhe ik tani. Po u vonovemund të jetë shumë vonë; edhe thuajiMamit se më vjen keq.’

Ata u larguan, duke marshuar mevetëdije në rrugë, me automatikët gati,dhe asaj i erdhi mirë që kishte diçka përtë bërë. E verbuar nga lotët, ajo çau

rrugën me duar përmes portokallishteve,duke mos kaluar nëpër rrugë, dhe i rashtegut që e çonte përmes tarracave tëullishteve drejt kishës. U përkul tekkëmba e figurës së gdhendur me krahët eshtrirë, vështroi lart në fytyrën e zbehtëpa shprehje, dhe kujtoi pyetjen e tëvëllait. ‘A mund të na ndihmojë dot njëKrisht i vdekur? A e përmbajnë dotluftën ato duar të ngulitura me gozhdë?’ Sidoqoftë ajo murmuriti çdo lutje qëdinte dhe u gjunjëzua përparaVirgjëreshës dhe çdo Shenjtori në kishë. Por ata kishin vdekur që të gjithë prejkohësh dhe dukeshin tepër të drunjtë, tëpajetë. E ftohur dhe e dekurajuar ajodoli në botën e gjallë të pranverës, dheshpatet e anemonave të kuqe në bar e

ngushëlluan, sepse kjo ishte stina eluleve të egra dhe këngëve të zogjve dhelulëzimit, dhe atje jashtë në dritën ediellit vdekja i dukej e pakuptimtë.

Ajo u kthye ngadalë në shtëpi, dukekëputur lule gjatë gjithë kohës, sepse nukdonte të nxitohej për t’i dhënë lajminmamasë së saj. Përveç kësaj ajomendonte për Hanin dhe Aminin; Amini,kaq i ri dhe i trembur e megjithatë ipatundur, Hani me sytë e tij të butë dheseriozë. Ajo ishte e sigurt që ai donte tëthoshte diçka por nuk e kishte thënë, dheajo mendoi se po ta kishte thënë do tëishte diçka shumë e rëndësishme. Edinte gjithashtu që po të vdiste ai sot kjogjë nuk do të thuhej kurrë, gjë që do të

ishte humbja e saj në përjetësi. Pastajajo pyeti veten se përse po mendonte përHanin në një kohë kur Amini ndodhej nërrezik.

Atëherë, ndërsa po përulej që të këpustendonjë lule, filloi bubullima, jo largkësaj radhe, por nga bregu lindor i lumit,kishte filluar buçima e mitralozëve dhemortajës. Ajo pa qiellin e kaltër tëPrillit ndërsa u ngrys menjëherë me tymtë zi, dhe vrapoi e tmerruar drejt derëssë shtëpisë së saj që shikonte nga malet. Nëna e saj po qëndronte tek porta dukeparë lart e poshtë në panik ndërsa Hudakapej pas fustanit të saj.

‘Lamia, vogëlushja ime, hajde brenda

shpejt. Ku e ke vëllanë?’

Pasi ato u mblodhën sëbashku në sallon,ndërsa zhurma e betejës u mbyt pak ngamuret e trasha të shtëpisë dhe ngapallatet prapa saj, Lamia u ngashëryeduke treguar historinë e saj. ‘Nuk endalova dot, o Ma,’ iu lut së ëmës. ‘Mosmë thuaj se të gjithë fajin e kam unë!’

Nëna e saj përkëdheli flokët e saj. ‘Jo,ti nuk mund ta ndaloje,’ i tha qetësisht. ‘Ai e do atdheun e tij, dhe është njëdjalë trim. Është mirë të kesh një bir tëtillë. Zoti pastë mëshirë mbi të dhebabain tënd.’

‘Po Babi ku është?’

‘Poshtë tek dyqani; ai kishte frikë ngamundësia e plaçkitjes dhe shkatërrimit. Ai do të vijë shëndoshë e mirë nështëpi. Radioja po shpall zonat e sigurtadhe ai do të vijë tërthorazi. Eja, se poshkoj të marr diçka për të ngrënë. Tëvegjëlit tanë i ka marrë uria.’

Ajo buzëqeshi duke parë poshtë fytyrat etyre të trembura, duke lehtësuartensionin, dhe ata e ndoqën në kuzhinë,duke e shtyrë si qengja të frikësuar. Porbombardimi po bëhej më i fortë dhe iegër dhe era e mprehtë e djegies dhe eeksplozivave të lartë po hynte ngadalënë shtëpi.

‘Them se jemi të sigurt këtu,’ u tha nënaqetësisht, ‘po s’na ra ndonjë raketë nëçati duke i vënë zjarrin katit lartë, ose pos’u dogj pallati prapa nesh. Por më vjenkeq për ata që banojnë nga perëndimi ilagjes. Hajde Lamia, të pjekim bukë. Në rast se kjo vazhdon deri natën,mbase do na duhet të strehojmë disa prejtyre. Lavdi Zotit që kemi shumëushqime.’

Lamia qëndroi tek dera e hapur, dukevështruar rrjedhën gjithnjë e në rritje tënjerëzve që po nxitonin drejt malit. Ataerdhën si milingona nga rrugët dhe ungjitën lart nëpër portokallishtet në njëradhë të tmerruar dhe të hutuar. Gratëmbanin foshnja në krah dhe peshtafe në

kurriz. Burrat mbanin fëmijë të vegjëlmbi supe dhe shtynin karroca fëmijëshdhe mallrash të mbingarkuara me plaçkatshtëpiake. Më të mjerët ishin tëmoshuarit që ecnin të penguar, pjesërishttë hequr zvarrë, pjesërisht të mbështeturnga familjarët e tyre, ose të shtyrë anashnga ata që mund të lëviznin më shpejt.

‘Po ku po shkojnë gjithë këta?’ pyetiHuda.

‘Kush e di?’ iu përgjigj Lamia. ‘Disamund të kenë kushërinj në fshatra;mendoj se disa do të flejnë sonte nëshpatin e malit.’

‘Edhe manastiret e murgeshave do të

pranojnë disa,’ i tha e ëma. ‘Dhe nësendonjë njeri vjen këtu do t’i ofrojmëstrehim për natën.’

Ata punuan shumë, duke bërë ushqimegati sa për një rrethim, por koha ecënngadalë kur çdo minutë e numëruarveças nuk shënon kthimin e një ati osevëllai, dhe zhurma e bombardimit ishteaq e fortë saqë disa herë ata mezidëgjonin veten kur flisnin. Tani dielli dotë perëndonte përtej detit por ngjyrat ebuta të muzgut do të fshiheshin ngavelloja e zezë e vdekjes që rrinte mbilagje, dhe në ndonjë rast, nëna e tyre nukdo t’i lejonte të shkonin prapa shtëpisë.

Bombardimi i rëndë vazhdoi akoma dhe

shtëpia e vjetër dhe e ngurtë u drodh ngagoditjet, dhe kur u ngrys disa vizitorëfilluan të vinin nga pjesa më e ulët elagjes. Ata kishin pritur gjithë ditën nëbodrume dhe qilare, se nuk kishin ku tëiknin, por nuk i duronin dot ato orë tëtmerrshme që i prisnin. Gjatë njëperiudhe të shkurtër qetësie ata ishinarratisur drejt komshinjve të tyre nëpjesën më të strehuar të lagjes nga lindjadhe Lamia mendoi që e ëma patjetër udukej si një engjëll mëshire ndërsa imirëpriste me mirësjellje në sallonin esaj dhe vinte ushqime përpara tyre.

Disa nuk mund të bënin gjë veçse tëqanin dhe të dridheshin, ndërsa të tjerëtkishin tregime të çuditshme dhe të

tmerrshme. Njëri çift kishte ikur bashkëme tre fëmijët e tyre të vegjël nga njështëpi e ndezur flakë dhe rrinin dukembajtur zi për shkatërrimin e plotë të tëgjitha pronave të tyre. Një familje tjetëre vogël erdhi; ata ishin të shtypur dhe tëplagosur, flokët dhe rrobat i kishin tëbardha nga pluhuri dhe allçia, sepsetavani kishte rënë mbi ta. Pastaj erdhinjë grua e heshtur, e mpirë, aq e tronditursa nuk qante dot, që mbante në krahë njëtrup të vogël të shpërthyer. Disa kishinarritur vetëm me zor, ndërsa ziheshinngushtë në kryqëzimin e zjarrit midiskampit dhe kodrës nga veriu, le pastajata snajperët e tmerrshëm me maska qërrinin në çatitë e ndërtesave tëshkretuara. Në rrugë shtriheshin trupa,

dhe në çdo dalje kishte postëblloqe. Megjithatë gjithnjë e më shumë vazhdonin të vinin njerëz.

Lamia shpërndau ushqime dhe kafe dhedëgjoi tregimet në heshtje. Rosa poshtrinte fëmijën e vdekur në dhomën esaj të gjumit dhe po ngushëllonte nënën etromaksur, deri sa të shkrihej akulli dheajo të ishte në gjendje të qante. PorEliasi nuk ishte kthyer, dhe Lamiamendoi për ata trupa të shtrirë nëgërmadha. Por ajo e dinte që Aminiishte i gjallë, sepse ndonëse një pjesë esaj ndiente frikën dhe rrezikun e tij,asnjë pjesë e saj nuk kishte vdekur.

Nata e mërzitshme vazhdoi, nëna që

kishte humbur fëmijën fjeti thellë, edroguar nga tronditja dhe nga hidhërimi,me një krah të shtrirë mbi çarçafin qëmbulonte beben e saj të vdekur. Rosa ialidhi të çarat me fasho dhe i lau vendet emavijosura dhe i ofroi më shumë kafe,duke e ledhatuar dhe ngushëlluar, dhefëmijët i zuri një gjumë i thellë. PorLamia mbeti plotësisht e gjallë, dukedëgjuar, derisa gjelat filluan të këndoninlart në mal dhe buçima e dymbëdhjetëorëve të fundit dukej se po mbytej në njëmurmuritje të ulët, të ndërprerë vetëmnga kërcitja e mprehtë e ndonjë plumbitë rastësishëm. Atëherë gati të gjithë poflinin lehtë, dhe ajo shkoi qetë-qetë tekdera pa e vënë re njeri dhe doli në dritëne agimit.

Oh, sa i ëmbël që ishte ajri i malit tëerrët pas atmosferës së qelbur tëpasazhit pa dritare ku ajo kishte kaluarnatën! Për pak dita do të zbardhte dheqiparisat qëndronin si shpata të zezakundër sfondit të qiellit të zbehur ngajugu. Ajo qëndroi duke marrë frymëthellë, në dijeni të faktit që edhe kopshtipo merrte frymë, dhe kundërmimi iluleve dhe vesës pushtoi erën e shpifurtë eksplozivave, dhe kënga e zogjveishte e qartë dhe therëse, sepse tani përtani bombardimi kishte pushuar. Po tëprisje mjaft, mëngjesi do të vinte më nëfund gjithmonë.

Ndoshta njerëzit u zgjuan nga heshtja e

pazakontë. Sido që të jetë, kur ajo hyripërsëri qetësisht, të gjithë po lëviznin,duke mbledhur peshtafet e tyre dhefëmijët që po flinin, duke murmuritur mefalënderime ndërsa hiqeshin zvarr drejtderës, me sy të rëndë. Edhe luftëtarëveu duhet të çlodhen nganjëherë, dhe ishtee rëndësishme që ata ta shfrytëzoninpauzën e qetësisë, sepse kush e dinte sesa kohë do të kishin për të fshirë xhamatdhe plehrat, për t’u bërë gati për sulmintjetër, për të mjekuar të plagosurit dhepër të varrosur të vdekurit? Për pakkohë të gjithë kishin ikur, dhe ndërsafëmijët më të vegjël flinin, Rosa dheLamia hapën plotësisht dyert dhedritaret, pastruan tapetet dhe lanë enët epalara. Ato po punonin shumë kur

dëgjuan një hap jashtë, dhe me një çastRosa vrapoi drejt krahëve të të shoqit.

Ai e mbajti për një çast, i prekur dhe ihabitur nga kjo shfaqje e paprituremocionesh nga gruaja e tij e bindur dhedinjitoze. Pastaj e shtyu butësisht dhe itha, ‘Mirë jeni të gjithë? Po djali kuështë?’

Por ato nuk i kthenin dot përgjigje asajpyetjeje dhe fytyra e tij dukej se u plakdhe u thinj përpara syve të tyre. Ndoshtaai e kishte marrë me mend që më parë,sepse e njihte djalin e tij. Agimi nukmbulohet dot me perde, burimi nuk mundtë shteret, edhe zjarri i patriotizmit nukshuhet dot në zemrën e një djali. Por ai

u ul në tavolinë, zhyti fytyrën në duar dherënkoi; sepse ai kishte ardhur në shtëpifshehurazi nëpër atë mëngjes të hirtë qëdukej se futej vjedhurazi, i mbuluar dhe iturpëruar, nëpër ndërtesat e nxira dherrugët që ishin boshe përveç grumbujvetë mbuluar me nxitim, si dhe dyqanet eplaçkitura dhe shtëpitë e shkatërruara. Ai i kishte bërë pyetjen vetes nëhidhërim shpirtëror, ‘Për se ndodhigjithë ky shkretim?’ dhe ai nuk kishtegjetur asnjë përgjigje të vërtetë.

3

Për tri ditë e tre net beteja u zhvilluaegërsisht, me periudha qetësie herët nëmëngjes, dhe shtëpia solide e Rosës, efshehur midis malit dhe pallateve të lartanga perëndimi, u bë një strehim i hapurpër familjet e tmerruara, shumë prejshtëpive të të cilave po shkatërroheshinshpejt nga zjarri ose municionet sepsendodheshin në frontin e betejës, dhe disaktheheshin në shtëpi kur agonte diellidhe gjenin që plaçkitësit kishin marrë tëgjitha pasuritë e tyre. Eliasi e kaloishumicën e kohës tek dyqani duke

mbrojtur mjetin e jetesës së tij, ndërsaRosa dhe Lamia ngushëlluan fëmijët,ushqyen të uriturit, ngushëlluan ata qëkishin humbur familjarët dhe u kujdesënpër plagët e shkaktuara nga copëzat ebombave. U vinte mirë që ishin të zënasepse kjo ndihmoi për të shtyrë orët ezbrazëta dhe plot mall e dhimbje. SepseAmini nuk ishte kthyer.

Por ditën e tretë në mëngjes ra një qetësie çuditshme, dhe zëra të ndryshëm tënjohur në radio nxitën ndjekësit e tyre tëtërhiqeshin nga rrugët. Në zonën e tyreishte qetësi, sepse ndonëse në disa lagjekishte shenja gëzimi, në lagjen lindorenjerëzit ishin të shastisur nga shkatërrimidhe humbja, dhe shumë prej tyre flinin të

rraskapitur në gërmadhat e tyre, osepërpiqeshin në mënyrë tepër tëpamjaftueshme t’i varrosnin të vdekurit etyre në mënyrë të hijshme dhe dinjitoze. Qyteti dukej i braktisur dhe i heshtur sivarri – një plagë e zezë në shpatin emalit të Prillit. Lamia rrinte ulur tekshkallët duke dremitur në dritën e diellit,dhe mendonte nëse po ëndërronte kurhapi sytë dhe pa Aminin që qëndrontepërpara saj.

Ajo lëshoi një thirrje të vogël dhe do tëkishte humbur vetëdijen por ai e hoqi qëtë rrinte përpjetë dhe ajo e kuptoi qënevoja e tij ishte më e madhe sesa esaja, dhe u mblodh. Uniformënushtarake e kishte të lyer me baltë të

tharë, dhe fytyrën e kishte vija-vija mepisllëqe dhe graso, dhe flokët i kishte tëmpleksura me gjak të tharë. Ndërsa ajoe vështronte në sy ajo pa që ishin tëskuqur dhe të tronditur nga pamje që ainuk do t’i zinte kurrë nëpër gojë. Për mëtepër ai nuk do të qante më për vdekjen,sepse e kishte parë boll. Pastaj nëna etij erdhi tek ai me vrap, dhe Sami dheHuda u zgjuan nga bërtitja e saj e fortëdhe e rrëmbyer, dhe këto gjithashtu iuhodhën atij.

‘Kush fitoi?’ thirri Huda. ‘Na thuaj sekush fitoi!’

‘Po, kush fitoi?’ i dha jehonë Sami. ‘Dhe a qëllove njeri me pushkën?’

‘E mbajtëm lagjen tonë,’ u tha Amini. ‘O Ma, dua të lahem të ha dhe të fle. OMa, më sill pak ushqim!’

Nënës i fluturoi zemra nga zëri i tij ipacipë prej djali të vogël dhe para se aitë lahej dhe të ndërronte rrobat, ajokishte vënë ushqime në tavolinë. Samigati plasi me pyetje por papritmas dukejse Amini e humbi durimin. ‘O Ma,’ ithirri, ‘thuaju të largohen! Dua të ha dhet’ia fus gjumit…. Por ti rri o Ma.’

Ajo u ul pranë tij duke thurur një fustantë vogël gazmor për Hudën dhe lëvizja epandërprerë e duarve të saj qetësoinervat e tij të acaruara dhe paqja e

fytyrës së saj të përkulur ripërtëriumendjen e tij të shëndoshë. Kujtimi iklithmave të një fëmije të çjerrë, era eqelbur e trupave të lënë të shtrirë atje kuranë, u bë më pak e gjallë. Ai mendoi semund të flinte.

Ai fjeti – e fjeti – tërë ditën dhe tërënatën, dhe e ëma dhe Lamia dhe më vonëi ati u ulën pranë tij me radhë se moszgjohej dhe të kërkonte diçka. Tënesërmen vonë në mëngjes ai u zgjua, içlodhur dhe i shtendosur, pothuaj si djalii mëparshëm gazmor. Vetëm Lamia edinte që ai kishte ndryshuar dhe që atanuk do të ishin më kurrë përsëri si një;sepse brenda tri ditësh të shkurtra dhe tëtmerrshme ai kishte ecur përpara drejt

burrërisë.

Shkollat u hapën përsëri dhe përveçsnajperëve këmbëngulës në majat eçative, paqja e brishtë qëndroi. Njerëzitu kthyen nga kodrat në shtëpitë e tyre tëdëmtuara ose të shembura dhe rifilluanjetën e tyre me aq sa mundnin. Por çdoditë qarkulluan zëra për përplasje të rejanë veri, dhe tregime për vrasjen,grabitjen dhe dhunën që vinin ngaperiferia jugore e qytetit ishin aq tëtmerrshme saqë vetëm pak njerëzguxonin të udhëtonin në rrugët kryesore. Në ajër ndihej njëfarë tensioni, njëndjenjë e paqetë që bombardimi dheshkatërrimi nuk kishte arritur asgjë, qëurrejtja vazhdonte të ziente në fshehtësi

dhe se së shpejti do të shpërthente. Hanidhe Amini kalonin shumë kohë sëbashku, të ulur në shkallët e shtëpisë,duke bërë muhabet, dhe gjatë natës atazhdukeshin, kushedi se ku shkonin. Dhenganjëherë Kamali vinte i kapardisurnga kampi përtej portokallishteve dhe nëkëto raste Lamia vuri re që Hani heshttegjithmonë. Një natë kur Kamali kishteikur, Hani tha shumë seriozisht, ‘Pse elejon atë djalë të vijë këtu? A nuk luftoipër anën e tij ashtu si ne luftuam përtonën?’

‘Por armëpushimi është firmosur’ i thaAmini. ‘Dhe ai ka qenë gjithmonë shokuim i mirë i shkollës. Vallë duhet tëkthehem kundër tij në kohë paqeje thjesht

ngaqë fati na ka vendosur në anë tëndryshme? Pastaj ne nuk e dimë nëse aie di që ne luftuam.’

‘Vërtet ai ka qenë shok,’ iu përgjigjHani, ‘por në rast se shpërthen prapëlufta ai do jetë prapë armiku yt. Përsigurinë tënde si dhe për të tijën, lëre tërrijë në vendin e tij. Unë nuk i besoj.’

Lamia hodhi një shikim tek vëllai i saj ivogël dhe pa pamjen kokëfortë që ajo enjihte aq mirë, dhe e donte vëllanë përshkak të kësaj. Amini ishte besnik dhenuk do të dorëzohej thjesht ngaqë tëtjerët kishin dyshime. Kamali vërtetmund të mos vinte më në shtëpi pormiqësia do të vazhdonte; dhe tri ditë më

vonë kjo punë u vu në provë. Ati i tyrekishte shkuar në Damask për biznes kurerdhi ftesa për drekën me rastin editëlindjes së Kamalit, kështu që nukkishte asgjë që ta ndalonte Aminin tapranonte ftesën.

‘Edhe ti do vish, Lamia,’ deklaroi ai. ‘Secili prej ne djemve mund të marrënga një mikeshë dhe ti, tani për tani, jemikesha ime më e ngushtë. Duke qenë sekjo mund të mos jetë gjithmonë kështu,më mirë shfrytëzoje rastin derisa të ketëkohë.’

Lamia qeshi. Të gjitha vajzat e pëlqeninAminin por deri atëherë ai kishte paturvetëm pak kohë për çështje të tilla se

ishte i zënë me kauzën e tij. Por kur tëvinte behari ata do të shkonin së bashkunë plazh dhe ajo do t’ua prezantonteshoqeve të saj. Ajo u zhgënjye sepseHani nuk do të vinte në drekë, ndonëse tëtjerët e nxitnin të vinte. Ai qëndroi tekdera e tij duke i vështruar ndërsa unisën.

‘Them se ti je budalla që shkon,’ thaHani qetësisht, ‘dhe je budalla akomamë i madh që merr motrën me vete.’

Amini qeshi por sytë i kishte tërë inat.

‘Ke frikë ti, Hani?’ e pyeti. ‘Po pse jegjithmonë kaq dyshues? A nuk ka ligjemikpritjeje? Fundja çfarë mund të na

bëjnë në një drekë ditëlindjeje?’

‘Jo, unë nuk kam frikë,’ iu përgjigj Hani,akoma i pashqetësuar; ‘por jam imençur, dhe përveç kësaj, babi im mëndaloi, kështu do të bënte dhe babi yt potë ishte këtu. Po mami jote a e di se kupo shkon?’

Amini kishte një pamje jo të qetë. Ainuk i kishte treguar së ëmës se ku poshkonte, vetëm se po merrte Lamian nënjë darkë shkolle dhe asaj i kishte ardhurmirë t’i shikonte të shkonin së bashku,sepse ajo ndiente trishtimin e Lamias. Ajo kishte hekurosur me kujdes plotdashuri fustanin kuqerremë të vajzës,dhe ndërsa ajo i pa që largoheshin nga

shtëpia ajo pyeti veten si njëqind herëmë parë se si ajo që ishte një vajzë ethjeshtë nga fshati kishte arritur tëprodhonte një djalë kaq të pashëm dhegazmor dhe një vajzë kaq të hapur.

‘Nuk dua që për mua të thuhet që nuk ibesoj shokut tim,’ iu përgjigj Aminikryeneç. ‘Sidoqoftë, humbjen e ke ti dhejo unë. Do jua tregojmë në darkë.’

Hani mblodhi supet dhe pa Lamian;fustani kuqerremë i shkonte bukurisë sësaj të errët dhe flokët i kishte të krehurapër të treguar vezullimin e vëtheve të sajprej ari. Sytë i kishte të çelur nga gëzimisepse të paktën në atë çast, midis Aminitdhe saj nuk kishte asnjë përçarje. Në

kënaqësitë e tyre ata ishin ende një.

‘Epo mirë, kujdesu për të,’ i tha Hanibutësisht, dhe Lamias i erdhi keq që ainuk ishte dakord që po shkonte. Ajoktheu kokën dhe i buzëqeshi me turp dheai ia ktheu buzëqeshjen para se tëzhdukeshin që të dy në hijen eportokallishteve. Ishte e qetë dhe efreskët nën gjethet e dendura dhe ataishin afër njëri-tjetrit si më parë. Përherë të parë, Amini foli për eksperiencate tij sikur Lamia ta dinte plotësisht se sai trembur kishte qenë dhe me sa pasionai kishte dëshiruar të mbijetonte. ‘Atagati më kapën,’ i tha me mallëngjim. ‘Një copëz bombe ma preku kokën…dhe tani jeta duket aq e bukur, dhe ka

shumë gjëra për të parë dhe për të bërë;por mendoj që shumë nga ne të rinjtë dotë vdesin para se të mbarojë lufta. Lamia, a u ngjite në kishë siç të thashë?’

‘Po; por nuk ndenja shumë. Ato imazhemë duken tepër artificiale dhe tëvdekura. A mund të na ndihmojnë vërtet,Amin?’

Ai qeshi.

‘Ato imazhe nuk janë Perëndi. Dikuduhet të jetë një Perëndi i gjallë… njëKrijues… Dikush i cili drejton yjet dhedetin dhe bën gjërat të rriten.

‘Mendoj edhe për diçka tjetër; po të më

kishin qëlluar, a do të më vinte fundi,ose a ka ndonjë jetë tjetër? Sikur tadija.’

‘Mami thotë se ka.’

‘Mami s’është e brezit tonë dhe ajo s’kapatur arsimin që kemi ne. Ajo pranongjithçka i thotë prifti dhe nuk bën pyetje. Më përpara nuk mendova shumë përkëto gjëra por kur dëgjon plumbat që tëkalojnë afër sa një qime, është një tjetërpunë… Papritmas pashë që i bërtisjaDikujt i cili dukej se ishte aty pranë. Doja të jetoja por nëse më duhej tëvdisja atëherë doja të isha gati. Mëshumë frikë kisha se do të bëhesha hiç,dhe që nuk do të ekzistoja më.’

Deri atëherë kishin ardhur afër shtëpisëdhe dëgjonin zhurmën e madhe të njëdiskoje. Ata ecën ngadalë për të zgjaturkënaqësinë e të qënit bashkë.

‘Kur të mbarojë e gjithë kjo,’ tha Aminipapritur, ‘dhe të zhduket kërcënimi ngavendi ynë dhe të na rikthehet trashëgimi,do t’i shqyrtoj këto gjëra; dhe nëse futemprapë në betejë, mos harro, sido që timendon për këtë, shko në kishë dhe lutupërpara kryqit. Nuk i dihet….’

Dreka kishte filluar dhe po zhvillohej megjallëri dhe Kamali i pa dhe doli për t’itakuar. Ai dukej disi i përmbajtur dhenuk ia varte shumë Lamias.

‘Ku është Hani?’ u tha prerazi.

‘Ai nuk vjen,’ iu përgjigj Amini, duke iashtrënguar dorën. ‘Qoftë e bekuarditëlindja jote.’

Kur hynë në dhomë Amini pa rrotull ihabitur. Ai kishte menduar se do të vintee gjithë klasa, por dukej se ai dhe Lamiaishin të vetmit nga lagjja e tyre, apo që ipërkisnin partisë së tyre politike. Mos ikish zënë frika gjithë të tjerët? Sidoqoftë, ata s’kishin ç’të bënin dheranë dakord të kënaqeshin. Pas pak aipo ngopej me ushqimet e shijshme dhepo kërcente me gaz si gjithë të tjerët. Aivendosi se do të iknin para perëndimit të

diellit, dhe të ktheheshin në shtëpi paranatës.

Atëherë ndodhi menjëherë. Lamia, menjë lugë akullore gjysmë të ngritur tekgoja e saj, vuri re heshtjen e papriturprej varri dhe ngriti kokën. ‘Jo, mos,’mendoi. Po si.

Dy burra të armatosur me maskaqëndronin tek dera dhe një makinë eblinduar kishte parkuar poshtë shkallëve. Me pushkët në gatishmëri, ata dhanëurdhra hapur. ‘Ju vajzat, këtej! Judjemtë, andej!’

Të gjithë u bindën menjëherë; një vajze ira të fikët dhe një tjetër filloi të qante pa

përmbajtje, por një grykë pushke që iudrejtua asaj e qetësoi me një çast.

‘Ju djemtë! Myslimanët mblidhuniandej, të krishterët rrini në vend.’

Grupi u shty majtas, dhe e la Aminin qëqëndronte i vetëm, i hutuar dhefytyrëngrysur. Ushtarakët iu drejtuanKamalit. ‘Po tjetri ku është?’ e pyetiashpër.

Kamali, i cili ishte hequr si i habitur dhei indinjuar, u skuq fort nën lëkurën e tijtë nxirë kafe. ‘Ai nuk erdhi,’ murmuriti.

‘Mirë, do marrim këtë.’ Dhe Amini udetyrua të marshonte tek makina nën

grykën e pushkës. Por tek dera ai ukthye papritmas, dhe i nguli sytë e tij tëzmadhuar dhe të dëshpëruar tek motra etij binjake. ‘Më vjen keq, Lamia,’ i thame zë të dridhur; ‘thuaji babit…’, por aiu shty për në makinë nga një dorezëpushke, dhe Eliasi nuk e mësoi asnjëherëse ç’porosi i kishte dërguar i biri.

Askush nuk e ndaloi Lamian ndërsa u sultek shkallët, dhe ai u kthye përsëri, mekokën përpara, dhe i dha një buzëqeshjetë guximshme dhe të mjerë. Pastaj,shoferi i dha gaz makinës me vrull dheikën me zhurmë drejt kampeve.

4

Dy ditë kaluan në panik ndërsa morënnjerëz të ndryshëm në telefon dhe bënëvizita tek dikasteret e qeverisë dhe tekForcat e Sigurimit, por gjithçka doli mëkot. Në fund të fundit Amini ishte vetëmnjë viktimë e parëndësishme e valës sërrëmbimit, vrasjes dhe gjërave më tëkëqija që kishte shpërthyer pasi filloiluftimi. Rendi kishte pësuar kolaps, dheqeveria e përkohshme po rrëzohej. Megjithë ‘paqen’ e pasigurt ‘teknike’,përplasjet e armatosura, shpërthimet ebombave dhe incidente të tjera terrori

dhe dhune ishin ngjarje të zakonshme nëveri të qytetit, dhe një djalë i humbur nuktërhoqi shumë vëmendje. Përveç kësajai ishte vetëm gjashtëmbëdhjetë vjeç dhenuk kishte të drejtë ligjore të merrej meushtarakët.

Lamia mezi e mbante mend kthimin nështëpi; dikush e kishte çuar me makinë,por ajo nuk mbante mend se kush ishte. Ajo kishte dalë jashtë kontrollit nga anaemocionale, dhe vetëm dora e së ëmësmbi ballin e saj dhe zëri i ngashërimit tëlehtë të së ëmës e kishte rimëkëmburvajzën në njëfarë mënyre. Ajo e kishtegdhirë gati tërë natën dhe errësira i ishtedukur e nxehtë dhe e rëndë mehidhërimin, frikën dhe urrejtjen e saj,

por mbi të gjitha me urrejtjen. SepseKamali e kishte tradhtuar mikun e tij; aie kishte ditur që Amini kishte luftuar përanën e tij, dhe e kishte tërhequr meqëllim në një vend ku mund tërrëmbehej, dhe urrejtja e Lamias ishte aqe fortë saqë, po të mos e kishte fshehur iati pushkën e Aminit, ajo do ta kishtemarrë dhe të ishte nisur për t’u hakmarrëpër vëllanë. Kështu orët kaluan melëvizje plot panik nga ana e të atit dhe nëngashërime dhe pritje të qetë nga ana esë ëmës, edhe Lamia priti gjithashtu, embyllur në ferrin e saj privat. Sepseurrejtja është një punë e vetmuar dhe eshkëputi vajzën nga e ëma. Rosa vajtoidhe kaloi orë me radhë përpara kryqit tëvogël, por ndoshta ajo donte shumë

thellë për të lënë sadopak vend përurrejtjen.

Lamia u ngjit në kishë disa herë dhemurmuriti lutje përpara çdo imazhi dhestatuje. Vëllai i saj i kishte thënë tabënte këtë, dhe pastaj kjo e ndihmontepër të shtyrë kohën. Por Krishtin mbikryq e kishte pushtuar vdekja, dhe nëfytyrën e tij të vdekur nuk dukej asnjëmesazh shprese; ajo mendonte eturbulluar se si do të dukej fytyra eAminit po ta kishin pushkatuar, dhedukej se ai nuk kishte asnjë pjesë në këtëndërtesë të vjetër dhe të mykur. Vetëmndërsa po kthehej, ndërsa kalonte nëpërvreshta dhe shihte gjethet e reja tëhardhive që shpaloseshin dhe dredhat e

vogla që shtriheshin dhe kapeshin pasmbështetjeve që të ngjiteshin, ajo arritita imagjinonte përsëri vëllain: sytë eçelur, fytyrën e re dhe të gjallë, frymënqë rritej dhe kërkonte të zbulonte dritëndhe të vërtetën. Ajo kujtoi shëtitjen etyre të fundit. ‘Sikur ta dija… do të gjejse çfarë ndodhi…’ Ai i kishte thënë këtofjalë menjëherë para se të dukej shtëpia,dhe sa herë që ajo mendonte përshtëpinë, urrejtja e zezë e përpinte dhepërjashtonte çdo kujtim tjetër.

Lamian e zuri gjumi atë natë pranëdritares së hapur; ishte shumë evetëdijshme për vetminë dhe frikën evëllait por tepër e lodhur për të vigjiluarmë me të. Për herë të parë pas zhdukjes

së tij ajo fjeti mirë dhe u zgjua papritur,e fortë dhe e çlodhur por ajo e kishtekrejt të pamundur të kujtonte se çfarë ukishte ndodhur. Ishte ende e errëtndonëse qielli nga skaji i malit pozbardhej, dhe ylli i madh i mëngjesitvarej ulët. Ajo ishte e vetëdijshme sendonjë tragjedi varej mbi ta të gjithë,por ajo pjesë e saj që kishte vajtuar dhepatur frikë dukej se kishte vdekur. Era eagimit, që kalonte fësh-fësh nëpërperden e saj, tregoi për një gëzim tëpatregueshëm dhe muzika e gëzimit errethonte kudo: këngët e zogjve qëzgjoheshin, si dhe të qeshurat e fëmijëveqë dilnin me vrap shpejt në mëngjesvere, që qeshnin pa përmbajtje për hiçasgjë, thjesht ngaqë ishin të lumtur dhe të

bashkuar; ajo dhe Amini kishin qeshurshumë herë ashtu. Pastaj gjithçka iukujtua pjesë-pjesë dhe ajo pyeti veten sesi mund të kishte menduar ndonjëherëpër gëzimin, dhe për çfarë vallë tëqeshte tani Amini? Ajo u kthye, qau mefytyrë të mbytur në jastëk dhe fjetipërsëri.

Disa orë më vonë ajo ishte ende dukefjetur kur një i ri erdhi tek dera dhe pyetime njëfarë turpi nëse mund të shihteEliasin. Trupi i një djali ishte lënëbrenda portokallishteve afër periferisësë tyre, dhe ngaqë Eliasit i mungonte njëdjalë, a mund të shkonte dhe ta sqaronteçështjen?

Eliasi shkoi tek ai vend dhe ra në gjunjëpranë trupit të djalit të tij. Ata patjetër ekishin mbajtur që ta pyesnin sepse ai nukkishte shumë kohë që kishte vdekur. Airrinte i shtrirë sikur po flinte, në rrobat etij të drekës tashmë të pista, dhe nëfytyrën e tij nuk kishte asnjë pamjetmerri. Eliasi e shqyrtoi shpejt dhe epushtoi një vërshim mirënjohjeje që utërhoq përpara baticës së hidhërimit tëtij. Sepse Amini ishte vrarë nga njëplumb i vetëm në kokë dhe nuk ishtetorturuar ose gjymtuar. Të paktën nëkëtë gjë Zoti e kishte mëshiruar.

Nuk kishte ç’të bënte veçse të thërristepër ndihmë dhe ta çonte djalin në shtëpipër të ëmën; ta lanin, ta vishnin dhe ta

shtrinin me nderim para se ta çonin tekvarri, dhe të fillonin ditët tradicionale tëzisë. Edhe sikur t’u copëtoheshinzemrat, zakonet duhej të mbaheshin dhepunët e nevojshme duhej të bëheshin,dhe kjo ishte diçka e mirë sepse këtozakone ishin si purteka ku mund tëkapeshe gjatë përmbytjes që të mosrrëmbeheshe dhe mbyteshe. Por kësajradhe nuk kishte as ngushëllimin evajtimit të madh që i duhej vdekjes sëdjalit të madh, sepse vdekja ishte njëkërcënim kudo në rrugë dhe njerëzitkishin frikë të udhëtonin. Edhekomshinjtë kishin frikë të rrinin në rrugënë errësirë, dhe pastaj… shumë djem tëparë kishin vdekur.

Por Hani erdhi dhe u ul shpirtvrarë dhenë heshtje pranë trupit të shokut të tij,dhe Lamia pa ankthin në sytë e tij. Ishtehera e parë që ajo e kishte parë pasdrekës së ditëlindjes, ndonëse ai ishteshumë i zënë duke çuar porosi dhe dukebërë hetime. Në fillim ajo nuk kishtedashur ta shihte, sepse Amini kishtevdekur dhe ai kishte jetuar; por edhe aiishte ndodhur shumë afër vdekjes dhekur ajo pa pikëllimin e tij i erdhi mirëpapritmas që ai ishte gjallë. Sepse ishtedjalë dhe dinte të përdorte një pushkëdhe nëpërmjet tij ajo mund të arrinte taniqëllimin e madh ngutës të jetës së saj nëatë moment – hakmarrjen për vrasjen evëllait.

Aminin e çuan në varr nën dritën e butëtë asaj mbrëmjeje në fillim të Majit, lartnëpër vreshtat që lëshonin degëza dhepemishtet që piqeshin, drejt varrezës nëshpatin e kodrës. Burrat e ndoqën ngapas, por gratë e veshura me të zezëndenjën në shtëpi. Një nga një vizitorëtu larguan që të ktheheshin në shtëpi paraperëndimit të diellit, dhe në dritën emuzgut vetëm pak nga të afërmit dhekomshinjtë mbetën në atë dhomë tepër tëzbrazët. Huda e vogël u mblodh nëprehrin e së ëmës, dhe Rosa e tundi lehtësi foshnjë, duke kënduar këngët qëfëmijët e vegjël i kanë kënduar prejshekujsh, por nuk kishte njeri që tangushëllonte Lamian. Ajo rrinte ulurpranë dritares duke vështruar shpatin e

kodrës që po ngrysej. Për pak kohëburrat do të ktheheshin në shtëpi dheAmini do të lihej vetëm.

Ata erdhën, duke ecur ngadalë, dhe ajo ipa ndërsa i thanë mirupafshim njëri-tjetrit dhe u larguan me kokë ulur, secilinë shtëpinë e vet. Por Hani dhe i atiqëndruan tek porta për një kohë të gjatëduke biseduar, sepse shtëpinë e kishtevetëm disa qindra metra larg. Ajoqëndroi duke pritur pas një shkurrejejasemini, sepse donte t’i fliste Hanit, dhekur i ati e kaloi pa e vënë re, ajo doliqetë-qetë nga porta dhe vrapoi poshtërrugës.

‘Hani!’

Ai ktheu kokën dhe e priti. Fytyrën ekishte të errët kundrejt sfondit tëperëndimit, por fytyra e saj ishte shumëe çelur. Drita digjej në sytë e saj dhe nësecilën nga faqet e saj ishte një njollë ekuqërreme. Ai ishte tepër i hidhëruarpër ta vënë re në atë kohë, por më vonëai u kujtua që ajo i ishte dukur shumë ebukur.

‘Lamia’, i bërtiti, ‘Oh Lamia! Pothuajdo të doja të shkoja dhe të vdisja me të!’

‘Po ç’do të na duhej kjo? Hani, dua tëmë premtosh të më bësh diçka.’

‘Atë që mund ta bëj do ta bëj.’

‘Hani, duhet të hakmerresh për vdekjen evëllait tim, madje të hakmerresh shpejt. Nuk rri dot e qetë ndërkohë që aitradhtar jeton akoma.’

‘Por Lamia, nga e dimë ne se cili ishtetradhtari? Atje ishin shumë nga kampi.’

Ajo tundi flokët mbrapa me padurim.

‘Sigurisht që e dimë,’ i tha. ‘IshteKamali; ai bëri sikur u çudit, por unë edëgjova se çfarë thanë. “Po tjetri kuështë?” e pyetën, dhe ai iu përgjigj: “Nuk erdhi.” Edhe ty të kërkonin, Hani. Ju të dy u tradhtuat; duhet të shkosh mepushkën dhe ta vrasësh.’

‘Po qe se ata më kërkonin, po më presinnë portokallishte. Po t’i bija asaj rrugedo të vritesha para se të arrija në shtëpi. Perëndia do të marrë hak, Lamia, dhenëse unë do ta takoj ndonjëherë Kamalinnë betejë do bëj atë që më duhet.’

Ajo e vështroi me përbuzje.

‘Ke frikë ti Hani?’ e pyeti me njëfarëhidhërimi. ‘Thashë se do të nxitoheshe,të mos e lije punën për ndonjë rastësi. Fundja ai ka qenë shoku yt dhe jo vetëmvëllai im.’

Ajo donte të shikonte fytyrën e tij tëhijesuar, por zëri i tij kur foli ishte i

ngurtë dhe i sforcuar, gati sikur po inxirrte mendimet shumë ngadalë, ngandonjë thellësi e fshehur ankthi.

‘Nuk kam frikë të vdes, Lamia, nëse e kefjalën kështu… në fakt, me kënaqësi dotë vrisja veten tani nëse kjo do tëndihmonte dikë… por ç’na duhet? Frikëdo kisha vetëm nga mendimi se prindërite mi do të qanin pranë trupit të djalit tëtyre të vetëm, duke qarë siç po qajnë dheprindërit e tu dhe shumë të tjerë… dhepër çfarë?… kush fiton prej saj?’

Ai goditi fort me shqelm një gur që urrokullis poshtë kodrës.

‘Kisha marrë vesh që ti besoje se kishte

kuptim ta mbroje trashëgiminë, fenë dhevendin tënd – por ndoshta jo!’ vajza folime sarkazëm dhe Hani u inatosmenjëherë.

‘Po ne çfarë po i bëjmë vendit tonëveçse po e shkatërrojmë?… Është kjoluftë? Ajo që bëjmë është hakmarrje dhejo mbrojtje… Ata vrasin disa ushtarë nëveri dhe ne shpërthejmë një grua megjithë fëmijët në periferi, pastaj ndonjësnajper i tyre vret një bir të vetëm për tëlarë borxhin. Ku do të përfundojë kjo? Kur do të mbarojë ndonjëherë? Shumë,shumë njerëz do vdesin para se tëmbarojë gjithçka. Oh Lamia, sikur tëmos largoheshe fare dhe të ishe esigurt!’

Ajo u shushat kur toni i zërit të tijndryshoi papritur nga zemërimi nëdëshpërim me pasion. Ajo donte fort t’ihidhej dhe të qante shumë. Por ai nuk ekishte urrejtjen e saj të thellë dhe etjenpër hakmarrje dhe ajo ia ktheu shpinënme ftohtësi.

‘Nuk do doja të ikja, Hani, në një kohëkur vendi im ndodhet në një rrezik kaq tëmadh. Ndoshta pas pak do t’i lejojnëvajzat të luftojnë, atëherë unë do të bëjatë që ti dukesh se nuk do ta bësh.’

Ajo vrapoi lart kodrës dhe hyri tek portapërpara shtëpisë së saj. I ati ishte ulur ilëshuar në ballkon dhe po vështronte nga

mali, dhe nuk e vuri re vajzën. Brendaishte qetësi dhe pothuaj errësirë. Paspak ata do të ndiznin dritën dhe do tëbënin ushqimin gati për ata pak mysafirëqë u kishin mbetur, por tani për tanivajtuesit rrinin ulur indiferentë dhefëmijët i kishte zënë gjumi. E ëma kishteshkuar në dhomën e gjumit dhe ishtepërgjunjur përpara kryqit të vogël me njëqiri të ndezur në dorë.

‘Ma,’ i pëshpëriti Lamia nëpër dhëmbë. ‘Ku është Amini?’

E ëma iu kthye dhe profilin e kishte sifildish të gdhendur; si një statujë nëkishë, mendoi Lamia. Vajza u ul nëkëmbë në dysheme dhe Rosa e afroi dhe

heshti për një kohë të gjatë. Kur foli mënë fund ajo foli me zë të shqetësuar.

‘Amini ishte një djalë i mirë,’ i tha. ‘Nuk besoj se do t’i duhet të kalojëshumë kohë në purgator. Do të lutem dhendez qirinj për të…’

Lamia u drodh nga frika; ajo nuk kishtemenduar vërtet për purgatorin. Aminiishte vëllai i saj binjak, jeta e saj epërbashkët midis tyre, dhe atë ditë asnjëpjesë e saj nuk ishte e vetëdijshme përvuajtjet e tij. Ndoshta ajo ishte embyllur tërësisht në hidhërimin e saj osembase vdekja e kishte këputur lidhjenmidis tyre. Sidoqoftë, mendoi ajo, unës’do ta di kurrë, atëherë ç’dobi ka të

mendohem për këtë? Nënës iu përgjigj,‘Vajta në kishë dhe u luta gjithashtu;kështu më tha ai. Por kjo nuk sollindonjë dobi apo jo?’

‘Ta tha ai? Atëherë ishte besimtar?’

Po ta kishte ngritur fytyrën, Lamia do tëkishte parë ndriçimin e statujës prejmermeri; por fytyrën e kishte të fshehurnë fustanin e së ëmës.

‘Ai tha se nuk e dinte; se ndoshta do tëkishte dobi. Ai tha se më vonë do tazbulonte… por në fakt nuk kishte dobiapo jo. O Ma, ç’rëndësi ka kjo? Ç’rëndësi ka çdo gjë?… ai Krisht ivogël dhe i vdekur prej druri… nuk e

shtëpoi dot apo jo?’

Ato heshtën përsëri për një kohë të gjatëdhe atëherë e ëma i foli prapë:

‘Vajza ime, unë isha një vajzë nga fshati,dhe vajzat fshatare nuk bëjnë pyetje si tisot. Burri im nuk është një njeri fetar,dhe prifti nuk më tregon shumë. Patjetërka më shumë për të ditur që unë nuk e di,dhe ti do të lexosh dhe të udhëtosh dhe tazbulosh. Por e di që Krishti vdiq sepsena deshi dhe këtë dashuri e mbaj mend.’

‘Por ç’rëndësi ka që ai na do nëse nukmund të na shpëtojë? O Ma, për sebëhet e gjithë kjo punë?’

Fjalët e Hanit i kishin lënë njëpërshtypje më të thellë nga ç’dinte. Porndërsa rrinte ulur atje ndërsa nëna iledhatonte flokët me dorë ajo kuptoi njëpjesë të përgjigjes së pyetjes së saj. Sepse dashuria mund të të ngushëllojëshumë edhe sikur të mos të të shpëtojë.

5

Ditët mezi u shtynë dhe moti po bëhej inxehtë. Dhoma e gjumit e Lamiasshikonte nga perëndimi dhe kur ajo uzgjua çdo mëngjes ajo pa mjegullën evapës që dilte nga lumi. Mjegulla ushpërnda kur dielli u ngrit sipër majavelindore, duke lëshuar rrezet e tij qëkaluan majat e çative, dhe laku i madh ibregut nga jugu u vezullua si i argjendtë. Lulet e egra po fillonin të thaheshin portrëndafilat dhe siringat lulëzonin ende nëkopsht poshtë dritares së saj; por zemrëne kishte shumë rënduar për të vënë re

kundërmimin dhe ngjyrat e çelura, dheajo zbriste për të ngrënë mëngjes,indiferente dhe me sy të rëndë.

Fëmijët kishin pushuar së shkuari nëshkollë, sepse rrugët për në qytet ishintepër të rrezikshme. Nuk kishte ndonjëluftë të hapur, dhe njerëzit mundoheshintë ktheheshin në një gjendje normale;kishte vetëm të shtëna të vazhdueshmenga snajperët, plaçkitje dhe raste tëtmerrshme brutaliteti kundër individëve. Sidoqoftë, Lamia nuk kthehej dot nëshkollë, sepse njerëzit nga lagjjavazhdonin të bënin vizita për të mbajturzi dhe e ëma insistonte për zakonettradicionale. Ajo ulej dhe pristengushëllimet e tyre, u jepte kafe dhe

merrej me muhabet; orët dukeshin tëpafundme dhe ajo e urrente çdo çast prejtyre.

Ajo u mbështet një mëngjes në parmakune dritares, duke vështruar kot e mërzitur,kur dëgjoi një vërshëllimë dhe duke parëposhtë pa Hanin që qëndronte prapashkurres së trëndafilave, i veshur meuniformën ushtarake, dhe ai po e priste. Zemra i rrahu pak më shpejt dhe ajohodhi një shikim të shpejtë në pasqyrësepse ndonëse ajo e përbuzte qëndrimine tij ajo mezi priste ta shihte përsëri. Ajo zbriti nga shkallët me hapa më tëlehta se zakonisht, dhe erdhi tek ai nëanën tjetër të barit të kopshtit. Fytyra esaj e zbehtë dhe fustani i zi dukeshin

çuditërisht të papërshtatur me atë kopshtvezullues veror dhe në zemrën e Hanitdoli një butësi e madhe mbrojtëse; por aifoli hapur.

‘Lamia, e dëgjove radion sot nëmëngjes?’

‘Po; kjo qeveri po merr fund. Më thuajse kush do jetë tjetri?’

‘Nuk e di se kush do të jetë tjetri, por edi se çfarë do të jetë tjetri: luftimi ihidhur. Ata u kanë dërguar një porosi tëgjithëve të partisë që të rrinë gati. Kurtë na thërrasin, unë do shkoj. Unë…unë… unë erdha vetëm për të të thënëmirupafshim.’

‘Mirë, ti nuk do shkosh akoma. Ku do tëluftosh?’

‘Nuk e di; them se nga jugu, rrethkampeve. Lamia, po ta shoh atë do t’ialaj… po s’më qëlloi ai i pari.’

Shprehja e tij ishte e zymtë dhe epasigurt. Ngaqë Lamia po rrinte atjeprapë shkurres së trëndafilave, ai dontekaq shumë të jetonte. Por edhe ndërsaqëndronin duke biseduar, ushtima enjohur si e bubullimës së largët erdhi tekata nga çatitë.

‘Ku po luftohet tani?’ e pyeti Lamia.

‘Afër portit,’ iu përgjigj ai.

Zhurma dukej se po shuante çdo bisedëtjetër. Krahasuar me zërin e pushkëve tëgjitha gjërat që ata donin të thoshnin, tëgjitha gjërat që u ishin dukur kaq tërëndësishme, dukeshin banale dhe tëpakuptimta. Ata vështruan njëri-tjetrinpa shpresë dhe midis tyre ra një heshtjee turpshme.

‘Mirë pra, të shkoj unë,’ tha Hani më nëfund.

‘Po, dhe unë do të shkoj të ha mëngjes,’ itha Lamia.

‘Po të shkoj, do përpiqem të të shoh

përsëri.’

‘Mund të mos kesh kohë, ndajmirupafshim.’

‘Mirupafshim; ki kujdes.’

‘Edhe ti.’

Përsëri erdhi buçima e pushkëve; një erëe vogël fryu në shkurren e trëndafilave,dhe një syth kuqerremë trëndafili udrodh pak sipër kokës së Lamias. Hanie këputi dhe ia dha asaj.

‘Një shenjë jete,’ i tha. ‘Unë dokthehem, Lamia.’

‘Me të plotësuar zotimin tënd,’ ia shtoiajo, dhe pa që drita u fik në sytë e tijsepse ajo nuk do të tregonte nëseshqetësohej për kthimin apo moskthimine tij. Ai u largua dhe e la duke prekurtrëndafilin me gishta.

Ai nuk e pa përsëri para se të hynte nëbetejë. Thirrja erdhi papritur, shpejt nëmëngjes, dhe ajo nuk e dinte nëse aikishte ardhur dhe kishte qëndruar poshtëdritares së saj në gjysmë-dritë, dukeshqiptuar shumë butësisht emrin e saj sendoshta do të ishte e zgjuar. Përlargimin e tij ajo dëgjoi vetëm më vonëatë ditë kur bombardimi i madh kishtefilluar dhe njerëzit po iknin përsëri ngapjesa e poshtme e lagjes, kur era e keqe

e eksplozivave helmonte ajrin dhebubullima e bombave mortaje tundte atëzonë. Eliasi ndodhej ende në qytet dheRosa dhe Lamia filluan si të çmendura tëgatuanin dhe ua hapën derën mysafirëveqë filluan të vinin shpejt.

Dukej sikur të gjitha partitë poshfrytëzonin vonesën në formimin e njëQeverie të re, duke dalë nëpër rrugë dheduke terrorizuar njerëzit me snajperët,bombat dhe artilerinë e rëndë. Poshtë nëkamp ata qëllonin me raketa pa pushimnga një ndërtesë e braktisur, dhe pallatete larta që strehonin shtëpinë e Lamias ugoditën dy herë prej tyre. U iknin dritatdhe kur vinte nata ata ndiznin qirinj. Vezullimi i butë shkëlqente mbi fytyrat e

shushatura dhe disa herë të plagosura,dhe kur Lamia pa rrotull ajo vuri repapritmas që Sami mungonte.

Ajo nuk i tha asgjë së ëmës e cila ishteende në kuzhinë; me siguri ai nuk mundtë ketë ikur larg. Ajo doli me vrap nëkopsht duke thirrur emrin e tij por nukmori përgjigje. Pa lart në qiellin etmerrshëm dhe të flakëruar prapandërtesave dhe menjëherë mori vesh seku ndodhej ai. Ajo u ngjit shpejt në çatidhe e gjeti duke qëndruar pranëparapetit, duarkryq, me këmbë të hapura,si siluetë kundrejt vezullimit.

‘Sami,’ i bërtiti, ‘zbrit menjëherë! Atjekush e di se ç’do bjerë.’

Ai nuk ia vuri veshin dhe u përlesh fortkur ajo i kapi jakën dhe e tërhoqi në njëpozitë më të strehuar. ‘U çmende morSami?’ e pyeti hapur. ‘Do ti të nahumbasësh djalin e dytë?’

Ai e pa me buzëqeshje. ‘E di çfarë,Lamia?’ iu përgjigj.

‘Ç’ke ti çamarrok i çmendur!’

‘Po bien bombat në fund tëportokallishteve. Po digjet një zjarr imadh. Them se po digjet shtëpia eKamalit, ndoshta dhe Kamali vetë. Anuk shpreson kështu dhe ti?… oh, Lamia,sikur të isha më i madh! Të kisha një

pushkë!’

Ajo e vështroi poshtë me miratim, sepsehumori i tij ishte më afër të sajit se sa tëçdokujt tjetër. Ishte i vogël dhe i dobëtdhe entuziast, dhe ajo nuk e kishte marrëshumë seriozisht më parë, por tani aidukej si një shok i vërtetë lufte. Sëbashku ata u mblodhën në një pjesë tëmbrojtur të çatisë, panë drejt vendit kutërbohej zjarri, dhe urrejtën dhendiheshin mirë.

Të gjithë fjetën keq në koridore bashkëme familjet që kishin filluar t’i njihninmjaft mirë, dhe përsëri Lamia u zgjuashpejt për shkak të heshtjes së çuditshmedhe të paparashikuar ndërsa bombardimi

u shua për disa orë. Përsëri ajo ndihej embytur dhe donte shumë ajër, dhe përsëriajo doli qetësisht në mëngjesin e verës. Ajo nuk e dinte kurrë përse i binterrugës që të çon në portokallishte, tënjëjtën rrugë që ajo dhe Amini kishinshkelur me kaq gëzim herën e fundit qëshëtitën bashkë, dhe ajo e ndoqi paknëpër pemë. Ishte diçka e rrezikshme tabëje, sepse rruga të çonte direkt nëzonën e kampit, dhe ajo nuk synonte tëecte larg. Ishte akoma brenda lagjes sësaj të krishterë dhe larg kufirit, epërfshirë në siguri në gjethet jeshile tëerrëta dhe kundërmimin e mprehtë tëportokallishteve që po lëshonin lule, porkëmbët e saj dukej se po e çonin gjithnjëpërpara deri sa, kur kaloi një kthesë në

rrugë, ajo ndaloi dhe iu zu fryma ngatmerri. Vetëm pak metra përpara saj, nërrugë ishte shtrirë diçka.

Ajo e dinte menjëherë se çfarë ishte dheinstinkti i saj i parë ishte të klithte dhe tëikte me vrap. Por pastaj ajo kujtoi qëAmini ishte gjetur i vdekur nëportokallishte dhe ajo ndjeu një dëshirëgllabëruese për të parë se çfarë llojnjeriu ishte ky. Ajo bëri shenjën e kryqitnë gjoks, mblodhi gjithë kurajon qëkishte, doli përpara dhe pa.

Një grua me rrobat e një refugjatejepalestineze rrinte me fytyrën poshtë. Kamundësi që ajo të ishte arratisur eplagosur nga një shtëpi që po digjej dhe

ngaqë nuk e dinte se ku të shkonte natënajo kishte hyrë me hapa të penguara nëterritorin e armikut dhe kishte rënë nënpemët. Në kokë ishte plagosur me njëcopëz bombe dhe rrobat i kishte tëgjakosura. Ajo ishte fare e vdekur, dheLamias nuk i erdhi keq për të, sepse ajoishte e racës që i kishte vrarë vëllain.

Ose a ishte vërtet fare e vdekur? Zemrae Lamias u hodh papritmas nga frika,sepse manteli që mbulonte trupin mbibar u drodh për një çast. Ajo vështroi, engulitur në vend, pa fuqi për të lëvizurasnjë muskul, ndërsa palat e mantelit ungritën dhe u ulën, sikur poshtë pozhvillohej një luftë. Atëherë cepi imantelit u hodh prapa, dhe Lamia

vështroi dy sy të errët, të çelur ngagjumi, në një fytyrë kafe të ndyrë. Ata epanë nga poshtë lëmshit të kaçurrelave tëzeza, të hutuar por jo të frikësuar.

‘Mama,’ tha fëmija, dhe i ranë cepat egojës.

Ai doli me vështirësi dhe u ul në këmbëpranë figurës së palëvizur duke e thirrurme fjalë bebeje dhe duke e hequr dhe eshtyrë me të shkurtra. Kur nuk pa asnjëreagim, fëmija u shtri pranë saj, duke umbledhur sa më afër, dhe filloi të thithtedy gishta; dhe Lamia qëndroi duke evështruar; mezi guxonte të merrte frymë.

Ajo nuk e linte dot atje. Një bebe ishte

një bebe, pavarësisht nga raca, dhe eëma do të dinte ç’të bënte me të. Bebjadukej afro dy vjeç dhe ajo nuk e kishteidenë nëse ishte vajzë apo djalë. Ajo umblodh, u ul dhe e mori fëmijën përkrahu, dhe ndonëse ai qau në fillim dhepa përsëri nënën e tij, pas pak ai futigishtat në gojë përsëri dhe shtriu kokënnë supin e Lamias. Sepse në fund tëfundit, toka ishte gjëmbore ndërsa këtokrahë ishin të buta dhe të ngrohta. Pastajai kishte uri, dhe kjo grua duket se poshkonte diku. Kështu ajo iu ngjit përsëringadalë rrugës midis pemëve medhuratën e saj në krahë. Fëmija ishte ipistë, ai ishte bërë pisë nga tymi, dhebinte erë eksploziv të lartë midis tëtjerash, por që nga çasti kur ai i kishte

vështruar me besim sytë e saj, Lamiakishte filluar ta donte dhe e dinte që dotë luftonte për ta mbajtur, jo më pakegërsisht sa ç’do të luftonte përhakmarrje.

‘Mumi do për të pirë,’ i tha fëmijapapritmas.

‘Ti do marrësh diçka për të pirë, Mumi,’i tha Lamia, duke e mbajtur ngushtë. Atëherë ata kishin ardhur tek porta ekopshtit, dhe mëngjesi ishte akoma mjafti qetë. Mysafirët kishin ikur. Hudarrinte ulur në prag të derës duke ngrënëmëngjes dhe Sami ende po flinte.

‘Ç’ke aty o motër?’ e pyeti Huda, duke

ngritur sytë për të parë peshtafin.

‘Një bebi, Huda. Ka ardhur për tëbanuar me ne.’

‘Lavdi Zotit! Mua më pëlqejnë bebet. Eja ta shikoj, Lamia. Është djalë apovajzë?’

‘Nuk e di akoma, por nuk ka rëndësi. Sëpari ai do diçka për të pirë. Më sill pakqumësht dhe kos dhe do ta ushqej këtu nëprag, pastaj do shkoj për të gjetur disarroba të pastra dhe do ta laj. Ik merrMamin, Huda. E di ajo ku të gjejmëgjithçka.

Ishte një djalë i vogël, i ushqyer mirë

dhe i shëndetshëm; i bukur nga çdopikëpamje veçse në kurriz kishte njënishan të madh të purpurt. Ai e quanteveten Mumi, ndoshta i thoshnin shkurtAbdel Mumin. Rosa kishte ende disanga rrobat bebeje të Hudës në njësunduk, bashkë me gjethe livande dhedafine; ajo i nxori me kënaqësi, sepseshprehja indiferente i kishte dalë fytyrëssë Lamias dhe Huda po qante për herë tëparë pas vdekjes së të vëllait. ‘Sigurishtështë një dhuratë nga Nëna e Bekuar,’mendoi Rosa, sepse ndonëse mendonteqë zemra e saj e thyer nuk do të shërohejkurrë, fëmija me siguri do t’u silltenjëfarë ngushëllimi vajzave të saj. Dhepasi ishte ushqyer, larë dhe veshur merroba të pastra ai u ul me krenari në

prehrin e Lamias ndërsa ajo mundohejt’i ndante lëmshet e kaçurrelave të tij,ndërsa të gjithë u mblodhën rreth tij dheranë dakord që ai ishte një djalë shumë idashur.

Çdo gjë e magjepsi; ai shkoi nëpërkopsht, i mahnitur nga lulet, deri sabuçima dhe bubullima e një bombardimitë ri i shtyu brenda që të gjithë. PorHuda i solli një tufë trëndafilash dhe ai uul përtokë në një vend të ndriçuar ngadielli, duke luajtur me petalet dhe dukefolur gjatë gjithë kohës në një gjuhëbebeje që ata nuk e kuptonin dot. Aizbuloi në çdo vend, por Lamia dukej sekishte zëvendësuar figurën e shkretë tëmbledhur në portokallishte, sepse ai e

ktheu kokën vazhdimisht për të parë nëseajo ishte ende. Sa herë që ajo shkoi nëdhomën tjetër ai u shqetësua dhe e ndoqidhe u përpoq ta tërhiqte prapë, duke ekapur pas fustanit. Dhe dita nuk iu dukaq e gjatë askujt veç Rosës, burri i sëcilës nuk ishte kthyer akoma në shtëpi.

Afër orës pesë Mumi filloi të dukej imenduar, kështu që Lamia i dha një gotëqumësht, e zhveshi dhe e veshi me njërrobë nate të vogël dhe të bardhë, pak tëmadh për të. E kishte zënë gjumi dhedukej se nuk e prekte dot buçima ebombardimit, por përsëri dukej i paqetë. Kur Lamia e shtriu në krevatin endërtuar për të me nxitim, ai u ngritpërsëri.

‘Ba,’ tha ai me zë të hutuar; ‘o Ba!’

‘Babi s’është këtu tani,’ i tha Lamia,duke shtrirë faqen e saj kundër faqes sëtij. ‘Shtrihu tani, i dashur. Jam unë.’

Ai u shtri i bindur, duke thithur gishtat,por fytyra e tij kishte pamje të trishtë dhetë largët. Ndërsa Lamia ndenji duke eparë, ai psherëtiu thellë dhe e zuri gjumi,dhe pak minuta më vonë në oborr ra njëbori, dhe Rosa u sul për të mirëpritur tëshoqin. Ai dukej i hirtë dhe i lodhur dheajo iku me vrap për të nxehur kafen,ndërkohë që fëmijët u mblodhën rreth tij;por ai u bëri shenjë të largoheshin. ‘Mëlini së pari të flas me nënën tuaj,’ u tha.

‘Është në rregull çdo gjë?’

Lamia dhe më të vegjëlit shkuan nëkuzhinë për të bërë darkën gati dhe Rosau ul me të shoqin. ‘U sa vonë që erdhe,’i tha; ‘dhe sa kam patur frikë për ty. Rrikëtu me ne, burri im. Sa do të doja mëshumë të humbisja paratë se sa ty.’

‘Atëherë si do të jetonim, mojbudallaçkë? E kam lënë Mishelin mepushkë për të ruajtur dyqanin tani përtani. Është akoma larg luftimit porplaçkitja është e tmerrshme. I kam parëtë hynin në dyqane të pambrojtura dhe tëdilnin me tapete dhe shumë metrapëlhurash në krahë, dhe kudo ka snajperëdhe masakra. Radio po tregonte se cilat

rrugë ishin të sigurta dhe unë u kthevanga rruga lindore… më kaloi njëmakinë… një trup ishte lidhur me grepme targën… e tërhoqën zvarr nëpërrrugë… gratë rrinin në trotuar eqeshnin…’

Ajo u drodh. ‘Janë si djajt e ferrit,’ itha.

Ai i hodhi një shikim. ‘Ata ishin njerëzittanë,’ i tha pas një çasti, ‘në makinëkishin varur një kryq. Kisha na përkrah;vetë vëllezërit po dalin nga manastiretdhe po hyjnë në luftë me kallashnikovëte tyre. Ne duhet të ruajmë vendin tonënë këtë Qeveri të re… por sot ishte sikurtë gjitha palët po silleshin si djajt e

ferrit. I kujt është ai bebi?’

Rosa ngurroi dhe pa rrotull në kërkim tëfëmijëve të saj. Ata po qëndronin tekdera e hapur dhe ajo u bëri shenjë tëdilnin përpara sepse ajo ishte e sigurt qëdo t’i duhej shumë përkrahje.

‘E ka gjetur Lamia,’ i tha. ‘Nëna e tijishte vrarë me pushkë. Besoj se ajokishte vrapur lart nëpër portokallishte,dhe nga frika kishte ardhur më larg seç’duhej; ajo kishte vdekur nga copëzabombash.’

‘Atëherë fëmija qenka palestinez.’

‘Mirë, po… por një fëmijë është fëmijë,

Elias. Vajzat tona u kënaqën ndërsaluajtën me të sot.’

‘Mirë atëherë, le të flerë këtu sonte, dhenesër do ta lë me murgeshat tekmanastiri kur të shkoj në punë.’

Menjëherë u bë një potere. Hudashpërtheu së qari fort dhe Lamia qëndroipërpara të atit, me faqe të ndezura dheduar të shtrënguara.

‘O Ba, dua ta mbaj!’

Sytë e tij shkrepën.

‘Është fëmija i armiqve tanë, dhe vëllaiyt nuk ka tri javë që ka vdekur. Unë po

të them, nuk e dua këtë çapkën nështëpinë tonë.’

‘Ba, kemi humbur një vëlla; le tëmbajmë këtë.’

Nervat e tij të tendosura u dorëzuan dhezemërimi i tij u flakërua.

‘Kështu pra! Ky bastard i vogël mund tazëvendësojë vëllain tonë, ë? Shumëshpejt e ke harruar… rri urtë, ti vajzëbudallaçkë, se e flaka menjëherë tani!’

Zhurma e turbulluar u bë e tmerrshme;Huda buçiti dhe Lamia qau epapërmbajtur. Sami shkeli tokën fortdhe Rosa ndrydhi duart. Eliasi vazhdoi

të bërtiste më fort se zhurma dhe njëbreshëri shumë e fortë automatikëshfilloi të shpërthente jo larg shtëpisë. Atai kishin kthyer kurrizin shkakut tëpafajshëm të gjithë kësaj trazire, dheaskush nuk e vuri re kur u ul në krevatdhe fërkoi sytë. Ai mund të flinte gjatënjë bombardimi por nuk ishte mësuar mekëtë lloj zhurme, dhe ai gjeti në të diçkatë njohur dhe të shkëlqyer, diçka që iakishte ndier mungesën. Vërtet e kishtehumbur të ëmën, por kishte gjetur krahëtë tjera të sigurta dhe fytyra tëdhembshura, si dhe ushqime sa të donte. Por i ati kishte ikur me Komandot dyditë më përpara dhe askush nuk e kishtezëvendësuar. Ishte i ëmbël dhe i njohurzëri i inatosur i një mashkulli që dënonte

kushedi se çfarë. Mumi doli nga krevatidhe si ndonjë engjëll i vogël dhe ihumbur, ‘fluturoi’ drejt rrethit të qirinjvetë ndezur. Sytë i kishte të çelur dhe tëturbullt nga ëndrra gjysmë të harruaradhe rrobën e tij të natës e tërhiqte zvarr. Ai shkoi drejt Elias dhe vuri mbi gjunjëte tij dy duar si yje deti.

‘Ba!’ i tha Mumi me gëzim. ‘O Ba!’

Papritur në dhomë ra një heshtje varri;Huda pushoi sikur dikush t’ia kishtembyllur ‘çezmën’; dhe Lamia mbajtifrymën.

Mumi po ngrinte krahët dhe Eliasi engriti në prehër si i hipnotizuar. Fëmija

u mblodh kundrejt tij, i ngrohtë, erëmirëdhe shumë gjumash. Por para se t’imbyllte sytë ai lëshoi një qeshje tëpërgjumur, ngriti njërën dorë dhe hoqimjekrën e Elias. Dhe papritmas Eliasifilloi të qeshte; qeshi deri sa lotëtrrodhën në faqet e tij dhe të gjithë tëtjerët u bashkuan me të. Kur njerëzit efrikësuar filluan të trokisnin tek dera nëperëndim dielli dhe të kërkonin strehimpër atë natë, e gjetën familjen që poqeshte akoma, dhe Eliasi ishte ulur nëmes të grupit duke u kujdesur për njëbebi kaçurrel armik, i cili flinte dukekapur jakën e xhaketës së tij.

6

Askush nuk e përmendi prapë idenë seMumi do të largohej, ndonëse Eliasikishte vënë një njoftim në gazetën lokaledhe u kishte thënë murgeshave, se mosbëheshin hetime. Por të gjithë u kënaqënkur panë se nuk erdhi ndonjë përgjigje,dhe brenda pak ditësh ai u pranuaplotësisht si anëtar i familjes, dhe mekalimin e kohës Eliasi filloi të priste mepadurim kur hapte derën e shtëpisë,zhurmën e hapave të vogla dhe thirrjen elumtur ‘Ba! Ah, Ba!’ Patën disa bisedapër t’i vënë ndonjë emër të përshtatshëm

të krishterë, por emri Mumi i shkonte nënjëfarë mënyre, dhe mbeti Mumi.

Luftimet vazhduan herë pas here, megjithë formimin, shpërndarjen dheriformimin e kabineteve, dhe për njëfarëkohe njerëzit kishin frikë të ecnin nërrugë për shkak të snajperëve tëpamëshirshëm në majat e çative. Askushnuk ishte i sigurt; njerëzit vdiqën nëkolltuqe, në banjë, të ulur në tavolinë,dhe të tjerët u zhdukën pa lënë asnjëgjurmë. Por kur erdhi vapa e madhe,armëpushimi i fundit i brishtë i verësdukej se po qëndronte, dhe nuk patindonjë bombardim të menjëhershëm dhemasiv. Banorët e qytetit filluan tëngrinin kokën dhe të riparonin shtëpitë e

tyre të djegura dhe të bombarduara, dhetë dilnin në rrugë. Madje ata shkuan nëplazh dhe bënë not, me pushkët pranëshportave të piknikut. ‘Nuk do të ketëndonjë raund të katërt,’ i thanë njëri-tjetrit. ‘Lavdi Zotit, lufta mbaroi.’

Eliasi mori Samin dhe Hudën në plazhpor Lamia ndenji në shtëpi me të ëmën ecila zyrtarisht ende po mbante zi, dheishte e veshur me të zeza të thella. Igjithë ndriçimi dhe gjallëria dukej se ikishin ikur jetës së vajzës sikur ndonjëpjesë e saj kishte vdekur vërtet, dhe ajodukej indiferente për çdo gjë veçstudimeve dhe Mumit. Ajo kishtehumbur kaq shumë mësime në shkollëdhe nuk kishte marrë asnjë provim,

kështu që ulej në ballkon nën hijen ehardhisë së madhe, duke u zhytur nëlibrat e saj, ndërkohë që Mumi rrinteulur përtokë me lodrat e tij, dukellomotitur fare i pashqetësuar përçështjen nëse dikush po e dëgjonte apojo. Ai ishte një fëmijë i bukur, qëtregonte çdo shenjë se e kishin dashurdhe ishin kujdesur mirë për të që ngalindja; gropëzat në faqe dhe sytë e tij tëmëdhenj të zinj ishin bërë për të qeshur,madje edhe fytyra e trishtë e Rosës çelejsa herë që dukej ai.

Në ato ditë vape depresioni të madh, aiishte litari i jetës së Lamias. Pa të, ajodo të ishte zgjuar çdo mëngjes dukepyetur veten përse duhet të vazhdonte të

ekzistonte por zakonisht ai ishte zgjuar ipari, dhe kërcente lart e poshtë në djepine tij duke bërtitur për të tërhequrvëmendje. Njerëzit vërtet po vuanin evdisnin e zhdukeshin, por Mumi akomaduhej të lahej dhe të ushqehej. Këmbët etij të vogla që mezi prisnin të lëviznin eudhëhoqën Lamian orë pas ore, dhe kurajo i shërbente atij, mund të harronte. Ajo kujdesej pothuaj tërësisht për të,duke përmbajtur xhelozinë e saj kur aiikte për të luajtur me Hudën ose hipte nëprehrin e nënës së saj, dhe Rosa ndërsavëzhgonte plot mall e dëshirë për vajzëne saj kishte mendime të turbullta nëseKrishti Fëmijë kishte ardhur midis tyrepër t’i ngushëlluar. Por Mumi nuk ipërshtatej aspak idesë së saj për

Krishtin Fëmijë. Ai ishte më gazmor sekaq.

Lamia e pa Hanin shumë pak. Ai ishtekthyer nga sulmi i fundit me një plagëbombe në fytyrë, dhe i kishte thënë qënjë pjesë e madhe e zonës rreth shtëpisësë Kamalit ishte shkatërruar; por ai nukkishte pasionin e saj të egër përhakmarrje dhe ajo ndihej eshpërqëndruar me të. Pastaj, ai kishtefilluar një punë në kohën e pushimeve sinjë ndihmës në një nga spitalet më tëmëdha të qytetit, dhe kthehej në shtëpivetëm rrallëherë. Rruga nga pjesaperëndimore në pjesën lindore të qytetitishte shumë e rrezikshme për udhëtime tëshpeshta.

Por një ditë të shtunë ajo mori Hudëndhe Mumin për një shëtitje të vogël lartnë mal, dhe ai e pa nga dritarja e tij dhee ndoqi pas. Ata u ulën në mur ndërsafëmijët u bashkuan me ata që vilninrrushët dhe u ngopën me fruta. Vapapërvëluese ishte freskuar dhe drita efundit e artë rrinte mbi vreshtat nëtarraca, qytetin e shkatërruar dhe vijën edetit ku dielli prekte horizontin. Asnjëriprej tyre nuk mund të mendonte përndonjë gjë për t’i thënë tjetrit, dhe Lamiakujtoi ditën kur ata kishin qëndruar dukepritur ndërsa Amini po vishej meuniformën ushtarake, dhe ishte diçka qëduhej thënë por që nuk ishte thënë. Dheajo gjë akoma nuk ishte thënë, dhe

ndoshta nuk do të thuhej kurrë, kështumendoi ajo me mërzi, por ngaqë heshtjapo i rëndonte gjithnjë e më shumë ajo epyeti nëse mendonte se do të luftohejpërsëri.

Hanit i ra fytyra; ai nuk kishte dashur tëfliste për luftimin.

‘Sigurisht,’ iu përgjigj, ‘askush s’e kafituar atë që donte. Të gjithë kanëhumbur; askush nuk ka fituar.’

‘Atëherë ndoshta do t’i lënë punët siçjanë.’

‘Jo këta; të gjithë janë të etur përhakmarrje. Të rinjtë po stërviten në

vende të fshehura kudo në mal. Duhetvetëm një shkëndijë dhe ja i gjithë vendido të ndizet flakë.’

‘Po ti po stërvitesh?’

Ai hezitoi; e dinte që në thellësi ajo epërbuzte.

‘Po shpërtheu lufta përsëri në shkallë tëgjerë, them se do luftoj si të tjerët, portani për tani jam i zënë në spital. Ciliështë ai fëmijë, Lamia? Të kam parëedhe herë tjetër me të.’

Ajo u skuq. ‘E ëma u vra,’ iu përgjigjprerazi. ‘E gjeta pranë trupit të saj tëvdekur në portokallishte, ndaj e solla në

shtëpi.’

‘Në portokallishte? Atëherë çfarëkombësie kishte e ëma?’

‘Epo… ajo kishte ardhur nga kampi.’

Hani qeshi. ‘Ti dukesh e frikshme kurs’je, Lamia,’ i tha, ‘dhe s’është çudi.’ Sepse Mumi kishte ardhur duke kërcyernëpër vreshta, me faqe dhe buzë tënjollosura të purpurta, dhe po i mbantelart krahët. Hani pa ndërsa fytyra e redhe e vulosur e vajzës u zbut kur e ngritifëmijën në prehrin e saj dhe puthi flokëte tij. Ai buzëqeshi, psherëtiu dhe iku nështëpi.

Lamia thirri Hudën. I erdhi keq që Haninuk kishte pritur. Atëherë dielli qëperëndonte mbi det ishte bërë ikuqerremë; ngjyra e gjakut, mendoi ajoduke u dridhur. Para se të ktheheshin nështëpi ajo ngjyrë do të zbehej në dritën emuzgut, si ngjyra e fytyrave të reja tëvdekura që u kishte dalë drita dhe jeta. Fjalët e Hanit i kishin rënduar shumëasaj dhe zemra i dhimbte; sikur të kishtepritur! Tani çdo ditë mund të vinteholokausti dhe ai mund të vdiste, dhemidis tyre do të binte një heshtje e hirtëpërgjithnjë; sepse asgjë nuk ishte thënë.

Erdhi koha në fund të të korrave dhegjethet e hardhive u bënë me ngjyrë tëkuqerremë në tarraca. Nuk ishte e

papritur: tregimet e tmerrit dhemasakrave kishin ardhur me vërshim ngaveriu dhe nga malet si përronj të zinj qëkërcënonin ta përmbysnin kryeqytetin. Luftimi dhe plaçkitja shpërthyen si kurrëmë parë dhe po të mos ishte zëri i radiosqë i drejtonte vazhdimisht njerëzit largrrugëve të rrezikshme dhe drejt zonavetë sigurta, Eliasi nuk do të kishte mundurkurrë të shkonte andej-këtej. Ai dhendihmësi i tij flinin tek dyqani mepushkët pranë, sepse ndonëse nuk ishinende në zonën e betejës, plaçkitësitkishin pak respekt për shtetrrethimin. Aikthehej në shtëpi nëpërmjet rrugëve tëtërthorta shpejt në mëngjes, dhe kthehej ihirtë nga lodhja, kur i rrëfente Rosëstregime të reja tmerri ndërsa hante

mëngjes. Një mëngjes Shtatori fytyra etij dukej tepër e hirtë ndërsa u ngjitejshkallëve. Ai hëngri në heshtje, dhefamilja e tij e dinte se çfarë kishtendodhur, sepse radioja e kishte shpallurmë përpara; bombardimi i një zone joshumë larg dyqanit të tij kishte shkaktuarshembjen e një hoteli. Të gjithë klientët,shumica prej tyre të huaj, u mbuluan nëngërmadha dhe nuk mund të bëhej asgjëpër t’i shpëtuar.

Rosa iu lut të mos kthehej andej. ‘Kemimjaft sa për të jetuar,’ iu përgjërua. ‘Sillmallrat e tua dhe ruaji në shtëpi.’

Ai tundi kokën. ‘Do më duhej njëfurgon,’ i tha, ‘e pastaj, ata do ta

përvetësonin makinën time nëpostëblloqe po t’i shihnin gjithë atomallra. Dyqani nuk ndodhet në drejtimtë zjarrit – të paktën, akoma jo. Betejaështë më larg nga perëndimi dhe nëlagjet jugore. Njerëzit vazhdojnë tëblejnë, por shumë, shumë dyqane janëboshatisur dhe plaçkitur, dhe plaçkitësitnuk kanë më turp. Ata afrohen memakina dhe dalin haptazi nga dyqanet mekrahë plot me mallra të shtrenjta. Nganjëherë të vjen të qeshësh. Pashënjë njeri që u afrua me Mercedes dhe eparkoi jashtë një fabrike të bombarduarcigaresh. Ai doli i ngarkuar me shumëkuti por zbuloi që dikush ia kishtembathur me makinën e tij. Poqarkullojnë tregime të çuditshme, Rosa.

Madje kam parë kamiona të blinduar mevajza të armatosura dhe me maska që poshkonin në betejë.’

Lamia ngriti veshët. Ndoshta në fund tëfundit jeta kishte kuptim. Amini kishtevdekur për vendin e tij. ‘Gati përthirrjen tënde, Libani im,’ ata kishinkënduar në shkollë dhe zemra e saj ishterrënqethur nga patriotizmi. Ajo mendoipër këtë ndërsa e lidhi Mumin nëkarrocën e tij dhe zbriti në fshat për tëqëndruar në radhën e bukës. Sami dheHuda ishin kthyer në shkollën lokale, porshkolla e saj ndodhej në qytet dhe nukkishte patur mundësi të hapej përsëri. Radhët e përditshme për ushqime ishinbërë pjesë e jetës së përditshme, ku

njerëzit blinin nga tregtarët që i merrninmallrat nga fermerët në periferi dhe isillnin në qytet me karroca të shtyrë nganjeriu. Kuptohet që çmimet ishin ngriturnë qiell dhe nuk gjendeshin më shumicae atyre gjërave të mira që i kishin shijuarme kaq bollëk në të kaluarën; prapë atakishin mjaft, ndonëse ishte e mërzitshmetë qëndroje atje në dritën e diellit tëvjeshtës, dhe Mumi fillonte të bëhej ipaqetë.

‘I kujt është ai fëmijë, Lamia? Nuk edija që ti kishe një vëlla kaq të ri?’

Lamia ktheu kokën; një vajzë që e njihtepak kishte hyrë në radhë pas saj; ajoishte në klasën sipër klasës së saj në

shkollë – një bukuroshe e zhvilluar mirë,syerrët, me flokë të zeza kaçurrela qëbinin deri tek supet e saj. Në shkollë ajoishte një personazh mjaft i shquar –Presidentja e Klubit të Debateve dhe enjohur për pikëpamjet e saj të fortapolitike.

‘Është fëmija i kushërirës sime,’ i thaLamia. ‘Shtëpinë e kanë në pozitë tërrezikshme ndaj po rri me ne.’ Me gjithëpërpjekjet e të atit për të gjeturfamiljarët e Mumit, asaj i pëlqentegjithmonë ta mbante të fshehur identitetine tij. Ta zëmë sikur dikush ta njihte dheta merrte – nuk kishte shumë mundësi,por po sikur të ndodhte! Atëherë nuk dotë mbetej asgjë.

‘Mumi do dalë,’ i tha papritur ai.

‘Mumi?’ tha Marsela duke qeshur,‘Çfarë emri i çuditshëm! Për çfarë ështëshkurt?’

Lamia hezitoi dhe u skuq. Po t’ia jepteemrin e plotë ajo do ta shpalltemysliman, sepse asnjë i krishterë nuk embante atë emër. Marsela e vështroi mekureshtje dhe ato heshtën për një çast.

‘Është vetëm një nofkë,’ i tha Lamia mënë fund.

‘E po, më mirë zgjidhi një tjetëratëherë,’ i tha hapur Marsela. ‘Tek

postëblloqet njerëzit po pushkatohen përmë pak se një emër. Shumë po eshlyejnë fenë e tyre ose po i grisin fareletërnjoftimet e tyre. Edhe po qe se postrehon një mysliman, më mirë t’uakthesh atyre; ne të gjithë duhet tëqëndrojmë krah për krah, sepse në rrezikështë njohja e fesë sonë. Kjo është njëLuftë e Shenjtë. Çfarë bën ti në kohën elirë, Lamia?’

‘Unë studioj,’ i tha Lamia, ‘dhekujdesem për këtë… ë… djalë të vogël. Për më tepër ende po mbajmë zi; vëllaiim u rrëmbye dhe u vra.’

‘Më vjen keq. Nuk e kisha dëgjuar. Pornëse ata kanë rrëmbyer dhe vrarë vëllain

tënd, ti patjetër digjesh për t’u hakmarrëpër të.’

‘Ashtu është… por ç’të bëjë një vajzë?’

Ato kishin ardhur tek karroca e mallravedhe po bisedonin butësisht me koka tëbashkuara. ‘Eja e shiko,’ pëshpëritiMarsela. ‘Ti je tamam ai njeri që naduhet ne. Eja në shtëpi me mua dhe shihse çfarë bëj unë në kohën e lirë.’

Ato vazhduan me blerjet e tyre tëngadalta, ndërkohë që Mumi, i liruar ngakarroca e tij, mblodhi kokrra akacie nëanë të rrugës. Atëherë, me shportat plot,ato u larguan sëbashku. Shtëpia eMarselës qëndronte pa mbrojtje, më nga

perëndimi. Muri ishte dëmtuar ngabombat dhe dritaret e përparme ishinthyer.

‘Urdhëro,’ tha Marsela.

Ato nuk takuan askënd kur kaluansallonin e gjerë dhe u ngjitën ngashkallët drejt dhomës së gjumit tëMarselës. Atje në krevat ishte uniformae saj ushtarake, kaska dhe maska, dhepushka e saj, e stolisur me figura tëvogla dhe të çelura – një kryq, nënënvirgjëreshë dhe Bariun e Mirë që mbantenjë qengj mbi supe.

‘Shumë vajza tashmë po luajnë rolin etyre të duhur,’ i tha sinqerisht. ‘Ne duhet

të ruajmë trashëgiminë dhe besimin tonëtë krishterë. Siç ta thashë më parë, kjoështë një luftë e shenjtë, dhe Kisha napërkrah. Shiko, Krishti im dhe Nëna imeVirgjëreshë – ata më ruajnë të sigurt.’

Mumi u përpoq t’i kapte figurat e çelura,por Lamia e ngriti dhe qëndroi emahnitur; Bariu i Mirë që kujdesej përdelet e tij… klientët e atij hoteli që uvarrosën nën gërmadha… Shpëtimtari qëvarej në kryq për të shpëtuar… si dhesnajperët që qëllonin zjarrfikësit dheambulancat që po përpiqeshin t’ishpëtonin të djegurit dhe të plagosurit! Vallë nëna e Jezusit do ta kishtemiratuar atë që po bënin fëmijët e saj,dhe a nuk shqetësohej Bariu i Mirë? Po

cila ishte kjo fe që ata po mbronin? Ajou mundua t’i mblidhte mendimet e saj tëngatërruara, por natyrisht ishte gjë emrekullueshme të luftoje për atdheun. Simund të dyshonte?

‘E di që je shumë e re,’ i tha Marsela,‘por je shumë e gjatë dhe askush nuk dota dijë që je vetëm gjashtëmbëdhjetëvjeçe. Thuaju që je shtatëmbëdhjetëvjeçe; askush nuk do të mendojë të bëjëkontroll. Hajde në shtëpinë time në orën6 pasdite, dhe unë do të të çoj atje kuvajzat po stërviten për raundin tjetër.’

‘Faleminderit,’ i tha Lamia, ‘do tëmendoj për këtë.’ E lidhi Mumin nëkarrocë dhe u kthyen në shtëpi. I ati

kishte dy ditë që nuk ishte kthyer nëdyqan. ‘Ju do të ishit të çmendur po tëshkonit në atë lagje,’ kishte shpallur zërii radios, kështu që babi priti. Ai u ul ilodhur mbi divan, gati po flinte, dheLamia shkoi dhe qëndroi përpara tij.

‘O ba,’ i tha qetësisht, ‘dua të luftoj;duhen vajza.’

Ai u hodh në këmbë dhe ajo mendoi sedo ta rrihte. ‘Të luftosh!’ i bërtiti. ‘Vajza ime të luftojë! Më mirë të tëqëlloja unë vetë se sa të vriteshe nga njëburrë tjetër… dhe pastaj, a e di ti seçfarë u ndodh vajzave që zihen peng? Të luftosh, hë! Apo nuk është emjaftueshme që djali ynë e flaku kot

jetën për një drekë ditëlindjeje?… S’kendjenja për nënën tënde?’

Lamia iku e tmerruar në kuzhinë dhe e laMumin të përballonte ‘stuhinë’. Aiqëndroi me këmbë hapur dhe vështroiburrin e tërbuar, i interesuar por jo itrembur. Ai kishte dëgjuar shumë stuhidhe zhurma ‘bam’ gjatë jetës së tij të redhe asnjë nuk i kishte bërë gjë ende. ‘Ah, Ba!’ i tha vrullshëm, dhe filloi tëmarshonte lart e poshtë, duke shtrënguargrushtet dhe duke tundur krahët si për taimituar Eliasin në mënyrë qesharake;deri sa Eliasi, pasi u sigurua që dera ekuzhinës ishte e mbyllur, filloi të qeshtedhe u qetësua.

Lamia, pasi e përplasi derën, u hodh nënjë karrige tek tavolina e kuzhinës dhezhyti fytyrën tek krahët. Tërbimet erralla të të atit vërtet mund t’i bëninqejfin Mumit por ato e trondisninLamian tmerrësisht. E ëma, e ulurmatanë, filloi të priste një lakër dheasnjëra prej tyre nuk tha asgjë në fillim. Mumi, pasi gjeti pak reagim nga Babi,hyri kot në kuzhinë dhe hipi në prehrin eLamias dhe ajo e shtrëngoi fort sepseishte i vogël dhe i ngrohtë dhe dridhejme gjallëri. Ajo hodhi një shikim lartnga e ëma, dhe mendoi se sa e moshuardhe e qetë dukej ndërsa përqëndrohej nëatë lakër – sikur të kishte rëndësi… dhesikur të kishte ndonjë arsye pse të ishte eqetë.

‘Është mirë të luftosh dhe ta mbroshatdheun,’ shpërtheu Lamia më në fund. ‘Ti dhe Babi – ju keni kaluar pjesën mëtë mirë të kohës suaj. Kurse ne duhet tërritemi dhe të jetojmë në të; po fëmijëttanë? A doni që ata të rriten në një vendku të huajt e kanë marrë nëpër këmbëtrashëgiminë dhe fenë tonë? A s’është edrejtë t’i mbrojmë ato? Ti dhe Babi jenitë moshuar; ju s’e kuptoni.’

E ëma, 34 vjeçe, buzëqeshi pak dheheshti. ‘Sikur të mos më duhej të prisjakaq shumë para se të flasë,’ mendoiLamia, ‘dhe ta linte mënjanë atë lakër.’

‘Them se do të jetojmë kohën tonë më të

mirë në ty dhe Samin dhe Hudën dheMumin,’ i tha Rosa, dhe ajo foli mengadalë dhe hezitim sikur po kërkonteqorrazi dhe me duar fjalët e duhura. ‘Por e ardhmja juaj është një kohë egjatë, kështu shpresoj… Është e mirë tambrojmë fenë tonë… por mendoj që fejambahet e gjallë dhe mbrohet më mirë nënjë zemër që do dhe fal. Nuk e kuptojpolitikën si ju të rinjtë, por dëgjoj dheshoh… disa burra vdesin në male, kështudisa gra dhe fëmijë vriten në qytet… Vetëm dje dëgjova për një mysliman qëu vra me pushkë në Veri… kështu vëllaii tij katërmbëdhjetë vjeçar mori pushkëne tij dhe vrau dymbëdhjetë udhëtarë tëkrishterë tek postëblloku… po kush, dhesa njerëz do të vdesin për hesapin e

atyre të dymbëdhjetëve? Vallë është kjombrojtja e besimit tonë, apo ështëurrejtja dhe hakmarrja?… dhe ku i vjenfundi?… çdo shpallje paqeje shkelet;asnjë armëpushim nuk qëndron….

‘Lufta nuk vazhdon përgjithmonë; njëditë, ndoshta, kur gjithçka do të jetëshkatërruar, ju që do të mbeteni do tëktheheni dhe rindërtoni. Në këtë fshat,kur isha vajzë, i shikoja ndërsa lëronintokën dhe mbillnin farët para dimrit…pastaj në pranverë dukeshin të korrat dhearat ishin të gjelbra…

‘Ti ke marrë këtë fëmijë, Lamia; një ngaarmiqtë tanë. Kur ai të jetë rritur, stuhiado të ketë kaluar dhe koha për të

rindërtuar do të ketë ardhur… përgatiteatë sot për atë ditë; mësoji besimintonë… Mësoje të dojë dhe të dalë. Parashikoni të korrat përtej dimrit. Ndoshta kjo është gjëja më e madhe qëne gratë mund të bëjmë për atdheun.’

Por për Lamian ishte e kotë të shikontepërpara. Ajo nuk shihte dot asgjë përtejekranit të zi të tymit ditën dhe vezullimittë kuq të djegies natën.

7

Dhe pastaj, fare papritmas, pas disaditësh dhe netësh bombardimesh, kurtoka e tharë po thërriste shirat e para dhevendi po ligështohej nën diellin eTetorit, u shpall një armëpushim, dhekësaj radhe njerëzit profetizuan se do tëqëndronte, sepse udhëheqësit e partivekryesore luftuese ishin kthyer nga Siriame kushte të reja paqeje.

Kaosi sundoi; njerëzit qanë, disa ngagëzimi dhe disa nga hidhërimi për shkaktë jetëve të tyre të harxhuara kot dhe

vrasjeve të pakuptimta që nuk kishinarritur asgjë. Postëblloqet në rrugë uhodhën poshtë sikur të ishin objekteurrejtjeje, dhe snajperët që kishinqëlluar njëri-tjetrin pak orë më përparadolën hapur dhe përqafuan dhe puthënnjëri-tjetrin në mes të gërmadhave dherrënojave, dhe mbështollën pushkët etyre me gjerdane të mëdha prej luleshdredhëse të purpurta kuqerreme. ‘Na kaardhur paqja,’ bërtitën qytetarët embledhur rreth radiomarrësve nështëpitë e tyre, dhe shumë ngritën kokatdhe lavdëruan Perëndinë për familjet etyre të gjalla, ndërkohë që fëmijët dolënme vrap duke qeshur në dritën e diellitdhe lirinë e rrugëve të sigurta. Ishte njëditë e shtunë dhe të gjithë ishin në shtëpi.

‘Paqja!’ bërtiti Huda, duke kërcyer nëpërshtëpi me sy të ndritshëm. ‘Tani mund tëluajmë në portokallishte dhe mund të fleçdo natë në dhomën time të gjumit.’

‘Paqja,’ psherëtiu Sami,’ dhe Babi kurrës’më la të shkoja afër një beteje tëvërtetë ose të shkrepja një pushkë.’ Aishtrëngoi dorën e Hudës dhe ata ikën mevrap për të marrë pjesë në festimet nërrugët e fshatit.

‘Paqja,’ mendoi Rosa, ‘dhe tani burri imdo të kthehet në shtëpi në orë normaledhe nuk do të kemi frikë për të tërë ditën. Edhe ne duhet të festojmë kur të vijë ai.’ Në shtëpi nuk kishte shumë ushqime,

por Rosa mund të bënte shumë, me pakgjëra dhe shkoi direkt në kuzhinë. Mumie ndoqi, ngaqë mori vesh që do të piqejdiçka.

‘Paqja,’ mendoi Lamia, ‘po me çfarëçmimi? Për këtë vdiq ai?’ Papritmasajo ndjeu një dëshirë të patolerueshme tërrinte pranë të vëllait, dhe ndonëse edinte që duhet të ndihmonte nënën e saj,ajo doli nga shtëpia dhe i ra rrugës që tëçonte në varreza. Tani nuk ishin më lule,vetëm ngjyra e thatësirës – ngjyra eargjendtë e gjetheve të ullinjve, e arta ezbehtë e arës së shtruar me byk, dhesipër saj kuqerremja dhe e bronzta evreshtave të zhveshura. Kisha qëndrontesi një shkëmb i hirtë që dilte nga shpati i

malit, por ajo nuk hyri brenda. Ajo nukkishte hyrë atje që pas vdekjes sëAminit, sepse ai Krishti i zbehtë në kryq,dhe nëna e tij me fytyrë të vajtuar me sytë ngritur lart nuk i kishin kthyerpërgjigje lutjes së saj – nuk vlenin aspakmë shumë se sa copëzat e tjera prej druridhe allçie. ‘Besoj se tani jam ateiste,’mendoi ajo e turbullt, dhe ndjenja e saj ethellë e vetmisë u rrit sepse ishte etmerrshme të besoje se atje nuk kishteasnjë njeri. Ajo hyri në varrezë dhekaloi midis qiparisave; atëherë zemrësdukej se i mungoi një rrahje, sepse ajopa që nuk ishte vetëm. Hani qëndrontepranë varrit, me kokën ulur në njëqëndrim depresioni të thellë, dhe Lamiaharroi menjëherë që e kishte përbuzur,

sepse ja dikush që kishte shumë kujdespër vëllain. Kur ajo vrapoi në bar drejttij, ai ngriti kokën dhe e pa, dhe ajo vurire hollësinë e fytyrës së tij dhe sytë efundosur me skaj të zi. Ai dukej sikurkishte kaluar javë të tëra pa gjumë.

‘Hani!’

Ai lëshoi një buzëqeshje të vogël dhe tëlodhur. ‘Thashë se do të vije,’ i tha. ‘S’e imagjinoja dot që ti do të hidheshedhe të kërceje në rrugë me të tjerët,ndërsa në varre akoma nuk ka mbirëbari.’

Ajo heshti për njëfarë kohe, duke bluarfjalët e tij. Ajo nuk e kishte parë që nga

shpërthimi i fundit i luftimit por e dinteqë ai kishte qëndruar në spital; dhe tani,në këtë ditë festimesh, ai kishte ardhurpër t’u ulur pranë kësaj parcele toke tëpjekur fort dhe ai e kishte pritur atje. Ishte sikur më në fund diçka ishte thënë,që kishte kaluar përjetësisht hendekun eheshtjes midis tyre, dhe ajo mezi gjentesi të vazhdonte.

‘Ti ke qenë në spital gjatë gjithë kësajkohe?’ e pyeti. U ul në tokë pranë tijduke kapur gjunjët e saj.

‘Po, nuk largohesha dot.’

‘Si ishte puna, Hani? Shumë e zënë?’

‘Ditë e natë; ata rrinin të shtrirë nëbarela. Shpeshherë, kur vinim më nëfund tek ata ishte shumë vonë. Dhe disaherë palestinezët futeshin brenda mevrap me të plagosurit e tyre dhe nadetyronin t’i mjekonim përndryshe do naqëllonin, ndërkohë të tjerët që kishin mëshumë nevojë vdiqën.’

‘Ju i mjekuat të gjitha palët atëherë?’

‘Sigurisht. Vallë vdekja tregohet eanshme? Po ajo raketë që shpërtheu nëradhën e bukës? Pesëdhjetë veta vdiqën,shumica prej tyre ishin gra dhe fëmijë. Prindërit e atyre fëmijëve, sot a pokërcejnë dhe po përqafojnë armiqtë etyre? Lamia, po filloj të ndiej se nuk

duroj dot më – klithmat, gjakun, pamjene syve të tyre! Çfarë kanë bërë? Çfarëpo arrijnë vuajtjet e tyre?’

Ai po dridhej, duke shtypur ballin medorë. Ajo e vështroi, e tmerruar, me njëdëshirë të fortë për ta ngushëlluar, pornuk dinte ç’t’i thoshte.

‘Por ty s’të duhet më ta durosh, Hani,’ itha me hezitim. ‘Mbaroi ajo punë. Kjopaqe do të qëndrojë; kështu thonë tëgjithë.’

‘Mbaroi?’ e përsëriti ai egërsisht. ‘Çfarë ka mbaruar? A kanë pushuar sëqari nënat ose jetimët a kanë pushuar sëmbajturi zi? Po hidhërimi yt a ka

mbaruar? Hajde tek spitali Lamia, atjedo të shohësh jetët që tani po fillojnë –jetë që nuk do të ecin ose shohin osekuptojnë më… jetë joaktive; sikur tëishin mbaruar vërtet!… pastaj, kush tëthotë që kjo paqe do të qëndrojë? Saarmëpushime të tjera kemi parë ne? Aqëndruan ato?’

‘Thonë se ky është ndryshe,’ ajomurmuriti në mjerim dhe heshti. Nukkishte ngushëllim asgjëkundi veçse nëkëtë mirëkuptim të ri dhe të brishtë, nëkëtë ndjenjë të përbashkët. Ata u ulënqetësisht, që të dy të vetëdijshëm përkëtë fakt, deri sa retë u grumbulluan pasmalit dhe fshehën diellin. Papritmas ubë ftohtë dhe ata u çuan për të ikur.

‘Sikur të vinin shirat,’ tha Hani me zë pashpresë. ‘Qyteti bie erë vdekje dheplehrat po kalben në rrugë.’

Ata u nisën për në shtëpi dhe Huda i padhe vrapoi për t’i takuar, me sy tëshndritur dhe kaçurrela që i fluturonin,dhe Mumi e ndiqte pas nga larg, me hapatë ngathëta.

‘Eja shpejt, Lamia; Mami ka bërë njëdarkë dhe Babi është kthyer. Të gjithëpo të presim. Hani, hajde pi kafe mene.’

Ai mblodhi supet. ‘Së pari do pres përtë parë nëse ka për se të festohet,’ i tha,

dhe me humor të keq vështroi Mumin qësapo kishte ardhur, i ngrohtë dhe igëzueshëm, me faqe kuqerreme dhe meball të lagur me djersë. I shtriu krahëtdhe Lamia e ngriti tek ijët e saj ndonëseai po bëhej shumë i rëndë, dhe Hani evështroi me humor të vrazhdë pothuajsikur ta urrente. ‘Ndoshta ai ma ka zili,’mendoi Lamia, ‘ose ndoshta po shikonkëta fëmijë të tjerë… sikur të mund tangushëlloja…’ Ajo iu drejtua atij, dhenuk kishte më turp, shprehjen e kishte tëbutë dhe simpatizuese, por ishte shumëvonë, ai po zbriste me vrap nëmonopatin që të çonte në fshat, dhe kurajo e thirri ai nuk ia vuri veshin.

Familja u mblodh rreth tavolinës, e

çuditur nga ato që Rosa kishte përgatiturprej racioneve të pakëta të javëve tëfundit, me ndihmën e gjërave të nxjerranga kopshti, dhe Lamia ishte evetëdijshme për mendimet dhe ndjenjatreciproke që rridhnin midis prindërve tësaj. Eliasi rrinte pasiv dhe me humor tëkeq. ‘Si mund të festoni kur as shirats’kanë rënë mbi varrin e djalit tonë?’dukej se po thoshte ndërsa vështrontenga mali; ndërsa Rosa pa atë dhe pastajfëmijët – Mumin, me sy të ndritshëm ngapamja e kaq shumë gjërave të mira;Hudën, që hidhej lart e poshtë nëkarrigen e saj; Samin, që i kishtembushur faqet plot me ushqim ndonëseaskush tjetër nuk kishte filluar. ‘Lëri tëjenë të lumtur sot,’ dukej se po i lutej ajo

të shoqit. ‘Zemrat tona kanë vdekur, porata kanë për të udhëtuar akoma shumëlarg. Lëri të jetojnë përsëri në gëzim!’ Dhe dalëngadalë gëzimi i fëmijëvetriumfoi dhe ata iu afruan njëri-tjetrit dhebiseduan për ditët e vjetra para fillimittë vrasjeve. Rosa rrëfeu tregime përdarkat në fshat, në kohën e korrjes sëgrurit dhe vjeljes së rrushit dhe ullinjve. Ata u ulën rreth dritares së hapur sepsemoti ishte i ngrohtë, dhe Mumi, ipërgjumur nga ushqimi, pushoi nëprehrin e Eliasit. Ishte një mbrëmje qëdo ta kujtonin të gjithë, si një e çarë eçelët në retë e stuhisë. Ishte shumë qetë;ndoshta kur të vinin shirat dhe bari imalit të gjelbërohej, që të gjithë do tëfillonin të jetonin përsëri. Ata u ulën

deri vonë, pastaj Huda shkoi në krevatnë dhomën e saj të vogël me dritaret tëhapura nga deti, dhe anëtarët e tjerë tëfamiljes fjetën gjithashtu thellë dhe memirënjohje, dhe u zgjuan në paqe.

Por vetëm për pak orë; të gjithë dëgjuannë të njëjtën kohë… bubullimën epushkëve dhe buçimën e eksplozivave,dhe Eliasi u kthye dhe hapi radion. Huda vrapoi duke qarë drejt krahëve tësë ëmës, dhe Sami dukej i menduar. Edhe pse ai kishte humbur një vëlla,zhurma e betejës akoma ia ngjalltegjakun në mënyrë jo të pakëndshme. Aimezi priste të rritej.

Paqja kishte mbaruar e tëra. Një zyrtar i

djathtë po mungonte – askush nuk e dintese ku ishte ose përse. Por ishte mjaft përtë nisur gjuajtjet e pushkëve përsëri. Gjerdanet e luleve, përqafimet dhekërcimet, që të gjitha u harruan, dheqyteti u zhyt në fazën më të egër tëluftimit që kishte përjetuar ndonjëherë. Beteja po zhvillohej me tërbim nëlagjen perëndimore, dhe nga veriu ishtëpisë së Elias, dhe tani biznesi u bë ipamundur. Hotelet e mëdha ishin bërëfortesa nën rrethim dhe me qindra povdisnin. Ata që jetonin në ato zona po iambathnin me ato plaçka që mund t’imbanin; disa prej tyre shpëtuan dukehipur mbi çatitë ndërsa plumbatvërshëllenin pranë veshëve të tyre. Familje të tëra ngelën në bodrume për

ditë me radhë, madje edhe në periferiushqimet dhe uji u rralluan. Plaçkitjaishte aq e acaruar saqë burrat punësuanroje të armatosura për të mbrojturshtëpitë e tyre dhe u paguan shuma tëmëdha parash partive të ndryshmepolitike që t’i linin rehat.

Eliasi i ndaloi fëmijët të dilnin ngashtëpia dhe Rosa u përpoq tëorganizonte njëfarë rutine. Lamiamësonte fëmijët më të vegjël në mëngjesdhe vazhdonte me ngadalë studimet e sajpasdite, por fëmijët ishin të mërzitur dhencagmoheshin lehtë dhe me gjithë motine ngrohtë shirat ende nuk kishin rënë. Vetëm Rosa nuk acarohej kurrë, dhevetëm Mumi nuk mërzitej kurrë. Ai ishte

gjithmonë i zënë kur nuk kishte gjë për tëbërë, plot vrull edhe në orët më të nxehtadhe më të mërzitshme, qeshte kur nukkishte pse të qeshej, dhe Lamiavazhdonte të mendonte se si do ta kishinpërballur jetën pa të.

Një natë ata po flinin, të mësuar mebubullimën e largët të bombardimeve,kur një shpërthim i tmerrshëm tundishtëpinë dhe theu dritaret perëndimore. Si zakonisht ata po flinin në dhomat qëshikonin nga mali, gjë që ishte bekimsepse krevati i vogël i Hudës u mbuluame copëza të mëdha dhe të ashpra xhamitë thyer. Ata u hodhën, fëmijët u kapënpas prindërve të cilët i qetësuan aq samundeshin.

‘Rrini afër derës së shtëpisë,’ u thaEliasi, ‘unë do shkoj për të parëç’ndodhi.’

Ai kaloi prapa shtëpisë por u kthyeshpejt. ‘Janë pallatet prapa nesh,’ u tha. ‘Duket se një bombë qorre shpërtheubrenda dhe flakët po dalin nga dritaret. Njerëzit po vrapojnë andej-këtej similingona; besoj se të gjithë po flinin nëkatin e parë – por më mirë të mos vijnëkëtu; jemi shumë afër, s’jemi në një vendtë sigurt. Le të mbledhim ato që mund t’imbledhim, se mos na marrë zjarrshtëpia.’

Të gjithë punuan shumë. Midis

ndërtesave ishte hapësira e kopshtit tëgjatë dhe rrugës, dhe fatmirësisht era pofrynte nga lindja. Kur ata kishinmbledhur të gjitha ato që mund t’imbanin, dolën me vrap mbi çati për pakçaste dhe panë flakët e mëdha qëkërcenin drejt qiellit, të fryra drejtqytetit. Pastaj u kthyen në dhomën epërparme dhe u mblodhën të mjeruar,gati për arratinë; Huda ngashërehej mehidhërim sepse të gjitha kukullat dhelodrat e saj në formë arinjsh nuk ishinquajtur të nevojshme për mbijetesë.

Rosa bëri kafe dhe familjarët më tëmëdhenj vështruan ndërsa agimi injollosur shpërtheu përmes një mjegulletymi të hirtë. Të lodhur dhe

fytyrëbardhë, ata iu ngjitën çatisë përherë të dytë. Ndërtesa e madhe ishterrëzuar brenda mureve të saj dhe flakëtnuk kërcenin më; ato digjeshin tëzbutura, të zbehura kundrejt lindjeskuqerreme, dhe shtëpia e Eliasqëndronte fare e pambrojtur, njëshënjestër në një shpat kodre, dhe qytetii shkatërruar dukej sikur rrinte tekkëmbët e tyre.

‘Tani duket mjaft qetë,’ u tha Eliasi mënë fund. ‘Do shkoj tek dyqani për tësjellë ato që mund t’i sjell. Mund të mosjemi në gjendje të rrimë këtu tani për njëkohë të gjatë; do ha kur të kthehem.’

Ai u nis, duke iu shmangur lagjeve

armike dhe postëblloqeve. Mendja e tijishte zhytur në këtë problem të ri, porprapë ai e mori erën e hidhur të djegiesedhe nga larg. E parkoi makinën nëvendin e zakonshëm dhe eci drejtrrugicës së ngushtë anësore duke marrëme mend se çfarë do të gjente, sepse ajrii rëndë e mbyti dhe bënte që t’i lëshoninsytë lot. Kur kaloi kthesën ai pa atë që edinte që më parë; e gjithë rruga ishtedjegur; çdo dyqan i vogël ishte djegurbrenda ose plaçkitur dhe në hi ishingrumbuj materialesh të prishura. Ai çaurrugën përmes rrëmujës dhe qëndroiduke vështruar skeletin e zi të dyqanit tëtij. Së pari djalin, e pastaj dyqanin. Ierdhi turp që mendoi për të dy sëbashku, por ishte dyqani i të atit, e

kaluara e tij, ashtu si dhe djali i tij ishtee ardhmja e tij. Tani e kaluara dhe eardhmja ishin shkatërruar dhe aiqëndronte pezull, pa lidhje siguruese, nëkëtë ëndërr të keqe në të tashmen. Nukkishte asgjë për t’u shpëtuar; ai u kthyenë makinë me hapa të penguara dhe nënjëfarë mënyre arriti të kthehej në shtëpi.

Por ja ku ishte e tashmja; të tjerët efamiljes po flinin qetësisht, por Rosadëgjoi borinë dhe doli tek dera. Ajodukej e vogël dhe e zbehtë me fustanin esaj të zi, por ja ku ishte. Ishte gjithmonëatje kur i duhej atij, e ndërgjegjshme dhee nënshtruar, por në të njëjtën kohë, edheshkëmbi i tij në stuhi – paqja e tij. Përmes të gjithë stresit dhe hidhërimit,

ajo nuk ishte fundosur kurrë, nuk ishtedorëzuar kurrë, dhe ai ishte ivetëdijshëm për një vërshim të madhdashurie mirënjohëse që e dinte që nukdo ta shprehte kurrë, sepse nuk ishte njëburrë i hapur nga ana emocionale. Emirëpriti në mënyrën e tij të zakonshme,të qetë.

‘Dyqani u shkatërrua,’ i tha. ‘Nuk kishtegjë për t’u shpëtuar. Rrugën e kanëdjegur komplet.’

Ajo e vështroi. E dinte se si ndihej përdyqanin e tij. Nuk kishte gjë për tëthënë, dhe ajo shkoi në kuzhinë dhe ukthye me një tabaka të ngarkuar dhe njëletër në dorë. U ul pranë tij dhe priti në

qetësi deri sa ai hëngri.

‘Më ka ardhur një letër nga xhaxhai imnë Damur,’ i tha më në fund. ‘Djali i tijpo lufton dhe e solli personalisht. Ainuk mund të rrinte këtu. Prindërit e tijkanë ikur në Qipro për të priturpërmirësimin e situatës. Ata na kanëofruar shtëpinë e tyre deri sa të kthehen. Kanë frikë ta lënë bosh. Është më qetëandej nga jugu dhe shtëpia është më elarta në shpatin e kodrës, larg rrugësbregdetare, dhe është e strehuar mirë.’

‘Tani nuk ka asnjë arsye për të qëndruar,’iu përgjigj ai. ‘Dhe kjo shtëpi është njëshënjeshtër e lehtë. Më mirë të ikim. Do lë roje të armatosura këtu dhe do të

marrim sa të mundemi.’

‘Natyrisht, mund të shkonim tek prindërite mi në fshat,’ i tha ajo me mall.

Ai buzëqeshi; i vinte gjithmonë për tëqeshur për dashurinë që ajo kishte përjetën në fshat.

‘Po si do të jetonim?’ e pyeti, ‘dhe përLamian nuk do të kishte asnjë shkollë tënivelit të lartë. Jo, shtëpia e xhaxhaittënd në Damur do të ishte më e mirë. Kam magazinuar disa nga mallrat e miakëtu në shtëpi, dhe ndoshta mund të mëdalë rasti ta rifilloj biznesin atje.’

Ajo vështroi nga vendi ku plepat

digjeshin me ngjyrë të artë sipër varrit tëAminit. I shoqi nuk e dinte se sa herërrinte ajo në atë dritare dhe vështronteatë varr.

‘Po,’ i tha. ‘Them më mirë të ikim.’

8

Ata u shpërngulën në jug të qytetitbrenda pak javësh gjatë një periudhe tëqetë në luftim. Ndërsa po mblidhninplaçkat retë u lëshuan dhe shirat e pararanë me shtamba. Ishte stina e vitit qëLamia e kishte dashur gjithmonë – takimimidis jetës dhe vdekjes, që të dyjabarazisht të bukura; kur pemët dheshkurret flakëronin me ngjyrat e vjeshtësdhe një vello e gjelbër dukej se bintemenjëherë mbi tokën e tharë. Kur Rosabëri vizitën e fundit në varrezë ajo pashpatore të egra që lulëzonin kudo rreth

varrit.

Dhe ashtu si toka thërriste ujin, kështuedhe vendi i copëtuar bërtiste për paqen,dhe erdhi dita kur radioja bëri thirrje përnjë Marshim për Paqen, dhe me mijëraiu përgjigjën thirrjes. Myslimanët,Druzët, dhe të Krishterët dolën masivishtnë rrugë duke qarë dhe bërtitur se sa eurrenin dhunën dhe dëshpërimin e tyre. Priftërinjtë, sheikët dhe hoxhallarët iudhëhoqën së bashku, duke harruararmiqësitë e tyre, në këtë klithmë zemrepër paqen. Kambanat tingëlluan ngakullat e kishave, dhe nga xhamitë dheminaretë myezinët kënduan vjersha ngaKurani, dhe bënë thirrje për tolerancën,falje dhe mirëkuptimin. Sami kishte ikur

dhe ishte përzier mirë me këtë para se tëvendoste ndokush nëse ai do të lejohej tëshkonte apo jo, dhe ishte gjëja mëngazëlluese që ai kishte bërë gjatë gjithëjetës. Të armatosurit tek postëblloqetnuk i ndalonin dot njerëzit. Masa tëfuqishme njerëzish plot ankth i kishinshtyrë anash, shumë prej të cilëve kishinhumbur të dashur dhe shumë prej tëcilëve kishin parë shkatërrimin eshtëpive të tyre. Për pak ditë dukej sikurkishte marrë fund raundi i katërt, dheEliasi mori një furgon me qira dhe lëvizifamiljen dhe pasuritë e tij gjatë kohës qërrugët ishin relativisht të sigurta.

Fëmijët u ambientuan shpejt me shtëpinëe tyre të re, dhe ndonëse Rosa dhe Lamia

ndjenë kufizimet e një shtëpie shumë mëtë vogël ato bënin ç’të mundnin, sepsekishte disa avantazhe. Netët ishin më tëqeta dhe Sami dhe Huda mund tëvazhdonin shkollën përsëri. Në atopasdite të ngrohta të Nëntorit, tështunave, ata madje mund të vraponinnëpër portokallishte për të luajtur nëplazh, dhe Rosa zbriste për t’i takuar,sepse ajo nuk ishte kurrë plotësisht elumtur kur ata ishin jashtë shikimit të saj. Sepse në ato ditë shumë fëmijë kishindalë me vrap nga shtëpitë e tyre për tëluajtur dhe nuk ishin kthyer përsëri nështëpi.

Ishte stina e shirave dhe diellit, eperëndimeve të stuhishme dhe ylbereve

të mëdha që hidheshin mbi detin ngaSidoni në qytet. Eliasi kishte nisur njëbiznes të vogël në veri të qytetit të vogëldhe familja e goditur dukej se bëri njëpauzë, mori një frymë të thellë, dhe iafilloi nga e para. Po vinte Krishtlindja,dhe ndoshta edhe njëherë dritat do tëshkëlqenin, kambanat do të tingëllonindhe do të kishte paqe mbi tokë dhemirëdashje për njerëzit.

Pastaj edhe një herë filluan thashethemete pakëndshme dhe njerëzit u mblodhënrreth radiove të tyre, të ftohtë nga frika. Një kamion plot me kopje të Kuranitishte përmbysur dhe librat ishin djegur,kështu që disa kisha ishin prishur dhelufta kishte shpërthyer në male. Katër

trupa të Partisë së Krishterë u gjetënjashtë një fshati dhe hakmarrjet në qytetishin aq brutale, dhe aq shumëmyslimanë të pafajshëm u masakruan,saqë ajo ditë u bë e njohur si e Shtuna eZezë. Të hënën pas asaj dite, e gjithëqendra e qytetit ishte në një gjendje luftetë egër, dhe për tetë ditë djegiet,bombardimet dhe rrëmbimet vazhduanpa përmbajtje në zonën e betejës. PastajSiria bëri kërkesë për një armëpushimtjetër dhe të shtënat pushuan, dhe përsërifilloi detyra e varrimit të të vdekurve. Por po atë ditë sulmet filluan në malenga veriu dhe juglindja, dhe me dhjetrafamilje të pastreha, me foshnjat mbi supedhe ato pak gjëra të nevojshme për jetën,nisën shtegtimet e tyre mbi vendin e

rrezikshëm kodrinor plot me njerëz tëarmatosur, drejt një destinacioni që nuke dinte askush. Sepse vendi po fillontetë ndahej në pjesë të përkufizuara qartë,dhe njerëzit e secilës parti dhe femblidheshin me njëri-tjetrin.

Dhe tani, për Hudën, erdhi lajmi më ikeq: nuk do të kishte asnjë Krishtlindje. Për të, Krishtlindja ishte dita më emrekullueshme e vitit, dhe Krishtlindjete saj shkëlqenin si gurë të çmuar dhe tëçelur, të varur në tetë vitet e jetës së saj. Vitin e kaluar, i ati e kishte marrë tëgjithë familjen në zonën qëndrore tëdyqaneve të qytetit; rrugët ishin ndezurdhe zbukuruar shumë dhe një altoparlantluante këngët tradicionale të

Krishtlindjes. Ata kishin blerë kuti tëarta kartoni me çokollata dhe bajame tëmbuluara me sheqer dhe ishin kthyer nështëpi për t’u gëzuar në një darkë rrethnjë peme të ndriçuar dhe një grazhd tëvogël që e kishin bërë vetë. Por sivjetplehrat ishin grumbulluar lart në qendrëne dyqaneve, vetë dyqanet ishin mbyllur,dhe rrugët gjatë natës ishin të braktisuraveçse nga snajperët. Kështu nuk do tëkishte as Krishtlindje, as pemë, asdhurata, as grazhd, asgjë fare veç lutjevepër paqe. Kështu kishte thënë kisha, dhenuk mund të grindeshe me kishën.

Huda ishte një vajzë e vogël me pamje tëçuditshme. Flokët e saj rriteshin si njëtufë e zezë, dhe fytyra e saj e vogël dukej

se përbëhej kryesisht nga sytë e saj tëzinj. Ishte shumë e dobët, me këmbëkockore dhe të holla dhe të jeptepërshtypjen se peshën e kishte sipër mëtepër se ç’duhej. Ajo qëndroi përparasë ëmës në kuzhinë, duke shtrënguargrushtet dhe me sytë e mëdhenj dhetragjik.

‘Dua Krishtlindjen,’ i pëshpëriti mepasion. ‘Dua pemën dhe qirinjtë dheKrishtin Fëmijë.’

Rosa shpupuriti flokët e saj të çrregulltadhe buzëqeshi drejt saj. Ishte erëndësishme t’i bindeshe kishës, porkishte disa gjëra akoma më tërëndësishme.

‘Mund të shkosh e të marrësh një degëbredhi në Pragun e Krishtlindjes,’ ipremtoi ajo, ‘dhe do t’i ndezim qirinjtë. Besoj se Krishtin Fëmijë e lamë pas,por ndoshta kukulla jote mund të luajërolin e tij. Mos i thuaj askujt. Do të jetënjë Krishtlindje e vogël dhe e fshehtëpër ty dhe Samin dhe Mumin.’

Prandaj ajo dhe Mumi u ngjitën me vrapnë kodër tek një grup i vogël pemëshafër orës tre e një çerek në Pragun eKrishtlindjes, në një ditë të qetë dhe tëftohtë, kur dëbora kishte rënë mbiVargmalin e Libanit. Ata nuk kishin përtë ecur shumë, dhe Rosa mund t’ivështronte nga dritarja gjatë gjithë

rrugës, po të shikonte jashtë. Por ajoishte e zënë në kuzhinë duke gatuarbiskota të vogla me aromë xhenxhefili nëtrajtën e yjeve, dhe nuk e pa vajzën qëulej pranë rrugës me kokë në duar. Hudae cila ishte gjithnjë kureshtare, ndaloidhe e vështroi.

‘Ç’ke?’ e pyeti. ‘Je sëmurë?’

Vajza pa lart. Ishte e re, mbase endeadoleshente, dhe sytë i kishte plot frikë.

‘Kush je ti, moj vogëlushe?’ e pyeti. ‘Jemyslimane apo e krishterë?’

‘Jam e krishterë,’ i tha Huda me krenari,‘por Mumi nuk është i krishterë. Ai

erdhi nga kampi.’

Vajza hodhi një shikim nga Mumi. Aikishte gjetur një pellg të vogël dhe kishtebërë një lakror prej balte. Duart i kishtetë zeza dhe fytyrën e kishte vija-vija mepisllëqe. Ai nuk dukej fare si ikrishterë.

‘Atëherë pse është me ty?’ pyeti vajza.

‘Na e gjeti motra…’ Huda pushoi për njëçast, duke kujtuar që Lamia e kishtendaluar të tregonte për këtë. Por ajo nukkishte pse të kishte merak. Vajza upërkul papritmas dhe rënkoi lehtë, dhenë ballin e saj doli djersë.

‘Po ç’ke?’ e pyeti Huda e frikësuar. ‘Nëse je sëmurë më mirë hajde nështëpi me mua. Mamaja ime do tëkujdeset për ty.’

Vajza u shtendos ngadalë dhe mori njëfrymë të gjatë.

‘Po, dhe rrezik babai yt do të më vriste. Njerëzit e tu dogjën dhe shkatërruanshumicën e shtëpive në fshatin tonë dheburri im është zhdukur. Mendoja qëmund të shkoja tek prindërit e mi nëSidon, por më ka ardhur koha më shpejtnga ç’prisja. Më mirë ta lind bebin këtunë shpat mali se sa të vdes në duart etyre, por vrapova nga një shtëpi qëdigjej në flakë dhe nuk kam me se ta

mbështjell… dhe asgjë për të ngrënë. Vogëlushe, për dashurinë e Zotit, a thuase mund të na ndihmosh?’

‘Do të lindësh një bebi?’ e pyeti Huda,tepër e interesuar. ‘Sigurisht, do të tëndihmoj, si unë ashtu edhe mami im. Pornë fillim duhet të ngjitem në pyll dhe tëmarrë një pemë për Krishtlindje, sepseështë Pragu i Krishtlindjes. Nukvonohem.

Vajza i kapi fustanin. Në sytë e sajkishte panik.

‘Vogëlushe, lëre për pastaj pemën eKrishtlindjes. Nëse nëna jote është gatitë ndihmojë një vajzë Druze, thuaj të vijë

tani. Është ftohtë për një bebi tësapolindur jashtë në shpat kodre dhe duaqë ai të më jetojë. Vetëm atë kam. Ikshpejt, moj vogëlushe, në emër të Zotit,me vrap!’

Huda hezitoi. Pema e Krishtlindjes ishtepjesa më e rëndësishme e Krishtlindjes,dhe po të mos e merrte menjëherë nuk dota merrte fare. Dielli i dimrit varej ulëtmbi detin e qetë. Muzgu do të vinteshpejt dhe ajo nuk do të lejohej të dilteprapë. Por kjo vajzë dukej tepër esëmurë dhe ajo nuk donte që t’i vdistebebja.

‘Hajde, Mumi,’ i tha duke e kapur përdore, dhe ndërsa luftonte për të

përmbajtur lotët e saj ajo e tërhoqi zvarrpërsëri tek shtëpia dhe erdhi pa frymë. Edhe pse po nxitonte ajo ndjeu erën ekëndshme të pjekjes; ishte pjekje shumëe zakonshme, por në ato ditë edhe gjërate zakonshme dukeshin të rralla dhe tëbukura.

‘O Ma,’ i tha me dihatje, ‘është njëvajzë. Ajo është Druze dhe thotë që dota qëllosh. Do të lindë një bebi dhe ajos’ka me se ta mbështjellë dhe s’ka për tëngrënë. O Ma, Babi nuk do ta qëllonte,apo jo?’

‘Ku është kjo vajzë, Huda?’ Rosa kishtefilluar të vishte pallton e saj. ‘Më çomenjëherë tek ajo! Lamia, shiko sobën.’

Edhe Mumi ndenji për të parë sobën dheRosa me Hudën u ngjitën në kodër menxitim. Dielli po zhdukej përtejhorizontit dhe bënte një gjurmë të artë nëdet. ‘Kur të di të bëj not,’ mendoi Huda,‘do të notoj në drejtim të asaj gjurmedhe uji do të shkëlqejë kudo rreth meje.’

Vajza rrinte mbi bar, me fytyrë të hirtë,me sy të tmerruar nga dhimbja dhe frikae armiqve të saj, por kur pa Rosën frikaiu zhduk. E dinte menjëherë që, tëpaktën aty për aty, ato nuk ishin as Druzeas Myslimane as të Krishtera; vetëm dynëna që luftonin për një jetë të çmuar.

‘Sa shpesh po vijnë dhimbjet?’ e pyeti

Rosa. ‘Dhe a ecën dot po të të ndihmoj? Huda, më sill peshtafin, dhe le taprovojmë.’

Ishte një peshtaf goxha i madh, dheshpresa e fundit e Hudës u zhduk. Ajokishte menduar akoma që ndoshta do tëkishte mundësi të vraponte shumë shpejtnë muzg dhe të këpuste ndonjë degëndërkohë që e ëma po i fliste vajzës, porajo nuk kishte ç’të bënte veçse të bindej. E ngriti peshtafin dhe ato nisën tëktheheshin në shtëpi shumë avash, dukepushuar dy herë kur vajzës i vinintkurrjet e dhimbjes. Por ato erdhën mënë fund në shtëpi dhe Rosa u fut nëdhomën e gjumit me vajzën dhe mbylliderën. Lami po lante enët; Eliasi dhe

Sami po luanin damë. Nuk kishte aspemë, as qirinj, as grazhd, asKrishtlindje dhe as nënë. Huda u hodhmbi krevatin e saj dhe si shumë fëmijë tëtjerë në vend atë vit, qau përKrishtlindjen e saj të prishur. Duhet takishte zënë gjumi të veshur me gjithërrobat, sepse asaj iu duk sikur u zgjua nëmes të natës nga Lamia që e tundte. ‘Hajde Huda,’ i pëshpëriti Lamia,‘zgjohu dhe hajde shpejt. ËshtëKrishtlindja, por nuk duhet t’i thuashaskujt.’

Në njëfarë mënyre Huda arriti të zbristeshkallët me hapa të pasigurta, embështetur tek motra e saj, me flokë tëprishura dhe e trullosur nga gjumi. Tek

hyrja e dhomës së pritjes ajo ndaloi dhepërpëliti sytë përpara gjashtë qirinjve tëndezur që shkëlqenin tek këmba e njëpeme të vogël. Kishte një tavolinë tëulët të mbuluar me një pëlhurë të kuqe,dhe mbi të kishte pjata me biskota metrajtë yjesh, gota xixëlluese dhe një kanëme lëng manash. E gjithë familja po epriste dhe në qendër të grupit ishte njëshportë, dhe në shportë një bebi isapolindur, i larë dhe erëmirë, flokët e tëcilit ishin ende të lagura.

Huda vrapoi drejt krahëve të së ëmës,gjysmë në ëndërr, gjysmë e zgjuar. ‘Pos’kishte asnjë pemë për Krishtlindje,’ itha pa përmbajtje. ‘Nuk shkoja dot…dhe lamë pas Krishtin Fëmijë… Ai ishte

në sirtarin e lartë të dollapit të madh…O Maa, është ky Krishti Fëmijë? Aerdhi ai vetë? O Ma, kjo ështëKrishtlindja më e bukur që kemi kaluarndonjëherë!’

Të gjithë qeshën qetë-qetë, që të mos ezgjonin beben. ‘Po, besoj se ai kaardhur vërtet,’ i tha Rosa pak si eturbullt. Ajo nuk kishte patur një Bibëltë sajën dhe nuk e dinte që Jezusi kishtethënë se kushdo që e pranon një fëmijë tëvogël si ky në emrin tim, më pranon mua,por këtu kishte diçka që ajo nuk eshpjegonte dot plotësisht.

‘Mund të fillojmë t’i hamë biskotat?’pëshpëriti Sami. ‘Po lëngun e manave –

ta hedh unë nëpër gota?’

Rosa pa rrotull e hutuar; Eliasin, qëkishte rrezikuar veten në muzg dhe nështetrrethim për të marrë një pemë tëvogël për Hudën; Lamian që përkëdhelteMumin e përgjumur; dritën e qirinjve qëreflektohej në sytë e mbushur me yje tëSamit dhe të Hudës; beben e rrudhosur.Ajo mendoi për vajzën në dhomën engjitur, që flinte pa frikë dhe e strehuar. Të gjithë ishin këtu, Druz, Palestinezdhe të Krishterë. Jashtë po zhvillohejme tërbim ajo që pas pak do të quhejlufta më e tmerrshme e historisë, por nëkëtë rreth të vogël të dritës së qirinjve,me beben në mes, kishte paqe mbi tokëdhe mirëdashje për njerëzit.

9

Krishtlindja kaloi dhe pak ditë më vonëEliasi e çoi vajzën dhe beben e saj memakinë tek kufiri i lagjes së saj Druze,nga i cili ajo mund të ecte e sigurt drejtshtëpisë së prindërve të saj, por për sa ipërkiste Hudës, bebja nuk ishte kurrëshumë larg. Për Hudën, jeta kishtearritur zbaticën pas vdekjes së Aminitdhe errësimit të qirinjve dhe heshtjes sëkëngëve të Krishtlindjes; porKrishtlindjen nuk e shuan dot, dhe kështubebja kishte ardhur pikërisht në kohën eduhur. Dhe ashtu si në skenat e Lindjes

së Shenjtë që pikturohen nga piktorët emëdhenj të vjetër, e gjithë drita duket serrjedh prej fytyrës së Foshnjës, kështupër Hudën, edhe bebja në shportë ishtebërë burimi i të gjithë gëzimit dhefrymës së tyre të bashkimit nëKrishtlindje. Ajo ishte vetëm tetë vjeçe,dhe për të ende nuk ishte përcaktuar mirëkufiri midis fantazisë dhe realitetit,kështu që bebja nuk ishte ndonjë refugjatarmik, por Krishti Fëmijë i ardhur nëmes tyre. Ajo kishte njohur shumë orë tëfrikshme dhe plot hidhërim gjatë muajvetë kaluar dhe, nëse të rriturit tregonin tëvërtetën, se po vinte diçka akoma më ekeqe; por që atëherë bebja do të ishtegjithmonë pranë, duke ndezur qirinjtë nëerrësirë dhe duke i bashkuar. E sigurt në

praninë e tij, ajo dukej gazmore dhe epashqetësuar porsi Mumi, dhe Rosabuzëqeshi dhe vrau mendjen se çfarë ikishte ndodhur vajzës së saj.

Viti i ri erdhi fshehurazi, i pafestuar dhepa gëzim, ndonëse Eliasi përgëzoi vetendhe Rosa falënderoi Perëndinë që ataishin shpërngulur nga lagjja e tyre evjetër. Palestinezët po mbanin rrugët qëshkonin drejt lindjes, dhe lagjet rrethfamiljes, duke përfshirë dhe lagjen etyre, ishin bërë një fushë betejë e madhe,e plagosur që digjej vazhdimisht. Raundi i gjashtë i luftës kishte filluarme dhunë të përtërirë. Kishte luftime nëveri, luftime gjatë Rrugës së Damaskut,luftime në bregdet, dhe luftime në male,

ndërkohë që një ditë të hirtë Janari nëmëngjes disa Myslimanë marshuan ngazona e Sidonit nga jugu për t’i ndihmuaraleatët e tyre në qytet, dhe sulmuanqytetet Maronite që qëndronin në mes tërrugës. Rosa dhe Lamia e dëgjuan përherë të parë kur Sami hyri me vrap nështëpi, me sy të shkëlqyer, dhe deklaroiqë trupat Palestineze po marshonin nërrugën bregdetare, dhe luftimi kishteshpërthyer. Ai e kishte vëzhguar ngaçatia e shtëpisë së shokut të tij dhe kishteparë shpërthimet e para. Ai kishteardhur vetëm për t’ua treguar… duhej tëkthehej.

Por Rosa dhe Lamia e kapën në tënjëjtën kohë tek këmisha, dhe Lamia e

tundi deri sa bërtiti. ‘Po dole prapë ngakjo shtëpi,’ e kërcënoi, ‘Babi do të rrahëgati për vdekje.’ Sami e besoi dhe utërhoq duke varur buzët në dhomën e tijku u kënaq së tepërmi me buçimën dhetymin e largët të bombardimit. Ai pagjithashtu të atin që kthehej me nxitimnga dyqani, i zbehtë dhe i shqetësuar,dhe një-dy çaste më vonë Sami uurdhërua mjaft hapur të zbriste. Vetëmgjatë natës kur fëmijët më të vegjël ishinnë krevat, Eliasi, Rosa dhe Lamia dolënnë çati dhe vëzhguan flakërimin e betejëspërgjatë rrugës së errët bregdetare. Atakishin biseduar për mundësinë eshpërnguljes lart në male ku banoninprindërit e Rosës, por kishin marrë njëvendim kundër kësaj. Rrugët ishin të

rrezikshme, fshatrat po sulmoheshin, dheluftimi ishte ende larg.

‘Shtëpia jonë është larg rrugës, dhe embrojtur mirë kundër raketave dhecopëzave të bombave,’ u tha Eliasi. ‘Nërast se fillojnë ta sulmojnë qytetin mundtë arratisemi në male nga prapa shtëpisë;por atëherë ne humbasim gjithçka, dhe sido të jetojmë? Pastaj dhamë njëpremtim ta ruanim shtëpinë e xhaxhait.’

‘Si të duash, burri im,’ i tha Rosa menjëfarë trishtimi. Ajo e pa arsyen evendimit, por këto ditë e kishte marrëshumë malli për prindërit e saj tëmoshuar; ajo kishte shumë javë pa marrëasnjë lajm për ta.

Ata fjetën keq dhe e kaluan pjesën më tëmadhe të së nesërmes të mbledhur rrethradios. Udhëheqësi i Partisë së tyre,Ministri i Brendshëm, po kryesontembrojtjen kundër ushtrisë që posulmonte, me qendër pallatin e tij atyafër në bregdet, por përsëri, zhurmat etmerrshme të luftës dukej se poafroheshin. Shumë njerëz kishin ikur qënë fillim, por tani vetëm pak njerëzguxonin t’i linin shtëpitë, sepse qytetidukej se ishte i rrethuar. Ushqimet do tëishin të pamjaftueshme, dhe Rosapërdori me kursim racionet e tyre dhebëri çmos për t’i argëtuar fëmijët emërzitur dhe të paqetë. Lamia ishtegjithë nerva, Huda ishte e frikësuar dhe e

përlotur, ndërsa Sami i rebeluar pomundohej të shtëponte. Vetëm Mumimbeti i lumtur dhe i kënaqur dhe Lamiaiu ngjit atij sikur të ishte një litarshpëtimi, duke hequr nga ushqimet e sajqë ai të kishte shumë, dhe duke e mbajturgjatë netëve të rrëmujshme kur nuk flinindot.

Ditët e zhurmshme kaluan; Eliasi moripushkën dhe shkoi në çati në fund tërrugës dhe si shumë të tjerë qëndroi siroje mbi rrugën e vet; kthehej në shtëpivetëm për të ngrënë dhe për të fjeturpak-pak. Ai nuk ishte atje ditën e katërt,kur buçima e papritur shurdhuese eaeroplanëve që fluturonin ulët, bëri që tëgjithë familjarët të turreshin drejt një

qosheje të dhomës ku Rosa rrinte dukethurur. Ata iu ngjitën asaj, të tmerruar,ndërsa në atë kohë bubullima e motorëveu përzie me klithmën dhe përplasjen eeksplozivave të lartë. Eliasi hyri nështëpi duke përplasur derën, i tronditurdhe me fytyrë të zbardhur.

‘Ata po bombardojnë linjat efurnizimeve të armikut,’ u tha me dihatje. ‘Ndoshta tani do t’u duhet të tërhiqen.’

‘Atëherë mos është më mirë të ikim?’ ibërtiti Rosa.

Ai hezitoi se e dinte që ishte shumëvonë; ai kishte qëndruar optimist shumëgjatë. Nga streha e tij mbi çati, i strukur

me pushkën e tij, ai kishte parë ndërsatrupat rrethonin qytetin në gatishmëri përtë qëlluar çdo njeri me ta parë, dhe taniaskush nuk mund të largohej. Ndoshtandërhyrja e Forcave Ajrore Libaneze dot’i shpëtonte; asgjë tjetër mund t’ishpëtonte.

‘Nuk dalim dot në mes të këtijbombardimi,’ i bërtiti. ‘Ndoshta mëvonë. Keni bërë peshtafe të plaçkave qëmund t’i mbajmë? Makina është ende efshehur jashtë nëpër pemë, por bënshumë ftohtë. Secili fëmijë të sjellë nganjë batanije dhe ato ushqime që mund t’imbajmë. Ndërkohë do të zbresim nëbodrum; s’ke ç’bën gjatë këtij sulmi.’

Ata nuk kishin ç’të bënin më. Peshtafetishin gati për arratinë por arratia ishtebërë e pamundur. Aeroplanët utërhoqën, por bombardimi i madh poafrohej, dhe xhamat e thyera dhe muret eshembura bëheshin gjithnjë e më tëshpeshta. Ata mblodhën gjithçka që uduhej për natën dhe zbritën në bodrum. Shtëpia ishte ndërtuar në një pjerrësidhe kjo dhomë e vogël si shpellë hapejtek një rrugicë nga prapa dhe përdorejpër të magazinuar veglat, patatet dhegrurin. Nga dritarja e vogël e mbasmeata mund të shihnin vezullimin e djegiesdhe mjegullën e nxehtë të tymit; porbrenda ishte errësirë e ftohtë me erë tokedhe vajguri.

Sami u drodh nga e ftohta dhe pyeti,‘Çfarë do të bëjmë nëse i vënë zjarrinshtëpisë?’

‘Do të dalim nga dera e mbasme mepeshtafet tanë,’ i tha Rosa. Ajo folishumë qetë dhe paqja e saj dukej se po imbante të qëndrueshëm që të gjithë. Ajovetë nuk e kuptonte dot, sepse tani edinte që të gjithë ishin zënë ngushtë. Ndoshta kur vdiq Amini, ajo kishtekaluar përmes tmerrit të vdekjes dhe nënjëfarë mënyre kishte arritur portin estrehuar përtej stuhisë. Lamia, trupi i sëcilës nxehej e ftohej nga frika, u mblodhpranë saj duke mbajtur fort pranë Muminbesimplotë dhe të interesuar, sepse ainuk kishte njohur asnjëherë një botë pa

bam-e të mëdha dhe kjo i dukej diçkanormale. Huda u mblodh në prehrin e sëëmës dhe Sami u ul me sy shumë tëhapur midis krahut dhe trupit të të atit. Më në fund, ai kishte filluar të mos epëlqente luftën.

Ata ndenjën të ulur për një kohë të gjatë,pa patur mundësi për ta dëgjuar vetvetenkur fliste, e pastaj Rosa u sugjeroi tëhanin darkë dhe doli lart për një kohë tëshkurtër. Kishte mbetur shumë pak bukë,por kishte patate të ftohta, ullinj, kuti mesardele dhe disa biskota. Ata nxehën ujënë një bombol ngaqë kishin ikur dritat,dhe bënë kafe. Pas darkës ata ndezënqirinjtë dhe ngaqë kjo i kujtoi HudësKrishtlindjen asaj i doli mërzia.

Bombardimi zgjati tërë natën. Eliasiqëndroi me familjen sepse ai nuk mundtë gjuante kundër këtyre raketave tëmëdha që shpërthenin. Kur fëmijët poflinin, në orët e para të mëngjesit airrinte shtrirë duke mallkuar veten përoptimizmin e tij fatal dhe mungesën eparashikimit të mençur. ‘Si do tëjetojmë?’ kishte pyetur ai; tani pofillonte të mendonte, ‘Si do të vdesim?’dhe, sikur Rosa të kishte marrë me mendmendimet e tij, iu afrua dhe ia shtriudorën mbi Samin.

‘Ti je zgjuar, o burri im?’

‘Sigurisht; kush mund të flinte në këtë

skëterrë? Rosa, më vjen keq. Duhet tëkishim ikur tri ditë më përpara.’

‘Elias, nuk e kishe ti fajin; si mund tadije që punët do të lëviznin kaq shpejt?’

‘Nëse vjen një kohë e qetë, ka akomamundësi që ne të largohemi, po të mosjetë vjedhur apo shkatërruar makina. Ajo ishte fshehur mirë.’

‘Po, po të na vijë një interval i qetë themse duhet të përpiqemi të ikim në errësirë. Jam e shqetësuar më tepër për Lamian.Ajo është shumë e bukur, dhe ata u bëjnëgjëra të tmerrshme vajzave.’

‘Dhe jo vetëm vajzat; edhe ti je e bukur.

Por mos u shqetëso. Nëse vijnë për tëtë përdhunuar ty ose Lamian, do t’juqëlloj që të dyja me pushkën time parase të më vrasin mua.’

‘Po fëmijët tanë të vegjël?’

‘Ata nuk do të na kursejnë për shkak tëfëmijëve tanë të vegjël – dhe nuk besojse do të qëllojnë fëmijë kaq të vegjël. Mendoj se ata do të shkojnë tekmurgeshat si gjithë të tjerët. Ato do tëkujdesen mirë për ta, nëse jetojnë.’

Ai e ngriti Samin nga vendi midis tyredhe e përqafoi gruan, dhe ajo u rrënqethnga prekja e tij tamam si ndonjë nuse,sepse ai nuk i kishte thënë kurrë më parë

se ishte e bukur. Dhe Lamia, e zgjuarnga çudia e heshtjes prej pesë minutash,dëgjoi ato që tha i ati, dhe ndenji emrekulluar. Ai vetë, pra, do ta vriste mëmirë se sa ta shihte të përdhunuar ose tëgjymtuar, dhe do të vdiste i kënaqurbashkë me të. I ati i saj i heshtur ishtekujdesur gjithmonë për të dhe i kishtedhënë çdo gjë që i duhej, por tani ajo edinte për herë të parë se sa shumë edonte ai. Sepse dashuria është një bimëe çuditshme. Ajo mund të rritet e paparëdhe e panjohur në shpate me diell dhe tëlulëzohet vetëm në luginën e hijes sëvdekjes.

Ata e dinin se kur erdhi mëngjesi kurpanë katrorin e hirtë të dritës në dritaren

e vogël prapa dhomës, dhe ata u ngritënsi të mpirë, sepse askush nuk donte tëishte i pari që do të shikonte tragjedinë eerrët të natës. Bombardimi i parë imadh dukej se kishte marrë fund; Rosashkoi për të mbledhur diçka për tëngrënë për mëngjes, Sami po pyeste sekur mund të dilte e të mblidhte disacopëza bombash për muzeun e tij përluftën, dhe Eliasi shkoi me kujdes tekdera. Ai u kthye menjëherë, fytyrën ekishte të hirtë nga frika, dhe kapipushkën.

‘Ata kanë hyrë brenda në qytet,’ i thaRosës. ‘Po dëgjoj britmat e tyre, si dhezhurmën e pushkëve, bashkë me klithmate të masakruarve. Disa po vrapojnë në

rrugë por ata po i qëllojnë. Do tëkthehem e t’i vëzhgoj nga prapaparapetit, por ju të gjithë, zbrisni nëbodrum dhe rrini shumë të qetë palëvizur nën batanije. Nëse ata vijnë,mund të mos ju shohin. Vetëm rrini palëvizur fare.’

E puthi Rosën dhe e la. Ajo mblodhidisa bidona ujë, pak ushqime si dhetespihet e saj dhe kryqin e saj të vogël. Ajo gjeti gjithashtu një shishe me kokrragjumi, që u kishin mbetur pas ndonjësëmundjeje të mëparshme; ajo treti dyprej tyre në pak qumësht të ngrohtë dhe ebindi Mumin t’i pinte, dhe për dhjetëminuta e zuri një gjumë i thellë dhe podjersitej shumë. Pastaj ajo i shtyu

fëmijët poshtë në bodrum përsëri, i bëriqë të shtriheshin, dhe grumbulloibatanije, qilima dhe thasë mbi ta. Më nëfund ajo u fut qetësisht pranë tyre, dukelënë një hapësirë të vogël për ajrin.

Pas pak Eliasi u bashkua me ta. ‘Është ekotë t’u qëndrojmë atyre,’ u pëshpëriti. ‘Ata sikur po rrjedhin në rrugë. Rezistenca vetëm sa do t’i tërhiqtevëmendjen shtëpisë. Dëgjoni! Mund t’idëgjoni.’

Ata ndenjën si statuja; të gjithë e dëgjuantani, sepse po vinte shumë afër: kushtrimi i egër mysliman, ‘Zoti është imadh, Zoti është i madh!’ Ata u lëshuanme klithma ndërsa qëlluan, bërtitën drejt

burrave, grave dhe fëmijëve që ndenjënnë grumbuj të mbledhur, ose vdiqën dukeu kapur pas njëri-tjetrit në shtëpitë e tyretë vogla. Disa herë ata dëgjuan zhurmëne hapave të atyre që vraponin në rrugicë,dhe disa herë bërtitjet u tërhoqën kursedisa herë dukeshin shumë afër. Familjandenji, orë pas ore, me djersë e dridhje,dhe koha u dukej jo reale, sepse atjeposhtë në errësirë vetëm jeta dhe vdekjaishin reale, si dhe dijenia e fortë që atakishin për njëri-tjetrin. Gjatë të gjithaatyre viteve, ata në njëfarë mase e kishinnënvlerësuar praninë e njëri-tjetrit, portani iu hapën sytë dhe çdo çast sëbashkuiu dukej i çmuar.

‘O Ba,’ pëshpëriti Sami papritmas,

‘vallë do të na qëllojnë, vetëm kaq, apodo na bëjnë më keq?’

Askush nuk iu përgjigj. Rosa e qetësoidhe i dha një gotë ujë; iu duk sikur vitekohe me radhë kishin rrjedhur mbi ta dhempirja dhe ajri i keq po bëheshin tëpadurueshme. Atëherë tingujt nga tëcilët ata kishin frikë shpërthyenmenjëherë, shumë afër; britmat, krismatdhe heshtjet e papritura. Dhe ç’ishteakoma më e keqe, Mumi lëvizi dhe ungashërye dhe tregoi në çdo mënyrë sedo të zgjohej.

Fundi erdhi shumë papritur. Ata kishinpritur një sulm tek dera e përparme, pordëgjuan hapa të shpejta që turreshin në

rrugicën prapa shtëpisë, një plumbshpërtheu llozin dhe dera u hap mezhurmë. Disa burra hynë me vrap, porzërat i kishin shumë të lodhur dhe tëçjerrë për të shpallur më se Zoti ishte imadh. Dikush dha urdhra dhe dikushtjetër goditi egërsisht batanijet megrykën e pushkës, duke e shtypur poshtëmbi veshin e Mumit, kështu që ai lëshoinjë klithmë të mbytur. Me një britmëtriumfi, ushtarët flakën mbulesat dheurdhëruan viktimat e tyre të qëndroninkundrejt murit dhe t’i ngrinin duart. Eliasi hezitoi dhe shtriu dorënvjedhurazi për të marrë pushkën.

Por Rosa veproi më shpejt; ajo zuriMumin, dhe duke e mbajtur përpara saj

ajo eci drejt grykës së ngarkuar meplumb. ‘Po të doni na vritni,’ u tha, ‘porkurseni fëmijën tuaj. Ky djalë ështëpalestinez; vajza ime e ka gjetur nëntrupin e së ëmës në portokallishte lartkampit, gjashtë muaj më përpara, dhe qëatëherë është kujdesur për të. Sigurishtju nuk do ta vrisni fëmijën tuaj.’

Pasoi një heshtje varri. Njeriupërgjegjës dukej se ishte një ushtar i njërangu të konsiderueshëm sepse ai u bërishenjë të tjerëve të tërhiqeshin dhe aivetë qëndroi duke vështruar si i marrëpër disa çaste. Drita e verdhë me tym enjë mbrëmjeje dimri ra mbi fytyrën efëmijës gjysmë të trullosur nga ilaçet,dhe Mumi gjithashtu vështroi përmes

lotëve të tij. Kujtime të vjetra, tëharruara, u ngjallën; përveç tetë muajvetë fundit, e gjithë jeta e tij si foshnjëkishte kaluar midis njerëzve të egër qëtundnin pushkët dhe bërtisnin dhe bininerë eksploziv, dhe ai u ndje krejt si nështëpinë e tij në prani të kësajkapobande me mjekër të zezë dhe meuniformë të lyer me gjak dhe të nxirë ngatymi. I shtriu duart dhe murmuriti si nëëndërr, ‘ah Ba!’

‘Si e ka emrin ky?’ pëshpëriti ushtari, mebuzë të thara.

‘Mumi,’ i tha fëmija, duke gërhitur. ‘AhBa!’

‘Mumi!’

Oficeri ia dha pushkën një ushtari tekdera dhe mori fëmijën, të cilin e zurimenjëherë gjumi, me kokën e mbështeturmbi supin e njeriut të panjohur. Atëherëai hoqi këmishën e lagur të Mumit, dheqëndroi si i tromaksur, duke vështruarshenjën e lindur të purpurt në kurrizin eMumit.

‘Fëmija i syrit të keq!’ murmuriti ai. ‘Abdel Mumin! Djali i motrës sime! Është po ai! Nëna jonë qan për tëpërditë.’ Ai iu drejtua Rosës. ‘Matregoni përsëri ku dhe kur e gjetët.’

‘Vajza ime do t’jua tregojë,’ i tha Rosa,

duke u kthyer tek Lamia. Por vajzës ikishte rënë të fikët dhe ajo ishte shtrirëpërtokë me fytyrë të hirtë, dhe Eliasiishte përgjunjur pranë saj. Sami dheHuda qëndruan të bindur me duart sipërnë ajër, dhe me sy të zmadhuar ngaterrori.

‘Ulini duart,’ u tha Rosa qetësisht,‘askush nuk ka për t’ju bërë gjë.’ Ata ulëshuan të rraskapitur mbi batanijen dheajo iu drejtua oficerit.

‘Ne bëmë njoftime që të gjenim populline tij,’ i tha, ‘por nuk na erdhi asnjëpërgjigje. E gjetëm tri ditë pasi ju vratëdjalin tim. Por ne nuk e vramë djalin emotrës suaj dhe po ta kisha gjetur motrën

tuaj të gjallë do të isha kujdesur edhepër të. Le ta çojmë tek fshati i prindërvetanë në mal, dhe atje njerëzit e tij mundtë vijnë për ta marrë. A është i gjallëbabai i tij?

Burri hungëriu. ‘Vëllai im u plagos tëShtunën e Zezë, më pak se një muaj mëpërpara,’ murmuriti. ‘Do të hakmerrempër plagët e tij. Sidoqoftë, për hir tëfëmijës unë do t’ju kursej. Jeta e tij nëshkëmbim për jetën tuaj! Do t’i caktojnjë roje kësaj shtëpie. Rrini këtu deri satë kthehem.’

Ai ia ktheu Mumin tashmë tëpavetëdijshëm dhe doli duke mbyllurderën. Askush nuk foli. Rosa filloi ta

rimëkëmbte Lamian me një picetë tëftohtë. Vajza hapi sytë dhe pa rrotullpikërisht në çastin kur një ndertesë që podigjej u flakërua dhe me dritën e zbehtëngjyrë portokall ajo mund të shihte tëgjithë familjen e saj të ulur përreth. Kokën e kishte të mbështetur në prehrine së ëmës dhe ata nuk po mbyteshin apodjersiteshin më, por po thithnin një ajërrelativisht të freskët. Ajo mendoi se tëgjithë duhet të ishin qëlluar dhe të kishinikur sëbashku në Parajsë, por pse ishtekaq e zbehtë drita dhe pse ishin kaq tëqetë dhe seriozë, dhe pse Mumi pogërhiste kaq fort në Parajsë? Ajo nuk egjeti dot përgjigjen, mbylli sytë dhe eëma mbajti ujë tek buzët e saj dheledhatoi flokët e saj.

Ata qëndruan atje për orë me radhë,madje hëngrën pak ushqime dhe upërpoqën të pushonin. Gjatë orëve tëpara të mëngjesit erdhi një periudhë eqetë nga lodhja totale dhe fëmijët fjetën. Pastaj heshtjen e thyen hapa të shpejta,dera u hap me nxitim dhe oficeri tundinjë llambë mbi ta.

‘Më ndiqni,’ u tha atyre, ‘dhe shpejtoni!’

‘Ne kemi makinën tonë të fshehur nëpemë,’ i tha Rosa me guxim, ‘dhe duamtë shkojmë në fshat. A do të nashoqëroni në siguri?’

‘Është e pamundur,’ i tha hapur burri.

‘Çdo llambë makine është shënjeshtër. Po bie shi, dhe në këtë mot të keq nukkalohen dot rrugicat e kodrës pa drita. Duhet të zbrisni tek Pallati i Ministrit nëbregdet, shpejt se për pak do tëbombardohet. Duhet të kaloni përmesportokallishteve; me mijëra po kërkojnëstrehim dhe disa peshkarexha po i çojnëdrejt veriut. Nga porti verior duhet tëgjeni rrugën tuaj drejt shtëpisë së nënëssuaj në fshat në Metn, dhe gjyshja efëmijës do të vijë për ta marrë kur tëqetësohet pak luftimi. Nuk është i sigurtpër asnjë burrë udhëtimi atje lart. Tani,ejani.’

Eliasi mori Hudën, Rosa mbajti Mumin,ndërsa Lamia dhe Sami ngarkuan veten

me peshtafe dhe të gjithë dolën nëqytetin e shkretuar. Zhurma i kishtepërgatitur për shumë gjëra, por jo përkëtë; zjarret gjysmë të mbyturavazhdonin ende në shi ndërsa ata ndiqninme nxitim udhërrëfyesin e tyre, duke ukacavjerrë mbi grumbuj të mëdhenjrrënojash, duke u penguar nga kufomaose trupa që ende rënkonin me zë të ulët. Era e vdekjes dhe e djegies varej nëerrësirë dhe nata, shiu dhe heshtja epërkohshme e bënë gjithçka më tëçuditshme dhe të frikshme. Në fund tëluginës ushtari ndaloi. E ngriti llambënpër t’i parë të gjithë dhe ata vunë refytyrën e tij të njollosur dhe sytë e tij tëskuqur.

‘Betohuni për Zotin se do ta kthenifëmijën,’ u tha me zë të çjerrë si tëbretkosës.

‘Në qoftë se ajo vjen dhe mund tëprovojë se ai është i saji, atëherëbetohem për Zotin,’ iu përgjigj Rosa.

‘Si do ta provojë?’ Dora e tij e paqetëlëvizi tek këmbëza e pushkës së tij.

‘Ajo duhet ta dijë datën e zhdukjes sëvajzës së saj. Dhe a nuk ka ndonjëfotografi?’

‘Mbase,’ murmuriti ushtari, ‘dhe ne edimë ditën e vdekjes së motrës sonë. Por po ta refuzoni…’ ai lëshoi një

mallkim të tmerrshëm, dhe u zhduk nëgërmadhat e zeza.

Kur ata erdhën në fund të luginës, morënvesh se nuk ishin vetëm. Me qindra tëtjerë po shtyheshin përmes baltës dheshiut me fëmijë në krahë, ose po mbanintë plagosurit dhe shumë të moshuarit nëvigje të sapokrijuara. Askush nuk foliapo vështroi tjetrin; nuk kishin kohë përtë humbur sepse u duhej të kaloninrrugën bregdetare para se të fillonteprapë luftimi.

Ishte qetë e pa lëvizje kur ata kaluan dheera e kripur e detit fryu shiun në sytë etyre ndërsa u futën me vështirësi nëportokallishte. Ata kishin shpresuar të

gjenin më shumë strehim atje, porpemëve u ishin rrjepur frutat dhe gjethet,dhe degët e zhveshura dridheshin kundërtë ftohtit të hirtë të një agimi në Janar. Kur ata erdhën më në fund tek pallatibuzë detit, të qullosur dhe të lodhur sanuk e ke idenë, nuk kishte asnjë vend kumund të hynin dhe u mblodhën nënstrehimin e verandës. Atje do të gjeninstrehë pesë mijë njerëz dhe shumë polargoheshin me varka të vogla drejtveriut, ndërsa të tjerë me helikopter.

Një grup burrash rrinin ulur, pa mundësingushëllimi, përtokë kundrejt murit. Sytë i kishin të errët dhe pa shpresë dheata hodhën një shikim nga Eliasi nëmënyrë indiferente.

‘Më mirë t’i shtysh gruan dhe fëmijëtpërpara,’ i tha njëri prej tyre. ‘Mendojse për pak ata do ta bombardojnëpallatin; familjarët e mi sapo ikën.’

Rosa e vështroi. Diçka nuk shkonte.

‘Atëherë përse nuk keni ikur bashkë meta?’ e pyeti.

‘Sepse ata nuk po i marrin burrat. Neduhet të shpëtohemi me forcat tona, dheka mundësi të mos shpëtojmë fare. Nëvarka pranohen vetëm gratë dhe fëmijët.’

‘Atëherë ikni shpejt,’ tha Eliasi pothuajashpërisht, ‘dhe prisni në portin verior.

Atje do të ketë njëfarë strehimi përrefugjatët. Unë do të kthehem në kodradhe do Zoti, të gjej një rrugë për tëardhur tek ju. Po s’erdha për tri ditëmos prisni më. Ngjituni në fshat.’

‘Sepse do të jem i shtrirë në baltë meplumb në kokë,’ i tha vetes, dhe nuk ekishte ndier veten kurrë më parë kaq tëvetmuar. ‘Rosa, Rosa!’

Ajo u ktheu shpinën fëmijëve dhe erdhitek ai. Gjatë kohës që ata ishin shtrirënë atë strehim erë keq, diçka kishtendodhur me martesën e tyre. Ajo ishtekthyer mbrapa në kohë dhe kishte parëshpalosjen e viteve si në ndonjë film. Ajo ishte sjellë tek ai tetëmbëdhjetë vjet

më përpara, si një nuse fëmijë e vogëldhe e trembur nga fshati, dhe ndonëse ainuk e kishte ditur ç’t’i thoshte asaj (aikurrë nuk e dinte) ai ishte treguar i mirëdhe i sjellshëm ndaj saj; dhe ajo nga anae saj u ishte përkushtuar me gatishmërinevojave dhe shërbimit të tij dhe me aqsa dinte ajo, ai nuk e kishte tradhtuarkurrë. Rrallë se e falënderoi për ndonjëgjë, por ai kishte pranuar gjithçka që ikishte dhënë dhe ishte përforcuar dhengushëlluar prej çdo gjëje, dhe përRosën kjo mjaftonte si falënderim. Besimi ishte një lidhje më e fortë se sapasioni dhe ata i kishin besuar njëri-tjetrit për një kohë të gjatë. Por mbrëmëai e kishte marrë për krahësh, ashtu siçishte, e djersitur, e shpupurisur, e palarë,

dhe e njollosur me pisllëqet e tokës, dhekishte arritur t’i thoshte se ishte e bukurdhe se më mirë do ta vriste vetë se sa tashihte të rrëmbyer nga një burrë tjetër;kështu që ajo e dinte tani që ai e donte,dhe pa këtë dashuri, e ardhmja i dukejnjë shkretëtirë bosh. Ajo nuk vazhdontedot.

‘Jo, Elias,’ i bërtiti. ‘Ne duhet të rrimëme ty. O të vdesim së bashku o tëjetojmë së bashku. Ne do të nisemi tanidrejt maleve.’

Duke luftuar kundër zemrës së vet që ikëndonte nga gëzimi, ai u munduasinqerisht t’ia mbushte mendjen Rosës tëlargohej prej tij. Por kur ai pa se ajo

ishte e vendosur fort të shkonte me të aimblodhi supet, mori Hudën, dhe u nisënbashkë përmes baltës drejt lindjes sëhirtë.

10

Ata iu kthyen me plogështi rrugëskryesore duke përdorur një monopat tëmesëm që t’u shmangeshin njerëzve qëvërshonin në dy qytetet dhe mblidheshintek pallati. Ata kaluan rrugën kryesorepak nga jugu i qytetit të tyre dhe ecën tëzbathur, sepse këpucët e tyre kishinngecur fort në baltë. Rruga ishte emprehtë me copëza nga shpërthimet, dheSami preu këmbën, por ai vazhdoi tëçalonte me guxim, sepse në zemër ishteushtar dhe për të kishte ende diçka pak ashumë të lavdishme në këtë dramë lufte.

Ata vazhduan në heshtje, të dëshpëruardhe të këputur, shumë të lodhur për tëpatur shumë frikë, dhe u përqëndruanvetëm në hapin tjetër. Madje me tëzbardhur, ditën kishte filluar përsëribombardimi dhe pushkët po lëshoninkrisma nga veriu dhe jugu ndërsashkatërrimi i dy qyteteve vazhdoi. Atagjetën një shteg përmes arave të lëruaradhe vazhduan me hapa të rënda drejtrrugës së sipërme.

‘Nëse mund të ngjitemi pak,’ u tha Eliasipapritmas, ‘dhe ju mund të fshiheni nëshkurre, do të zbres qetë-qetë përmespemëve për të parë nëse makina napunon ende. Kemi ushqime?’

Ata kishin disa biskota të lagura dhedisa ullinj, me pak portokalle të këputuranë portokallishtet, një tufë rrepash tëgjalla nga ara dhe shumë ujë. Thjeshtmendimi i mëngjesit i ngazëlloi pak dheata u mblodhën nën një shkurre shegëdhe secili thithi një portokall. Askushnuk i kishte parë deri atëherë, se ishtenjë ditë shumë e mjegullt dhe e hirtë dhenuk shihej larg. Mbi male vareshin re tëulta dhe dukej sikur për pak do të binteprapë shi. Tani ata udhëtuan ngadalë,dhe vetëm pasdite ata ndryshuandrejtimin nga veriu dhe u mblodhën nëpyll pak sipër shtëpisë së tyre. Qytetiishte fshehur nga një mbulesë tymrashdhe zhurma e shkatërrimit dhe e

shembjes gati sa si shurdhoi. Makinanuk ishte larg poshtë tyre dhe ishtefshehur mirë.

‘Kujdes, Elias,’ i tha hapur Rosa. Ajo ikishte ndenjur pranë tërë ditën dhe nukduronte dot të ndaheshin.

‘Do kem kujdes,’ i tha Eliasi. ‘Vetëmpak qindra metra poshtë kodrës. Nëseajo është ende atje dhe punon, ju duhet tëdilni dhe të më takoni në rrugë pas afrodhjetë minutash.’

Ata pushuan së përtypuri rrepat dhedolën radhazi në rrugë. Një vijë estuhishme perëndimi varej si e zemëruarmbi det. Një turmë e madhe njerëzish po

nxitonin akoma si milingona në drejtimtë bregdetit dhe grupe varkash të voglapo niseshin akoma. Ata qëndruan tënervozuar, duke pritur dhe duke sforcuarveshët që të dëgjonin, dhe atëherë… nuke besonin dot por e dëgjuan. Ajo erdhitek ata, duke kaluar kthesën, me njëzhurmë të pasigurt paf-paf, dhe ata ulehtësuan aq sa plasën së qeshuri dhe sëqari së bashku. Por Eliasi tek timoni nukpo qeshte. U tha të hipnin shpejt dhe tëkishin kujdes xhamat e thyera, dhe atapanë që xhami i parë dhe llambat ishinthyer.

‘Shpejt,’ u tha Eliasi. ‘Po fillon të bjerëshi dhe rrugët janë të rrezikshme. Nëseshiu na bie në sy do të jetë e pamundur të

ngasim makinën, do të jetë e pamunduredhe kur të ngryset meqë nuk kemi drita. Por mund të ecim pak, deri tekshkëmbinjtë. Atje do të gjejmë strehë.’

Lamia nuk e harroi kurrë atë udhëtim memakinë, sepse nga disa anë ai e tmerroigati sa edhe rrethimi. Rruga gjarpëroime kthesa shumë të mprehta, dhe kur atakishin lënë fshatrat pas po binte shi meshtamba, dhe koha po fillonte të ngrysej. Era e shtyu shiun në sytë e tyre dhe iverboi; Eliasi e largoi makinën ngarruga.

‘Është e pamundur të ecim më tej,’ u thahapur, ‘por shkëmbinjtë janë afër. Ejanifëmijë, sillni batanijet dhe më ndiqni.’

Ata u lëshuan në karriget e tyre të lagura,shumë të mpirë dhe të lodhur për tëlëvizur, por nëna e tyre i nxiti, duke bërënjë përpjekje të fundit.

‘Hajdeni,’ u tha. ‘Të ngjitemi edhe njëherë për pak kohë dhe do të kemi strehë. Sami, ti do të gjesh një shpellë për nedhe atëherë ne do t’i hamë ullinjtë dherrepat. Shiko, Babi ka elektrikun e tij tëdorës dhe po kërkon ndonjë vend.’

Ajo bëri çdo gjë që t’u dukej si një lojëdhe përsëri ata u treguan të aftë për t’ibërë ballë situatës, dhe u kacavorën nëpjerrësi. Midis shkëmbinjve, pushimi ipapritur i erës dhe i shiut të shtyrë fort u

dha një ndjenjë mjaft të ngrohtë dhe atagjetën një shpellë të vogël dhe të ashpërnën një shkëmb që varej nga sipër.

‘Këtu do të flemë të thatë,’ u tha Rosa. Ajo i mblodhi fëmijët nën batanijet dhei zuri gjumi gati në një çast, se ishinshumë të lodhur për të ndier uri;ndërkohë ajo u ul me të shoqin dhe ivëzhguan për njëfarë kohe ndërsapërtypën rrepa. Ishin të ftohtë, të lagurdhe të këputur por ishte e mrekullueshmetë rrije në siguri jashtë zhurmës sëkrismave. Ata vunë re menjëherë se saqetë ishte.

‘Shiu ka pushuar,’ tha Eliasi.

‘Po,’ i tha Rosa. ‘Shiko! Afrohu këtuElias, dhe shiko përtej murit tëshpellës.’

Ai picërroi sytë për të parë nga anatjetër e Rosës; retë ishin shpërndarë, dhenjë hënë e zbehtë po shpëlante me njëdritë të argjendtë luginën poshtë tyre. Më poshtë malit drita do të shkëlqentembi masakrën dhe ata që vdisnin, porkëtu midis shkëmbinjve, dukej se popërhapte shërim dhe bekim. Rosa umbështetet tek Eliasi dhe ata biseduan sitë përgjumur.

‘Më vjen mirë që qëndruam bashkë,’ itha Rosa. ‘Çdo gjë ka dalë për mirë.’

‘Po, dhe më vjen keq për ata të shkretëtqë hidhen lart e poshtë sonte në det.’

‘Dhe ato mund të mos i shohin më burrate tyre… ne patëm fat që e kaluam atërrugë kryesore.’

‘Fëmijët janë treguar të shkëlqyer;askush nuk u ankua apo bëri naze.’

‘Po, jam krenare për fëmijët tanë; nesër,të lutem Zot, do t’i çojmë në një vend tësigurt…. Oh Elias, a e di sa mirë mëvjen që qëndruam bashkë.’

Ai u ngrit dhe shtroi dy batanijet embetura, dhe e mori Rosën në krahë. Ajo murmuriti lutjen e mbrëmjes pranë

supit të tij dhe të dy fjetën.

Rosa u zgjua në agim dhe i erdhi mirë qënuk dëgjoi asnjë pikë shiu. Ata kishinakoma pak ushqim në makinë; fiq tëthatë, ullinj dhe ca djathë që të mund tëhanin që të gjithë njëfarë mëngjesi. Ishtenjë agim i ftohtë dhe i qetë me re tëdendura dhe të ulta. Fëmijët ende poflinin.

Eliasi dhe Rosa mbajtën Hudën dheMumin poshtë tek makina dhe i shtrinënë vende pa i zgjuar. Eliasi u kthye mevrap për të marrë batanijet e fundit, dheRosa, Lamia dhe Sami qëndruan dukeservirur racionet e tyre mbi kapakun emotorit. Ata kishin pirë nga pellgje të

vogla në shkëmb dhe mezi prisnin tëniseshin. Në heshtjen e kodrave atadëgjuan makinën tjetër që vinte nga larg,por ata nuk u tronditën sepse shumërefugjatë si ata vetë do të gjendeshinrrugës atë ditë dhe disa do të kishinkërkuar strehë në fshatrat pas dhe do tëpërparonin me vështirësi gjatë ditës.

Xhipi u afrua me shpejtësi të lartë, iarmatosur rëndë, me pushkë që dilninnëpër çati. Aliu, shoferi, ishte marrë meluftën në male dhe ishte i vendosur tëbashkohej me ushtrinë e tij dhe të ishte ipranishëm në orën e masakrës kur ata dot’i shkatërronin përfundimisht ato kafshëinfektuese të krishtera në bregdet. Atylart, në lindje të qytetit, vetëm një javë

më parë, të krishterët kishin bombarduardhe shkatërruar një lagje të varfërmyslimane me egërsi të harbuar. Aliukërcëlliu dhëmbët nga mendimi dhe i dhagaz makinës, drejt hakmarrjes. Ai kishterekrutuar njerëz deri në maksimum qëmund t’i fuste në xhip, midis tyre edhedjalin e tij pesëmbëdhjetë vjeçarRashid, në udhëtimin e tij të parë drejtluftimit të vërtetë.

Ky djalë preku kot me gisht dhe medashuri këmbëzën e pushkës së tij dhe epërshkuan të tërin dridhje frike dhegëzimi. Ai ishte stërvitur të qëllonte porkurrë më parë nuk kishte gjuajtur njëshënjeshtër të gjallë dhe mezi priste tagjuante. Xhipi kaloi një kthesë me

shpejtësi dhe papritur, dhe ja një makinëme xhamin e parmë të thyer. Dy fëmijëtë vegjël po flinin brenda dhe një grua,një vajzë dhe një djalë, të baltosur dheduke u dridhur, qëndronin pranë motoritduke ngrënë mëngjes. Kafshë tëkrishtera, në arrati e sipër nga pushtuesite tyre! Tundimi ishte i parefuzueshëm;Rashidi drejtoi pushkën dhe me njëbritmë triumfi, hapi zjarr.

Gruaja e pa e para, një çast para se tatërhiqte këmbëzën, dhe ajo u hodhpërpara dy fëmijëve të mëdhenj, dukeshtrirë krahët hapur si një figurë në njëkryq. Ai e shpoi me një breshëriplumbash trupin e saj dhe pjesën epërparme të makinës dhe nxori kokën

nga dritarja e xhipit që ta shihte të bintepërtokë.

‘Mos i harxho fishekët për gratë dhefëmijët,’ ia preu i ati. ‘Brenda orës do tëtë duhen për burrat.’ Ai hodhi një shikimtë shpejtë në pasqyrë. ‘Sidoqoftë paskeqitur mirë ti,’ vuri re me pahir.

Rosa nuk kishte vdekur kur Eliasi erdhinga lart shpatit duke kërcyer. Pushkëmbajtësi i ri që mezi priste tatërhiqte këmbëzën nuk e kishte qëlluarRosën në zemër, por plumbat kishinshpuar mushkërinë e saj si dhe barkunposhtë dhe ajo po gjakosej shpejt ngabrenda. Ai e kishte parë më parë, dhe edinte që nuk kishte shumë kohë. Ajo po

merrte frymë shpejt dhe cekët por endepo e vështronte, kështu mendonte ai, dheajo ishte ende e vetëdijshme. Duke mosi përfilluar klithmat e fëmijëve të tij, aipo zhgërryhej në baltë përpara saj, dukethirrur emrin e saj, duke i thënë se edonte, duke mallkuar veten sepse nuk iakishte thënë më parë.

Ishte krejtësisht e panevojshme sepseajo e kishte ditur gjatë gjithë kohës. Ajou përpoq t’ia thoshte këtë por gjithçka poerrej dhe dukej e ngatërruar dhe elargët… Eliasi… Lamia… Amini… Kuishte Amini?… Figura në kryq dhe disafëmijë të vegjël… Dikush po e thërriste,duke i thënë se ai e donte, por ajo nukishte shumë e sigurt se cili ishte; ndoshta

ishin të gjithë, por në fillim dukej sikurzërat po e përmbanin, dhe pastaj ishtevetëm një zë i qartë dhe i njohur që ethërriste që të dilte përpara. ‘E di, e di,’pëshpëriti, ‘asgjë tjetër nuk ka rëndësi.’ Atëherë mbylli sytë sepse ishte koha përtë fjetur dhe ajo nuk foli më. VetëmEliasi u mblodh pranë saj në rrugë dheulëriti si një kafshë e egër me dhimbje.

Gjatë gjithë jetës Lamia nuk i kujtoi dotasnjëherë me qartësi ngjarjet e orës qëvijoi. Më vonë i thanë se asaj i ra tëfikët, por ajo nuk e kujtoi dot këtë; pavetëm piktura pa lidhje reciproke mengjyra të gjalla dhe hollësi të mprehta. Ishin disa të tjerë që u afroheshinmaleve me nxitim, duke u arratisur nga

masakra, dhe shumica prej këtyre kishinfjetur në fshatin poshtë; pastaj ishte njëburrë që ndihmoi Eliasin t’i nxirrteveglat nga bagazhi i makinës dhe tëgërmonte një varr të cekët. Ajo vuri reqë ai tjetri po qante, dhe e dëgjoi tëthoshte se edhe ai kishte varrosur njëvajzë të vogël që kishte vdekur ngaplagët, një-dy kilometra prapa. Ajo nuke harroi kurrë bardhësinë e fytyrës sënënës së saj kur dikush hodhi mbi tëgrushtin e parë të dheut, e as ftohtësinë egurëve kur i grumbulluan si një muranë. Dhe ajo kujtoi edhe disa gjëra të tjera;gjëra të çuditshme për t’u vënë re në njëkohë të tillë, siç ishin radhët e aguliçevetë egra në bar të lagur rreth varrit, si dheera e mirë e tokës së zbutur nga shiu.

Ishte edhe zëri i të qarave tëpandërprera dhe të pashpresa, prej njëfëmije që ka ardhur në fund të aftësive tëveta për të duruar më, dhe pas pak ajokuptoi se ishte Huda, e shtrirë fytyrëposhtë midis aguliçeve, dhe Mumi po etrokiste lehtë në përpjekje për tangushëlluar.

Ata nuk kishin ç’të bënin veçse tëvazhdonin, dhe atëherë ata vunë re qëradiatori i makinës ishte shpuar shumëdhe kuptuan se do t’u duhej të ecnin mëkëmbë si gjithë të tjerët. Huda ishteshtrirë pa forcë si ndonjë kukull e vogëlprej leckash, dhe Eliasi e ngriti dhe embajti të varur para e mbrapa nga supi itij. Lamia lidhi Mumin në kurrizin e saj

me anë të një nga batanije të mbetura dheSami mbajti sa kishte mundësi ngaushqimet dhe çarçafet e mbetura. Ata unisën në mjegull. Nuk kishin ç’të bënin.

Fshati tjetër ishte disa kilometra larg,dhe Lamia nuk mësoi kurrë se sa kishteecur kur e kuptoi papritur që nuk mund tëecte më. Pesha e Mumit të fjetur po irëndonte dhe ajo po fundosej përtokë. Por në po atë çast dikush pavështirësinë e saj dhe ngriti Mumin ngakurrizi i saj dhe i dha një mbështetje. Ishte burri që kishte varrosur vajzën etij të vogël, dhe ai e ngriti Mumin mbisupet e tij në vend të fëmijës që kishtevdekur.

Ndjenja e lehtësimit ishte aq e madhesaqë Lamia filloi të qante për herë tëparë. E shtriu kurrizin dhe ngriti kokën. Mjegullat ishin tërhequr dhe reja ishtelarguar, dhe përmes prizmit të lotëve tësaj ajo pa një pjesë të ndritur djelli qëndriçonte fshatin, jo larg përpara tyre;dhe i dukej si ndonjë qytet qiellor, ishpëlarë me ngjyrat e ylberit.

11Atyre iu deshën edhe dy ditë të tjera përtë arritur tek destinacioni i tyre. Atapushuan për disa orë tek fshati i parë,por ishin me qindra të tjerë dhe ushqimetishin të pakta, kështu që e vazhduanrrugën me hapa të plogështa. Ndërsa ungjitën drejt dëborës dhe kedrave, moti ubë më i ftohtë, dhe më vonë Lamia pyetiveten nëse do të kishin vdekur edhe ataqë të gjithë nga lodhja, e ftohta dhe uria(dhe ajo kishte njëfarë dëshire që kjo tëkishte ndodhur) po të mos kishte ardhurndihma nga një kamion që i çoi në njëdistancë të shkurtër deri në një hambarku mund të flinin.

Por në mbrëmjen e ditës së dytë, kur atakaluan nëpër rrugën kryesore të fshatit kubanonin gjyshërit e tyre, të vegjëlitpothuaj e harruan pikëllimin e zemravetë tyre nga perspektiva e ushqimit dhelodhjes. Ishte një mbrëmje me stuhi dhedrita e diellit që perëndonte ngjyrosidëborën e lartë ndërsa u ngjitën nëshkallët e shtëpisë ku ata kishin kaluarkaq shumë beharë të lumtur, dhe Samidhe Huda vrapuan drejt e tek krahët egjyshes.

‘Ku është Rosa?’ Sytë e plakës bënëkëtë pyetje duke injoruar fëmijët dhepanë përgjigjen në fytyrën e Eliasit. Pornuk kishte kohë për t’u ulur dhe mbajtur

zi menjëherë, sepse fëmijët duhej tëlaheshin, të ushqeheshin dhe tëngushëlloheshin para se t’i zinte gjumi.

Ata fjetën orë me radhë, si krijesa tëvogla që dimërojnë dhe zgjohen vetëmpër të ngrënë e pirë dhe pastaj flejnëprapë; dhe ndërsa fjetën, retë u ngritëndhe dielli shkëlqeu fort, dhe më në fundkur u zgjuan ata dëgjuan lajmin që trupatsiriane kishin ardhur për ta kthyerrendin, një traktat tjetër paqeje ishtefirmosur, dhe lufta kishte mbaruar. Eliasi, i paqetë dhe i çrregullt, shkoingadalë në shtegun që të çonte tekkedrat, dhe Lamia e kapte për krahu. PërEliasin kishte pak vend në shtëpi, sepsevizitorët vinin tërë ditën për të mbajtur

zi me Asean për vdekjen e së bijës, dheshtëpia e vogël ishte e mbushur ngamëngjesi deri në darkë.

‘Po mbaroi lufta, duhet të kthehem,’ thaEliasi, ‘dhe të shikoj se ç’ka mbetur ngamallrat dhe pronat e mia. Ende kampara në bankë dhe duhet ta rifillojbiznesin sa më shpejt. Ju s’rrini dot këtutë gjithë, pa para.’

‘Më lër të vij me ty o Ba.’

‘Jo, është e pamundur; ne nuk e dimë seçfarë ka mbetur nga shtëpia jonë, as nësemund të banojmë përsëri në të. Përveçkësaj, kush e di nëse kjo paqe do tëqëndrojë? Sami dhe Huda duhet të

vazhdojnë shkollën me murgeshat emanastirit, dhe ti duhet të studiosh evetme dhe ta ndihmosh gjyshen. Ajo nuki përballon dot vetëm gjithë këto punë.’

‘Nuk kam libra, Atë.’

‘Po vazhdoi paqja, do kthehem me njënga makinat shtetërore, me gjithë librat etu.’

‘Babi të lutem! Më lër të vij me ty, unëme Mumin.’

Ai e vështroi poshtë; i ngjante shumëRosës kur ajo kishte ardhur tek ai përherë të parë dhe ai nuk kishte ndier kurrënjë dashuri më të thellë për vajzën e tij

se ç’ndiente tani. Ishte një detyrë ezymtë të kthehej vetëm në shtëpinë e tijtë bombarduar.

‘Jo,’ i tha më në fund, ‘ti duhet të rrishkëtu. Të vegjëlit kanë nevojë për ty. Tashmë je ti nëna e tyre.’

Ai u largua dy ditë më vonë me njëmakinë shtetërore, sepse rrugëtkonsideroheshin relativisht të sigurtapërsëri, dhe pa të atin Lamia i quajtiditët të gjata dhe të pakuptimta sa të mostoleroheshin. Por ajo nuk mund tamohonte që fëmijët kishin nevojë për të. Gjyshi i saj ishte jashtë në ara pjesënmë të madhe të ditës dhe gjyshja e sajishte e kërrusur nga hidhërimi dhe

vajtimi. Pastaj, Mumi, me gjakun e egërtë Komandove në venat e tij, nuk ishte iatij lloji fëmije të njohur nga Asea, dheajo e shikonte me dyshim gati sa të mose pëlqente fare. Ai me siguri nuk ishtendonjë fëmijë i Rosës dhe ajo e dinte qënuk i përkiste asaj të bënte pyetje, porajo nuk e besoi tërësisht tregimin eLamias për origjinën e tij. Po të ishtetamam kështu, pse vallë Lamia ishtezemëruar kaq shumë kur gjyshi i sajkishte bërë sugjerim shumë të arsyeshëmqë ai t’u dorëzohej murgeshave? Murgeshat do të ishin treguar shumë tëzonja për ta trajtuar një copë të tillëzhive, kaq gazmor, të papërmbajtshëmdhe kryeneç, dhe për pak kohë do t’iakishin mësuar vendin që i përkiste. Të

qeshurat e tij të forta, dhe sytë e zinj qëshkëlqenin, si dhe shpejtësia e çuditshmee ecurive të tij në jetë nuk përputheshinme një shtëpi zie dhe pastaj, vetë pamjae tij e bëri gjyshen të ndihej e lodhur.

Huda u ambientua mirë. Ajo ishte epreferuara e gjyshes, dhe ndonëse ajoqante shpeshherë natën në jastëkun e saj,ishte e lumtur gjatë ditës, sepsemurgeshat ishin zemërmira dhe të butadhe Huda i donte. Por Sami nuk uambientua; e kishte inat të mësohej ngafemrat dhe zemra i dhimbte nga malli përnënën. Vetëm frika nga thupra e gjyshittë tij e mbante në klasë, dhe Lamiashumë mirë e merrte me mend se kushkonte pas orarit të shkollës. Gjyshërit

e tij mendonin se ai po luante me djemtëe fshatit por Lamia e dinte më mirë. Njëditë kur ai kishte disa orë që ishtelarguar ajo shkoi për ta kërkuar; e takoinë kufi të fshatit dhe i mori erë.

‘Ti ke bërë qitje, Sami,’ i tha medëshpërim, ‘unë ia njoh erën. Ti e di sesa do të inatosej Babi – dhe pastaj ç’tëduhet ty tani që lufta mbaroi? Pse,s’kemi humbur mjaft?’

‘Kush thotë që lufta mbaroi?’ ia ktheuSami. ‘A i kanë harruar njerëzit vrasjet,dhe a i kemi harruar ne Aminin dheMamin?’

Ajo e vështroi poshtë në heshtje, sepse

ai nuk i kishte folur kurrë kështu, dhe ajonuk e kishte kuptuar se sa ishte rritur aigjatë javëve të fundit. Fytyra e re dhe elëmuar, plot gjallëri, ballë për ballë mefytyrën e saj, nuk ishte më fytyrë fëmijepor fytyrë prej djali serioz dhe tëpërgjegjshëm, dhe ai dukej më i madh sedymbëdhjetë vjeç. Ajo bëri edhe njëgjysmë-përpjekje tjetër për ta bindur tëndryshonte mendimin.

‘Por ti nuk do ta vrasësh ushtarin që vrauMamin; do të vrasësh dikë tjetër…pastaj ata për hakmarrje do të vrasindikë që nuk ka bërë kurrë asgjë të keqe,dhe kështu kjo punë vazhdon përgjithnjë. Pastaj Babi…’

‘Në qoftë se sulmojnë fshatin, Lamia, atado t’ju vrasin të gjithë, po Babi a nuk dotë donte që t’ju mbroja unë? Ti duhet tëmë ndihmosh Lamia, e bëj vetëm njëherënë javë.’

‘Po pse jo?’ mendoi ajo. Sikur tatakonte ndonjëherë Kamalin osedjaloshin e bukur dhe të qeshur që kishteqëlluar nënën ajo e dinte ç’do t’u bënte. Ajo ndihej më afër këtij fëmije të pjekurse sa me gjithë të tjerët. Pastaj, ajo edinte fare mirë që nuk e ndalonte dot,ashtu si nuk e ndalonte dot erën apopranverën, sepse ky ishte vetë burimi ifuqishëm i jetës së tij të re.

‘Çfarë do që të bëj unë, Sami?’ e pyeti.

‘Vetëm të më lësh të shkoj kur të gjithëpo flejnë, dhe të më lësh brenda në agimkur të hedh zhavorr në dritaren tënde,dhe të më zgjosh prapë në mëngjes. Nesër nuk ka shkollë, por mos më lërpër shumë kohë se përndryshe gjyshëritdo bëjnë pyetje.’

‘Mirë, Sami,’ i premtoi, dhe papritmasai i dha një buzëqeshje prej djali tëvogël dhe shkeli syrin, dhe hynë që të dynë shtëpi duke qeshur. Mbrëmja kaloi sizakonisht; gjyshërit dhe fëmijët shkoninshpejt në krevat gjatë dimrit, dhe kurshtëpia u bë e qetë, Lamia e la Samin tëdilte dhe vuri me insistim një pakoushqimi në dorën e tij.

‘E kurseva në darkë,’ i pëshpëriti. ‘Mirupafshim, dhe Zoti të mbroftëSami.’

E kyçi derën pas tij dhe shkoi në krevat,por mendimi që ai, i vogël dhe i lodhur,po qëndronte diku jashtë në të ftohtë nënato yje të mëdha të flakëruara, e mbajtitë zgjuar për një kohë të gjatë. Por mënë fund ajo duhet të ketë fjetur, sepse panë ëndërr një bombardim dhe u zgjua edjersitur për të dëgjuar zhurmën e butëtak-tak-tak të zhavorrit në dritaren e saj. Ajo zbriti me nxitim në errësirë për tëhapur derën dhe Sami hyri në shtëpiduke u dridhur dhe me hapa të pasigurta.

‘Mirë ishte, Sami?’

‘Po, por jam shumë i f-f-ftohtë. Lamia,dua t’ia fut gjumit, shpejt.’

E mbuloi me batanijet e saj si dhe me tëtijat, dhe për pak minuta ai filloi tëmerrte frymë thellë. Ajo hipi në krevatme Hudën, por tani ishte e pamundur tëflinte. Për herë të parë ajo e kishtehedhur shikimin larg, përtej hidhërimit tësaj, dhe i rëndoi shumë përgjegjësia efamiljes së vogël. ‘Që të gjithë do tëzhduken,’ mendoi ajo. ‘Amini…Mami… Babi mund të bombardohet…Sami mund të qëllohet jashtë fshatit. Huda do të rrijë këtu; ajo e do Gjyshenmë shumë se mua. Vetëm Mumi do

mbetet me siguri.’

Mumi! Ajo u ngrit dhe shkoi tek dritarjaqë shikonte nga veriu. Po agonte dita. Po ta nxirrte kokën larg dhe të shikontenga lindja mund të shihte qiellin qëzbardhej mbi kufirin me Sirinë, dhe ngaperëndimi, ajo vështroi dëborën tëflakërohej sipër kedrave. I dukej sedëgjoi zërin e së ëmës, të qartë përmesheshtjes së ftohtë: ‘Në qoftë se ajo vjendhe mund të provojë se ai është i saji,betohem për Zotin se do t’ia kthejmë.’

‘Abadan!’ pëshpëriti Lamia, fjalë kjo qëdo të thotë kurrën e kurrës në shekuj tëshekujve. ‘Ishte betimi i saj jo i imi.’ Papritmas ajo pa se po dridhej nga frika

dhe zemërimi, sepse qetësia poqëndronte dhe njerëzit po fillonin tëudhëtonin më me liri. Nga dita në ditëmund të vinte dikush. Ata do tëudhëtonin përmes arave të lëruara nëpjesën e sipërme të fshatit, dhe do tëbënin pyetje. Mbi Lamian varej njëndjenjë e tmerrshme rreziku, dhe nëzemrën e saj gufoi një qëllim i madh. Nëse Sami mund ta ruante fshatin,atëherë ajo mund ta ruante Mumin. Ajokurrë nuk do ta lëshonte. Abadan! Abadan!

Që nga ajo ditë, ajo patrulloi rrugën qëtë çonte në bregdet me të njëjtin kujdesqë do të tregonte çdo rojtar në detyrë,dhe doli fshehurazi dymbëdhjetë herë në

ditë për të vëzhguar ardhjen e makinaveqë u ngjitën çaf-çuf nga luginat dhefshatrat më të ulta. Kishte shumë pakqarkullim, ndonëse njerëzit fillonin tëktheheshin në qytete, dhe çdo makinështetërore që u ngjit, zbriti e mbushurplot. Mumi u mërzit shumë kur ajo nuk elejoi të ecte deri në pjesën më të lartë tëfshatit, ku monopate të vogla mahnitësetë çonin lart drejt dëborës dhe kedrave. Ajo e mbajti të burgosur dhe e shtyu tëluante nën fikun në kopshtin e gjyshërvetë saj, dhe ai nuk u kënaq aspak me këtë. Ai u bë i fortë dhe kokëfortë, dhe ajopyeti veten se për sa kohë ata mund tëvazhdonin të jetonin kështu.

Gjithçka mori fund mjaft shpejt; në një

ditë të kthjellët pranvere. Sami dheHuda ishin në shkollë, dhe Mumi ishtembyllur brenda në mënyrë të sigurt në‘kopenë’ e tij. Lamia doli pa u vënë renga shtëpia në një kohë kur gjyshja pomerrej me diçka dhe u ngjit me vrap nërrugën kryesore drejt pikës ku rruga emalit zbriste pak duke gjarpëruar dhehaste fshatin. Po vinte një makinë; ajondaloi që të zbriste një pasagjere, dhepastaj nxitoi drejt Sheshit, dhe Lamiaqëndroi pa lëvizur fare, sepse e dinte sekush ishte kjo pasagjere dhe ishte kjopikërisht ajo gjë që Lamia kishte priturta shihte.

Një mesogrua me të zezat palestinezeqëndronte e pavendosur në anë të rrugë,

e frikësuar të hynte në një fshat tëkrishterë. E vetmuar por dinjitoze, ajoeci përpara me ngadalë, duke mbajturkokën lart me krenari, me kurajon qëlind nga dashuria e madhe, dhe Lamiaeci përpara për ta takuar sepse, le tëndodhë ç’të ndodhë, e dinte se nuk duhejta lejonte të arrinte fshatin apo të bëntepyetje. Se Mumi ishte i tillë që kurshihej njëherë nuk harrohej kurrë, dheLamias i vinte keq që ai ishte bërë injohur dhe i pëlqyer në fshat.

‘Urdhëroni, a mund t’ju ndihmoj?’ Lamiafoli qetësisht dhe këndshëm, duke mbyturbaticën e paarsyeshme të urrejtjes dhe tëfrikës që dukej se po gufonte brenda saj. Më shumë se pushkët ose bombardimet,

kjo grua e lodhur me pamje mbretëreshekërcënoi vetë jetën e saj dhe për këtëarsye ishte armikja e saj për vdekje.

Gruaja ngriti duart drejt qiellit dhemurmuriti një lutje; pastaj bëri një gjesttë vogël të sjellshëm përgjërimi.

‘Unë kam ardhur për fëmijën e vajzëssime,’ i tha. ‘Thuhet se ai u gjet dhe urrit këtu nga ata që u arratisën ngamasakra në bregdet…. Oh bija ime, mëndihmoni! Kam frikë të hyj në fshat. Ikmë sill ndonjë haber. Ai është njëfëmijë i bukur dhe e ëma u vra në muajinMaj, në portokallishtet lart kampit. Ajodoli në përpjekje për të biseduar me tëshoqin… vajza ime e vetme… ia gjetën

trupin; por fëmija kishte ikur.’

Lamia mendoi shpejt. Ishte erëndësishme që ajo të zbulonte sa mëshumë për armiken e saj.

‘Ku është i ati?’ e pyeti.

‘Ai u plagos të Shtunën e Zezë,’ iupërgjigj gruaja me qetësi. ‘Të gjithëdjemtë e mi po luftojnë. Vetëm atë kam. Për mëshirë të Zotit, bija ime, ik pyet!’

‘Në fshat janë shumë fëmijë, dhe shumëjanë arratisur nga masakra. Nga do tanjoh unë?’

‘Kur e ëma ishte shtatzënë, dikush e

yshti. Fëmija ka një shenjë të madhe tëpurpurt në kurriz; pastaj kam dhe këtë.’

Ajo hapi çantën e pazarit, nxori njëkuletë lëkure që kishte brenda pak paradhe një fotografi të një Komandoje meuniformë ushtarake që e kishte krahunrreth gruas dhe djalit të vogël foshnjë. Fotografia ishte nxjerrë dy vjet më parë,por nuk mund të gabohej për identitetin eMumit. Ai po shtyhej përpara drejtaparatit fotografik, me sy të zinj qëshkrepnin, kokëfortë dhe gazmor. Lamiae vështroi për një kohë të gjatë dhe udrodh sepse vajza ishte e re dhe e bukurdhe gjallë; nuk i ngjante aspak asajkrijese të mbledhur që ishte shtrirëpërtokë nën pemën e portokallit.

‘Unë e njoh atë fëmijë,’ i tha më në fund. ‘Ai erdhi tek fshati; por tani ata nuk janëkëtu. Kur u shpall paqja ata u kthyen nështëpi. Gruaja që u kujdes për të uqëllua në rrugë nga njerëzit tuaj dhedëgjova të atin që tha se do t’ua jeptefëmijën murgeshave.’

‘Ka ikur?’ gruaja nxori fjalën me frymësi një britmë e shkretuar dhe dukej se nëkëtë britmë u përfshi i gjithë hidhërimi ibotës. Për një çast Lamia mendoi se kjogrua që dridhej do të binte, por ajo nukia shtriu dorën për ta mbështetur.

‘Ku ka ikur?’ përsëriti gruaja. ‘Oh bijaime, Zoti pastë mëshirë mbi ty, por më

thuaj se ku kanë ikur.’

‘Nuk e di; ndoshta prapë në shtëpi nëbregdet, por në rast se dëgjoj për ta dot’ju njoftoj. A keni një adresë?’

Në faqet e gruas po rridhnin lotë, por ajofuti dorën prapë në çantë dhe nxori njëcopë letër me një numër telefoni. ‘Nëhyrjen e kampit është një dyqan që shetperime,’ i pëshpëriti, ‘dhe kam njëdhomë sipër dyqanit. Po ta marrësh këtënumër dhe të kërkosh Um Aisha, ata dotë më thërrasin.’

Ajo hezitoi, dhe eci përpara disa hapa,duke shtrënguar duart.

‘Mos ka ndonjë tjetër në fshat që mundtë më japë lajme? A nuk kishin kushërinjkëta njerëz?’

‘Jam unë kushërira e tyre; do t’i njoftoj. Nuk duhet të vini në fshat. Shumënjerëz aty kanë vuajtur në duart enjerëzve tuaj dhe ata mund t’ju bëninkeq. Më mirë kthehuni në rrugënkryesore dhe prisni një makinë.’

‘Më tregoni mirësi… një gotë ujë.’ Ajoishte ende e sjellshme dhe dinjitoze pordukej se forca e saj ishte shterur.

‘Atje lart në shpat kodre ka një burim,’ itha Lamia duke u kthyer prej saj. ‘Mëmirë shkoni. Në fshat ka qen të egër dhe

rrezik do t’jua lëshonin.’

Ajo nuk e pa përsëri, por qëndroi dukevështruar shtëpitë poshtë tyre, meshpresë që një makinë do të vinte sëshpejti dhe që askush tjetër nuk do tëshfaqej. Ajo eci ngadalë drejt fshatitdhe vetëm kur erdhi tek shtëpitë e paraveç-e-veç ajo ktheu kokën. Gruaja pongjitej qorrazi në kodër drejt burimit. ‘Duket sikur do të binte,’ i tha vetesLamia, ‘dhe ajo nuk ka me se të mbushëujë.’ Por ajo nuk u shqetësua; në kohëlufte një armik është një armik, dhe atanuk ishin shqetësuar fare kur kishte rënëAmini dhe mamaja e saj.

Makina me qira po afrohej në rrugën

kryesore me zhurmë të madhe. Kishtevend për një pasagjere tjetër dhe do tamerrnin gruan dhe do ta çonin largpërgjithmonë. Incidenti kishte kaluar mesukses të plotë dhe ajo madje e dinte secilës lagjeje t’i shmangej kur njerëzit dotë fillonin përsëri të qarkullonin lirisht. Ajo erdhi tek shtëpia e gjyshërve dhe jaMumi, duke goditur me shqelm tërë inatportën e kafazit të tij dhe duke bërtiturpër liri.

Ajo hoqi llozin, e ngriti Mumin në krahëdhe e përqafoi me pasion. Ai ia futi meshqelm dhe u përpëlit që të lirohej,kështu që ajo e uli dhe ai nxori gjuhëndrejt saj, qeshi dhe filloi të vraponte,sepse për këtë ai kishte pritur me

padurim; të vraponte ku të donte, në tëgjithë botën e gjerë dhe malet përpara. Lamia vrapoi pranë tij, në rrugënkryesore, dhe jashtë në egërsinë e ëmbëltë fillimit të pranverës, nga e cila egjithë frika kishte ikur. Mumi kërceu dheu rrokullis në bar si një kec i vogël dhe ingathët, dhe ajo e vërtiti në ajër dheqeshi bashkë me të. Ai ishte i sigurt dhekëtu përgjithmonë; tani askush nuk dot’ia merrte asaj.

‘Abadan,’ murmuriti. ‘Abadan!’

Vetëm se ajo mundohej më kot tëharronte duart e shtrënguara, buzët edredhura, dhe zbehjen e theksuar tëfytyrës së gruas.

12

Po, ishte mirë të ishte e lirë nga ajo frikëqë e molepste, të ulte tensionin evigjilimit, dhe ta dinte që Mumi ishte isigurt, por nuk ishte tamam ndjenja elehtësimit që ajo kishte pritur, sepsediçka tjetër e kishte zëvendësuar frikën esaj; diçka me të cilën ajo nuk përballejdot kaq kollaj, sepse nuk kishte ç’t’ibënte, dhe kjo ndjenjë ishte faji. Sadoqë të përpiqej, ajo kurrë nuk mund tëharronte që tani Mumi ishte pronë evjedhur, nuk ishte vërtet i saji, dheç’ishte akoma më e keqe, ajo kishte

shkelur betimin e së ëmës. Në vend qëtë bëhej më e lumtur ajo u bë më emërzitur, më e paduruar me fëmijët më tëmëdhenj, më e paqetë dhe e penguarshpirtërisht. Gjyshja e saj donte fort tangushëllonte, por Lamia ishte e mbyllurbrenda vetes. Ajo ndihmonte në punët eshtëpisë si ndonjë robot, por sapombaronte punët dilte në shpatin e kodrës,ose përndryshe tërhiqej në një qoshe tëdhomës. Vetëm me Mumin ajo tregohejgjithnjë e butë, duke e vështruar kur ishtei zgjuar, duke u kujdesur për të kur flinte. Të qeshurat e tij gazmore ishin i vetmitingull që e bënte Lamian të buzëqeshte,dhe gjyshërit e saj nuk thoshnin më se dot’ua jepnin murgeshave.

Ajo ndjeu lehtësim kur i ati erdhi për njënatë afër mesit të Shkurtit dhe i sollilibrat e shkollës. Ishte një ditë e ftohtëme shi dhe ata u ulën në shtëpi, duke pirëkafe dhe duke bërë muhabet, ndërsagjyshja e saj bëri gati një darkë si përnjë festë. Fëmijët e vegjël ishin akomanë shkollë.

‘Si është shtëpia, o Ba?’ e pyeti Lamia.

‘Jo aq keq sa ç’mendoja. Dritaret embrapme janë thyer dhe muret dhemobiljet në dhomën e mbrapme janë tëshpuara të tëra me plumba, por pjesa epërparme e shtëpisë është mirë, lavdiZotit.’

‘Po biznes ke rifilluar o Ba?’

‘Oh, po, në plan të vogël. Kam marrëme qira një dhomë në lagje, sepse nukkam makinë. Kam fshehur grumbuj tëmëdhenj materialesh nën dërrasat edyshemesë dhe po ecën mbarë. Njerëzittani po fillojnë të ecin lirisht në rrugëdhe të blejnë dhe të shesin.’

‘Dhe nuk na kanë plaçkitur?’

‘Jo, lavdi Zotit. Gjergji e ruajti mirështëpinë me ndihmën e dy qenve të egër. Besoj se asnjë mysliman nuk guxon tëfutet aq thellë brenda një lagjeje tëkrishterë. Pastaj sirianët po i shtypinfort plaçkitësit. Para ca ditësh ata

qëlluan dhjetë prej tyre.’

‘Po pse vallë ata duhet ta qeverisinvendin tonë?

Ai mblodhi supet. ‘Mbase vetëm atamund ta mbrojnë pozitën tonë. Ata kanëhartuar një program të ri reformash, dhePresidenti është ende një i krishterëMaronit.’

‘Mirëpo o Ba, a thua se paqja do tëqëndrojë?’

Fytyra e tij u duk papritur e plakur dhe elodhur. I mblodhi prapë supet.

‘Po e diskutonin mbrëmë në radio.

Thonë se reformat nuk arrijnë tëkrahasohen me sakrificat që janë bërë –ndoshta 40,000 kanë vdekur, 20% egodinave janë shkatërruar, gjysma efabrikave janë djegur ose plaçkitur, dheasnjëra nga palët nuk ka arritur atë qëdonte. Disa ruajnë shpresa, por mendojse hidhërimi nuk do të vdesë shpejt. Kashumë që duan të vazhdojnë të luftojnë.’

‘Babi, më lër të kthehem në shtëpi; muadhe Mumin. Nuk rri dot kur mendoj seje vetëm në shtëpi.’

Ai e vështroi duke menduar mirë. Do tëishte gjë e mirë ta kishte atë atje. Nuk upërpoq t’ia tregonte se si ndihej tëkthehej çdo mbrëmje në shtëpinë e

prishur, të gatuante për veten, darkë joshumë të shijshme, duke patur frikë ngavetmia e netve. Shkollat po fillonin tëhapeshin përsëri dhe punët ishin të qetatani për tani.

‘Besoj se mund të kthehesh në fund tëmuajit,’ i tha me ngadalë. ‘Huda duhet tërrijë deri për Pashkë dhe të mbarojësemestrin.’ Atëherë ai pyeti shkurt, ‘PoSami çfarë po bën? A thua ështëbashkuar me grupin lokal të mbrojtjes?’

E bëri lart e poshtë kokën. ‘Nuk endaloja dot, Babi; të gjithë djemtë janëfutur në këtë. Pastaj kjo e mban tëlumtur dhe e ndihmon të harrojë çdo gjë. E do shumë pushkën e tij.’

‘Sa shpesh del?’

‘Vetëm një herë në javë.’

‘A e dinë gjyshërit?’

Jo. E lë të dal kur ata po flejnë, dhe e lëtë futet prapë para se të zgjohen. Mëvjen keq Babi, por s’mund të bëja gjëtjetër?’

‘Asgjë; ai ka humbur shumë. Është sigjithë të tjerët. Askush nuk do të pushojëderi sa të hakmerret për humbjen e tijpersonale. Kjo luftë nuk do të mbarojëakoma. Por nëse ti vjen, Sami duhet tërrijë këtu; besoj se po mëson diçka në

manastir, dhe në qytet do të futet nëtelashe më të rënda.’

‘Po Mumi, o Ba? Ai duhet të vijë. Gjyshërit nuk mund ta përballonin dotvetëm.’

‘Po, edhe Mumi vij.’ Ai ishte ulurpërtokë, jashtëzakonisht i qetë kësajradhe, dhe po luante me një makinë tëvogël që Eliasi ia kishte sjellë, dhe ata ekishin harruar krejtësisht. ‘Edhe Mumivij,’ përsëriti ai, ‘në makinën e tij,’ dheai fërkoi kaçurrelat e tij kundrejt këmbëssë pantallonave të Eliasit.

‘Si mund të ecësh përpara me shkollënnëse duhet të kujdesesh për Mumin?’

‘Ne duhet të gjejmë një grua që tëkujdeset për shtëpinë, Babi, dhe ajomund të kujdeset për Mumin ndërkohë qëjam në shkollë. Duhet të ketë me mijëratë pastreha. Nuk do jetë shumë evështirë.’

I mblodhi prapë supet. ‘Jo, nuk do tëjetë e vështirë. Shumica e shtëpive ngaperëndimi i shtëpisë sonë janëshkatërruar. Shtëpia e Hanit ka njëvrimë të madhe në mur.’

Hani! Ajo kishte menduar shumë pak përtë pas vdekjes të së ëmës. Ishte eçuditshme se si jeta tani dukej sikurbinte në ndarje të veçuara: jeta para

vdekjes së Aminit, jeta para ardhjes sëMumit, jeta para vdekjes së mamit. Tëgjithë ata kishin ndryshuar qysh atëherë,por Hani nuk do të kishte ndryshuar. Aiu përkiste ditëve të vjetra dhe të lumturatë fëmijërisë së tyre dhe ditëveankthplota të vrasjes së Aminit. Ajo ekishte lënë të hidhëruar dhe të lënduardhe kishte pritur shumë ta ngushëllonte. Ndoshta tani mund të ngushëllonin njëri-tjetrin.

‘Është mirë Hani?’ e pyeti meentuziazëm. ‘Kam qejf ta shoh përsëriHanin. A mendon se do të vinte për tëna çuar poshtë?’

‘Ai është shtrirë i sëmurë tani për tani.

Në spital shpërtheu një luftim dhe njëplumb i shpoi kyçin e dorës. Krahun eka akoma në allçi por ai vazhdoi tëpunonte dhe t’i mjekonte plagët deri sa uqetësua situata. Po të ishte i lirë do tëdonte të të bënte një vizitë. Ai më kapyetur për ty sa herë që e kam takuar.’ Eliasi hodhi një shikim nga vajza e tijdhe faqet e saj u skuqën, por ata nukthanë gjë tjetër sepse në atë çast fëmijëtu kthyen nga shkolla. Në vend tëpërshëndetjes së tyre të zakonshme tëpërmbajtur, ata që të dy iu hodhënkrahëve të të atit. Huda iu ngjit fort dhefilloi të qante sikur do t’i copëtohejzemra.

Lamia i vështroi me humor të prishur.

Ajo nuk e kishte kuptuar më parë qëzemrat e tyre të reja ishin kaq të urituradhe meqenëse ajo ishte mbështjellë nëproblemet e saj private ajo nuk i kishtendihmuar shumë. Ndjenja e dështimit qëe bezdiste vazhdimisht u bë më e thellë. ‘Po u largova,’ i tha vetes, ‘mungesëntime do ta ndiejnë pak fare. Janë tëvetmuar me mua aq sa do të jenë pa mua. Oh, Mami, Mami! Çdo gjë ka shkuarters! Ne s’jemi më familje.’

I ati u largua të nesërmen kur fëmijëtishin në shkollë. Ajo dhe Mumi ecën metë tek makina shtetërore, dhe Mumi filloitë bërtiste sepse ai donte të futej duke ungjeshur mbi të gjithë të tjerët dhe duhejtë përmbahej. Ajo pa largimin e

makinës me sy të mjegulluar nga lotëtdhe nuk po qante për të atin, sepse përpak do të shkonte tek ai. Ajo qau përshkak të gjyshërve të saj pleq të mirë metë cilët ajo nuk kishte arritur tëkomunikonte kurrë vërtet; për shkak tëSamit dhe Hudës, që nuk i drejtoheshinmë asaj për ndihmë; për shkak të betimittë mamasë, që i rëndonte shumëndërgjegjes së saj. Ajo u kthye në shtëpie sëmurë shpirtërisht edhe pse dielli poshkëlqente dhe bari ishte i gjelbër ivezulluar pas shiut të ditës së djeshme. Kur erdhi tek kreu i rrugës së fshatit, njëfëmijë erdhi me vrap për ta takuar.

‘Lamia, të kërkon një burrë në treg. Po eçojnë tek shtëpia jote. Erdha të ta

tregoja.’

Një burrë! Po ai djall i tmerrshëm itymosur, mos kishte ardhur për të marrëMumin? Në qoftë se po, do të ishte ekotë t’ia mbathte. E vetmja shpresë e sajishte të shkonte e para në shtëpi dhe takyçte Mumin në ‘kope’. E ngriti Mumindhe vrapoi si e çmendur poshtë rrugës. Ai bërtiti dhe u përpëlit por ajo nuk epërfilli dhe erdhi tek shkallët pikërishtnë momentin kur një turmë e vogëlfëmijësh që shoqëronin të panjohurinkaluan kthesën nga tregu. ‘Ja ku është,’ajo dëgjoi njërin prej tyre të thoshtendërsa ajo flaku Mumin me kokënpërpara nëpër portën e kopshtit dhe embylli me lloz; dhe kur bëri këtë ajo e

kuptoi që ishte e pamundur ta fshihtesepse klithmat e fëmijës ishin aq të fortasa ta zgjonin të gjithë fshatin, dhe enjihte mjaft mirë sa të dinte që ai nuk dotë pushonte deri sa të merrte atë qëdonte.

Mirë atëherë! Ajo do të luftonte për të. I shtrëngoi grushtet dhe eci e vendosurdrejt grupit të vogël. Ajo hodhi kokënmbrapa dhe vështroi fytyrën e tësapoardhurit me sy të errët nga urrejta;pastaj lëshoi një bërtitje të vogël mengashërim dhe u tund në këmbë. Hanidoli përpara dhe e mbajti për krahu.

‘Lamia,’ i bërtiti, me zë të ngrohtë dhemikpritës, ‘mirë je? Eja në shtëpi, e

dashur, dhe ulu. Mbështetu tek krahuim.’

Ajo ishte zbehur si e vdekur dhe podridhej, dhe për një çast Hani mendoi sedo t’i binte të fikët. Por bërtitjet eshumta të fëmijëve e sollën në vete, dhefaqeve të saj iu kthye ngjyra normale. ‘Unë… mirë jam,’ i tha. ‘Unë… unë…vetëm besoja se ishe dikush tjetër. Hajde në shtëpi.’

E lëshoi Mumin, që shpërtheu ngakopeja duke buçitur, me hundën gjithëqurre dhe fytyrën e skuqur. Ndjenjat e tijishin lënduar shumë, sepse Lamia nuk ekishte flakur kurrë ashpërsisht përtokëduke ia përplasur derën, dhe ai thjesht

nuk e kuptoi dot. Ai u tërhoq në njëqoshe dhe u ul për një kohë të gjatë,duke lemzuar dhe duke rrufitur hundët dhe nuk pranoi të ngushëllohej.

Lamia u lëshua në një karrige dhe i dhanjë buzëqeshje të vogël të pasigurt. ‘Mëvjen keq,’ i tha. ‘Mendoja se ishtedikush tjetër.’

‘Kush? “Dikush tjetër” të paskashkaktuar një efekt të çuditshëm! Mos uzhgënjeve se isha vetëm unë?’

‘Oh jo! Isha e lumtur, shumë e lumtur. Mendoja se ishte dikush që po vinte tëma merrte Mumin. Oh Hani, babai sapoështë larguar dhe të dërgova një

mesazh.’

‘Vërtet e bëre? Unë nuk e dija se ai povinte këtu, përndryshe do të ta kishadërguar një mesazh.’ Fytyra e tij u bëserioze ‘Desha të vija të të thosha se sau trishtova për nënën tënde.’

Në atë çast erdhi gjyshja dhe u gëzua kurpa një të ri, dhe filloi menjëherë të bëntekafe dhe kek. Ajo nuk ishte dakord mearsimin e lartë për vajzat dhe mendoi sekishte ardhur koha që Lamia të mendontepër martesën, ashtu siç kishte menduardhe bija e saj në moshëngjashtëmbëdhjetë vjeçare; - vetëm se nëato ditë ishin prindërit ata që mendoninpër martesën dhe vajza vetëm bënte siç i

thoshnin. Kohët kishin ndryshuar,mendoi ajo me trishtim. Sidoqoftë, kyishte një djalosh i mirë dhe fisnik mesjellje të mirë dhe fytyrë të ndershme,dhe kjo vajzë mund t’i bënte më keqvetes nëse nuk martohej me të. Lamia hodhi kafenë dhe mori Mumin nëprehrin e saj. Ai lëshoi një psherëtimëtë madhe, e mblodhi veten si një lëmshdhe e zuri gjumi menjëherë, sikurproblemet e jetës të ishin të tepërta përtë. Lamia dhe Hani bënë muhabet memirësjellje ndërsa pinë, dhe pastaj Haniqëndroi në këmbë. ‘Shtrije Mumin nëkrevat dhe thuaji gjyshes se do të dalimpër shëtitje,’ tha ai. ‘Ne nuk mund tëbisedojmë këtu. Eja të ngjitemi lart në

dëborë.’

Ata ecën qetësisht përgjatë rrugës, porsapo dolën nga fshati ai mori dorën e sajdhe u ngjitën së bashku. Ajo pa përrethsi një, sytë e së cilës sapo ishin hapur,duke parë për herë të parë që pranverakishte ardhur shpejt në mal, duke vënë regjëra që ajo nuk i kishte vënë re më parë– spërkatjet e para të lulëzimit tëbajameve në brezare kopshtesh rrethfshatit, gjelbërimi i barit të pranverës,vazhdat e purpurta të aguliçeve nëgropëzat. Ata u ngjitën deri në vendin kubari ishte i verdhë, sepse dëbora sapokishte shkrirë dhe kishte rrjedhur nërrëke, dhe shafranët e lëndinës dhe lulete verdha ‘yjet e Betlehemit’ lulëzonin në

skaj të vazhdave. Ata gjetën një shkëmbdhe u ulën, të ngrohtë, duke vezulluardhe pa frymë, dhe u kthyen tek peisazhi imadh malor, sepse drita e diellit mbidëborën i verbonte dhe ata nuk mund tashikonin. Dhe këtu, për herë të parë pasvdekjes së nënës së saj, Lamia bisedoivërtet, duke shfryrë hidhërimin e saj,dështimin e saj për të zënë vendin enënës, frikërat e saj për Samin dheMumin, vendosmërinë e saj për tëmbajtur atë që nuk i përkiste më asaj,dhe Hani e dëgjoi pa e ndërprerë. Poshtë në spital ai kishte parë shpeshnjë kirurg të hiqte me një thikë tëmprehtë një lungë të thellë që ishteformuar rreth një plage të shkaktuar nganjë copëz bombe, dhe kishte parë helmin

që derdhej pa përmbajtje, duke ditur qëmë vonë ethet do të zbuteshin dhepacienti do të flinte në paqe. Kështu ai uul duke parë vajzën që sapo kish filluarta donte, duke ditur që nëse ajo mund tëderdhte të gjithë tmerrin e javëve tëkaluara, ajo do të gjente paqe.

Ajo foli deri sa dielli kishte rënë drejtkreshtës perëndimore, duke mbuluarkodrat dhe dëborën e lartë dhe luginatme atë dritë të artë të pasdites qëndriçon çdo detaj. Kur ajo kishtembaruar iu drejtua atij si një fëmijë elodhur që kthehet në shtëpi.

‘Pra çfarë duhet të bëj?’ e pyeti. ‘Dhe sido t’ia nisim nga e para përsëri?’

Ai qëndroi i heshtur, sepse ai kishtediçka për t’i thënë asaj dhe nuk dinte ngat’ia fillonte. Ajo e vështroi lart, paqetësinë në sytë e tij dhe gjysmë-buzëqeshjen në fytyrën e tij dhe pa editur i dha ndihmën që i duhej.

‘Po ti, Hani?’ e pyeti. ‘Kur të pashëherën e fundit, ti ishe i mjerë; tani jendryshe. Çfarë të ka ndodhur? Mendojse gjërat janë më mirë në spital, tani qëlufta ka mbaruar.’

Ai tundi kokën ngadalë. ‘Nuk besoj selufta ka mbaruar. Të plagosurit endevazhdojnë të vijnë. Është e tmerrshme…dhe me që ra fjala, Lamia, Kamali u

shtrua në spital një-dy javë më përpara. Një bombë kishte shpërthyer mjaft afërtij. Fytyrën e kishte plot plagë, dhe atyreiu desh t’ia prisnin krahun, kështu që tike marrë hakmarrjen tënde.’

‘Kamali!’ Ajo u shtang dhe sytë e sajshkreptinë me inat. ‘Më thuaj, çfarëbëre? Sa do të doja ta kishe vrarë.’

‘Ai ndoshta do të ishte treguarmirënjohës po ta kisha vrarë. Cili djalështatëmbëdhjetë vjeçar dëshiron të jetojëi sakatuar me atë pamje? Megjithatë,nuk e vrava; ndihmova të tjerët që e çuannë repart. Ai ishte i vetëdijshëm kurerdhi dhe biseduam pak. Ai më njohu.’

Fytyra e Lamias ishte shtrembëruar ngazemërimi. ‘Ti… ti bisedove me të?’

‘Po… e fala… sepse siç e sheh ti… unëjam falur.’

Ai foli kaq qetësisht sa ajo mezi edëgjonte, dhe e pyeti veten nëse e kishtedëgjuar saktësisht.

‘Ti, i falur?’ pështyu ajo. ‘Çfarë ke bërëti për të merituar faljen? Kurse ai… OhHani, si mund ta bëje ti?’

Ajo i ktheu kokën atij; shfryrja emenjëhershme e zemërimit të saj e kishtelënë duke u ndier e dobët dhe pashpresë, por Hani po bisedonte, në

mënyrë të pasigurt, sikur mezi gjentefjalët dhe ajo duhej ta dëgjonte,pavarësisht nëse donte apo jo.

‘Ndjeva se kisha faj për vdekjen eAminit pothuaj aq sa Kamali,’ i tha mefjalë të matura, ‘dhe gati u çmenda pasiai vdiq. E dija që Kamali ishte irrezikshëm; isha pothuaj dy vjet më imadh se Amini dhe mund ta kishabindur… Po të isha përpjekur sa duhejdhe ta përmbaja veten, ai do të më kishtedëgjuar. Por ai më tha se isha frikacakdhe u inatosa… Isha shumë krenar për taprovuar përsëri. E pashë kur eci drejtvdekjes përmes portokallishteve dhe nukshkova pas tij!’

Ai priti, por fytyra e Lamias ishte ende ekthyer anash. Ajo nuk foli dhe nuklëvizi.

‘Pas vdekjes së tij, mendoj se ishte sikurtë isha në ferr… Faji është diçka etmerrshme, Lamia. Zgjohesh në mesnatëdhe yjet nuk janë më të bukura. Ecënnëpër kodra dhe lulet e para nuk janë mëtë dashura. Të gjitha ngjyrat ikin ngajeta. Është si një barrë e madhe…zemrën e ke gjithnjë të rëndë, deri sandien se do të të shtypë.’

‘Ti nuk dukesh veçanërisht i shtypurtani,’ i tha Lamia ftohtësisht.

‘Jo, kjo është ajo që po përpiqem të të

them. Erdhi një natë kur isha marrëgjithë ditën me tmerre, dhe natënbombardimi ishte aq i egër saqë ne, qëishim jashtë turnit, zbritëm në njëstrehim nën një pallat të madh. Besoj seishte një garazh nëntokësor. Ndërsa rrijaatje, vendosa papritur t’i jepja fund, tëdilja me vrap në mes të pushkëve dhe tëshkoja atje ku kishte shkuar Amini…vetëm se ishte kjo barrë e tmerrshme,dhe mendoja se diku ishte një Perëndi. Rrija duke djersitur dhe duke u dridhursepse nuk i bëja dot ballë as jetës dhe asvdekjes.’

‘Mirë, duket se e kalove këtë tani,’ngulmoi Lamia.

‘Këtë po përpiqem të të them; atë natëishte një burrë në strehim. Gjithë tëtjerët ishin të tensionuar të tmerruar, porai dukej se nuk kishte frikë. I mblodhifëmijët rreth tij dhe i ra një kitare dhe umësoi këngë të vogla – këngë përdashurinë e Zotit. Pastaj ai u kthye ngane dhe edhe ne u mblodhëm rreth tij. Aina tha që gruaja dhe fëmijët e tij kishinikur në SHBA atë ditë – gruan e kishteamerikane por ai kishte qëndruar sepsekishte një mesazh për ne.’

‘Prej kujt? Mos ishte ndonjë politikan?’

‘Jo… një mesazh nga Zoti. Midisshpërthimeve, ai foli për kryqin.’

‘Për atë kryq të vogël prej druri? Ai nuke ndihmoi shumë Mamin apo jo? Mendoj se jam ateiste, Hani.’

‘Edhe unë mendoj se isha gjithashtu. Por ai nuk foli për Dikë që kishtevdekur shekuj më përpara, por për Dikëvdekja e të cilit është gjithmonë efuqishme – sot aq sa kurrë. Ai e dinte sefundja, të gjithë po mendonim përvdekjen, dhe ai na tha të mendojmë përatë vdekje të vetme që mund t’ia heqëthumbin çdo vdekjeje tjetër. Ai foli disisikur Krishti të kishte vdekur po atëditë… për mua, për të gjitha mëkatet emia, për të gjitha gjërat e këqija që kishabërë.’

‘E pastaj?’ Lamia ishte kthyer dhe po evështronte me kureshtje.

‘Ai tha se është vetëm një pyetje vërtet erëndësishme kur ne duhet të përballemime vdekjen – ku është mëkati im? A poe mbaj unë vetë, si një barrë të rëndë qëdo të më ndajë nga Perëndiapërjetësisht… apo e kam vendosur mbiKrishtin në kryq? Në qoftë se po,atëherë vdekja është porta e jetës. Ai nalexoi pjesë nga Bibla.’

‘Një Bibël? Atëherë ai ishte një prift?’

‘Jo, nuk ishte prift. Ai kishte punuar simenazher në një hotel. Ne biseduambashkë kur ishte qetësi, dhe i thashë atij

çfarë doja të bëja dhe përse. Afër orësdy të mëngjesit ishte një periudhëqetësie. Njerëzit flinin rreth nesh, por aimë lexoi nga Bibla e tij me dritën e njëelektriku dore. Dëgjo, Lamia, kjo ështëajo që ai lexoi!’

Ai nxori një Bibël të vogël nga xhepi ixhaketës së tij dhe e shfletoi ngadalë. Atje në buzë të dëborës ishte shumëqetë, dhe i gjithë mali dhe qielli dukejsikur dëgjonte.

“Por ai u tejshpua për shkak të shkeljevetona, u shtyp për paudhësitë tona;ndëshkimi për të cilin kemi paqen ështëmbi të, dhe për shkak të vurratave të tijne jemi shëruar. Ne të gjithë endeshim si

dele; secili prej nesh ndiqte rrugën e vet,dhe Zoti bëri që të bjerë mbi tëpaudhësia…”

‘E pastaj?’

‘Epo, ishte sikur barra ime të ishtengritur; të ishte vendosur mbi Dikë tjetër. Doja të jetoja dhe jo të vdisja. E dijase isha falur.’

‘Pra ti nuk shqetësohesh më? Vetëm dotë ulesh dhe të falësh? Dhe nuk do tëbësh më asgjë për Aminin dhe Mamin? Do t’i lësh të fitojnë plotësisht?’

‘Jo…’ ai mezi arriti t’ia shpjegonte, dheiu lut asaj që ta kuptonte. ‘Jo, nuk është

kështu. Ti e shikon, ne i luteshimgjithmonë një njeriu të vdekur në njëkryq të vogël, por e kishim krejt gabim. Krishti është i gjallë… Ai merr barrën,dhe pastaj ai vjen tek ne, dhe atëherëçdo gjë fillon nga e para. Është sikur tëkesh lindur përsëri. Ne falim sepse jemifalur, dhe duam sepse jemi dashur. Lamia, a e pushtoi ndonjëherë dikushurrejtjen me urrejtje, ose errësirën meerrësirë më të thellë, ose të keqen me mëshumë të keqe? Nëse do të punoje në atëspital do ta dije. Urrejtja grumbullohetmbi urrejtjen dhe luftërat nuk pushojnëkurrë vërtet.’

Lamia ishte e tronditur me gjithëpërpjekjet e saj për ta përmbajtur veten.

‘Por kjo është një luftë e shenjtë,’ i thame pasiguri. ‘Është e drejtë ta mbroshfenë tënde. Po a nuk i vënë ushtarëtkryqet dhe pikturat e Virgjëreshës nëtanket e tyre?’

‘Po, dhe besoj se ai djalosh që qëlloinënën tënde kishte një gjysmë-hënëmyslimane dhe një Kuran në xhipin e tij. Por kryqi është shenja e madhe ePerëndisë e dashurisë dhe e faljes. Mendoj se e kemi krejt gabim, dhe nekemi ngritur perënditë tona.’

Dielli po ulej pas maleve dhe kedratformonin një hije të zezë. Hani u ngritnë këmbë. ‘Eja,’ i tha, ‘më mirë të jesh

brenda para fillimit të shtetrrethimit. Unë do të shkoj në hotel dhe do të ikime makinën e parë nesër në mëngjes. Duhet të kthehem në spital paramesdite.’

Ata vrapuan përgjatë shtegut drejtfshatit. Ylli i parë varej mbikambanoren e manastirit kur erdhën tekdera e gjyshërve. Lamia hezitoi.

‘Nuk do të hysh brenda?’ i tha.

‘Jo; shtëpia është më se e mbushur plotdhe ata nuk do të dinë ku të më fusin. Pastaj e gdhiva tërë natën mbrëmë dhedo shkoj të fle herët.’

Ai nxori Biblën nga xhepi. ‘Mbaje,Lamia,’ i tha, ‘dhe lexoji pasazhet që ikam shënuar. Dhe hajde së shpejti!’

Ai u kthye dhe u largua dhe ajo pafigurën e tij të re dhe të drejtë të zhdukejnë muzg, por ajo nuk hyri brendamenjëherë. Bënte ftohtë në mbrëmje pornjë erë nga jugu po frynte, e butë mearomën e dheut dhe të rritjes. Sytë e saju mbushën papritmas me lot. Ai ishtetetëmbëdhjetë vjeç dhe ajo ishtegjashtëmbëdhjetë vjeçe dhe ishtepranverë; megjithatë me aq sa i kujtohejasaj, ata e kishin kaluar pjesën më tëmadhe të pasdites duke biseduar përvdekjen dhe fajin. Sa të vjetër dhe tëmërzitshëm dhe të lodhur të bënte lufta!

Ata duhet të kishin qeshur dhe kërcyerdhe dashur, vetëm se ajo nuk ishte esigurt nëse e donte apo jo. Ajo dintevetëm se ai ishte ndryshe nga çdo i ri qëajo kishte njohur ndonjëherë.

E megjithatë, ajo u detyrua të pranonteqë Hani nuk i ishte dukur vërtet i vjetërapo i mërzitshëm. Në fakt, gëzimi i tij ekishte acaruar.

Por tani që gëzimi kishte ikur, ajo ndiheje ftohtë dhe e vetmuar.

Ajo nuk e kuptonte dot.

13

Zhurma e lehtë e zhavorrit në dritaren eLamias e zgjoi atë nga një ëndërr endërlikuar, dhe në fillim ajo nuk ekujtonte dot atë që donte të bënte. Ishteende shumë errët dhe yjet flakëroninshumë egërsisht lart përvijimit të zi tëmaleve. Atëherë iu kujtua gjithçkangadalë; Sami kishte dalë si roje, porçfarë po bënte ai, duke u kthyer nëmesnatë? Ajo u hodh nga krevati, veshirrobën e natës dhe shkoi qorrazi tekdera, dhe Sami dukej sikur ra brenda menjë shpërthim ajri të ftohtë.

‘Sami,’ i pëshpëriti, ‘ç’ke? Po pse jekthyer me uniformë ushtarake? Dhe psenë mesnatë?’

Ai qëndroi i mpirë për një çast dhe iuhodh në krahë, duke i mbyturngashërimet, dhe duke u kapur pas saj.

‘Sami, ndalo! Do të dëgjojë gjyshja. Eja në dhomën time dhe më thuaj seçfarë ndodhi.’ Ajo e shtriu në krevatin esaj ku mund ta zhyste fytyrën në jastëkdhe u ul në krevat duke e mbajtur dhengushëlluar, sikur të ishte një djalë ivogël; në fund të fundit, ai është vetëmdymbëdhjetë vjeç, mendoi ajopapritmas. Vetëm lufta e kthen në një

burrë në moshën dymbëdhjetë vjeçare. Dhe pak nga pak ai pushoi së dridhuridhe u rrokullis më kurriz, dhe ajo ishtenë gjendje t’ia nxirrte historinë pjesë-pjesë.

‘Është Faridi, Lamia,’ i pëshpëriti,‘mendoj se mund të jetë i vdekur. Ai ushtri përtokë, duke klithur si i çmendur.’

‘Faridi? Ai është më i ri se ti. Çfarë ipaska ndodhur?’

Përgjigjja e tij u ndërpre nga rrufitja ehundëve dhe nga lemza.

‘Bënte shumë ftohtë… filluam tëvraponim lart e poshtë, ai tek posti i tij

dhe unë tek posti im; pastaj u takuam nëfshat dhe filluam të luanim pak, duke iadrejtuar pushkët njëri-tjetrit. Atëherëpapritmas një nga qentë e fshatit doliduke lehur, dhe na trembi. Besoj se ai etërhoqi këmbëzën, dhe pushka u shkrep,por jo përpara, përndryshe do të mëkishte vrarë mua. Ajo sikur qëlloimbrapsht, lart në afërsi, në fytyrën e tijdhe ai ra përtokë duke klithur… dhe aivazhdoi të klithte dhe të mbulonte fytyrënme krahë dhe unë nuk e shikoja dot…’

‘Por tani ku është ai?’

‘Të tjerët e dëgjuan dhe erdhën; pastajlajmëruan babanë e tij dhe ai erdhi dhe eçoi në shtëpi. Ende po klithte. Tha se

nuk mund të shikonte. Lamia, a thuaështë i verbër?’

‘Nuk e di; dhe sidoqoftë, ti nuk ke faj,Sami. Do të shkoj të bëj një pije tënxehtë për ty, dhe do të rri pranë tejederi sa të të zërë gjumi. Atëherë do tëshkoj tek shtëpia e Faridit dhe do tëmësoj se ç’ndodhi.’

Ajo u fut qetësisht në kuzhinë dhe nxehunjë filxhan qumësht dhie për të. Ai epërlau, hodhi krahët sipër kokës dhefilloi të flinte pothuaj menjëherë. Lamiaqëndroi e ulur pranë tij për një kohë tëgjatë, duke vështruar poshtë fytyrën e tijtë skuqur dhe të përlotur me një ndjenjëtë çuditshme paqeje, sepse kjo ishte ajo

që do të bënte nëna e saj. Për herë tëparë pas vdekjes së nënës, ajo po iazinte vendin, duke siguruar një llojstrehe për këta fëmijë në botën e hidhurtë luftës. Më vonë ajo u fut qetësisht nëkrevatin e Samit në një qoshe të dhomëssë pritjes dhe fjeti.

Por jo për një kohë të gjatë, sepse gjyshidilte herët në arat e tij, dhe ajo u zgjuapak pas agimit. U vesh shpejt, hodhi njëshikim nga Sami, dhe doli në botënvezulluese të mjegullës dhe vesës sëshkëlqyer. Ajo vrapoi përgjatë rrugësbosh dhe trokiti butësisht tek dera eshtëpisë së Faridit. Nëna e tij, me sy tëzinj të mëdhenj në fytyrën e saj tëbardhë, e hapi pothuaj menjëherë.

‘Ç’ka?’ pyeti shkurt, dhe në një çastmbuloi gojën me dorë.

‘Vetëm erdha të pyes… si është Faridi? Vëllai im pa aksidentin.’

Gruaja u shtendos pak.

‘Po; ata po luanin së bashku me pushkëte tyre të mallkuara. Çfarë na ka gjeturqë u japim pushkë fëmijëve? Urdhëronibrenda.’

Ishte një shtëpi e vogël dhe e varfër, dhefëmijët më të vegjël po flinin ende mbidyshekë në dhomën e brendshme. Lamiau ul dhe priti dhe pas disa çastesh gruaja

foli me zë pa ton.

‘I ati e ka çuar në spital. Ushtria erdhime një makinë… mendojnë se ai ështëverbuar… djali im i madh! Si do tëjetojmë të gjithë? Dhe çfarë do të bëjëai? Një djalë i verbër!’

‘Më vjen keq,’ murmuriti Lamia, dhe uçua për të ikur sepse nuk kishte gjë tjetërpër të thënë. Drita e diellit, duke dalësipër lartësive lindore dhe dukeshpërndarë mjegullat, gati sa se verboikur doli jashtë, dhe ajo pyeti veten se sido t’i dukej po të ishte e verbër dhe nukdo ta shihte më kurrë dritën e mëngjesit. Iu kujtua papritur, me një rrënqethjekënaqësie, që Kamali mund të ishte i

verbër.

Hani!… mendimet e saj të lodhura ularguan kuturu, sepse ajo kishte fjeturshumë pak. Ndoshta ishte vetëm bukuriae mëngjesit, por kujtimi i tij erdhi si njëmendim ripërtëritjeje; gëzimi i tij dukejsikur shtrinte dorën drejt saj përgjatëmiljeve të trazuara; ‘Çdo gjë fillon nga epara. Është sikur të kesh lindurpërsëri… kthehu shpejt, Lamia.’

Ajo e dinte se nuk duhej të sorollatej,sepse Mumi duhej veshur dhe punëtduheshin bërë dhe ajo duhej tëshpjegonte se përse ajo dhe Sami kishinfjetur në krevatin e njëri-tjetrit dhe përseSami po flinte ende. Por i erdhi në një

çast që ishte e pamundur ta fshinte këtëpunë, sepse të gjithë njerëzit do të bëninvizita tek nëna e Faridit në fatkeqësinë esaj dhe brenda një-dy orësh historia dotë përhapej në të gjithë fshatin. Ajoshpresonte vetëm që gjyshi i saj nuk dota rrihte Samin e shkretë. Boll kishtevuajtur!

Kështu ajo hyri dhe u tregoi gjyshërvepikërisht se çfarë kishte ndodhur, dhendonëse gjyshja mbajti zi dhe vajtoi,plaku nuk tregoi asnjë shenjë surprize. Ai uli kokën tullace dhe sytë e tij tëçelur vezulluan.

‘Dymbëdhjetë vjeç!’ murmuriti. ‘Dhe airuan fshatin! Rosa do të ishte krenare

për djalin e saj.’ Në zërin e tij dukejkrenaria e pafshehur.

Lamia nuk ishte aspak e sigurt që Rosado të ishte sadopak krenare, por ulehtësua se kishte zbrazur gjithçka. Ajovështroi gjyshin e saj me bisht të syritndërsa ai u ngjit lart qetësisht për të parëpër një çast nipin e tij hero, i cili flintesikur nuk do të zgjohej kurrë. Kambanae manastirit tingëlloi për të treguar orëne fillimit të shkollës dhe gjyshja shkoi nëtreg; fëmijët dolën dhe bërtitën nësheshin e tyre, dhe Sami fjeti akoma. Gjyshja, si një favor të madh, e kishtemarrë Mumin me vete që shtëpia të ishtee qetë, dhe Lamia mori një grumbullrrobash të fëmijëve që duheshin arnuar

dhe u ul pranë vëllait të saj. Por duart esaj pushuan shpejt së punuari dhe ajo ukthye tek rryma e pandërprerë emendimeve të saj. ‘Çdo gjë fillon nga epara. Është sikur të kesh lindurpërsëri… kthehu shpejt, Lamia.’

Çfarë po thoshte ai? Si mund t’ia fillojepërsëri pas këtij holokausti vdekjeje dhemjerimi? Ajo pa nga dritarja, atje kufshati anonte drejt luginës; ku në brezarekopshtesh, filiza të gjelbër po fillonin tëmbinin, dhe kallinjtë e parë të gjelbër pofillonin të dilnin nga hiri i vdekur i fikut. Toka ishte e pasur dhe e zezë nga plehudhe dekompozimet, dhe askush nuk ekishte pastruar kalbjen dhe plehrat edimrit, sepse ishte pikërisht dheu nga i

cili jeta e re nxirrte pasuritë e saj. Nëfund të fundit dukej sikur gjëratktheheshin gjithmonë në vdekje - nëfundin e jetës dhe në vendlindjen e jetës. Hani kishte thënë diçka të tillë. ‘Vdekjaështë porta e jetës.’ Ajo e dintepaqartësisht se kjo do të thoshte diçka tërëndësishme, por mendimet e saj ishin tëngatërruara dhe të shkëputura dhe ajonuk i rregullonte dot.

Atëherë iu kujtua Bibla që Hani i kishtelënë. Ajo nuk e kishte lexuar Biblën mëparë sepse në shumicën e rasteve Biblatgjendeshin në duart e priftërinjve, tëcilët shpërndanin ato pjesë të Biblës që ipërshtateshin bashkësisë, por Sami endepo merrte frymë thellë, shtëpia ishte

shumë e qetë, dhe puna e rrobave nukishte urgjente. Ajo eci në majat egishtave drejt dollapit dhe nxori Biblënnga poshtë librave shkollorë tëneglizhuar, sepse ajo nuk ishte ulur endetë studionte. Kishte gjithnjë shumë punëpër të bërë në fshat, dhe përveç kësaj,ajo pa se nuk përqëndrohej dot.

U ul dhe gjeti vendin që Hani kishteshënuar dhe fjalët e çuditshme ia zunëvëmendjen plotësisht. Dielli derdhirrezet e tij përmes dritares lindore dheqëndroi mbi kokën e saj të përkulur mengrohtësi shëruese, por ajo nuk e vuri re. Megjithatë ai mbante sëmundjet tona… ndëshkimi për të cilin kemi paqen ështëmbi të, dhe për shkak të vurratave të tij

ne jemi shëruar. Ne të gjithë endeshim sidele; secili prej nesh ndiqte rrugën e vet,dhe Zoti bëri që të bjerë mbi tëpaudhësia… Dhe ndërsa lexonte ajo nukishte më në mal, por poshtë në atë rrugëtë shkretë në agim duke qëndruar pranëmakinës nën një qiell të mbushur me re. Djali i pashëm me fytyrën plot qeshjebëri gati pushkën e tij, dhe ajo e dinte sedo të vdiste; por nuk vdiq, sepse nëna esaj kishte dalë përpara saj me krahë tështrirë dhe kishte vdekur në vend të saj;dhe kjo ishte arsyeja përse ajo ishte egjallë tani.

Pastaj, në kujtime, ajo po ecte përparame vështirësi në shi, duke u fundosur nënpeshën e Mumit, me këmbët që

rrëshqisnin në baltë. Por papritmaspesha iu lehtësua; një burrë e kishtemarrë Mumin në kurrizin e tij, dhe ajokishte qëndruar, kishte ngritur kokën dhekishte parë qytetin e shkëlqyer si ylberjo larg përgjatë rrugës. Ajo as që nuk ekishte falënderuar burrin sepse ai ishtezhdukur në turmë, por falë tij ajo kishteardhur në qytet. Ajo vështroi kryqin evogël të gjyshes në mur dhe e dinte se,në njëfarë mënyre, ajo vdekje ishteburimi i jetës së saj dhe ajo figurë ishtekërrusur nën barrat e saj, në mënyrë qëajo të ishte e lirë për të vazhduar udhën.

‘Nuk mendoj se jam më ateiste,’ mendoipa shumë qartësi, por ajo nuk e kishteidenë se çfarë duhej të bënte për këtë.

Ajo kishte kaluar një natë të shqetësuardhe nuk ishte në gjendje të mendontethellë, por ndërsa rrinte atje e dinte senuk ishte vetëm. Dashuria që kishtevuajtur, vdekur dhe triumfuar mbivdekjen ndodhej rreth saj, duke ngriturbarrën e saj, vepronte dhe rrinte zgjuarpër të, ashtu si ajo po bënte për vëllain esaj të vogël të shqetësuar, me dëshirë tëfortë për ta ruajtur nga e keqja, me planepër mirëqenien e tij.

Më parë, nuk kishte të ardhme; të gjithëkishin ngecur në vend. Tani, ndoshta, poshkonin diku. Ajo u çua lart dhevështroi përmes dritares së kaltërvezulluese ku drita e diellit derdhejbrenda. Ndoshta të gjithë po ecnin

përpara, përmes stuhisë, drejt ylberitdhe qytetit të ndritshëm. Ajo shtriukokën mbi jastëkun e Samit dhe dremitime shumë paqe, deri sa Mumi, i mërziturnga gjithë kjo qetësi e pazakontë, shpëtoinga gjyshja dhe iu ngjit shkallëve dukebërë si lopët që ai kishte parë në treg,dhe i zgjoi që të dy.

Dita kaloi pa incident. Ajo dhe Sami ungjitën pas dreke për t’u bashkuar meturmën e vizitorëve në shtëpinë e Faridit,dhe Sami, meqë kishte qenë i pranishëmnë rastin e aksidentit, e gjeti veten nëqendër të vëmendjes, ndonëse Lamia nukishte shumë e sigurt nëse ai ishte heroi iditës ose ‘shkaktuesi i dramës’. Babai iFaridit nuk ishte kthyer ende, por ai

kishte dërguar një mesazh që djali ishteverbuar përgjithmonë dhe nëna e tij u ulnë dëshpërim pa shpresë, duke vënë refare pak bisedat e vazhdueshme tësimpatizantëve rreth saj. Sami iupërgjigj të gjitha pyetjeve duke ruajturterezinë por kur ata filluan të ktheheshinnë shtëpi pak para perëndimit aishpërtheu papritmas në lot dhe volli nëgjiriz. Lamia qëndroi, duke mbajturballin e tij deri sa të mbaronte dhepërsëri ajo njohu këtë ndjenjë të re dhetë çuditshme drejtimi. Ajo foli me njëton sigurie.

‘Mos ki merak, Sami,’ i tha. ‘Ti nuk dotë dalësh prapë – të paktën jo deri sa tëjesh rritur shumë. Po kthehemi në shtëpi.

Të gjithë thonë se situata është më eqetë tani, dhe ti duhet të vazhdosh njëshkollë tamam për djemtë. Do shkoj tamarr Babin në telefon sonte, nëse mundta marr.’

Sami e vështroi lart me mirënjohje. Fytyrën e kishte të verdhë-të gjelbër,hundët po i rridhnin, dhe në sytë e tijishte ajo pamje e humbur dhe e frikësuarqë ajo kishte parë në sytë e Aminit ditënqë ai ishte kthyer nga pushkatimet jashtëkishës. Ajo vuri krahun rreth supeve tëtij dhe e çoi përsëri në shtëpi, ku ai u ul imbledhur pranë zjarrit deri në darkë.

Lamia zbriti tek kabina publike etelefonit por shkatërrimi në qytet ishte i

tillë saqë ende ishte e pamundur të bëntenjë telefonatë, kështu që nuk kishte ç’tëbënte veçse të përpiqej të dërgontemesazhe dhe të priste. Ishte errët, pornjë hënë si drapër varej mbi majat, dheajo eci me ngadalë sepse, që ngamëngjesi, ajo nuk ishte më vetëm sepsekishte këtë ndjenjë të re dashurie që embështillte, e tërhiqte dhe eudhërrëfente. Dukej se duhej njëpërgjigje por ajo nuk e dinte ende se sit’i përgjigjej apo ç’të bënte. Tënesërmen do të përpiqej të gjente seçfarë duhej të bënte; do të shkonte tekprifti për t’u rrëfyer dhe të dielën do tëshkonte në meshë me gjyshen, dhe do tëvazhdonte të lexonte Biblën e Hanit,ndonëse e tëra i dukej shumë e vështirë

dhe e fshehtë. Ajo filloi të bënte njëlistë në mendje të çështjeve për rrëfim,dhe vendosi shpejt se nuk do të shkontefare sepse ajo dinte vetëm për një mëkattë vërtetë, dhe ajo nuk donte fare tarrëfente; kishte shumë frikë se çfarë dot’i thoshte prifti për këtë.

Kështu në ditët e pritjes, ajo mori Biblënme vete dhe doli në shpatin e kodrës,dhe lexoi historinë e Jezusit dhedashurisë së tij dhe ndjeu se zemra e saje thyer po ngrohej – ngushëllohej, pornuk sfidohej. Moti i lavdishëm qëndroidhe në fund të fshatit lulet lulëzuan,rrëketë dolën nga kanalet e tyre, dheqengjat lindën. Por dëbora sipërkedrave iu ngjit akoma majave, dhe do të

qëndronte deri vonë në pranverë, megjithë diellin e durueshëm që e ngrohtepërditë. Por koha e saj do të vinte; njëditë pranvera do të triumfonte, akulli dotë çahej dhe dëbora e shkrirë do tërrëzohej me pirgje të mëdha dhe rrëkepërmbytjesh. Por akoma… akoma.

14

Eliasi erdhi në fshat në fundjavë nëhumor pak më të mirë. Armëpushimi injëzet e gjashtë dukej se qëndronte dheBesëlidhja e re Kombëtare Libaneze, membështetje të fuqishme nga Siria, ngjallishpresa për një marrëveshje paqësore. Bankat u hapën përsëri, bllokimi iqarkullimit të makinave u bë përsëri njëfenomen i përditshëm, dhe aeroportifunksionoi. Plehrat e qelbura kishinfilluar të zhdukeshin nga rrugët, xhamat ethyera dhe hekurishtat e përdredhura pogrumbulloheshin, madje edhe shërbimi

postar kishte rifilluar, duke sjellë letra tëdërguara muaj më parë. Shkollat ishinhapur përsëri, tha Eliasi plot optimizëm,dhe Lamia dhe Mumi duhet të ktheheshinme të; dhe kur ai dëgjoi për aventurën efundit të Samit, ai pranoi ta merrtegjithashtu.

Lamia mendoi se do t’i vinte mirë tëlargohej nga fshati, por u habit kurndarja doli e trishtueshme; jo për shkaktë atyre gjërave që po linte, por përshkak të asaj që nuk kishte qenë kurrë. Gjyshërit e saj formalë me mendime tëvjetra i kishin strehuar në orën e nevojëssë tyre dhe ajo i donte vërtet, por kurrënuk mund t’ua tregonte këtë apo t’uakomunikonte, dhe tani që ajo donte

shumë t’i hidhte krahët rreth qafës sëgjyshes, ajo zbuloi se nuk e bënte dot. Pastaj ishte Huda; ajo nuk e kishtekuptuar se sa e kishte dashur Hudën evogël dhe të çuditshme me boshllëkunmidis dhëmbëve, me sytë e saj tëmëdhenj dhe këmbë shumë të dobëta. Por Huda gati nuk u shqetësua fare t’ithoshte mirupafshim motrës së madhesepse ajo po shkonte në treg me gjyshendhe po zgjidhte shportën më të madhe.

Ishte herët në mëngjes, dhe Lamia u çuditkur pa që babai i saj anashkaloi rrugënqë shkonte nga lindja drejt shtëpisë sëtyre të vjetër dhe u kthye drejt jugut nërrugën në të cilën ata kishin ardhur. Ajomendoi që hidhërimi i saj ia kishte

turbulluar mendjen dhe dhe vuri dorënmbi gjurin e tij.

‘Babi,’ i tha, ‘ne nuk kalojmë dot këtej. Myslimanët po e mbajnë akomabregdetin.’

‘E di, bija ime,’ iu përgjigj. ‘Vetëm dotë ngasim një pjesë të rrugës dhe do tëkthehemi.’ Atëherë ajo e mori vesh seku po shkonte ai, dhe nuk foli më.

Asaj i vinte keq edhe të largohej ngamali. Ishte një ditë e kthjellët pranveredhe Lamia vështroi me humor të paqetënga xhami i makinës, duke parë kullotate ndritshme, spërkatjet e luleve tëbajameve të flakura kundrejt qiellit të

kaltër, filizat e rinj dhe të çelur nëbrezare kopshtesh. Kjo ndjenjë e re dhee çuditshme se dikush e donte po ngjalltevetë rrënjët e qenies së saj, ashtu sidielli ngjallte rrënjët në tokën e ngrirë. Thellë brenda saj, dashuria po lindtedashurinë. Ajo po fillonte të kishtemerak për gjërat dhe t’i vinte re, por ajonuk i thyente dot pengesat për ta çliruardashurinë, kështu që dashuria i dhimbtedhe e shtrëngonte. Ajo pyeti veten nësedashuria të dhemb gjithmonë kështu? Dhe në qoftë se po, a ia vlen? A nukështë më mirë të rrish e fortë dhe engrirë dhe e pandjenjë? Por pranveranuk vjen kështu, as lindja, as jeta e re…Mendimet e saj i ndërpreu Mumi, që iashtrydhi hundën për ta bërë të shikonte

disa qengja të porsalindur; vetëm i atirrinte i tendosur dhe i heshtur në timon. Edhe në atë çast po kalonin përmesrrugëve të qytetit ylber që në fund tëfundit ishte vetëm një fshat i vogël, dhepas pak ndaluan në anë të rrugës kushkëmbinjtë ngriheshin nga e djathta etyre dhe humnera zbriste nga e majta. Eliasi zbriti nga makina pa asnjë fjalëdhe eci drejt muranës dhe asnjë ngafëmijët nuk guxoi ta ndiqte. Ataqëndruan në makinë dhe e vështruan,edhe Mumi heshti.

Lamia nuk e mbante mend mirë vendinsepse ata kishin ardhur në errësirë dhetronditja e ngjarjeve kishte larguar çdopërshtypje tjetër por ndonjëherë vendi i

dukej shumë ndryshe. I ati kishte vajturatje dy herë për të ndërtuar më shumëmurana dhe për të ngritur një kryq prejdruri, dhe shkëmbinjtë përreth nuk ishinmë të zhveshur dhe të zinj; ata ishinveshur me gjelbërim dhe bari ishtezbukuruar me lule si yje. Në vendin kuajo kishte vdekur ishte një kopsht tani,dhe përsëri vajza ndjeu ngjalljen errënjëve të ngrira; dashuria, vajtimi dhekeqardhje të hidhura. Sa plotësisht ekishte nënvlerësuar ajo nënën e saj dhesa kokëfortë ishte treguar kaq shpesh! ‘O Ma, o Ma,’ bërtiti në mendimet e saj,‘po të ktheheshe sa do të ndryshonte çdogjë; do të bëja çfarë të doje.’

Kujtimet iu kthyen si një përmbytje; ajo

ishte ulur përtokë me kokën në prehrin enënës, menjëherë pas vdekjes së Aminit. ‘Ka më shumë për të ditur,’ i kishtethënë Rosa. ‘Ti do të lexosh dhe tëudhëtosh dhe ta zbulosh. Por unë di njëgjë; që Jezusi vdiq sepse na deshi.’ Pornë një gjë ajo ishte e gabuar; Lamia megjithë shkollimin e saj nuk e kishte ditur. Ishte Rosa, me atë pak arsim dhediturinë prej fshati, që e kishte ditur tëvërtetën përfundimtare. Edhe njëmbrëmje tjetër: ata ishin ulur në kuzhinëdhe Lamia po shfrynte dufin ndërsa nënae saj priste një lakër copë-copë dhebisedonte. ‘Besimi mbahet i gjallë nënjë zemër që do dhe fal.’… Dukedashur… duke falur… kështu kishtejetuar Rosa dhe kështu kishte vdekur,

duke pëshpëritur se asgjë tjetër nukkishte rëndësi.

Babai i saj u kthye, me fytyrë si maskë tëvulosur, ndezi makinën, e ktheu mbrapa,u kthye dhe Lamia, duke vështruar varrinpër herë të fundit, kuptoi në një çast qënë ato pak çaste të fundit, djaloshi ipashëm me fytyrën tallëse dhe pushkëngati nuk ishte fare. Ajo fytyrë, që ekishte bezdisur prej kaq e kaq javësh,ishte zhdukur; vetëm nëna e saj mbeti mekrahë të shtrirë, duke vdekur që fëmijët esaj të jetonin. Ndoshta – mendoi Lamiae turbullt – kështu vepron dashuria; ajoshlyen të keqen dhe sqaron gjithçka që itakon krahinës së dashurisë. Ndoshtanëna e saj kishte të drejtë; ndoshta asgjë

tjetër nuk kishte rëndësi.

Lamia u gëzua kur pa që shtëpia e vjetërnuk ishte dëmtuar aq sa kishte dyshuarsepse ishte mbrojtur mirë nga pallatet emëdha, shumica prej të cilave ishinshkatërruar ose djegur pjesërisht. Ata unisën së bashku, si familje, për këtë punëtë re dhe të zymtë të jetës pa nënën etyre, dhe lavdia e pranverës dhe lulëziminë kopshtin e lënë në harresë i ndihmuan. Lamia dhe Sami iu përveshën studimevetë tyre deri sa të hapeshin shkollat. Njëplakë e tronditur nga lagjja, shtëpia e sëcilës ishte shkatërruar dhe fëmijët e sajtë martuar që i kishin çuar familjet nëQipro, erdhi për t’u kujdesur përshtëpinë dhe për Mumin. Por këmbët e

shkathëta dhe truri pjellor i Mumit dolënsi të tepërta për këtë grua dhe ajo nuk edrejtoi dot. Ai dukej se bëhej mëçamarrok dhe hileqar çdo ditë deri saLamia pothuaj kishte frikë të dilte ngashtëpia se nuk e dinte ç’do të dëgjontekur të kthehej.

Një mbrëmje punët erdhën në udhëkryqkur Lamia u kthye dhe gjeti Lelën evjetër duke qarë, me mësallën mbi kokë,dhe Mumin e ulur, të pasigurt dhe tëpërlotur pranë copëzave të orës së vogëlme zog të Hudës. Ai u përpoq tëshpjegonte se e kishte sulmuar me çekiçsepse donte ta çonte zogun jashtë nëkopsht për të kënduar në livadh, por Lelakishte bërë naze saqë ai nuk arriti dot ta

bënte këtë. Por Lamia, jashtëzakonisht,nuk kishte aspak simpati për Mumin,sepse Hudës do t’i copëtohej zemra. Ajo fajësoi Lelën me hidhërim se ekishte lënë Mumin të ngrihej në njëkarrige e ta merrte në dorë orën, pastaj engriti Mumin, i dha ca shuplaka të forta,dhe e lëshoi në djepin e tij me një ‘bam’të mbytur. Të gjithë kaluan një mbrëmjetë shpifur duke dëgjuar Mumin dukebuçitur dhe përplasur kokën kundrejtmurit; ishte një fëmijë shumëkëmbëngulës.

Të nesërmen Mumi u zgjua si njëmëngjes i çelët pa asnjë gjurmë tëndonjë mbrëmjeje të stuhishme dhe iuhodh krahëve të Lamias sikur midis tyre

të mos kishte kaluar asnjë re. ‘Është ekotë të përpiqesh ta mësosh,’ mendoivajza me lodhje, ‘ai është shumë i vogëlpër të kuptuar, dhe sidoqoftë fajin e kaLela se nuk e vëzhgoi… Do dalim përshëtitje, Mumi,’ tha me zë. ‘Do ngjiteminë kodër pasi të hamë mëngjes deri atjeku kecat e vegjël luajnë prapa kishës.’

Ajo kishte qenë shumë e zënë me punëpas kthimit në shtëpi, duke rregulluarshtëpinë, duke u përballur me shkollëndhe detyrat e shtëpisë, kështu që endenuk kishte patur kohë për t’i bërë vizitëvarrit të Aminit. Por sot në mëngjes ajodo të shkonte dhe, po ta lejonte Mumi,do të ulej për pak kohë në kishën e errëtme erë temjani, dhe do të vështronte

prapë figurën në kryq, me krahë tështrirë, të plagosur për shkeljet e saj, tështypur për paudhësitë e saj, dukembajtur barrën e saj. Ajo kishte vajturdy herë në Meshë por nuk e kishte gjeturpërgjigjen e kërkuar; kishte shumë njerëzdhe shumë lëvizje. Ndoshta atje, po tëishte vetëm dhe nëse Mumi mund tëmerrej me kecat, ajo do të takontePersonin për të cilin po lexonte. Mbaseatje, ajo do të mësonte të donte dhe tëfalte.

Ishte një ditë e qetë; jo me diell të fortë,por me ngjyra të buta dhe të vrara dhehorizonte të qarta që treguan se do tëbinte shi, dhe kjo ishte diçka e mirësepse arat ishin shumë të thata për t’u

lëruar tani vonë. Këtu në bregdet,pranvera kishte ecur përpara më shumësesa në male dhe anemonat kuqerremerriteshin në pirgje në bar. Mumi vazhdoime trok, duke u llafosur me veten, sepsei pëlqente shumë të shkonte vërdallë;kudo, me kusht që ai të ishte vazhdimishtnë lëvizje e sipër. Ai mund të ecte përdistanca të gjata dhe çdo ditë bëhej më ifortë. ‘Do ta fut në një kopsht pasverës,’ mendoi Lamia. ‘Ai duket më semjaft i madh për këtë. Vras mendjen sesa i madh është vërtet.’

Mumi shkoi drejt e tek varret, sepse aikishte një lojë të veçantë me sy mbyllurme veten prapa gurëve të varreve dheLamia u kthye drejt kishës. Por një

murgeshë e re Maronite po dilte, dhe ajoi dha një buzëqeshje vajzës që hezitonte. Lamia kishte besuar gjithmonë qëmurgeshat ishin të veçuara dhe tëpaafrueshme, por kjo grua e re kishte njëfytyrë të këndshme dhe të hapur dhedukej gati për të biseduar. Ato u ulën nëparapet prej guri dhe ajo dëgjoiqetësisht ndërsa Lamia derdhi hallet esaj dhe Mumi vrapoi sa andej-këtej dheu prezantoi tufa të vogla dhe të nxehtalulesh.

‘E di,’ tha murgesha më në fund. ‘Ifejuari i mikeshës sime u vra në kufirinjugor në një përleshje me Izraelitët dheajo hyri në manastir. I dukej sikur nukkishte pse të jetonte më në këtë botë,

kështu që u kthye tek dashuria ePerëndisë.’

Lamia mendoi mirë këtë thënie. Ajo qëkishte lexuar në Biblën e Hanit e kishteshtyrë të besonte në dashurinë ePerëndisë, por kishte akoma disa pyetjetë mëdha që nuk kishin marrë përgjigje.

‘Dashuria e Perëndisë!’ shpërtheu menjëfarë hidhërimi; ‘por më thuaj këtë,Motër, nëse ai na do vërtet, atëherë pseka ndodhur e gjithë kjo? Pse vdiq ifejuari i saj? Pse vdiqën nëna dhe vëllaiim? Pse gjithë këto mundime, nësePerëndia na do? Pse, oh pse nuk endalon ai, dhe pse bota është bërë kaqrrëmujë?’

Gruaja e re heshti për njëfarë kohe. Mekëtë ishte përleshur shumë herë nëvuajtjet dhe meditimet e saj, por vështirëse i shprehu me fjalë përfundimet e saj.

‘Nuk e di,’ i tha më në fund, ‘por mendojkështu: Perëndia e krijoi universin që tëveprojë në harmoni kur drejtohet ngarregullat e dashurisë. Por nëse nethyejmë rregullat dhe zgjedhim një ligjtjetër, atëherë të gjitha gjërat përplasendhe bota zhytet në kaos. Mendoj qëPerëndia vepron brenda ligjit të tij, dhejo brenda ligjit që ne vendosim në vendtë tij. Ai nuk e anulon ligjin e shkakutdhe të efektit… dashuria është ambientinë të cilin ai punon për të shpëtuar; por

bota i ka kthyer shpinën dashurisë.’

‘Atëherë nuk ka shpresë,’ i tha hapurLamia. ‘Jemi vetëm pre të ligësisë së tëtjerëve.’

‘Jo; mendoj se kemi akoma mundësipersonale për të zgjedhur. Në një botëlufte dhe urrejtjeje, besoj se mund t’inënshtrohemi akoma ligjit të dashurisë,atëherë jeta ime do të bëhet në harmonime Perëndinë.’

‘Por në ç’kuptim? Si i nënshtroheshligjit të dashurisë? A e ndien ti se e doPerëndinë? Unë disa herë ndiej sikur eurrej.’

‘Po, e di… e prapë, ai nuk na tha kurrëqë ndjenjat tona kanë rëndësinë më tëmadhe. Mendoj se ai e mat dashurinëtonë vetëm sipas bindjes sonë; çështjanuk është sasia e ndjenjës sime por sasiae bindjes sime.’

Ajo foli me hezitim, duke i zgjedhurfjalët me kujdes, dhe dukej se u gëzuakur Mumi e ndërpreu, duke tërhequrdorën e Lamias që të vinte dhe tëshikonte një lumë të vogël. Ai ishteshumë i lagur dhe me sa dukej kishterënë në lumë.

‘Është vëllai yt?’

‘Jo,’ iu përgjigj Lamia. Ajo nuk ndiente

asnjë nevojë të shtirej përpara kësajgruaje të re, të thjeshtë me sy të kthjellët. ‘E gjetëm të shtrirë nën trupin e nënëssë tij afër shtëpisë sonë. Ështëpalestinez.’

‘Nga e dini?’

‘Nëna e tij ra jo larg kampit, e pastaj injoha rrobat e saj; përveç kësaj…’ ajondaloi, e hutuar, dhe murgesha e vështroime pyetje në sy.

‘A nuk e di ti se kujt i takon ai?’

‘Jo… të paktën… jo, jo vërtet…’

Ajo e dinte që zërin e kishte të

shqetësuar pa nevojë, por kështu i vinte. Mikesha e saj e re po e vështronteakoma.

‘E di,’ tha ajo seriozisht. ‘Ne kemishumë fëmijë të humbur që çohen nëManastir, dhe disa herë familjarët e tyrevijnë për t’i kërkuar. Disa herë është evështirë t’ua kthesh një fëmijë që kemësuar ta duash, por çfarë gëzimi qëështë t’ia kthesh përsëri shtëpisë së tij tëvërtetë. Nëse disa vijnë për të kërkuarnjë djalë të vogël të ngjashëm me të, at’u them se ti ke një fëmijë?’

‘Jo,’ bërtiti Lamia, duke humburvetëkontrollin, ‘lëre rehat! Ai ështëfëmija jonë tani; nuk do t’ia japim

askujt.’ Ajo e rrëmbeu Mumin dhe epërqafoi dhe ai bërtiti dhe u përpëlit dhedesh i shkuli flokët. Murgesha e reqeshi.

‘Them se i ke duart plot,’ vërejti ajo. ‘Më vjen mirë të them se asnjë nga tanëtnuk është kaq… ë… energjik. Mirupafshim, Lamia, dhe Zoti tëbekoftë; dhe mbaje mend që mendoj sebindja e përditshme është e vetmjamënyrë që Zoti na ka dhënë ndonjëherëpër të matur dashurinë. Kryqi ka qenëthjesht bindja e dashurisë.’

Ajo u kthye për tek puna e saj dhe Lamiae uli Mumin. Ai iku me vrap përgjatëmonopatit dhe Lamia e ndoqi. Ideja që

dashuria shkonte bashkë me vuajtjen popërthyhej në njëfarë mënyre në një trini;dashuria, bindja, dhimbja – por njëdhimbje prodhimtare, jetëdhënëse qëburonte në dashuri më të thellë; dimripërpara pranverës. Ajo ndjeu segjithçka po e çonte drejt diçkaje që ajonuk e përballonte dot, dhe ajo qëndroivetëm për një kohë të shkurtër pranëgrumbullit të gjelbër dhe të mbuluar melule që ishte varri i Aminit para se taçonte Mumin në shtëpi me nxitim. Ajomërzitej me të sepse ai e kishte turpëruarpërpara asaj gruaje të re paqësore, e cilanga mirësia e kishte quajtur energjik;kurse në fakt ajo nënkuptonte se ai ishtetepër i llastuar.

Pamja e orës së thyer e mërziti akomamë shumë dhe ajo u ul për pak kohë përtë parë nëse mund të rregullohej. Ajokishte frikë se jo; ishte gdhendur shumëbukur dhe ishte krijuar që t’i përgjigjejtrajtimit të butë dhe kurdisjes sëkujdesshme, dhe atëherë ajo do të mastekalimin e kohës dhe do të këndontepërgjithnjë këngën e saj të vogëlgazmore. ‘Por nëse ne thyejmë rregullatdhe zgjedhim një ligj tjetër, atëherë tëgjitha gjërat përplasen dhe bota zhytet nëkaos.’ Murgesha kishte të drejtë; nukmund të fajësoje zdrukthëtarin për faktinqë zogu nuk do të këndonte më, nëseMumi do ta sulmonte veprën e tij meçekiç; ora nuk ishte sajuar kurrë për tëmarrë goditje me çekiç. Dashuria është

ambienti ku punon Perëndia, dheuniversi i tij nuk është sajuar që t’upërgjigjej mirë bombave dhe pushkëvedhe urrejtjes. Këto ishin zgjedhur nganjerëzit, por Lamia nuk kishte pse t’izgjidhte. Një ditë të bukur do t’i duhejtë vendoste; por akoma… akoma.

15

Paqja e brishtë qëndroi gjatë ditëve tëpara të Marsit, ndonëse u sprovua nëlimit. Edhe pse nuk kishte luftëzyrtarisht, radioja foli pothuaj përditëpër rrëmbimet dhe vrasjet, sepse çdoburrë me pushkë ndihej i lirë të lante çdohesap personal pa u sfiduar. Lart nëBekaa ishte një lëvizje e shkëputur ngaushtria, nën drejtimin mysliman, dheTiroja dhe jugu po anonin drejt kësajlëvizjeje. ‘Po u nda ushtria,’ tha Eliasime vranësi, ‘atëherë çdo dukje rendi dotë shpërndahet një herë e mirë, dhe

çmenduria do të shpërthejë sërish.’

Por të rinjtë vazhduan të shpresonin dhetë mbushnin orët e kësaj paqeje tëashtuquajtur në çdo çast të mundur tëjetës dhe të lirisë. Ishte mirë të ecjenëpër rrugë dhe të veje në dyqane dhet’u bëje vizita komshinjve, edhe nëselagjja jote përreth ishte bërë gjithërrënoja dhe familja jote ishte pakësuarnga vdekja. Pranvera kishte shpërthyernë Lindjen e Mesme me plotësinë e sajtë pasur, lulet e pemëve mbuloninhekurat e shtrembëruar, luleshqerrat,kumakët dhe lulet dredhëse të kaltrabënin kopshte mbi varret. Hani u kthyenga spitali një mbrëmje dhe erdhi përvizitë. Por ai e përshëndeti në mënyrë

serioze, duke përmbajtur gëzimin e tij qëe shihte, sepse ajo ishte veshur akomame të zeza. Ai kthehej shumë rrallë nështëpi, sepse spitali ku punonte ndodhejnë perëndim të qytetit dhe madje edhesot në kohë paqeje askush nuk kalonte panevojë nga lindja në perëndim oseanasjelltas; pastaj spitali ishte akoma imbushur plot. Por kësaj radhe ai kishterrezikuar veten për të ardhur, dhe ai dheLamia u ulën në verandë nën dritën efundit të mbrëmjes, duke biseduar. Kishin shumë gjëra për të treguar, pormë në fund erdhi një pauzë e vogël dhefytyra e çelët e vajzës u bë serioze.

‘Lexova Biblën tënde, Hani,’ i thathjesht. ‘Më pëlqeu. Më pëlqeu ajo

pjesë që thotë se Jezusi mbajtihidhërimet dhe mëkatet tona dhe vdiq nëvendin tonë, por… është e vështirë apojo? D.m.th., të bën të mendosh që duhettë bësh diçka, apo jo?’

‘Po, ashtu është. Dashuria e tillë si kjokërkon një përgjigje.’

‘Por çfarë? Çfarë duhet të bëj unë?’

‘Nuk mund të flas në emrin tënd. Problemet që ke janë të tuat. Por aiështë i gjallë dhe vepron, dhe kur epranon në jetën tënde, ti e di… mendojse ai i tregon secilit prej nesh rrugën etij të veçantë të dashurisë. Lamia, hajdeme mua nesër; ne do të mblidhemi në

shtëpinë e atij burri që ta thashë, i cilierdhi dhe na foli në strehim. Kam shumëkohë që nuk kam patur mundësi të shkoj,por një grup i konsiderueshëm mblidhetatje të shtunave pasdite, dhe nuk ështëlarg që këtej. Rrugët në atë drejtim janëshumë të sigurta dhe do të kthehemi paraperëndimit.’

‘Do të pyes babin,’ i tha Lamia, dhendryshoi temën, sepse ndihej sikurndonjë baticë e fortë po e çonte në njëdrejtim të padashur. Sidoqoftë ishtekureshtare për të parë këtë njeri që nukishte as prift as murg, por që kishteshkaktuar një ndryshim të tillë tek Hani. Pastaj i vinte mirë të shkonte kudo meHanin në një pasdite të bukur të shtunave

në pranverë.

I ati nuk bëri ndonjë kundërshtim. Ai endiente paqartësisht se jeta e saj ishteshumë e mërzitshme dhe e mbyllur nështëpi, por ai nuk kishte ide ç’t’i bënte. I vinte mirë ta shihte të veshur me rrobatmë të mira, duke mbyllur derën përparaMumit të inatosur, dhe duke u nisur përtë takuar shokun e saj. Lela mbase do tëkishte një pasdite të zhurmshme që do tasprovonte rëndë. Eliasi vendosi të diltevetë dhe t’i linte vetëm.

Hani e takoi Lamian tek porta dhe ecënpërgjatë periferisë së lartë të qytetit,nëpër lagjet e krishtera relativisht tësigurta nga lindja e qytetit. Ata ecën

afro një gjysmë ore, duke mos biseduarshumë por duke u ngazëlluar në dritën ediellit dhe kopshtet e lulëzuara, në lirinëe të shkuarit diku së bashku pas ndarjesdhe ngujimit të muajve të kaluar. Ataarritën më shpejt se ç’donte Lamia,mendoi ajo, kur Hani ndaloi tek dera enjë shtëpie të bardhë dhe trokiti.

Ishin pak vonë, dhe dhoma ishte mbushurplot me burra dhe gra të të gjithamoshave, madje edhe me disa fëmijë tëmoshave më të mëdha. Ata mirëpritënHanin dhe Lamian me entuziazëm dheLamia vuri re që të gjithë kishin Biblat etyre personale; ajo vuri re gjithashtu njëatmosferë gëzimi që mezi priste diçka,sikur të kishin ardhur për të takuar një

mik të dashur. Kur përshëndetjetmbaruan, ata filluan të këndonin me njëkitarë dhe këngët që kënduan ishin tëthjeshta dhe kujtoheshin lehtë. Lamiamendoi që fjalët vinin nga Bibla; ipëlqenin meloditë që mësoheshin lehtë,dhe po fillonte të kënaqej, deri samikpritësi i tyre u ngrit dhe hapi Biblën.

Lamia e vështroi. Ishte mjaft i ri dhe nuktë linte një përshtypje të thellë nga pamjapor ai kishte diçka të veçantë që të bënteta dëgjoje. Ajo i kishte dëgjuarshpeshherë priftërinjtë të flisnin përZotin, por ky njeri dukej se e njihte Zotinpersonalisht. Kur ai lexoi, dukej sikurpo fliste Perëndia, dhe fjalët e prekënvajzën me kaq fuqi saqë ajo nuk dëgjoi

asgjë tjetër veç tyre, ndonëse më vonëkur ajo pa orën, ajo kuptoi që njeriukishte folur për një kohë të gjatë.

Ajo po përdorte Biblën e Hanit bashkëme të, dhe ishte ulur duke vështruarpasazhet, e shurdhër dhe e verbër ndajçdo gjëje tjetër, duke e lexuar herë pashere. Nëse më doni, zbatoni urdhërimete mia. Dhe unë do t'i lutem Atit dhe ai dot'ju japë një Ngushëllues tjetër, që do tëqëndrojë përgjithmonë me ju… Kush kaurdhërimet e mia dhe i zbaton, është aiqë më do; dhe kush më do mua, Ati imdo ta dojë; dhe unë do ta dua dhe do t'idëftehem atij.

Ja ku ishte përsëri; dashuria e lidhur me

bindjen, e përfshirë me vuajtjen. Megjithatë në këto vargje mjegullat ushpërndanë dhe mund të kapje një shikimtë shkurtër të bukurisë përtej vuajtjes; tëpranisë së Ngushëlluesit, Krishtit, që poi zbulonte veten; dhe të Perëndisë, qëvinte për të banuar tek ajo. Ajo nuk ekuptonte se ç’do të thoshte kjo por idukej si një vend i ndritshëm dhe ipazbuluar, që ndodhej pak përtejpengesës së bindjes. ‘Ti do ta njohëshrrugën tënde të veçantë të dashurisë,’Hani i kishte thënë, dhe ai kishte tëdrejtë. Ajo e dinte se ç’do tënënkuptonte për të zbatimi i urdhërimit. Dhoma iu duk papritmas e errët dhe engushtë dhe fjalët fluturonin përparasyve të saj. Ta refuzoje do të thoshte të

humbisje vendin e çelur që i rrintepërpara; ta pranoje do të thoshte tëhumbisje Mumin.

Fjalimi mbaroi, dhe njerëzit u lutën; pornuk po i luteshin një figure të vdekur mbinjë kryq të vogël, por Dikujt që ishteatje, i gjallë dhe shumë afër. Dhe aiishte shumë afër. ‘Epo,’ pëshpëritiLamia, ‘do të bindem. Do të bëj ç’tëduash, dhe më vjen keq,’ dhe ajo e dinteqë urrejtja e saj për gruan palestineze,gënjeshtrat që i kishte thënë, dhe betimi ishkelur i nënës së saj, ishin që të gjithapjesë të barrës që ishte larguar. Zemra esaj u ngrit dhe për një kohë të shkurtërdukej sikur e kishte kaluar pengesën meanë të vullnetit të saj dhe të ishte si në

shtëpinë e saj në kufijtë e vendit tëndritshëm. Ajo tha mirupafshim megjysmë zëri, dhe ajo dhe Hani u kthyennë shtëpi pothuaj në heshtje totale, sepsedrita e muzgut në brigjet e barit me lule,horizonti i çelur përtej maleve matanëgjirit, dhe ngjyrat e detit, që u panëpapritur midis çative të goditura, dukejsikur nuk i përkisnin kësaj toke. Hani ekuptoi që mendimet e saj ishin tepër tëmbushura për të folur, kështu që folishumë pak dhe kur ajo erdhi tek dera esaj ajo nuk e ftoi brenda. Vetëm i dhanjë buzëqeshje në një mënyrë që ai kurrënuk e harroi, dhe ai vazhdoi poshtëkodrës duke vërshëllyer.

Por kur Lamia hyri në shtëpi, ndriçimi u

tërhoq, dhe ajo e gjeti veten ballë përballë me realitetin e zhveshur të hapittjetër. Mumi e pa, e goditi Lelën meshqelm në kërci dhe vrapoi drejt saj. Ajo e ngriti, dhe ai i hodhi krahët rrethqafës së saj, e mbuloi me të puthura tëlagura, dhe e vështroi në fytyrë, me sytëe mëdhenj dhe të zinj që kishin njëpamje të butë dhe të dashur. Ai e dinteshumë mirë që Lela do të tregonte se aikishte qenë një djalë i prapë, dhe se aime qëllim ishte ulur mbi bukët që ajokishte vendosur që të ngriheshin, kështuqë ai po i fliste Lamias i pari dhe ajo edinte këtë. Por vështirë se mund taqortonte kur ai e shikonte ashtu; ajo iudorëzua hiles së tij, e përqafoi pa turpdhe ndjeu se po i thyhej zemra.

Por në këtë pengesë ajo nuk rrinte dot palëvizur; duhej ose të ecte përpara ose tëkthehej mbrapa në mjegullat e padijes,vetmisë dhe fajit. Ajo e dinte tani qëkëtë nuk e bënte dot, dhe ajo duhej tabënte shpejt atë që duhej bërë. E çoiMumin lart në krevat dhe u shtri bashkëme të për një kohë të gjatë, duke itreguar përralla, duke i kënduar atokëngë të vogla që i pëlqenin më shumë,deri sa e zuri gjumi papritur të mbledhurpranë saj. Ajo u largua qetësisht dhezbriti poshtë për të gjetur të atin.

Lela ndodhej në kuzhinë, Sami ishte ipreokupuar me detyrat e shtëpisë, dhe iati i saj ishte ulur duke lexuar gazetën në

dhomën e përparme. Ajo afroi një jastëkdhe u ul tek këmbët e tij. ‘O Ba,’ i tha,‘dua të të them diçka.’

Ai uli gazetën dhe i dha vëmendjen e tijtë plotë, dhe ajo ia tregoi të gjithëhistorinë, duke mos lënë jashtë asgjë. Aie dëgjoi në heshtje dhe kur ajo kishtembaruar ai vazhdoi të rrinte ulur, i zhyturnë mendime, për një kohë të gjatë.

‘Më vjen keq, Lamia,’ i tha më në fund,dhe zëri i tij ishte jashtëzakonisht i butë. ‘Ti e doje fëmijën, edhe unë e doja, porne nuk ua rrëmbejmë dot njerëzve të tij,dhe me aq sa dimë ne, i ati është gjallëashtu si gjyshja. Pastaj, ndoshta ajo qëka më shumë rëndësi është ajo që është

më e mira për Mumin.’

‘Më e mira për Mumin? Po vërtet ështëmë mirë për Mumin të rritet këtu dhe tëbëhet i krishterë?’

‘Ai ka lindur si palestinez dhe Zotipërcakton pozitën tonë në jetë. Pastaj,Lamia, a nuk e ke vënë re? Fëmija nukduhet të mbetet këtu me ne tani që Rosaka ikur. Ti duhet të vazhdosh shkollëndhe Lela nuk mund ta përmbajë, dhe nukdua ta largoj duke qenë se ajo ka humburkaq shumë; por a nuk e sheh dot se sa illastuar dhe kokëfortë po bëhet ai?’

‘Por Babi, palestinezët janë armiqtëtanë.’

‘Por nuk janë armiqtë e tij; ti më the qëajo ishte një grua fisnike. A të dukej evarfër apo e uritur?’

‘Jo rrobat i kishte të cilësisë së lartë. Ajo dukej vetëm shumë e lodhur… oBa!’

Ajo e vuri kokën mbi gjurin e tij dhe qaume hidhërim. Ai e vuri dorën në flokët esaj dhe e la të qante për një farë kohe. Ata nuk i ishin afruar kurrë më parë aqshumë njëri-tjetrit.

‘Lamia, bija ime,’ i tha pas pak, ‘le tëmos humbasim më kohë. Ku është ainumri i telefonit? Le ta bëjmë këtë gjë

për sa kohë që ky armëpushim qëndron. Nëse shpërthen prapë luftimi, ne nuk dotë kemi mundësi ta takojmë; do të ishteshumë e rrezikshme. Mund të bëhet o soto kurrë.’

Lamia e dëgjoi sikur të ishte një ëndërr,dhe nuk e besonte dot se kjo po ndodhte. Ishin disa gjëra paraprake që duhej tëvendoseshin, disa shpjegime që duheshinbërë për pronarin e dyqanit të perimeveku do të binte telefoni, dhe pastaj atamund të dëgjonin zërin e qarjes sëshkëputur të një gruaje, një zë që do tëlavdëronte Allahun ndërsa babai iLamias do t’i jepte drejtime për tekshtëpia.

‘Ju duhet të vini në orën njëmbëdhjetëtek ai vendi në portokallishte ku gjetëttrupin e vajzës; duhet të sillni njëfotografi. Ne do t’ju takojmë mefëmijën. Nëse babai i tij është atje, edheai duhet të vijë.’

Ishte aq e lehtë sa kjo, dhe nga një anëtjetër, ishte gjëja më e vështirë që Lamiakishte bërë ndonjëherë në jetën e saj. Ajo fjeti pak dhe u zgjua kur këndoigjeli; rrinte shtrirë duke vështruardritaren e zbardhur dhe yjet e fundit, mendjenjën sikur ndonjë pjesë e saj edomosdoshme do të pritej pas pak. Mumi u zgjua kur dielli i flaktë kishteaguar plotësisht, dhe ajo e çoi nëkrevatin e saj për njëfarë kohe, deri sa u

lodh me lotët dhe të puthurat e saj dhebërtiti se donte të ngrihej. Ajo e lau dhee veshi me kujdes të madh, futi rrobatdhe lodrat e tij në një çantë plasmasi,dhe pyeti veten se si do t’i kalonte orët efundit. Ishte e dielë dhe njerëzit pongjitnin kodrën për të shkuar në Meshë,por ajo nuk donte të ndahej nga Mumi,kështu që e çoi në kopsht dhe luajtilojërat që i pëlqenin më shumë, deri sa iati e thirri se ishte ora për të ikur dhe ataecën me ngadalë në portokallishte; dukembajtur secili njërën prej duarve tëfëmijës.

Ata ecën në heshtje përgjatë atij shtegume kujtime të gjalla. Ishte rrugica në tëcilën ajo dhe Amini kishin vrapuar me

kaq hare të madhe ditën e ditëlindjes;këtu ishte vendi ku trupi i tij ishteshtrirë, dhe pak më tutje, vendi ku nëna ere kishte vdekur. Ata ishin korrektë porgjyshja kishte ardhur më përpara, dhe atapanë nga larg figurën e saj të qetë dhe tëveshur me të zeza që qëndronte vetëmnën gjethet e ndritshme. Ajo nuk erdhipër t’i takuar; qëndroi atje, drejt dhe evetë-kontrolluar, dhe sytë e saj të uriturpo e përpinin fëmijën, dhe ajo kishte njëpamje që i kujtonte Lamias dritën, dhenjë muzikë të ëmbël përfshinte fytyrën esaj ndërsa ai i afrohej dhe e vështroilart, dhe ajo e njohu.

Ajo po qëndronte në vendin e duhur dhei dha Eliasit fotografinë pa e parë fare.

Por ajo nuk foli dhe as lëvizi; qëndroiduke pritur, dhe Mumi nuk pushoi sëvështruari, dhe pastaj u tërhoq dhe umblodh pranë Lamias në mënyrë tëpasigurt. Por ai vazhdoi të vështrontedhe, dalgandalë, sytë e tij u çelën dhe ushpërqëndruan sikur po shihte diçkashumë të largët që kishte ndodhur shumëkohë më parë. Dhe përsëri askush nuklëvizte.

Dhe atëherë ndodhi gjëja emrekullueshme, mirëpo jo dhe aq emrekullueshme, sepse ndarja kishtendodhur më pak se një vit më parë. Ailëvizi drejt gjyshes së tij dhe ngritikrahët. Ajo u përkul pa hezitim dhe engriti butësisht dhe ai vuri kokën e tij

mbi supin e saj, futi gishtin e madh nëgojë, dhe nuk hodhi asnjë shikimmbrapa. Ai ishte kthyer në shtëpi.

‘Lavdi Allahut!’ murmuriti gruaja dhepër herë të parë ajo pa Lamian, e cilaishte vetëm pak më e re se ç’kishte qenëvajza e saj. Fytyra e vajzës ishte ebardhë dhe sytë e saj ishin shpëlarë ngaqarja por ajo nuk ishte përpjekur tambante Mumin. ‘Edhe ti e doje,’ i tha emrekulluar, ‘por ti e ktheve. Çfarëdashurie është kjo?’

Por Lamia nuk fliste dot dhe ajo nuk thamirupafshim. U kthye dhe filloi të ectepër në shtëpi përgjatë atij shteguhidhërimi. Vetëm i ati ngurroi disa çaste

dhe i foli gruas para se të arrinte tekvajza e tij.

‘Çfarë i the asaj?’ e pyeti Lamia.

‘I dhashë adresën tonë. I ati i Mumitndodhet ende në Tripoli. Nëse do tëketë ndonjë problem – kush e di? Ajomund të gëzohet që e ka adresën. Shtëpia e saj ndodhet mu në hyrje tëkampit, pothuaj bashkangjitur meshtëpinë e Kamalit.’

Ai vuri krahun rreth supeve të saj dhe ukthyen në shtëpi në heshtje. Ajo ndihejshumë e lodhur, por e qetë dhe në paqe;dhe ç’ishte akoma më e çuditshme, ajonuk e mbante mend të kishte ndier ndonjë

trishtim të madh në kohën e transferimit. Më vonë, hidhërimi dhe malli do tëktheheshin me shumë forcë, por atëherëgjithashtu ajo do të kuptonte dhe do tëndiente kënaqësi që, të paktën atë orë, ekishte harruar krejtësisht veten e saj. Ajo kishte menduar vetëm për Mumindhe, në bazë të pamjes në fytyrën e gruasdhe shkëlqimit të mjegullt dhe të largëttë syve të Mumit, ajo e kishte ditur qëçdo gjë do të shkonte mirë për fëmijën.

16

Ndoshta ishte vetë pasiguria earmëpushimit që e bëri atë pranverë kaqtë lavdishme. Radioja vazhdoi të bëntezhurmë për dezertimin në ushtri dhe tëgjithë e dinin në zemër që lufta duhej tëshpërthente prapë së shpejti; porndërkaq, në qytet, dielli shkëlqente, netëtishin të qeta dhe çdo ditë ishte eçmueshme, siç janë ditët e numëruara.

Për Lamian ato ishin ditë hutuese përshkak të emocioneve të saj të përziera. Ishin ditë hidhërimi për shkak të

humbjeve të familjarëve të saj, dhe ishinditë vetmie sepse Mumi nuk vraponte mëpër ta takuar kur hynte në shtëpi dhe nukflinte më pranë saj në djepin e tij tëvogël. Por ishin gjithashtu ditë gëzimisepse barra ishte hequr dhe Krishtikishte ardhur tek ajo. Prania e tij dukejse hidhte një dritë të re mbi gjithçka, mëtë çelët se sa drita e diellit të pranverës,apo ngjyra e luleve dhe e barit të njomë. Bota nuk i ishte dukur kurrë më e bukurdhe ata që i donte nuk i ishin dukur kurrëmë të çmuar. Ajo pa se e kishte marrëmalli për Hudën dhe për gjyshërit e saj,ajo kishte një njohje të re për babain esaj dhe për Samin, madje edhe Lelapyeste veten se çfarë i kishte ndodhur. Ajo kishte qenë kaq e pasjellshme dhe

nevrike por tani ajo fliste zakonisht mebutësi, madje dëgjonte se çfarë i thoshteplaka e shkretë. Lela ndihej çuditërishte çlodhur dhe e shpjegonte në bazë tëmungesës së Mumit të cilin ajo e kishtequajtur djallin e mishëruar.

Lamia e dinte gjithashtu se po fillonte tadonte Hanin. Askush nuk mendontevërtet që armëpushimi aktual do tëqëndronte; zhurmat dhe thashethemet eluftës bëheshin çdo ditë më kërcënuese. Por nëse pushkët do t’i kursenin të dy,ajo besonte se një ditë, në ndonjë epokëtë largët paqeje, ata mund tëmartoheshin, dhe ky mendim e qetësonte. Ajo ishte shumë e lodhur emocionalishtpër t’u ndier e apasionuar apo e gëzuar.

Dashuria e saj dukej se rritej bashkë mepranverën, qetësisht, me bukuri dhe pakriza. Për herë të parë pas vdekjes sëAminit ajo e dinte që madje edhekundrejt sfondit të errët të humbjes sëfamiljarëve, drita mund të ndriçontepërsëri në skenë.

Sami nuk e kishte vazhduar stërvitjen etij me ushtarakët. I ati e kishte ndaluarrreptësisht dhe Sami u habit kur zbuloise sa mirë i vinte t’i bindej. Lufta – tëluftoje për trashëgiminë tënde tëkrishterë – i ishte dukur kaq elavdishme, por tani lavdia kishte ikurdhe vetëm mbresat dhe djegietmbeteshin; varri i Aminit në shpat kodre,kujtimi i fytyrës tepër të bardhë të së

ëmës kur ata hodhën dhe mbi të, dheFaridi, i shtrirë në shpatin e errët tëkodrës, i verbër dhe duke bërtitur; dheaskush, me sa dukej, nuk kishte përfituarprej kësaj. Ai ndihej i mashtruar dhe izhgënjyer, dhe për të ishte një ide emërzitshme të kthehej nga jeta e heroit nëjetën e një djali që shkonte vetëm nëshkollë. Lamia e ndjeu pakënaqësinë etij të vrenjtur dhe donte ta ngushëllontefort, por ai rrinte në heshtje pakomunikuar, dhe zakonisht zhytej nëlibrat e tij ose godiste kot një top mekëmbë, lart e poshtë në kopsht.

Ai kishte humbur më shumë mësime nëshkollë se sa të tjerët, dhe disa herë ikërkonte Lamias ta ndihmonte. Ajo ishte

ulur pranë tij një mbrëmje Marsi duke ishpjeguar zgjedhimet e frëngjishtes dheajo i bëri një pyetje. Ai nuk iu përgjigj,dhe ajo e pa nga lart; ishte ulur, dukevështruar nga dritarja tek ‘shkuma’ eluleve të qershive dhe kajsive. Ai nukpo e dëgjonte fare.

‘Sami!’ e shtyu pak. ‘Ti nuk je iinteresuar. Cila është e mira e fjalëve tëmia kur ti nuk më dëgjon?’

Ai u kthye dhe e pa, dhe ajo pa se ai nukkishte dëgjuar asnjë fjalë që sapo ikishte thënë.

‘Kur mund të kthehemi në fshat?’ e pyetishkurt. ‘Do t’i kërkosh Babit të na

çojë?’

Ajo tundi kokën.

‘Është e pamundur; po luftojnë në maledhe rrugët nuk janë të sigurta. Prit edhepak, Sami. Edhe unë dua të shkoj nëmale dhe të shoh Hudën dhe gjyshërit.’

‘Dua të shoh Faridin. Lamia, a thua seështë akoma i verbër?’

Fytyra e tij e re kishte një pamje tëlodhur dhe ajo u përpoq të fliste me gaz.

‘Nuk e di. Ndoshta spitali e kuroi.’

‘Nuk e besoj. Të verbërit nuk shërohen

dot. Besoj se ai është ende i verbër, dhevetëm rri atje pa bërë dhe parë asgjë. Tithe dikur që ishte një Shkollë për tëVerbërit; a gjete më shumë informacionpër të?’

‘Jo; është një zonë e rrezikshme. Por nëqoftë se armëpushimi qëndron dheshkollat rihapen, ndoshta Babi do të naçojë.’

‘Faleminderit; nëse ai mund të mësojëdiçka do të jetë më mirë apo jo? Lamia,sikur të mos e kishe larguar Mumin.’

Sytë e saj u mbushën me lot. Çdo bisedëpër të ishte si zhbirimi i një plage tëthellë.

‘Kështu mendoj dhe unë; por më duhej tabëja apo jo? Do të ishte rrëmbim po tambaja. Ai u përkiste atyre. Pastaj Mamiu premtoi.’

‘Por ata janë armiqtë tanë. Ai do tërritet si palestinez dhe mysliman. Ështëe mirë kjo?’

Ajo nuk iu përgjigj, sepse ishte kjopyetja që e mbante pa gjumë natën kurrrinte duke përjetuar përsëri atë shëtitjetë fundit. Mumi ishte kthyer në vendin etij; ai e kishte ditur dhe nuk e kishtekthyer kokën mbrapa. Por ai do të rritejpër të luftuar dhe do të trashëgonte atëurrejtje dhe smirë të flaktë të popullit të

tij të dëbuar. Ajo nuk do të kishte kurrëmundësi t’i mësonte që dashuria ishte evetmja gjë e rëndësishme, e as t’i thoshtese çfarë kishte filluar të zbulonte, që kurKrishti pranohej, ai bëhej një burim igjallë dashurie dhe faljeje. Tani ajo nukmund të bënte asgjë më tepër për të, dheai duhej të rritej shumë.

Ajo vuri krahun mbi supet e Samit. ‘Dotë shkoj të pyes sa më parë për Shkollëne të Verbërve,’ përsëriti ajo, ‘Dhe tani,Sami, të lutem mundohu të mendosh përato foljet e parregullta.’

I ati ishte gati të ndihmonte kur e pyeti. Ai e dinte saktësisht se ku ndodhejshkolla dhe i tha pak nga historia e saj.

Ajo ishte nisur nga të krishterë anglezëshumë kohë më parë, dhe ishte rritur mekalimin e viteve. Gjatë bombardimit ajoishte mbyllur, por tani me paqen aktuale,ajo shumë mirë mund të ishte rihapur.

‘Nuk është larg nga shkolla e Samit,’ thababai i saj, ‘dhe thonë se shkollat do tërihapen pas pak. Do t’ju çoj të dy memakinë, dhe mund të shkoni dhe tëpyesni për Faridin ndërkohë që Sami tëiki me vrap për të parë nëse klasat e tijpo fillojnë përsëri dhe do ta parkojmakinën në shesh dhe do t’ju pres të dy. Por kujdes se mos sorollateni! Ne nukduam të qëndrojmë më shumë seç’duhet.’

Ata u nisën të gjithë të nesërmen pasdite. Lamia e gjeti lehtë vendin dhe qëndroiduke parë me kureshtje vitrinën edyqanit të vogël ku ishin shfaqur disapunime me kallam – karrige të bukura,shporta dhe tabaka, të thurura nga djemtëe verbër. Pastaj ajo i ra ziles dhe e futënbrenda.

E çuan në një verandë të mbuluar qëshikonte nga një shesh i madh përfëmijët, ku një grua e re po ushpërndante racione mielli dhe sheqerinjë grupi djemsh të verbër të cilët dukejse e njihnin shumë mirë atë. Emri i sajishte Jamila, dhe ajo shpjegoi se shkollaishte dëmtuar dhe nuk ishte rihapur ende,por po të qëndronte paqja, djemtë mund

të ktheheshin në fillim të verës; ndërkohëata vinin për të marrë racione tërregullta ushqimesh dhe për përkujdesjetë tjera. Kur Lamia i tregoi për Faridindhe e pyeti nëse kishin vend për njëtjetër, ajo tundi kokën me keqardhje.

‘Ka kaq shumë,’ iu përgjigj. ‘Sapo nakanë kërkuar të pranonim një vajzë nganjë fshat i bombarduar; ajo ka humburshikimin dhe prindërit e saj në të njëjtënditë. Ne kurrë nuk i kemi pranuar vajzatmë parë, por besoj se duhet të fillojmë. Një tjetër djalë nga djemtë tanë zbritipër të pyetur nëse ishim hapur, dhe ai ukthye në fshatin e tij dhe e gjeti të gjithëfamiljen të masakruar. Janë verbuarshumë në shpërthime, nuk dimë si t’i

pranojmë të gjithë ata që kërkojnëvende. Megjithatë, nuk më takon mua tëthem po apo jo. Prit deri sa të kthehetgruaja e Drejtorit. Ajo ka shkuar vetëmnë dyqan dhe nuk do të vonohet shumë.’

Ato biseduan për pak kohë deri sa njëgrua më e moshuar erdhi me nxitim nëshesh. Jamila e prezantoi si gruaja eDrejtorit, dhe ajo e dëgjoi ndërsa Lamiai shpjegoi porosinë e saj, por sjellja esaj dukej e trazuar.

‘Ne sigurisht do të përpiqemi tapranojmë sa të jemi hapur,’ i tha. ‘Vetëmtë ruani kontaktin.’ Atëherë ajo shtoiprerazi, ‘Ku banoni? Si erdhët këtu?’

Lamia i tregoi.

‘Atëherë ikni menjëherë,’ i tha. ‘Ikniatje ku rruga e bregdetit merr një kthesëdrejt brendësisë dhe përpiqu të hipëshnë ndonjë makinë nga ai vend. Problemet kanë lindur përsëri. Poqëllojnë, dhe njerëzit po rrëmbehen. Ikni shpejt, deri sa ka akoma kohë! Dot’ju çoja me makinë por qarkullimi imakinave është bllokuar keq aq sa ecjaështë më e shpejtë.’

Lamia qëndroi e ngulur në vend. Rrëmbime! Dhe Sami atëherë pofillonte të kthehej nga shkolla për tëtakuar babain në qytet për t’u kthyer nështëpi. Por ajo nuk mund të bënte asgjë.

Ajo nuk do ta gjente kurrë midis tëgjithë atyre turmave të frikësuara dhe tëarratisura, dhe ajo nuk mund të arrinte nëqytet kundër asaj vale njerëzish që povërshonin të gjithë në një drejtim. Ajotha shkurt mirupafshim dhe u zhyt nërrugë. Kur u largua nga ndërtesa dëgjoikrismat e pushkëve dhe të automatikëvejo shumë larg.

Ajo nuk kishte frikë për të atin. Aikishte pushkën me vete në makinë, dhevendtakimi ishte jashtë qendrës. PorSami! Rrëmbimi ishte më keq se sagoditja me armë. Shpesh ndodhte qëtrupi i dikujt lihej në ndonjë vend tëshkretuar disa ditë pas vrasjes, si nërastin e Aminit, dhe askush nuk do të

dinte kurrë se çfarë vuajtjesh kishtehequr gjatë kësaj kohe. Ajo ishte plotankth dhe goja i ishte tharë, por ajo çaurrugën në bllokimin pothuaj tëpapërshkueshëm të makinave, duketrokitur në panik në dritaret e mbyllura,duke u kërkuar ta merrnin. Më në fundajo gjeti dikë që po shkonte në drejtimine saj dhe u fut me zor në një makinë tëvogël dhe u ul mbi prehrin e një plaku,ndërsa boritë ushtonin më fort se sarrëmuja pas tyre, dhe bllokimet eqarkullimit që grumbulloheshin nëpostëblloqet dukej sikur do të qëndroninatje përgjithmonë. Por në njëfarëmënyre ata po lëviznin dhe ndërsa rrugëtu hapën në periferi të qytetit trafiku upërshpejtua dhe brenda një kohe mjaft të

shkurtër e lëshuan afër lagjes së saj. Ishte ende ditë kur ajo mbërriti nështëpi, dhe përveç Lelës së moshuar qëdremiste në kuzhinë, shtëpia ishte bosh. Ajo hapi televizorin dhe pa njëkomandant të Komandës për Luftën eArmatosur Palestineze që bënte njëkërkesë të apasionuar për përmbysjen ePresidentit, dhe që shpallte formimin enjë qeverie të re.

Lamia nuk ishte e interesuar dhe e fiku. Ajo kishte parë shumë armëpushime dhetani për tani nuk kishte më interes përqeveritë po të mos premtonin jetë dhepaqe. Asgjë nuk kishte vërtet rëndësipërveç faktit që i ati nuk ishte kthyer nështëpi dhe Sami ishte diku atje në mes të

luftimit dhe vrasjeve. Atëherë njëmakinë ndaloi përjashta dhe ajo u suldrejt derës dhe e hapi ndërsa i ati ngjitishkallët me nxitim.

‘Është kthyer djali?’ e pyeti.

Ajo tundi kokën dhe pa që ngjyra efytyrës së tij po ndryshonte.

‘Shpresoja se do ta sillje ti,’ i tha ajo. ‘Nuk mund ta arrije?’

‘Ishte e pamundur të futesha gjëkundiafër shkollës. Trafiku vetëm rridhte. Askush nuk mund të kthehej, dhe ishte epamundur të ecje në drejtim të kundërtndaj turmave që largoheshin nga qendra

si milingona nga foleja. Prita në rrugënkryesore, por shpresoja se dikush do takishte marrë me makinë. Do të kthehemnë qytet dhe do të shikoj nëse mund tagjej.’

‘Babi, ti nuk mund të kthehesh në mes tëtë shtënave. Dhe nëse ai është…shëndoshë e mirë, atëherë ai do të jetëlarguar nga qyteti.’

‘Atëherë unë do ta takoj dhe do ta çoj nështëpi; përndryshe…’

‘Ai do të vdesë bashkë me të,’ mendoiLamia si e turbullt, ‘po unë?’ Por me zëajo tha, ‘Babi, ka shumë rrugë nëpërmjettë cilave ai mund të vijë. Prit edhe pak

dhe më lër të të bëj një kafe.’

Ai tundi kokën dhe iku pa parë pas dheajo u la vetëm, sepse Lela kishte shkuarnë krevat. Po fillonte të errësohej. Ajohapi dritaren nga përpara shtëpisë dhemuzgu e mbuloi varrezen por ajri ingrohtë i pranverës dukej i mbushur mefantazmat e atyre që kishin ikur; njëfantazmë e qeshur që ishte Amini; njëfantazmë e butë dhe një fantazmë shumëe vogël dhe gazmore e cila hidhte krahëtë shëndoshë rreth qafës së saj; atakishin ikur, dhe tani më së fundi edheSami dhe i ati i saj kishin ikur.

Po ku? Mendimet e saj të çrregulltadukej se përqëndroheshin në këtë pyetje.

Ku ishin ata, këta të vdekur të dashur? Kisha thoshte se ishin në purgator dhese ajo duhej të ndizte qirinj dhe tëthoshte lutje për ta, por ajo nuk e kishtepërballuar dot mendimin se ata ishin nëdhimbje dhe që ajo nuk kishte bërë asgjëpër t’i ndihmuar.

Po ku ishin ata?

Mijëra kujtime po i ktheheshin përsëri: atë mëngjes pranvere, gati një vit mëparë kur ajo ishte zgjuar kur këndoi gjelidhe kishte shijuar atë moment gëzimi jo-tokësor. Nëse ky ishte momenti kurAmini ishte pushkatuar, ai pokomunikonte gëzim dhe jo dhimbje. Ajokujtoi fytyrën e nënës së saj, po atë natë,

ndërsa gjunjëzohej, duke hedhurshikimin lart tek figura e vuajtur në kryq;‘Ti do të dish shumë më tepër’ i kishtethënë ajo, ‘por këtë e di; Krishti vdiqsepse ai deshi.’

Sa vlente e gjithë kjo vuajtje, nëse ataduhej të vuanin akoma?

Ajo hapi dritën dhe u ul për të rilexuaratë kapitullin e parë që Hani i kishtetreguar. Por ai u tejshpua për shkak tëshkeljeve tona, u shtyp për paudhësitëtona; ndëshkimi për të cilin kemi paqenështë mbi të, dhe për shkak të vurratavetë tij ne jemi shëruar. Ne të gjithëendeshim si dele; secili prej nesh ndiqterrugën e vet, dhe Zoti bëri që të bjerë

mbi të paudhësia e ne të gjithëve. Dhe,si gjithmonë, kur ajo lexoi atë pasazh,kujtoi krahët e hapur të nënës së saj qëmblidhnin të gjithë urrejtjen dhe plumbatnë trupin e saj. ‘Por jam gjallë dhemirë,’ mendoi ajo. ‘Ajo i mori tëgjitha.’

Dhe nëse ai i mori të gjitha, çfarë nambetet për të mbajtur?

Ajo e fiku prapë dritën dhe u ul për njëkohë të gjatë duke menduar. Qielli pasmalit ishte një flakërim yjesh,kundërmimet nga kopshti ngriheshin sitemjan, dhe në zemrën e saj lindi fillimii një shprese të egër dhe të habitur. Nëna e saj kishte besuar gjithmonë, dhe

sigurisht Amini, në ato ditët e fundit tëterrorit, kishte gjetur atë që kërkonte medëshirë kaq të madhe. Në qoftë se ishtekështu, atëherë a nuk ishte e mjaftueshmepuna e Kryqit? Dhe në këtë rast, a nukkishin shkuar ata direkt në praninë ePerëndisë? Ajo kujtoi që Krishti i kishtethënë hajdutit të penduar pranë tij nëkryq, Sot do të jesh me mua… Kjondryshoi tërë fytyrën e vdekjes… nëseishte e vërtetë.

Ajo ishte ulur akoma atje, duke menduar,kur u afrua makina dhe i ati dukej setërhiqej zvarr nëpër shkallë, dhe ajo edinte edhe para se ta shihte se kërkimi itij kishte dalë pa sukses. Ai u ul i lodhurnë një karrige, me fytyrë të hirtë, dhe

dukej i pavetëdijshëm për praninë e sajderi sa i solli kafen. Ai e rrufiti i hutuardhe shtriu dorën në drejtim të saj sikurpo kërkonte njëfarë ngushëllimi. Ajo iuafrua dhe dora qëndroi mbi flokët e saj.

‘Nëse ai ka ikur,’ tha ai më në fund,‘atëherë s’kemi ç’i bëjmë. Ndoshtaështë më mirë për një djalë që të vdesë iri se sa të rritet në një botë si kjo. Pornëse ai është rrëmbyer… a nuk ka njohurmjaft terror gjatë trembëdhjetë vjetëve tëtij? Dhe ne nuk do ta dimë kurrë.’

Ajo u mbështet nga ai, me dëshirë tëfortë për ta ngushëlluar.

‘Babi,’ i pëshpëriti, ‘pi një kafe tjetër

dhe më lër të të gatuaj diçka. Mendoj seSami është i sigurt diku. Mendoj qëPerëndia është atje në mes tëluftimeve… besoj se Sami do të kthehetnë shtëpi.’

‘A u kthye Amini?’ e pyeti qetësisht. ‘Aishte Zoti atje ku vdiq nëna jote?’ Mbiçfarë mbështetet besimi yt, Lamia?’

Ajo nuk e shpjegonte dot; vetëm mantelindarës midis jetës dhe vdekjes dukejshumë i hollë dhe vdekja nuk dukej më sitragjedia përfundimtare. Sot do të jeshme mua. O këtu o atje, ata do tëktheheshin në shtëpi. Por si mund tabënte të atin, e heshtur dhe të druajtur, takuptonte? Ajo nuk ishte ndier kurrë në

gjendje t’i fliste shumë por tani, nësekishin mbetur vetëm ata të dy, ajo duhejtë përpiqej.

‘Nëna jote besoi,’ ai vazhdoi me tënjëjtin zë të palëkundur. ‘Ajo besoi kure sollën Aminin në shtëpi… Besoi kurishim shtrirë në atë dreq bodrumi, dukepritur të vdisnim. Por nëse ka njëPerëndi, atëherë pse… pse?’

Zëri i tij u ngjir dhe u ndërpre dhe Lamiaheshti për një farë kohe, sepse ajo nukkishte përgjigje për këtë pyetje. Pormendimi i atyre orëve në bodrum i kujtoidiçka tjetër dhe më në fund ajo foli mehezitim:

‘Babi, nuk e di; por, në lidhje mevdekjen – a të kujtohet rasti gjatësulmeve të vjetshme, kur njerëzitgrumbulloheshin turma-turma kurperëndonte dielli dhe ne të gjithështriheshim në koridor? Të kujtohet sesa i rëndë bëhej ajri? – me plagë tëqelbura dhe bebe të pista dhe rroba tëdjegura nga zjarri dhe nga eksplozivi,dhe gërhitjen dhe rënkimin! Disa herëmendoja se do të mbytesha, dhezvarritesha tek dera shpejt në mëngjesdhe dilja në kopsht. Kurrë nuk do taharroj frymën e parë të ajrit të ftohtë dhetë freskët, heshtjen ose disa herë këngëne zogjve – pastërtinë dhe dritën e parëmbi male dhe ndjenjën e papritur tëmirëqenies! Babi, mendoj se për

besimtarin, vdekja është si kjo. Besoj sePerëndia ishte atje kur vdiq Mami. Mendoj se ai hapi derën dhe ajo kaloi.’

Ai e vështroi pa gjallëri.

‘Për besimtarin?’ e pyeti më në fund. ‘Po kush mund të thotë nëse Sami ështëbesimtar. Dhe pastaj, çfarë do të thuashpër purgatorin?’

Ajo heshti përsëri, sepse pas vdekjes sënënës ajo ishte preokupuar vetëm melumturinë e Samit, duke e ndihmuar memësimet e tij, duke i gatuar ushqimet që ipëlqenin më shumë, dhe ajo nuk i kishtendarë me asnjë njeri ato gjëra që pomësonte. ‘Është krejt e gabuar,’ i thoshte

vetes. ‘Ne punojmë kaq shumë për t’imësuar si të jetojnë, por kurrë nukpërmendim gjënë më të rëndësishme, prasi të vdesin. Nëse Sami kthehet…’

Ajo dëgjoi papritmas zhurmën e hapavetë vogla dhe të lodhura që ecninnxitimthi nëpër shkallë, dhe një dorëpreku qorrazi dorezën e derës. Eliasi uhodh në këmbë dhe një çast me vonëSami, i pistë, i ftohtë dhe duke dihatur, ushtrëngua në krahët e të atit; dhe Lamia,që kapej pas tyre, e dinte pa asnjëdyshim që gëzimi i të vdekurve gjendejkudo rreth tyre, dhe po bashkohej megëzimin e të gjallëve dhe nuk kishteasgjëkundi asnjë hije të hirtë dhimbjeje.

Në fillim nuk kishte shumë për të treguar. Ai ishte fshehur me vrap pas një murikur filluan të shtënat dhe ishte shtrirë përnjë kohë të gjatë duke u dridhur dhe dukeqarë, gjë që dukej nga vijat në fytyrën etij të pistë. Ai kishte qëndruar atje derisa ishte errësuar dhe pastaj, në njëperiudhë qetësie, ai kishte dalëfshehurazi dhe kishte filluar të vrapontenë atë që shpresonte se ishte drejtimi ishtëpisë. Ai ishte penguar në njëgrumbull plehrash dhe binte erë shumë tëkeqe dhe e kishte ngatërruar keq rrugën. Por më në fund ai kishte ardhur tek njëpostëbllok dhe një ushtar e kishtemëshiruar dhe e kishte marrë në makinë,dhe ai ishte shumë i uritur… historiambaroi këtu pak nga pak, dhe i ati e mori

që ta lante dhe ta vishte me rroba tëpastra ndërsa Lamia përgatiti një darkë.

Ata hëngrën për një kohë të gjatë; dhepasi Sami u ngroh nga ushqimi dhe ngakafja e nxehtë dhe me qumësht, ngjarjet embrëmjes u bënë gjithnjë e mëinteresante dhe të tmerrshme dhekurajoja dhe aftësia e tij u bënë gjithnjëe më të habitshme. Ai nuk ishte më njëfëmijë i lodhur dhe i frikësuar por njëhero i shkëlqyer i cili me anë tëshkathtësisë dhe trimërisë së tij ia kishtehedhur të gjithë manovrës së armikut. Sytë e tij shndrisnin dhe gjoksi i tij u fryndërsa i ati dhe Lamia e shtynë tëtregonte më shumë dhe qeshën si nukkishin qeshur për një kohë shumë të

gjatë. Djali i tyre ishte kthyer i sigurt nështëpi, i vdekur dhe prapë i gjallë, ihumbur dhe i gjetur dhe ata mund tëkishin kaluar tërë natën duke dëgjuar dheqeshur. Por – pikërisht në pikën kritiketë historisë fantastike të shpëtimit, zëri iSamit hezitoi. ‘Jam shumë i lodhur,’ utha papritur dhe, duke ulur kokën mbisupin e të atit, mbylli sytë.

Eliasi e ndihmoi të shkonte në krevat dheLamia pastroi tavolinën dhe shkoi nëkrevat gjithashtu, e kapitur nga frika,pezullimi dhe gëzimi. Por ajo nuk mundtë flinte për një kohë të gjatë, sepsenënkuptimet e zbulimit të saj të ri, po tëishin të vërteta, ishin pothuaj më tepërsesa mund t’i vlerësonte ajo drejtësisht.

Sepse në qoftë se vdekja ishte vetëm njëhap drejt pranisë së Perëndisë, atëherëtë vdekurit e saj nuk ishin shumë larg;ata, në shtëpi në dashurinë e Krishtit, icili derdhte dashurinë e tij në zemrën qëe pranonte – atëherë ata ishin që të gjithëmë afër njëri-tjetrit se sa ajo kishteguxuar të imagjinonte, të bashkuar në atëdashuri që përfshinte gjithçka.

Por a ishte e vërtetë? Ajo mendoi përpamjen në fytyrën e hirtë të të atit kur aidëgjoi ata hapa të zvarritur jashtë; përthirrjen e tij të ngjirur të gëzimit kur aitërhoqi birin e tij të baltosur dhe tëlodhur në dritën e shtëpisë. PoPerëndia, Ati i të gjithë atësisë, a do tëbënte më pak kur fëmijët e tij të kalonin

duke u penguar përmes luginës së errëttë vdekjes dhe të qëndronin tek portat eshtëpisë? Ajo mendonte se jo.

17

Të shtënat në qytet ishin fillimi i fazës sëardhshme të luftës që ishte faza më ekeqe deri atëherë. Lëvizja për tëpërmbysur Presidentin (udhëheqësin epartisë së krishterë) u pasua nga njëthirrje për dorëheqjen e tij të cilën ai einjoroi, kështu që njësitë ushtarakepërparuan duke luftuar gjatë gjithërrugës. Ato ndaluan tetë kilometra ngapallati dhe e bombarduan, dhe dy net mëvonë Presidenti u arratis me gjithëfamiljen dhe rojet. Kur erdhi mëngjesi,nuk kishte mbetur asgjë për t’u

bombarduar përveç qenve të mëdhenj tëpallatit dhe grumbujve të plaçkavepersonale.

Ishte një fitore e madhe për të MajtënMyslimane dhe një humbje e rëndë përtë Djathtën e Krishterë. Lamia dhe Samiu mblodhën mjerisht së bashku dhedëgjuan një apel të dëshpëruar ngaUdhëheqësi i Partisë së tyre – një thirrjetë fundit për të luftuar. ‘Populli dheushtria jonë janë shpërndarë,’ bërtiti ai,‘institucionet tona po bien copë-copë,dhe vendi ynë është pushtuar. Nuk kaparlament, nuk ka sistem drejtësie, nukka autoritet, nuk ka siguri dhe nuk ka liri. Rrënimi dhe shkatërrimi janë përhapurmbi fshatra, qytete dhe male. Unë ju bëj

apel të gjithëve, burrave dhe grave, tëbashkoheni për atdheun. Kryeni detyrëntuaj të shenjtë dhe luftoni për atdheuntuaj që përballet me shkatërrimin.’ Dheky nuk ishte një mbitheksim, sepsepalestinezët po përparonin shpejt nëmale, duke fituar terren në ato që ishindukur si vende të pathyeshme tëkrishtera. Po fillonte të dukej sikur njëfitore palestineze ishte një mundësi.

‘Ata po fitojnë edhe në qytet gjithashtu,’tha Sami i zymtë. ‘Lamia, nëse atafitojnë çdo gjë, çfarë do të na ndodhëne?’

‘Nuk e di. Besoj se do të na japin disalagje ku do të na lejojnë të jetojmë, me

kusht që të bëjmë atë që na thonë. Besojse shumica e të krishterëve do tëpërpiqen të largohen nga vendi; deri tanime mijëra kanë ikur.’

‘Epo, ata kanë pushtuar HotelinTuristik,’ i tha Sami, me një dridhje tëvogël. ‘Ti nuk ke dëgjuar për këtë apojo. Ti ishe poshtë në kopsht dukekëputur sallatë jeshile. Ishte etmerrshme; ata e bastisën gjatë natës…’

‘E di, ti ma tregove,’ ia preu Lamia menxitim, ‘nuk dua ta dëgjoj përsëri.’ Tregimi në radio ia kishte neveritur, dheSami, që dëgjonte gjithmonë çdo gjë, ikishte shtuar më shumë hollësi tëllahtarshme. Hoteli Turistik 26-katësh

ishte një vend i fortë i Partisë sëKrishterë por kishte dhe një pjesë nëlagjen Perëndimore Myslimane dheluftimet kishin vazhduar rreth tij përmuaj me radhë me ndërprerje. Por kësajradhe oficerët e ushtrisë me përvojëishin bashkuar me sulmin dhe në errësirëshumë palestinezë ishin futur nëndërtesa, duke hapur dyert me shqelma,duke hedhur granata dhe duke vrarë tëgjithë kundërshtarët e tyre. Kur kjombaroi, fitimtarët pozuan për fotografinë grup rreth trupit pa kokë të njërit ngaviktimat e tyre, ndërsa trupat e tjera ulidhën nga mbrapa me xhipa dhe utërhoqën zvarr nëpër rrugë për të festuarfitoren.

Ishte fillimi i luftimeve të hidhura,‘Betejës së Hoteleve’ që do tëpërfundonte në ndarjen e plotë të qytetit. Partia e Krishterë u hakmor për humbjete saj duke bombarduar me mortajëndërtesat në bulevardin buzë detit, dheky bombardim vazhdoi për disa muaj. Të gjitha bombat që ranë më larg detitgoditën në zonat me popullsi të dendurpas tyre, dhe viktimat ishin kryesishtgratë që qëndronin me durim në radhët eushqimit ose fëmijët që luanin jashtë nëvapën e madhe të verës në qytet. Njerëzit mblidheshin në bodrumet dheqilarët e tyre; mbetjet njerëzore ishinshtrirë në rrugë sepse askush nuk dontetë dilte për t’i hequr. Shkollat dhedyqanet ishin mbyllur dhe qyteti pak a

shumë pushoi së vepruari, ndërsabombardimi i pakuptimtë dhe jo-diskriminues vazhdoi.

Lamia shkoi në kuzhinë dhe kapi fortanën e lavamanit për të qetësuar nervat esaj të tronditura. Ajo ndjeu sikur ekishte harxhuar të gjithë durimin. Sikurtë mund të largoheshin diku, siç po bëninmijëra të tjerë, larg ushtimës së trashëdhe të pandërprerë dhe mbytjes sëfrikës. Ajo pa të atin që po afrohej nështeg dhe vrapoi për ta takuar. Aivazhdonte akoma një lloj të parregulltbiznesi dhe sapo kishte vajtur në fund tërrugës për t’i çuar disa pëlhura njëkomshiu.

‘Babi,’ i bërtiti, ‘s’mund të largohemine? Në qytet po ndodhin gjëra tëtmerrshme; për sa kohë akoma mund tadurojmë?’

Ai e uli pranë vetes, duke kuptuar që ajondodhej në pikën e thyerjes, dhe Sami ubashkua me ta. Ishte e pamundur tëshkonin në male, sepse në shumicën errugëve kishte luftime, por aeroplanët embingarkuar, që mbanin familje tëgoditura nga paniku, po dilnin ende ngaaeroporti, dhe grupet e anijeve pokalonin për në Qipro nga veriu i qytetit. Ai vështroi fëmijët e tij duke menduarthellë.

‘Mund t’ju dërgoja në Qipro, në shtëpinëe kushëririt të kunatit të tezes suaj,’ u thamë në fund. ‘Besoj se ata do të…’

‘Por Babi, ne nuk mund të shkojmë pa ty. Pse s’mund të vish dhe ti?’

‘Sepse nëse nuk fitoj më para, si do tëjetoni? Pastaj ne nuk kemi asgjë për tëardhmen tonë përveç asaj që ështëinvestuar në këtë shtëpi të madhe. Pronajonë është fati ynë. Nëse largohemi, kjoshtëpi do të plaçkitet ose pushtohet osetë dyja këto gjëra, dhe ne nuk do tëfutemi kurrë më në të. Nuk ju kamtreguar ende se çfarë sapo kam dëgjuarpër motrën e Samirës e cila banonte nënjë shtëpi më poshtë, bashkangjitur me

kampin.’

‘Çfarë? A të tha Samira?’ Fytyrat e tyretë tendosura shpërthyen në buzëqeshje,sepse Samira ishte një shakaxheshë; njëgrua e madhe muskuloze, historitë e sëcilës nuk humbnin asnjë vlerë kurtregoheshin përsëri.

‘Po; burri i së motrës vendosi që ata tëshkonin në Qipro bashkë me fëmijët,duke lënë nënën e tij në shtëpi. Plakazbriti tek furra e bukës një mëngjes, dhekur u kthye, një familje nga kampi kishtehyrë me dhunë dhe e kishte marrështëpinë. Ata nuk e lejuan fare në shtëpi,as edhe për të mbledhur plaçkat e saj. Iati i familjes i drejtoi një pushkë dhe i

tha të ikte me vrap, kështu që ajo iambathi. Tani ajo po banon me Samirën,dhe duhet të them se më vjen keq për të. Kështu siç e shihni, duhet të qëndroj;por nëse doni të ikni, do të përpiqem tarregulloj.’

‘Është si nata kur ai i tha Mamit të naçonte në varkë,’ mendoi Lamia. ‘Por ajonuk donte ta linte dhe as unë nuk do ta lë. Asgjë nuk ka rëndësi të vërtetë për sakohë që qëndrojmë së bashku.’ Me zëajo tha, ‘më mirë të qëndroj me ty Babi,por nëse Sami do të ikë…’

‘Jo, nuk dua,’ tha Sami me nxitim. Ainuk e kishte kuptuar, në një kohë kurshumë gjëra i ishin marrë, se sa fort

kapej pas të atit dhe së motrës. Porpapritur e dinte që, pa ta, ai do të ishtevetëm i braktisur, një refugjat i cili nuk ipërkiste asnjë vendi. Ndoshta, mendoiLamia, kjo njohuri për rëndësinë e njëri-tjetrit është një nga gjërat më të mira tërrezikut. Ne nuk e dimë, deri sarrezikohemi, se sa e duam njëri-tjetrin.

‘Sikur të ishte Huda këtu,’ tha Lamia.

‘Edhe Mumi,’ shtoi Sami butësisht. Ataiu afruan pak njëri-tjetrit dhe i dhanë njëbuzëqeshje atit të tyre. Tensioni u ul dheQiproja nuk u përmend më përsëri.

Edhe Lamias i vinte keq për Samirën tëcilës i ishte dashur tashmë të përballej

me një familje kushërinjsh, shtëpia e tëcilëve ishte shembur mbi ta, dhe dy ditëmë vonë, gjatë një periudhe qetësie, ajodoli me hezitim në rrugë dhe shkoi përvizitë tek ajo. E gjeti Samirën në humortë mirë, dhe ajo e solli në një dhomë tëtejmbushur me mobilje dhe me njerëz, edetyroi të ulej dhe i serviri kafe të zezë.

‘Më erdhi vërtet keq kur dëgjova përshtëpinë e motrës suaj,’ i tha Lamia. ‘Edhe të mendosh që ata kanë mbajturedhe të gjitha plaçkat e saj!’

‘Nuk i kanë mbajtur!’ Samira hodhikokën mbrapa dhe ijët e saj të shëndoshau tundën nga të qeshurat. ‘Shkova menjë karrocë dhe i morëm të gjitha. Tani

mezi kemi vend për të lëvizur, por ështëmë mirë se sa t’i humbësh të gjitha.’

Familja, kushërinjtë dhe tezja, të ulurngushtë aty-këtu në dhomë në ato qëdukeshin si pjesë të një dyqanimobiljesh, u bashkuan me të qeshurat epërgjithshme.

‘Ju i morët prapë!’ tha Lamia me habi tëmadhe. ‘Pse nuk ju qëlluan? Dhe a nukdo t’ju qëllojnë tani?’

‘Le ta provojnë njëherë,’ nënqeshiSamira. ‘Ata nuk do të futen kaq thellënë një lagje të krishterë. Komshiu imotrës sime nuk guxoi të thoshte asnjëfjalë, por ajo ruante. Një mbrëmje ajo

dërgoi djalin e saj të vogël me vrap përtë thënë se ati dhe djali i madh kishinzbritur në kamp me gjithë pushkët e tyre. Kështu që u nisa.’

‘Po burri juaj a erdhi me ju?’ pyetiLamia.

‘Jo, jo, kishte frikë.’ Ajo lëvizi dorën nëdrejtim të një burri të vogël që ngritikokën nga mbrapa një kolltuku për taparë me një pamje sikur t’i kërkontefalje. ‘Kisha një karrocë gati. Mora mevete dy djemtë e mi; edhe ata kishinfrikë, por bënë atë që u thashë. Kurerdhëm tek shtëpia trokita. Kur atahapën derën ne hymë me dhunë. Edheunë kisha një pushkë.’

‘Ne kemi ardhur për mobiljet,’ u thashë.

‘Ju nuk mund t’i merrni,’ më thanë.

‘Ne kemi ardhur për t’i marrë,’ u thamë,dhe djali im u drejtoi pushkën. Burrat etyre ua kishin marrë pushkët dhe nukmund të bënin gjë veçse të qanin. Nenxorëm jashtë çdo gjë – po, çdo gjë. Mbrëmë ata fjetën përtokë pa batanijedhe sot ata po hanë përtokë, nëse mundtë hanë, sepse nuk kanë asgjë me se tëgatuajnë.’ Ajo u shkri së qeshuri përsërime gjithë familjen. Vetëm djali i madhprotestoi.

‘Nuk është e vërtetë, o Ma,’ i tha. ‘Ti u

le batanije për fëmijët dhe çdo gjë qëdonte foshnja.’

Samira dukej sikur kishte turp për vetene saj. ‘Epo mirë, për foshnjën!’ pranoiajo. ‘Nuk do të doja t’i bëja gjëfoshnjës. Por të tjerët…’ Edhe një herëe pushtuan të qeshurat dhe Lamia qeshibashkë me ta deri sa lotët rrodhën nëpërfaqet e saj. Ishte një vizitë gazmore.

Goditja e parë e një shpërthimi të ri eparalajmëroi se ishte koha për t’u kthyernë shtëpi. Ajo erdhi në shtëpi pa frymë,akoma duke qeshur, dhe gjeti të atin dheSamin të kërrusur mbi radion. Ata ibënë me shenjë të vinte dhe të dëgjonte.

‘Udhëheqësit e të dyja palëve janëkthyer nga konferenca e tyre në Damask,’i tha i ati. ‘Ata po diskutojnë përpropozimet për paqen. Nëse nuk biendakord, Sirianët do të pushtojnë. Atakanë grumbulluar tanket dhe trupat e tyrenë kufi. Duket se ata do të gjejnë njëmënyrë për të rënë dakord.’

‘Paqja!’ mendoi Lamia. ‘Nëse pushonluftimi, Hani do të vijë për të mëvizituar.’ Ajo vështroi nga mali ilulëzuar dhe mendoi se kurrë nuk ekishte parë kaq të bukur.

Më 1 Prill u shpall një armëpushim i ri,ndonëse disa thoshnin se ishte vetëm njëpezullim dhjetë-ditësh për planifikimin e

fazës tjetër të luftës. Por sidoqoftë,luftimet pushuan dhe njerëzit dolën ngaqilarët dhe bodrumet e tyre, morën frymëthellë dhe filluan të pastronin plehrat dhetë mbanin zi për të vdekurit e tyre,ndërsa të tjerët shpresuan sërish dhepritën kthimin e të dashurve. Dhe njëmëngjes të bukur Prilli erdhi Hani,syçelur dhe i padëmtuar. Ai erdhi menjë hap ushtarak në shtegun poshtë lulevetë kajsive dhe ajo e pa para se ai tashikonte, dhe ngaqë njerëzit thoshnin sepaqja kishte ardhur, ajo e dinte që tanimund ta linte veten ta donte. Gëzimi isaj gati e ngriti nga toka, por ajo epërmbajti veten, rregulloi kaçurrelat dheeci drejt derës.

‘Lavdi Zotit që kalova,’ i tha ai pak si pafrymë. ‘Pavarësisht nëse ka paqe apo jotë shtënat vazhdojnë. Por desha të tëshihja kaq shumë saqë rrezikova.’

Ajo u skuq nga turpi dhe hodhi shikiminposhtë sepse ende nuk ishte gati t’itregonte se sa kishte dashur ta takonte. Ajo ishte fëmija e një gruaje modestedhe të druajtur prej fshati, dhe influencae nënës së saj ishte e fortë.

‘Pi një kafe, Hani,’ i tha qetësisht,‘pastaj le të dalim. Le të ecim deri tekkisha dhe të ulemi në diell.’

Ai buzëqeshi ndërsa priti. Ai e kishteparë skuqjen dhe nuk ishte zhgënjyer. I

pëlqenin huqet e saj të qeta dhe jo tëprishura nga zakonet dhe influenca e‘lirë’ e botës perëndimore. Një zjarr imbyllur digjet më gjatë se sa njëflakërim e madhe dhe ai donte qëdashuria e tyre të qëndronte përjetë. Ndërsa pinin kafen, ai i tregoi për javëte fundit në spital. Mungesa e stafit ishtee tmerrshme sepse shumë doktorë kishinikur nga vendi dhe, ngaqë spitali i tyrendodhej në lagjen perëndimore,infermieret që banonin në anën tjetër tëvijës ndarëse nuk mund të udhëtonin mëandej-këtej. Ata që mbeteshin nuklargoheshin shpeshherë nga ambientetspitalore dhe banonin nën kërcënimin epushkës si çdo njeri tjetër.

‘Ata na kontrollojnë shpesh me pushkët etyre,’ i tha Hani me njëfarë lodhjeje. ‘Disa herë na duhet të merremi metreqind plagë nga bombat në një ditë,dhe përpiqemi t’i bëjmë të presin nëradhë ndërkohë që mjekojmë së parirastet më të rënda. Por kur një grupkomandosh Palestineze na sjellin njëshok të tyrin, ata e çojnë menjëherë nëkrye të radhës, duke tundur pistoleta dheduke kërcënuar se do t’i heqin siguresatnga granatat nëse vonohemi. Kështu qës’kemi ç’të bëjmë veçse ta mjekojmëdhe mjerë ne nëse diçka shkon ters! Njëditë, një luftëtar vdiq në tryezën eoperimit dhe, në vend që të përballej meshokët e tij, kirurgu ndërroi rrobat nësallë dhe u largua nga dera e mbasme.’

Ai nënqeshi, por Lamia mund të shihtepamjen e tensionuar në sytë e tij. ‘Le tëngjitemi në mal,’ i tha. ‘Është shumëbukur të kesh mundësi të ecësh pa frikëdhe kush e di se sa do të zgjasë kjo?’

‘Mos ji kaq e sigurt,’ i tha ai seriozisht. ‘Tetëdhjetë e pesë njerëz u vranë nënjëzet e katër orët e para pasarmëpushimit. Ata janë mësuar tëqëllojnë dhe nuk pushojnë dot.’ Megjithatë, ndërsa ngjiteshin në kodërata harruan për luftën dhe menduanvetëm për veten e tyre dhe për njëri-tjetrin.

Lamia u sorollat, duke këputur lule gjatë

rrugës. Ishte ‘batica’ e lulëzimit tëluleve fill para muajve të thatësirës. Nëato fusha në fillim të Prillit, çdo nuancëngjyre u përzie me çdo nuancë tjetër –aguliçet, luleshqerrat e bardha, zambakëngjyrë rozë si yje, lupina të kaltra dhezymbyla të purpurta të egra. Ngjyra dhekundërmimi ishin pjesë e lumturisë sësaj dhe ajo ishte preokupuar me to kurpapritur ai i bëri një pyetje:

‘Ku është Mumi? Nuk e pashë poshtë nështëpi.’

Ajo hodhi shikimin lart. ‘Jo,’ i thaqetësisht, ‘ai u kthye; eja dhe ulu mbibrezare nën atë fik dhe do të të tregojçdo gjë.’

Kështu ajo i tregoi gjithçka për këtë;mënyrën se si ajo e kishte pranuardashurinë e Jezusit dhe i kishte dhënëveten e saj pas takimit të së shtunës dhevendimin e saj pastaj; takimin megjyshen dhe boshllëkun e madh që pasoi. Dhe ai dëgjoi me gëzim që sa vinte dherritej, sepse nëse edhe ajo kishte këtëbesim të gjallë që kishte ndryshuarkomplet jetën e tij, atëherë ai nuk paasnjë pengesë tjetër për të ardhmen etyre së bashku.

‘Ti bërë të drejtën,’ i tha kur ajo kishtembaruar, ‘por më vjen keq. Kjo patjetërka qenë shumë e vështirë për ty.’

‘Po… e megjithatë në njëfarë mënyre,thellë në brendësi jam më e lumtur. Gjatë javëve të fundit, pasi shkollat umbyllën kam patur më shumë kohë tëlirë, dhe kam lexuar atë Biblën që mëdhe, dhe po mësoj shumë.’

‘Çfarë po mëson?’

Ajo hodhi shikimin lart kodrës tek vendiku varri rrinte i fshehur pranë një radheqiparisash. Ajo hezitoi dhe trazoi kotlulet e saj.

‘Më thuaj.’

Ajo i dha një buzëqeshje. ‘Kam mësuarpër të vdekurit dhe për vdekjen. Ata

dukeshin shumë të humbur dhe të largët. Lexova herë pas here atë kapitullin eparë që më tregove tek Isaia, dhe m’uduk se nëse Krishti e ka mbajtur vërtet tëgjithë dhe ne shërohemi nga goditjet qëai mori, pse duhet të vuajmë edhe ne? Sigurisht, kur vdesim duke besuar në të,ai na quan të falur dhe na mirëpret?’

‘Po, besoj se është kështu; po, mendoj sekështu duhet të jetë.’ Arsyetimi i Hanitnuk e kishte çuar deri në këtë pikë, porpastaj ai nuk e kishte humbur mishin dhegjakun e tij.

‘Dhe atëherë, ti e sheh, ata nuk janëshumë larg apo jo? D.m.th., ata meKrishtin dhe Krishti në mua, kështu që sa

më shumë unë di për Krishtin, aq më tëafërt jemi të gjithë; sikur ata të kishinvazhduar në dashuri, dhe unë po filloj tëdua; oh, nuk e shpjegoj dot, por pomësoj shumë më tepër për dashurinë.’

‘Edhe unë,’ mendoi djali, duke parëfytyrën e saj të skuqur dhe të ngacmuardhe hijet e gjetheve të reja të fiqve mbiflokët e saj. Por ai tha vetëm, ‘Çfarë pomëson?’

Ajo psherëtiu. ‘Nuk e di si ta them,’ iupërgjigj. ‘Sapo kam filluar të zbuloj seështë e vërtetë ajo që tha Mami kur vdiq,“Asgjë tjetër nuk ka rëndësi.”’

18

Me gjithë një mbledhje të rrezikshme tëParlamentit dhe vendimin për të zgjedhurnjë President të ri, të gjithë e dinin qësituata po keqësohej shpejt, dhe madjenjë President i ri nuk mund të bënteshumë sepse Presidenti i vjetër nukpranoi të jepte dorëheqjen. Ndonëseduke u përballur me një pushtim të sigurtsirian nëse luftimet do të vazhdonin,armëpushimi i njëzet e shtatë u shpall nëmes të Prillit në kuadër të breshërive tërënda me mortajë dhe përsëri, kombi ishkatërruar shpresoi.

Por kishte ende nga ata që ishin tëvendosur të vazhdonin dhe pak ditë mëvonë pesëmbëdhjetë të Krishterë u vranësi hakmarrje për nëntë Myslimanë tërrëmbyer dhe të vrarë, dhe gjithçka u bëkaos. Të gjitha partitë ishin tëvendosura të hakmerreshin për të këqijatqë kishin vuajtur, dhe qyteti u ndadalngadalë në lagje të veçuara tëKrishtera dhe Myslimane nënvetëqeverisje; gjë që ishte nga një anëdiçka e mirë, sepse të paktën taninjerëzit guxonin të dilnin në rrugë dhe tëpastronin disa nga grumbujt e mëdhenj tëplehrave të qelbura. Ndërkaq, pronarëte shtëpive ishin përpjekur të digjnin tëvdekurit e tyre dhe kishin mësuar të

jetonin me tymrat e tharta dhe të hidhura. Ishte pjesë e asaj jetese.

Sami, sa herë që arrinte të dilte ngashtëpia gjatë një kohe qetësie, kthehej nështëpi herë pas here me kotele. Popullsia e maceve po shpërthente nëgrumbujt e mëdhenj të plehrave dhekotelet e dobëta ishin shumë të lira. Nëpërgjithësi ato ishin diçka e mirë sepse ekontrollonin popullsinë e minjve qëgjithashtu po shpërthente dhe Sami nukmund t’i refuzonte. Lamia dhe Lela eqortuan ashpër por ai u tërhoq në kopshtme to dhe shpresoi që po të mos shihejnuk do ta bezdisnin. Edhe pse ushqimetpo pakësoheshin shumë, kotelet e tij engushëlluan dhe ai i ndante me gëzim

racionet e tij të pakëta me to.

Atje, në periferi të lagjes, ishte pak më elehtë të siguroje ushqim sepse fshatarëtvinin fshehurazi në skaj të qytetit mekarroca plot me perime të freskëta, vezëdhe pula, dhe ata ua shisnin meçfarëdolloj çmimesh. Gjithashtu, nëkopsht, kumbullat, kajsitë dhe fiqtë eparë po fillonin të piqeshin. Ata prenënjë pemë dhe me kalimin e verës Sami ubë i zoti në krijimin e zjarreve në kopsht,sepse dritat u iknin shpeshherë. Edhe ujipërbënte një problem dhe familjetshpesh u duhej të prisnin në radhë në njëçezmë kryesore në rrugë. Ndërkohëkoha u bë gjithnjë e më e nxehtë dheshkatërrimi dhe prishja u kalbën dhe u

qelbën në thatësirë.

Njerëzit vdisnin gjithnjë e më shumë dheshifrat nuk kishin më kuptim ndërsa armëtë reja dhe të tmerrshme dukeshin nërrugë, dhe gjuajtjet me armë u bënëshpeshherë të rastësishme dhe pasaktësi. Dhjetë fëmijë të vegjël vdiqënkur një bombë goditi një kopsht fëmijëshdhe pesëmbëdhjetë të rritur vdiqën kurnjë tjetër goditi një radhë jashtë njëkinemaje. Por nuk mund të bënin asgjë,dhe popullsia që mbetej, e mpirë ngakaq shumë tmerre, ishte e preokupuar meproblemin që po rritej, të mbijetimitgjatë së nesërmes.

Por punët duhej të keqësoheshin shumë

para se të përmirësoheshin, dhe njerëzitvazhduan të iknin nga vendi si minjtë nganjë anije që po fundoset. Atëherë përnjë sërë ditësh me kohë të shkëlqyer nëQershor, aeroporti u mbyll prapë pasbombardimeve të përsëritura, vrasja eAmbasadorit Amerikan përshpejtoitërheqjen e gati të gjithë të huajve, osepërmes detit ose në radhë të gjatamakinash rreth rrugëve të rrezikshmejugore drejt Damaskut. Vendi dukej seishte lënë në izolim të shkretë për tëmbaruar shkatërrimin e vet.

Në fillim, Lamia, si gjithë të tjerët,kishte jetuar pothuaj e ngjitur me radionkur punonte. Por pak nga pak stresi ipërditshëm i jetesës dhe i mallit e bëri

pothuaj indiferente ndaj asaj që pondodhte, sepse poshtë në qytet, në mes tëraketave dhe pushkëve, Hani po punonte,dhe nuk kishte as shërbim postar, astelefon dhe asnjë lajm. Nëse ai ishtevrarë dhe trupi i tij ishte shtyrë në njëvarr të përbashkët me disa të tjerë, ajonuk do ta mësonte kurrë këtë. Dashuria esaj ishte rritur gradualisht si drita eagimit, por tani për herë të parë ajokuptoi se sa e plotë do të ishte errësirapo të shuhej ajo dritë.

Ditët ishin të gjata dhe të nxehta, dhendërsa Sami iu drejtua koteleve përngushëllim, kështu Lamia iu drejtuaBiblës, duke gjetur në të forcën për tëvazhduar dhe një ndjenjë në rritje afërsie

me Atë që kishte vuajtur dhe përjetuarhumbjen totale dhe vdekjen. Vdekja nukishte më fundi i errët, sepse ai e kishtekaluar dhe kishte hapur derën ndaj asajqë rrinte më tej, dhe rruga e saj përparaishte ta njihte Atë më shumë. Kush kaurdhërimet e mia dhe i zbaton, është aiqë më do… dhe unë do ta dua dhe do t'idëftehem atij. Kështu gjatë ditëve tëzhurmshme, të tmerrshme dhe tëburgosura ajo u përpoq të donte dhe t’ibindej, të ruante gazin për hir të të atitdhe Samit dhe të ngushëllonte Lelënplakë, të shkretë dhe të trembur, megjithë zemrën e rëndë të Lamias; dhe ajonuk e kishte idenë se sa shumë kishinfilluar të mbështeteshin të gjithë tek ajo.

Atëherë, kur sytë e botës iu drejtuanLibanit më në fund, kur vendet arabebiseduan dhe bënë negociata dhe forca ere paqeruajtëse hyri në vend, kur tëkrishterët dhe myslimanët vetë vazhduantë copëtoheshin në grupe të voglaarmiqësore, një tmerr i ri shpërtheu icili, për Lamian dhe shtëpinë e saj, afroimasakrën. Tani që punët po ecnin më nëfund, ushtria e së Djathtës u mblodh përnjë përpjekje të fundit të fuqishme për tëshkatërruar vendet e forta të armiqve tësaj dhe rrethoi kampet nga lindja eqytetit.

Lamia mendoi kryesisht për betejën qëzhvillohej egërsisht rreth kampit të madhposhtë portokallishtes, sepse diku në atë

ferr të flaktë ishte Mumi i vogël. Rrethimi filloi në Qershor, dhe ndonësedolën vetëm pak raporte, thuhej sëshpejti se kushtet, në vapë, ishin bërë tëpadurueshme, dhe mendimi i djalit të sajtë ndritshëm e bezdisi ditë e natë. Ajo eimagjinoi të uritur, të etur dhe të sëmurë,dhe një letër e çmuar nga Hani që aiarriti të dërgonte me dorë nuk bëri asgjëpër të qetësuar frikërat e saj. Ai tregoise si, me kurajo dhe diplomaci të madhe,Kryqi i Kuq kishte arritur të dërgonte njëambulancë në kamp për të nxjerrë ata qëishin plagosur më rëndë, dhe raportet etyre vërtetuan të gjitha thashethemet. Një nga një, puset në këtë zonë pondoteshin dhe dizanteria kishteshpërthyer masivisht, ndërsa mungesa e

ushqimit, ilaçeve, ujit dhe pastrimitsanitar po e kthente të gjithë vendin nënjë kurth të qelbur dhe të përvëluarvdekjeje. Kufomat u varrosën natën nënjë varr të përbashkët, ndërkohë që njësheik këndoi nga Kurani me pëshpërimënë mënyrë që zëri të mos tërhiqtesnajperët.

Tani Lamia kishte shumë pak për të bërëveçse të priste; të priste në radhë tëpafundme për racione të vogla ushqimi;të priste në radhë në çezmën e rrugës përkovat e saj të ujit; të priste në bodrumpër fundin e bombardimit; të priste nëperiudhat e qeta për fillimin e sulmit tëri; të priste gjatë netve të nxehta dhe tëzhurmshme për agimin; dhe të priste

gjatë ditës përvëluese për freskinë epakët të mbrëmjes. Por gjatë atyreditëve kur ajo mendonte gati gjithmonëpër Hanin dhe Mumin, ajo zbuloiPsalmet dhe filloi t’i përdorte si lutjet esaj. Më ruaj si beben e syrit; më mbulo,nën hijen e krahëve të tu, nga të pabesëtqë më shtypin dhe nga armiqtë përvdekje që më rrethojnë.

Po afrohej mesi i Gushtit dhe sipas tëgjitha raporteve të krishterët kishinbastisur kampin dhe rrethimi kishtembaruar. Sami, i cili dëgjonte gjithçka,dhe i cili gjatë kohëve të qeta dukej seshkonte kudo, ishte kthyer në një gjendjetë madhe gëzimi, sepse tani, sigurisht,bombardimi i madh do të pushonte dhe

armiqtë do të shfaroseshin njëherë emirë. Por Lamia nuk ishte e gëzuar; a dotë vdiste Mumi, apo do të gjendej prapëkësaj radhe nën trupin e gjyshes së tij? Dhe në qoftë se po, a do të shqetësohejnjeri? Ose a do të kishte të njëjtin fat meqindra foshnja dhe fëmijë të vegjël tëtjerë?

E megjithatë, cili ishte fati i këtyre tëvegjëlve? Pak orë ose çaste të hutuarashkretimi ose dhimbjeje, dhe pastaj atado të ishin në shtëpi përgjithmonë, tëshëruar dhe të përsosur; duke lënë pastyre botën e çmendur, urrejtëse, dhevrasëse të luftës. Ata kurrë nuk do tëurrenin, apo të luftonin, apo të qanin; atado të rriteshin, në atë ambient dashurie,

drejt përmbushjes së tyre të përsosur. Gjatë të gjitha orëve të asaj dite ajoishte thellësisht e vetëdijshme përafërsinë dhe gëzimin e të vdekurve tësaj. Zhurma e shurdhonte, sepse njësektor i krishterë po gjuante nga jugu ilagjes por dukej sikur u tërhoq mekalimin e ditës dhe atë mbrëmje, ndërsaLamia qëndronte duke parë perëndimin endotur dhe të errësuar nga tymi, ajondjeu një lloj paqeje të lodhur qështrihej mbi të. Ajo përgatiti një darkëpër të atin dhe Samin me ato gjëra tëmbetura që ajo kishte arritur t’i mblidhtedhe pastaj shkoi dhe u shtri mbidyshekun e saj në bodrum dhe për pakkohë e zuri një gjumë i thellë.

Disa orë më vonë ajo u zgjua nga njëtrokitje e lehtë. Ajo u mbështet në njërinbërryl dhe pa të atin dhe Samin që flininpranë saj. Tani ishte e qetë dhe i vintekeq t’i shqetësonte kështu që ajo veshiqetësisht rrobën e saj të natës dhe shkoitek dritarja në katin e parë sipër derës sështëpisë, dhe duke e fshehur mirë veten,ajo e hapi pak fare dhe thirri, ‘Kushështë aty?’

Tre figura dolën në dritën e hënës: njëdjalë, i cili mbante një pushkë në dorëne majtë dhe dukej gati për t’u arratisur;një grua, e cila ngrinte duart sikur polutej duke bërë kërkesë, dhe një fëmijë ivogël, i cili qëndronte qetësisht dukeparë lart dhe nuk mund të mos njihej ajo

figurë e vogël trime që tundi pak dorënkur e pa. Duke harruar çdo masëkujdesi, ajo vrapoi tek dera dhe një çastmë vonë Mumi ishte në krahët e saj. Ajodo ta kishte mbajtur dhe përqafuar përnjë kohë të gjatë por gruaja hyri meforcë përpara. ‘Na lër brenda, bija ime,’pëshpëriti ajo me buzë të thara. ‘Më lërtë shpjegoj dhe pastaj do të iki. Të kamsjellë fëmijën; nuk ka mbetur asnjë njeripër t’u kujdesur për të, por nëse do të nashohin do të na qëllojnë.’

Ajo gati hyri me forcë në shtëpi dhembylli derën pas saj. I riu u zhduk.

‘Më jep pak ujë,’ tha Mumi pa frymë. ‘Kam etje.’

Ajo i uli në dhomën e pritjes, ndezi njëqiri dhe mori ushqim dhe ujë.

‘Ku është i riu?’ e pyeti. ‘Kush ishte aidhe a është i sigurt?’

Gruaja tundi kokën. Fytyra e saj ishteçuditërisht e bardhë dhe ajo dukej semerrte frymë me vështirësi.

‘Mendoj se do ta qëllojnë,’ tha ajothjesht. ‘Ne jetojmë në skajet e kampitdhe kur njerëzit tuaj hynë me dhunë sotnë mëngjes dhe filluan të qëllonin, ne ufshehëm pas një shkurreje gjëmbore nëkorije. Kamali banon në shtëpinë ebashkangjitur dhe ai e dinte shtëpinë tuaj

si dhe dashurinë që ke për fëmijën. Aika humbur krahun e djathtë dhe është iverbër nga njëri sy dhe nuk mund tëluftojë, por ai na tregoi rrugën përmesportokallishtes. Tani ai do të përpiqet tëshpëtojë drejt perëndimit por nuk besojse do t’ia dalë. Njerëzit tuaj do taqëllojnë. Ata po vrasin pa mëshirë.’

Kamali! Ai kishte ardhur drejt e tekdera, dhe Lamias i lindi papritmas njëdëshirë e egër për t’i bërë ballë,ndonëse vështirë të dinte nëse do tavriste apo ta falte. Ajo doli me vrap meguxim në kopsht. Djali ishte ende atje,duke u mbledhur në hijen e errët tështyllës së portës, duke mbledhurkurajon për të dalë në ato rrugë

vdekjeprurëse.

‘Kamal,’ i tha ajo.

Ai u hodh dhe u kthye, vuri pushkën nëgatishmëri dhe gishti i tij prekukëmbëzën. Por kur ai pa që ajo ishte epaarmatosur dhe e veshur me rrobën enatës, ai uli pushkën në ijët e tij dhe upërpoq ta mbulonte fytyrën e tij tëshkretë plot shenja me dorë. Ai podridhej i tëri, por nuk kërkoi mëshirëdhe ata qëndruan të pavendosur për disaçaste, që të dy të tërhequr nga emocionekontradiktore, dhe nuk dinin ç’të bëninapo të thoshnin.

Ai e theu heshtjen. ‘Të solla fëmijën,’

murmuriti ai.

‘Po, kështu e shoh. Faleminderit. Çfarëdo të bësh tani?’

‘Nuk e di; do të përpiqem të shkoj drejtperëndimit.’

Amini dukej shumë afër saj, jo i ftohtëdhe i vdekur, por duke qeshur ashtu siçkishte qeshur gjithmonë. ‘Nuk ka mërëndësi,’ dukej se thoshte: dhe nëna esaj, e qetë si në jetë; ‘Dashuria, falja;asgjë tjetër nuk ka rëndësi.’ Ajo morinjë frymë të thellë.

‘Do një gotë ujë, Kamal?’ e pyeti.

Ai e vështroi sikur të shihte ndonjëfantazmë. Fytyra e tij, ose ajo pjesë që ikishte mbetur, ishte e hirtë.

‘Ujë? Oh po, them se po vdes nga etja. Tërë ditën nuk kishte ujë. Por mos e lërbabain tënd të më shohë.’

Ajo i solli ujë dhe ca makarona të ftohtadhe qëndroi ndërsa ai i përpiu. ‘Mëmirë të shkosh,’ i tha ajo më në fund. ‘Po fillon të zbardhet përtej detit dhenëse ata të gjejnë në këtë lagje do të tëqëllojnë. Nëse shkon në fund të kopshtit,është një monopat që të çon në rrugënkryesore. Mund t’ia dalësh. Nuk mundtë të jap shumë ujë, por ja një gjysmëshishe.’

Ai u kthye për ta parë plotësisht me syrine tij që shikonte, dhe krenaria e tij e egërluftoi kundër frikës dhe mjerimit të tij. Atëherë, ndërsa u kthye për të ikur, aipëshpëriti fjalën ‘asmahle’ e cila ështëfjala e përditshme dhe e zakonshme qëdo të thotë ‘më fal’.

Dhe Lamia i dha përgjigjen e duhur,‘msmoh,’ ‘i falur’, dhe u kthye në shtëpime një zemër të lehtësuar; sepse tani ajoe dinte më në fund që nuk kishte asnjëarmik.

19

Ajo mbylli derën butësisht dhe u kthyeme majat e gishtave në dhomën e pritjes. Mumin, i cili kishte pirë shumë dhengrënë pak, e kishte zënë një gjumë ithellë me kokën mbi prehrin e gjyshes,dhe Lamia e vështroi nga lart për njëgjysmë minute. Ai ishte shumë i dobëtdhe i pistë, dhe kaçurrelat e tij të bukuraishin pleksur bashkë me pluhur dhe bartë tharë, dhe sytë ishin të fundosur ngadehidrimi. Por ai ishte i tërë dhe ipaplagosur dhe i saji dhe ajo u përkuldhe e puthi butësisht. Pastaj ajo iu

drejtua gruas që ishte mbështetur ngamuri, duke marrë frymë me vështirësi.

‘Je e sëmurë?’ pyeti Lamia. ‘Do tështrihesh pak?’

‘Më lër të pushoj pak,’ i tha gruaja mepërulësi, ‘dhe pastaj do të shkoj. Neikëm herët në mëngjes kur filloi goditja emadhe. Kur njerëzit tuaj bastisën, dukejsikur me mijëra nga njerëzit tanë upërpoqën të dilnin me vrap. Familje tëtëra, burra, gra dhe fëmijë, u qëlluanndërsa vraponin dhe ranë në grumbuj sëbashku. Edhe unë u qëllova, por nukvdiqa dhe Kamali, i cili banon afër nesh,tregoi mirësi ndaj nesh. Ai e dontefëmijën, babai i të cilit u vra në

rrethimin para tri javësh, dhe ai natërhoqi pas një ferre gjëmbore nëperiferi. Ne pritëm tërë ditën pa ushqimdhe ujë por lavdi Zotit kishte pak hije. Kur erdhi nata ne u kthyem fshehurazinëpër korijen dhe Kamali më tregoishtëpinë. Unë ju kam sjellë fëmijënsepse ti e doje dhe këtu ai do të jetë isigurt. Unë… unë për pak do të shkojtek Krijuesi im. Nuk ka rëndësi nëse tëkrishterët më qëllojnë, sepse mendoj sepo vdes.’

Historia e saj ishte ndërprerë ngashpërthime kollitjeje plot dhimbje. Taniajo drejtoi gishtin lart dhe u përpoq tëngrihej, por ra përsëri e rraskapitur.

‘Mund të rrish këtu,’ i tha Lamia. ‘Askush nuk ka pse ta dijë. Ku ështëplaga jote?’

Gruaja tregoi anën e saj dhe hoqi rrobat. Vendi ishte i ngurtë me gjak të mpirëdhe midis brinjëve të saj ishte një plagëe shëmtuar e kaltër. Plumbi pothuajsigurisht ia kishte shpuar mushkërinë dheishte pothuaj e pamundur të merrej njëdoktor me nxitim në këtë pikë. Lamianuk ia kishte idenë se çfarë duhej tëbënte, por Lela kishte eksperiencë përsëmundjet dhe vuajtjet; ndoshta Lela dotë dinte ç’të bënte.

Iu desh shumë kohë për të zgjuar Lelëndhe një kohë akoma më e gjatë për t’ia

shpjeguar situatën por kur ajo e kuptoi,papritur dukej se arriti potencialin e sajtë plotë. Plagët nga plumbat ishin tëzakonshme në familjen e saj dhe ajokishte mjekuar djalin e saj në një gjendjetë ngjashme me këtë. Lamia pa e habitur,duke ndihmuar nga pak sipas nevojës,ndërsa plaka lau plagën dhe ndërroirrobat e pista me butësi maksimale, dukemurmuritur fjalë ngushëllimi dhepërkëdhelje. ‘Është shumë e çuditshme,’mendoi Lamia. ‘Lela po ankohejgjithmonë për palestinezët, por supozojse kjo grua është vetëm një paciente esëmurë tani, dhe se kombësia nukekziston më. Sidoqoftë, është shumë eqartë që “lehja” e Lelës është më e keqesesa kafshimi i saj.’

Ishte pothuaj më e vështirë t’i shpjegontetë atit përse ata në këtë pikë duhej t’ijepnin strehë një palestinezeje të sëmurënë shtëpinë e tij, por kur ai pa Mumindhe dëgjoi të gjithë historinë, mblodhisupet dhe pranoi që ajo mund tëqëndronte, ndonëse ai e bëri Samin tëbetohej rreptësisht për ta mbajtur tëfshehtë. Radioja shpalli zhurmshëmfitoren e lavdishme dhe bombardimetpushuan ndërsa, në heshtjen e pazakontë,Aisha rrinte duke vdekur, sepse plumbiishte futur thellë dhe, ndonëse Eliasikishte shkuar për të kërkuar ndihmëmjekësore, dukej se nuk kishte shumëmundësi që ai do ta gjente para se tëishte shumë vonë.

Lela qëndroi e ulur pranë saj tërë ditën,duke i shërbyer, dhe Lamia lau dheushqeu Mumin dhe e solli që të shtrihejnë krevatin e saj në mënyrë që ajo tandiente pranë vetes, sepse ishte idobësuar nga dizanteria dhe uria dhe nukdonte të vraponte andej-këtej ose tëluante. Temperatura e Aishës po ngrihejdhe, me gjithë mungesën e frymëmarrjessë saj, ethet dukej se ia çliruan gjuhën. Disa herë ajo harroi orën dhe vendindhe mendoi se ishte prapë në vendin esaj; në Palestinë, si një grua e re elumtur me prejardhje fisnike, para seIzraelitët ta kishin shkatërruar qytetindhe pushkatuar burrin e saj në sytë e saj. Ajo kishte ardhur në Liban si refugjate,

duke marrë arratinë me fëmijët e saj tëvegjël dhe ata ishin rritur në kamp. Pornjë nga një pushkët i kishin goditur, dhetani vetëm Mumi kishte mbetur. Por saherë që e panë sytë e saj, një pamje ethellë kënaqësie u vendos mbi fytyrën esaj.

‘Njerëzit tanë janë pa shtet, të arratisur. Ata nuk kanë vend, dhe bota nuk do tëna pranojë. Por ai do të ketë njështëpi… ai do të duhet… do të ketë njëkombësi dhe një vend… ai është yti…do të njohë paqen… Perëndia e kamëshiruar.’ Ajo murmuriti fjalitë eshkëputura herë-herë, por me kalimin editës së mërzitshme ajo u bë gjithnjë emë shumë pa frymë dhe foli më pak.

Lela u ul pranë saj, duke i larë fytyrën,duke i dhënë pak ujë, dhe Lamia vintedhe shkonte. Atë mbrëmje, kur ajo e futiMumin në krevat, ajo erdhi dhe u ulpranë Aishës në muzg dhe, pas njëfarëkohe mori Biblën e saj dhe lexoi vargjetqë sapo i kishte zbuluar; unë jam ibindur se as vdekja, as jeta, as engjëjt,as pushtetet, as fuqia dhe as gjërat etashme as gjërat e ardhshme, as lartësitë,as thellësitë, as ndonjë tjetër krijesë, nukdo të mund të na ndajë nga dashuria ePerëndisë që është në Jezu Krishtin,Zotin tonë.

Ajo mendoi se Lamia po lexonte ngaKurani, gjë që i pëlqeu asaj. Por ajofjalë e kuptuar përgjithësisht, që nuk njeh

kufij, që ia tejkalon racës dhe ngjyrësdhe që shemb të gjitha pengesat, e arriti. ‘Dashuria e Perëndisë,’ pëshpëriti ajo,‘dhe fëmija… ti e doje… do ta duashpërgjithmonë… me premto se do taduash gjithmonë.’ Dhe Lamia premtoi paasnjë hezitim.

Aisha vdiq shumë herët në mëngjes, sakëndoi gjeli, dhe Lela ishte akoma zgjuardhe po mbante dorën e saj. Të tjerët eshtëpisë vazhduan të flinin, se nuk ishinmësuar me qetësinë e çuditshme dhe kuru zgjuan ajo ishte gati për t’u varrosur,dhe ajri ishte i rënduar nga vapa. Eliasidhe Sami dhe nja dy komshinj gërmuannjë varr në shpat kodre dhe ata evarrosën me fytyrën drejt lindjes së

diellit, ashtu siç do ta donte ajo. Lamianuk shkoi me ta në varrim. Ajo qëndroinë shtëpi me Lelën dhe Mumin dhe kur ithanë Mumit që gjyshja e tij kishte ikur,cepat e gojës i ranë, sytë e tij u mbushënme lot dhe ai u shtri për një kohë të gjatënë krahët e Lamias, i qetë dhe me sadukej duke vështruar kot në hapësirë. Por ai e pranoi, ashtu siç i kishtepranuar të gjitha ndryshimet e tjera dhedhunën dhe vdekjet e papritura në jetën etij të shkurtër, dhe para mbrëmjes ai u bëpak më i gjallë. Lela, që ishte gëzuarkaq shumë kur ai kishte ikur, papritur uduk e përkushtuar ndaj tij; por nuk kishtedyshim që ai ishte kthyer si një fëmijëtjetër, i zbutur dhe i nënshtruar dheçuditërisht i dashur.

Kishte akoma disa gjëra që duheshinbërë, dhe gjuajtjet e paevitueshmevazhduan, por njerëzit filluan të kuptoninqë gjithçka po merrte fund. Vapa ishte emadhe, plehrat dhe gërmadhat endepërvëloheshin dhe qelbeshin, por mekalimin e ditëve uji rrodhi përsëri nëçezmat dhe dritat u ndezën në shtëpitë. Vera mbaroi, shegët u poqën, dhe gjethetnë vreshtat u kthyen të arta dhekuqerreme; atëherë ranë shirat e paradhe, gati në një natë, shpatoret mbinë nëshpat kodre direkt nga dheu i lyer megjak dhe i shpuar nga plumbat, edheshtresa e hollë dhe e gjelbër e rritjes sëre ra si një vello mbi fushat. Por betejatë vogla vazhduan pa frenim, shkollat

ende ishin të mbyllura, dhe njerëzitqëndruan pranë shtëpive duke pritur përkushedi-se-çfarë. Për shumë, jeta nuk dotë fillonte kurrë përsëri vërtet. Dyzet ekatër mijë vrasjet sipas llogaritjeve dhenjëqind e tetëdhjetë mijë plagosjet kishinlënë shumë mbresa. Ata mund tërindërtonin shtëpitë e thyera, por zemrate thyera nuk ndreqen kaq lehtë; dheç’ishte më e hidhura, askush nuk dukej sekishte korrur të mira nga çmimi i paguar.

Ishte një ditë e freskët Nëntori, me shirate parë, kur sirianët, me një forcëpaqeruajtëse prej tridhjetë mijëushtarësh, hynë dhe pushtuan vendin. Nëdisa qarqe politike kishte zemërim dhedyshime; në disa të tjera kishte gëzim.

Por njeriu i zakonshëm në rrugë, i velurnga tmerri dhe gjakderdhja, i mirëpritipa pikë turpi. Paqja kishte ardhur, tëpaktën për një kohë; tani ata mund tëflinin qetësisht në krevate dhe mund tëbënin vizita tek kushërinjtë e tyre. Dyqanet do të hapeshin, dhe fëmijët dotë luanin jashtë.

Eliasi dhe Sami kishin shkuar për të parëfestimet, por Lamia u ul tek shkallët nënjë rreze dielli, duke u përpjekur tëkuptonte se çfarë po ndodhte. Mumisolli disa lodra dhe u ngjit qetësisht nëprehrin e saj, duke shtyrë trupin e tijkundrejt saj, duke komunikuar ngrohtësidhe rritje, dhe trupi i saj ndihej i gjallëdhe plot energji, sikur të ishte gjallëruar

nga burime të fshehta. Hani do të vinte,ndoshta sot, dhe ajo mendoi se tani do tëmartoheshin shumë shpejt. I ati i tijkishte arritur ta ruante biznesin e tij gjatëgjithë kohës së luftës dhe ajo shpresonteqë Hani do të mbaronte studimet dhe dotë hynte përsëri në spital si studentmjekësie, por kjo varej prej tij; Huda dotë kthehej në shtëpi dhe jeta do të fillontepërsëri. Fuqia e ripërtëritjes ndihej aq efortë brenda saj saqë ajo e dinte mesiguri që një ditë ajo do t’i lindte fëmijëHanit, por asnjë fëmijë i saj nuk do tëishte kurrë i dashur më thellësisht sesabebi i fortë që pushonte në prehrin e saj;jo fryti i barkut të saj, por fryti i ankthitdhe konfliktit të saj, i faljes dhe fitoressë saj, dhe për këtë arsye, mrekullisht,

pjesë e pandashme e saj përjetësisht.

Rosa dukej shumë pranë, sikur jeta tëkishte filluar nga e para, duke kaluarnëpër stinët tek një pranverë e re. Lamiaishte e gëzuar që ajo dhe Hani, jo siprindërit e tyre, e kishin njohur njëri-tjetrin para se të martoheshin. Dashuriae tyre mund të mos lëshonte rrënjë tëthella, por do të ishte më e guximshme,më e lehtë për t’u shprehur dhe mëkënaqëse gjatë viteve të para. Ajo ishtegjithashtu e gëzuar në mënyrë të paqartëqë ata kishin marrë pjesë së bashku nëvuajtjet universale, sepse do të ishingjithmonë të vetëdijshëm më medhembshuri për pellgjet e errëta të frikësdhe të urrejtjes që kishin ardhur mu tek

pragu i vendit të shenjtë i shtëpisë sëtyre.

Ajo dukej se e shihte shtëpinë e saj sinjë burim të vogël në shkretërirë. Perëndia ishte burimi i dashurisë, dhederdhi veten në Krishtin, duke kërkuar tëhynte, duke u zmbrapsur zakonisht, poraty-këtu duke gjetur një hyrje në njëzemër që rrinte hapur ndaj Frymës sëShenjtë. Atëherë dashuria do të derdhejpërmes kanaleve të shërbimit tëpërkushtuar, shtëpive të lumtura dhefëmijëve të rritur për të vlerësuartolerancën dhe mirëkuptimin mbi tëgjitha pasuritë e tjera. Atëherë kudo qëdo të vinte lumi, jeta dhe shërimi do tëmbinin sërish; bari i gjelbër do të

mbulonte varret; kumakët dhe lulet epurpurta kacavjerrëse do të bëninkopshte në krateret e bombave, dheujërat e gjalla do të gufonin nëshkretëtirë. Rosa kishte të drejtë;dashuria ishte e vetmja rrugë për tekpaqja dhe asgjë tjetër nuk kishte rëndësi.

Mumi dihati papritur, u vërtit në prehrine saj, kapi hundën e saj për ta bërë tëshikonte në drejtimin e duhur dhe tregoime një gisht të pistë.

‘Shiko,’ bërtiti ai, ‘janë dy!’

Ajo u kthye dhe panë së bashku. Diellikishte shpërthyer përsëri dhe një ylber imadh i dyfishtë varej mbi qytetin e

rrënuar. Ishte aq i gjerë, aq i qartë dheaq i shkëlqyer nga premtimi që mbante,saqë dukej sikur kalonte të gjithëbregdetin nga Tiroja në Tripoli.