‹SK‹L‹P fiEYH YAVS‹ CAM‹‹'N‹N OR‹J‹NAL PLANIÜZER‹NE

B‹R REST‹TÜSYON DENEMES‹

ÖMER ‹SKENDER TULUK*

Bu çal›flmada, ‹skilip fieyh Yavsi Camii'nin ilk bak›flta XIV. yüzy›l›n Zavi-yeli cami tipolojisini ça¤r›flt›ran s›ra d›fl› mekânsal ve strüktürel anlay›fl› üze-rinde durulmufl, yap› hakk›ndaki mevcut çal›flmalarda yetersiz ve özelliklemekânsal oluflum hakk›ndaki yanl›fl ve yüzeysel yarg›lar, belgeler ›fl›¤› alt›ndayeniden ele al›nm›flt›r1. Buna ba¤l› olarak yap›n›n, iç mekân, son cemaat re-vak› ve türbe k›sm›n› da içeren orijinal plan› hakk›nda bir restitüsyon dene-mesine giriflilmifltir.

Osmanl› fleyhülislam› Ebüssuud Efendi'nin (ö. 1574), memleketi ‹skilip-’te babas› fieyh Yavsi ad›na yapt›rd›¤› cami, ‹skilip’in en eski yap›s›d›r. Cami,1569 tarihli Ebüssuud Efendi'ye ait vakfiyeye (‹lter, 1992) göre köprü, bedes-ten, mektep ve handan oluflan külliyenin ayakta kalan tek yap›s›d›r2.

Caminin kitabesinin olmamas› kimin, ne zaman yapt›rd›¤› konusundafarkl› görüfllerin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Cami hakk›ndaki az sa-y›da çal›flmalardan birinde ‹lter (1992), yap›n›n fieyh Muhyiddin Yavsi’ninölüm tarihi olan 1516’dan önce kendisi taraf›ndan yapt›r›ld›¤›n› yazmakta-d›r. Bir baflka çal›flmada ise K›lc› (1983), fieyh Yavsi’nin 1500 tarihli vakfiye-sinde cami veya benzeri bir vakfiyeden bahsedilmedi¤ini, fakat bu vakf›n te-sisinden sonra camiyi yapt›r›p ek bir vakfiye düzenlemifl olma ihtimalinekarfl› yap›lan araflt›rmalara ra¤men baflka bir vakfiye bulunamad›¤›n› belirtir.Zaten caminin, onun sa¤l›¤›nda kendisi taraf›ndan yapt›r›lm›fl olmas›nara¤men vakfiyelerde geçmemifl olmas› zay›f bir ihtimaldir. Nitekim o¤lu

* Karadeniz Teknik Üniversitesi, ‹ç Mimarl›k Bölümü Ö¤retim Görevlisi, 61080 Trabzon.1 Bu makale, cami hakk›nda bir ön araflt›rma niteli¤i tafl›yan “‹skilip fieyh Yavsi Camii”

(Çorum Çevre Dergisi, Say›: 9, s. 64-67, Çorum, 2001) isimli çal›flmam›zda ortaya koydu¤umuzfiziksel verilerin, bir analiz çal›flmas› anlay›fl› içerisinde irdelenmesiyle ortaya ç›km›flt›r.

2 Caminin arkas›nda kalan k›rma çat›l›, önü arkadl› kare yap›n›n mektep oldu¤u tahminedilse de kesin de¤ildir. Bkz. A. K›lc›, ‹skilip fieyh Yavsi Camii Külliyesi, Röleve ve RestorasyonDergisi, No:5, Vak›flar Genel Müdürlü¤ü Yay›nlar›, s. 47-63, Ankara, 1983.

448 ÖMER ‹SKENDER TULUK

Ebüssuud Efendi’nin vakfiyesinde (1569), babas› ad›na bir cami yapt›rd›¤› flusözlerle de aç›kça ifade edilmifltir: “...ve hasenat›n cümlesi müflarüni leyh va-k›f›n do¤du¤u yer olan ‹skilip kasabas› mahallat›ndan Meydan mahallesindemerhum pederinin kabrine muttas›l olarak ... ve binas›n› Cenab›hakdan it-tika üzre te’sis edüp Cenab›hakk› k›yamen ve kuuden zikreden ve ana mes-cidlerde Rüku ve sücud ile ibadet edenlere vakfetti¤i kubbesi yüksek ve re-vak› çevrili ve biri birine benzemez mehasini behiyye ve bedayii mi’mariyeyihaiz bulunan mescid Cami.” 3

Söz konusu metinde caminin yap›ld›¤› yer; “pederinin kabrine muttas›l(bitiflik)” olarak gösterilmifltir. Dolay›s›yla caminin, XVI. yy. ortalar›nda, fieyhYavsi’nin ölüm tarihi olan 1514’ten sonra (1514 ile 1569 aras›) o¤lu fieyhülis-lam Ebüssuud Efendi taraf›ndan yapt›r›ld›¤› aç›kt›r. Bugün caminin güne-yine bitiflik olan türbenin, camiden önce mi yoksa sonra m› yap›ld›¤› ise tar-t›flmal›d›r4.

Yap›, plan düzleminde kuzeyde eflit büyüklüklerde kubbeli iki kare me-kân ile güneyde bunlara orta aks üzerinde birleflen daha küçük kubbeli birmekân ve son cemaat yerinden oluflan ters T biçimli bir yap›d›r (fiekil 1).Yap›, bu biçimlenifliyle Erken Devir Osmanl› camilerinin “Zaviyeli cami” de-nen çok ifllevli Fütüvvet cami karakteristik flekilleniflini göstermesine ra¤meniç mekân organizasyonu, yap›n›n ayakta kald›¤› 450 y›ll›k süreç içerisinde ta-dilatlarla ve eklerle son halini ald›¤›n› göstermektedir. ‹ç mekân organizas-yonunda gözlenen aksakl›klara, karakteristik Osmanl› cami mimarisininverdi¤i kriterler ve vakfiyelerden elde edilen ipuçlar› da eklenince, yap›n›nsöz konusu de¤iflim süreci ve niteli¤i hakk›nda bir tak›m yarg›lara varmak veorijinal plan› üzerine fikir üretmek mümkün olacakt›r.

Nitekim bunlardan birisi, çal›flman›n sonucunda ortaya konulacak resti-tüsyon plan›n›n do¤rulu¤unu destekler nitelikte olan, yap›n›n bafllang›çtacami veya zaviye olarak planlan›p planlanmad›¤› konusudur.

3 Vakfiye, F. ‹lter taraf›ndan Bir Anadolu Kenti ‹skilip, Ankara, 1992 adl› çal›flmas›ndaTürkçe olarak yay›mlanm›flt›r (s. 107-125).

4 ‹lter (1992), kesin bir yarg›yla “eskiden varolan camiye türbenin sonradan eklendi¤i, ön-celikle birbirini tutmayan duvar düzlemlerinden, sonrada yap› tekni¤i özelliklerinden aç›kça an-lafl›lmaktad›r” demektedir (s. 43). Oysa, duvar düzlemlerinin birbirini tutmamas› ve farkl› yap›mteknikleri her iki yap›n›n farkl› zamanlarda yap›ld›¤›n› kan›tlar, fakat türbenin sonradan eklen-di¤i konusunda yeterli ipuçlar›n› vermez. Bu konu çal›flman›n ilerleyen aflamalar›nda, yap›n›norijinal plan›na yönelik yorumlar ortaya konurken detayl›ca aç›klanacakt›r.

‹SK‹L‹P fiEYH YAVS‹ CAM‹‹ 449

‹lter (1992), Ahilik (Fütüvvet) kavram›n›n Anadolu’nun birçok yerindeoldu¤u gibi Çorum ve ‹skilip yöresinde de önemli oldu¤unu, Ahilik teflkilat›içindeki esnaf›n ibadet d›fl›nda örgüte iliflkin çeflitli konular› görüflüp tart›fl-mak için Fütüvvet camileri denen bu tür camileri kulland›klar› bilgisine da-yanarak, bu caminin de bu amaçla infla edilen bir Fütüvvet cami ( Zaviyeli,Çok Üniteli, Bursa Tipi Cami) oldu¤u yarg›s›na varmaktad›r. Oysa K›lc›’n›nda (1983) ifade etti¤i gibi yap›n›n cami olarak infla edildi¤i, Ebüssuud Efendivakfiyesinde (1569), söz konusu yap›ya görevli olarak imam, hatip ve müez-zin görevlendirilmesi flart›n›n koflulmas›, herhangi bir fleyhin tayini hakk›ndabir fley söylenmemesinden anlafl›lmaktad›r. Ancak, yap›n›n zaviyeli cami ti-pini ça¤r›flt›racak biçimde strüktürel yap›s›n›n afl›r› zorlanmas›, yap›ld›ktanbir süre sonra eklerle söz konusu ifllevin yap›ya yüklenilmeye çal›fl›ld›¤›n›göstermektedir.

Yap›n›n orijinal flekillenmesinin tek üniteli bir mekân kurgusuna sahipoldu¤unu gösterir ciddi kan›tlar vard›r. Nitekim bunlardan biri, söz konusuvakfiyede caminin “...kubbesi yüksek ve revak› çevrili...” olarak tan›mlanma-s›d›r5. Burada “kubbesi yüksek” deyiminden tek kubbeli bir yap›dan sözedilmektedir. Bunun yan›nda tek üniteli mekân kurgusunu gösterir as›l ka-n›tlar caminin yap›sal özelliklerinden kaynakl›d›r; Caminin mevcut iki mih-rab›ndan en gösteriflli ve an›tsal olan›n›n giriflin aç›ld›¤› hacimde yer almas›,do¤uya do¤ru bir miktar kaymas›na ra¤men hem de girifl ekseni üzerindebulunmas›, as›l mekân›n buras› oldu¤u izlenimini vermektedir (Resim 9).Nitekim cami, plan düzlemindeki bu biçimlenifliyle karakteristik Erken DevirOsmanl› camilerinin tek üniteli tipini tekrarlamaktad›r.

Bu devrin tek kubbeli, kübik kitleli camilerinde oldu¤u gibi bu camidede kubbeli bir son cemaat revak›n›n varolmufl olabilece¤inden söz edilebilir.Nitekim, caminin girifl kap›s›n›n mihrap aks›ndan do¤uya do¤ru kaymas›,genelde kat› bir simetrinin hakim oldu¤u devrin camilerine ayk›r› gibi gö-rünse de, son cemaat yerinde kubbeli bir revak›n varl›¤›na iflaret etmektedir.Girifl kap›s›, minare pabucunun da yer ald›¤› revak›n meydana getirdi¤i cep-henin orta aks›na aç›lm›flt›r. Dolay›s›yla söz konusu kat› simetri, iç mekanoluflumunda de¤il ama girifl cephesi flekillenmesinde sa¤lanm›flt›r. Benzerson cemaat revak› biçimlenmesine Karg›’da O¤uz Köyü (XVI. yy. bafl›), Ma-

Belleten C. LXVII, 29

5 Vakfiye için Bkz. F. ‹lter, Bir Anadolu Kenti ‹skilip, s. 109, Ankara, 1992.

450 ÖMER ‹SKENDER TULUK

nisa’da Hac› Yahya (1474), ‹vaz Pafla (1484), Dilflikar Hatun (1579-80) ve Ha-tuniye Camiilerinde (1488) rastlanmaktad›r6 (fiekil 2,3,4,5,6).

Manisa’daki Hac› Yahya Camii'nde girifl kap›s› mihrap ekseni üzerindeolmas›na ra¤men, minare kaidesinin yap› kitlesine eklenmesiyle 3 birimlison cemaat revak cephesinin bat›s›nda yer alm›flt›r.

Yine Manisa’da, ‹vaz Pafla Camii'nde ise girifl, ne son cemaat revak›n›norta noktas›na, ne de iç mekanda mihrap eksenine oturtulmufltur. Her ikidüzende de girifl, birimlerin bat›s›na do¤ru bir miktar kaym›flt›r. Bunun ne-deni, 4 birimden oluflan son cemaat revak kubbelerini tafl›yan 5 sütundan or-tadakinin, hem mihrap hem de son cemaat orta aks›na denk düflmesidir.Orta sütunu duvara ba¤layan kemerin aya¤›na aç›lamayan girifl, bat›ya do¤rukayd›r›lm›flt›r.

Karg›’daki camiyle birlikte, Manisa’da Dilflikar Hatun ve Hatuniye Cami-lerinde ise harime girifl noktas›n›, minareyle birlikte düflünülen son cemaatrevak düzeni belirlemifltir. Orijinal son cemaat revak›n›n yok oldu¤u bilinenKarg› O¤uz Köyü ve Manisa Dilflikar Hatun Camilerinde mihrap ekseninegöre bat›ya kayan girifl noktalar›, kubbeli bir düzene iflaret etmektedir7. Ha-tuniye Camii'nde ise girifl kap›s›, minarenin bitifl noktas›na kadar uzanan 5kubbeli son cemaat revak›n›n orta aks›na konmufltur. ‹ç mekan flekillenme-sinde minare eleman› dikkate al›nmad›¤›ndan mihrap aks›na göre girifl ka-p›s› bat›ya do¤ru kaym›flt›r.

fieyh Yavsi Camii'nde de, orijinal ilk yap›n›n tek üniteli olabilece¤i dik-kate al›nd›¤›nda benzer bir uygulaman›n gerçeklefltirilmifl olabilece¤i kuv-vetle muhtemeldir. Bu durumda tek üniteli orijinal planl› caminin son ce-maat revak cephe uzunlu¤u dikkate al›nd›¤›nda, bugün mevcut olan ahflapstrüktürlü son cemaat revak derinli¤inin kubbeli bir strüktür için fazla ol-du¤u dikkati çekmektedir (Resim 4). Nitekim ‹lter (1992), Vak›flar Genel

6 ‹skilip fieyh Yavsi Camii'nde oldu¤u gibi Karg›’daki O¤uz Köyü Camiinde de ahflap strük-türlü son cemaat revak›, y›k›lan muhtemel kubbeli revak›n yerine yak›n zamanda yap›lm›fl olma-l›d›r. Bu konuda Bkz. Ö.‹. Tuluk, Karg› O¤uz Köyü Camii - Osmanl› Dini Mimarisindeki Yeri veÖnemi, Çorum Çevre Dergisi, say›:7, Çorum, 2000. M. Sözen taraf›ndan bu caminin de¤inildi¤idi¤er çal›flmalar; “Türk Mimarisinin Geliflimi ve Mimar Sinan”, s. 67, ‹stanbul, 1975. ve “Hac›Hamza’daki Türk Eserleri”, s. 113-134, Anadolu Araflt›rmalar› 2, ‹TÜ Mim. Fak. Mim. Tarihi veRölöve Kürsüsü, ‹stanbul, 1970.

7 Manisa Dilflikar Hatun Camii için Bkz H. Acun, Manisa’da Türk Devri Yap›lar›, s. 202-209, Ankara, 1999.

‹SK‹L‹P fiEYH YAVS‹ CAM‹‹ 451

Müdürlü¤ü'nün 1973 y›l› onar›mlar›nda, son cemaat yerinde aç›lan sondaj-larla bu bölümün bugün bilinen derinli¤inden daha az oldu¤unun ortayaç›kt›¤›n› söylemektedir.

Gerçektende caminin plan›nda, giriflin aç›ld›¤› tek üniteli mekân dik-kate al›nd›¤›nda minare kürsüsünden tek üniteli birimin bitti¤i duvara kadarolan k›s›mda son cemaat revak› birbirine efl kare mekânlara ayr›labilmekte-dir. Üçe ayr›labilen bu kare mekânlar›n derinlikleri de, Vak›flar Genel Mü-dürlü¤ü'nün haz›rlam›fl oldu¤u Restorasyon Projesinde de ifllendi¤i gibi ze-mini orijinal alt›gen tu¤lalarla kapl› olan ve giriflin do¤usunda minare kürsü-sünden uzayan ve son cemaat revak›n›n do¤u kenar›n› kapatan duvar›n bit-ti¤i noktaya kadar olmal›d›r8 (fiekil 1) (Resim 3). Orijinal biçimlenmesininbu flekilde oldu¤u düflünülen son cemaat revak›n›n birbirine efl üç kare me-kâna ayr›lmas› kubbeli bir strüktüre iflaret etmektedir. Bunu destekler birbulgu, 1973-74 y›llar›nda Vak›flar Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan gerçeklefltiri-len son cemaat yeri onar›m›nda (K›lc›, 1983) ortaya ç›kan ve burada kubbelibir strüktürün varl›¤›na iflaret eden duvardaki izlerdir9.

Son cemaat revak›n› örten üç birimli böyle bir strüktür, revak›n yanlar›aç›k oldu¤u düflünülürse 4, kapal› oldu¤u düflünülürse ortada 2 sütun ile ta-fl›nabilir. Vak›flar Genel Müdürlü¤ü'nün 1973 y›l› restorasyon çal›flmalar›nda-daha önce bahsi geçen- son cemaat revak›nda aç›lan sondajlardan yanlar›nkapal› oldu¤u düflüncesi a¤›rl›k kazanm›flt›r (‹ler, 1992). Bu durumda mev-cut caminin ahflap strüktürlü son cemaat revak›n›n üç sütunundan iki tanesiorijinal tek üniteli yap›ya ait olmal›d›r10. Nitekim bu sütunlardan en bat›daolan› di¤er ikisine göre oval kesitlidir ve di¤erleriyle benzerlik göstermez(Resim 5).

Bu durumda son cemaat revak›n›n, cami ilk yap›ld›¤›nda üç birimdenoluflan, yanlar› kapal›, ortada iki sütunla tafl›nan bir kubbeli strüktür oldu¤u(fiekil 7), bir süre sonra cami ana kitlesine bat›da benzer bir ünite eklendik-ten sonra ya y›k›ld›¤›, ya da depremle kendili¤inden y›k›ld›¤› ve bunun ye-rine, iki sütun daha eklenerek dört sütunla tafl›nan ahflap strüktürlü ve eski-

8 A. K›lc›, "‹skilip fieyh Yavsi Camii Külliyesi", Rölöve ve Restorasyon Dergisi, No:5, Vak›f-lar Genel Müdürlü¤ü Yay›nlar›, s. 63, Ankara, 1983.

9 Foto¤raf için Bkz. A. K›lc› (1983)10 ‹lter (1992), Göko¤lu’nun “Paphlagonia” adl› kitab›ndan hareketle yap›n›n 4 sütunu-

nun oldu¤unu, bunlardan birisinin y›k›lmayla onar›m aras›nda geçen zamanda kayboldu¤unuyazmaktad›r (s. 40). A. Göko¤lu, Paphlagonia, Kastamonu, 1953.

452 ÖMER ‹SKENDER TULUK

sinden daha derin bir son cemaat yeri infla edildi¤i söylenebilir. Uzun y›llarson cemaat yeri bu flekilde kullan›ld›ktan sonra yak›n zamanda, ‹lter(1992)'in de bahsetti¤i gibi sütunlardan birinin 1973 y›l› restorasyonu s›ra-s›nda kayboldu¤u, bu nedenle son cemaat revak›n›n sa¤ ucunda yer almas›gereken sütunun yerine, son cemaat revak› yan duvar›n›n uzat›lm›fl oldu¤usöylenebilir (Resim 4).

Yap›n›n iç mekân kurgusu ve strüktürel biçimlenmesi de tek üniteli biryap›dan türetilen bir kitlenin izlerini tafl›maktad›r. Yap›, tek üniteli olarakyap›ld›ktan bir süre sonra yan›na ayn› büyüklükte ve karakterde efl bir biri-min eklenmesiyle iki birimli, enlemesine bir karakter kazanm›flt›r (fiekil 8).Bu haliyle yap›, karakteristik Osmanl› cami mimarisine ayk›r› bir plan düze-nine bürünmüfltür. Gerek Anadolu Selçuklular›n›n çok üniteli, düz çat›l›,gerekse de Erken Devir Osmanl›lar›n›n efl büyüklükteki çok üniteli, kubbelicamilerinde mihrap aks› koridoru ayaklarla veya sütunlarla bölünmeden boflb›rak›lm›flt›r. Bu, enlemesine planlamada yap›n›n 3, 5, 7 gibi tek say›lardanoluflan birimlerle oluflturulmas› demektir. ‹ki efl birimin yan yana gelmesiyleoluflturulan bir düzende ise, mihrap orta aksa konuldu¤unda do¤al olarakiki kubbe aras›ndaki kemerin aya¤› içine denk gelmektedir. Üstelik mihrapaks› üzerine konma e¤ilimi kuvvetli olan devrin camilerinin aksine bu tür biryap›da girifl kap›s›, kemerin di¤er bir aya¤›na denk geldi¤i için, mihrap aks›-n›n sa¤›na veya soluna konmak zorundad›r. Bu nedenlerle Osmanl› camimimarisinin Erken Devrinden bafllayarak özellikle Klasik Dönemde ve sonra-s›nda bu tür bir planlamadan daima kaç›n›lm›flt›r.

Bursa’da, XV. yüzy›l›n ilk yar›s›na tarihlenen (Kuran, 1964) AbdalMehmed Camii ve ‹stanbul’da Mimar Sinan’›n olgunlaflma y›llar›nda yapt›¤›Haseki Sultan Camii (1538-39) nadir örneklerdendir (fiekil 9,10). BunlardanAbdal Mehmed Camii'nin orijinal plan›n›n da bugünkü biçimiyle iki ünitelioldu¤u11 düflünülürse, orijinal plan›n›n tek üniteli oldu¤u ve yapt›r›ld›ktanbir süre sonra cemaate dar geldi¤inden 1602’de do¤usuna bir kubbeli birimdaha eklendi¤i bilinen (Kuran, 1986) ‹stanbul’daki Haseki Sultan Camii(fiekil 11), çal›flman›n konusu fieyh Yavsi Camii'nin mekânsal de¤iflim aflama-

11 Söz konusu caminin orijinal plan›n›n iki üniteli olup olmad›¤› konusunda herhangi birbilgi olmamas›na ra¤men, yap›sal birtak›m özellikler orijinal oldu¤unu düflündürtmektedir.Cami hakk›nda daha fazla bilgi için Bkz. E. H. Ayverdi, “Osmanl› Mimarisinde Çelebi ve II. Sul-tan Murad Devri 806-855 (1403-1451), ‹stanbul Fetih Cemiyeti, ‹stanbul Ens. No: 65, Baha mat-baas›, ‹stanbul 1972, s. 275-278.

‹SK‹L‹P fiEYH YAVS‹ CAM‹‹ 453

lar›n›n en az›ndan ilk ad›m›n› göstermektedir.Yaln›z, bir taflra yerleflmesiolan ‹skilip’te yap›lan fieyh Yavsi Camii'nin aksine Haseki Sultan Camii'ndebu ek son derece profesyonelcedir; ‹ki birim aras›ndaki ortak duvar kald›r›-larak, yerine ortada iki sütuna oturan üç kemer konulmufl, mihrap eski ye-rinden kald›r›larak ortadaki kemerin aya¤›na aç›lm›flt›r. fieyh Yavsi Cami-i'nde ise, Haseki Sultan Camii'nde oldu¤u gibi ortak duvar›n yerine iki sütunkoyma ve bunlar› kemerlerle birbirine ba¤lama imkan›, mekân derinli¤ininve yüksekli¤inin yeterli olmamas› nedeniyle mümkün olmam›flt›r.

‹ç mekân yüksekli¤inin, güneyde mihrap, kuzeyde de son cemaat revakduvar›na oturacak bir ask› kemerinin yay›n›n ulaflaca¤› yükseklikten az ol-mas›, aradaki duvar›n sadece bir k›sm›n›n y›k›lmas›na ve dolay›s›yla kemerindaha küçük tutulmas›na neden olmufltur. Aradaki ortak duvar tamamen kal-d›r›lamad›¤›ndan, Haseki Sultan Camii'nde oldu¤u gibi mihrap, kemer aya-¤›na tafl›namam›fl, eski yerinde kalm›fl olmal›d›r.

Bir süre bu flekilde kullan›ld›ktan sonra, daha önce de bahsedildi¤i gibi,yap›n›n Zaviyeli bir cami gibi kullan›lma iste¤i düflüncesi, bu ifllevin devrinBursa tipi denen camilerine fiziksel olarak benzetilme iste¤ini de do¤urmuflolmal›d›r. Dolay›s›yla, iki birimli yap›n›n güneyine, orta aks üzerinde dahaküçük kubbeli bir birim eklenmifltir (fiekil 12). Bu ekleme, söz konusu Zavi-yeli camilere benzetilme u¤runa yap›n›n strüktürünün afl›r› zorlanmas›naneden olmufltur. Nitekim bu mekân, eklendi¤i iki efl kubbeli strüktürüayakta tutan ortak ask› kemerinin güneyde oturdu¤u duvar parças›n›n kald›-r›lmas›n› gerektirmifl, bunun yerine yuvarlak bir sütun konularak efline ne-redeyse hiç rastlan›lmayan yar›m bir kemerle, eklenen küçük birimin a¤z›n-daki tudor kemerinin kilit tafl›na ba¤lanm›flt›r (Resim 12).

Sonradan eklenen bu birimin s›n›rlar›n›, önceden yap›lm›fl oldu¤unudüflünebilece¤imiz türbenin bat› duvar› belirlemifl olmal›d›r12. Gerek camide

12 1569 tarihli Ebüssud Efendi vakfiyesinde caminin “pederinin kabrine muttas›l (bitiflik)”olarak yapt›r›ld›¤›n›n belirtilmesi, kabrin bir süre sonra türbe haline getirildi¤ini yani bir türbeyap›s›n›n bu tarihlerde söz konusu yerde bulundu¤unu, dolay›s›yla caminin bu yap›ya bitiflikolarak infla edildi¤ini düflündürtmektedir. Öte yandan 1412’de Aksarayi’den “Bayrami” tarikat›fleyhli¤ini devralan Hac› Bayram-› Veli’nin öldü¤ü H. 833/M. 1429-30 y›l›nda, önceden yap›lm›flolan caminin güneyine defnedildi¤i ve türbesinin de ayn› y›l içinde infla edildi¤i bilinmektedir(S. Baflkan, Ankara Hac› Bayram-› Veli Camii ve Türbesi, Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›, Ankara,1998). Yavsi’nin de “Bayrami” tarikat› fleyhi olmas›, benzer biçimde, öldükten sonra kabrinink›sa bir sürede türbeye çevrilmifl olmas› ihtimalini güçlü k›lmaktad›r. F. Unan, Yavsi’nin“Bayrami” tarikat› fleyhi oldu¤u bilgisini “XV. ve XVII. Yüzy›llarda Osmanl› Yönetim Kademesi

454 ÖMER ‹SKENDER TULUK

ve gerekse de türbede, kubbeye geçiflte kullan›lan geçifl elemanlar›n›n nite-li¤i, hangi birimin önce yap›ld›¤› konusunda ipuçlar› vermektedir. Bunagöre, tromplar›n kullan›ld›¤› türbe ve kuzeydeki iki efl büyüklükteki birimler,daha geç bir dönemin temsilcisi olan pandantifin kullan›ld›¤› güneydeki kü-çük birimden daha önce infla edilmifl olmal›d›r. Yani, caminin tadilatlarlageniflletildi¤i süreç içerisinde, güneydeki küçük birim eklenmeden önce tür-benin, iki efl birimli kitlenin güney duvar›na bitiflik oldu¤u rahatl›kla söyle-nebilir. Bunun yan›nda, cami ile türbenin birbirini tutmayan güney duvaryüzeyleri ve bozuk örgülü duvar yap›s›, hangi birimin önce yap›ld›¤› konu-suna olmasa bile, en az›ndan, güneydeki küçük birimle türbenin farkl› za-manlarda yap›ld›¤›na iflaret etmektedir (Resim 7). Ayr›ca türbenin, caminingüneyindeki ek birim konulmadan önce varoldu¤u, buradaki biçimlenifliylebu ek birimin do¤u s›n›r›n› çizdi¤i, fakat bu birimin kubbeli kare bir mekânolmas› ve mevcut iki üniteli birimin orta aks›na oturmas› gerekti¤inden do-lay› güney s›n›r›n›n türbeye göre biraz içerde tutulmak zorunda kal›nd›¤› damant›kl› bir düflünce olsa gerektir. Nitekim türbenin, caminin bu ters T bi-çimli halini ald›ktan sonra eklenmifl oldu¤unu düflünmek, yap› ustalar›n›ntürbe duvar›n› örerken, caminin do¤u duvar›n› hizalamalar›na ra¤men ne-den güney duvar›n› hizalamad›klar› sorusunu akla getirmekte ve bunun pekde mant›kl› bir davran›fl olmayaca¤›n› düflündürtmektedir.

Fakat as›l sorun, geçifl ö¤eleri benzer olan türbe ile orijinal oldu¤u dü-flünülen tek üniteli cami hariminden hangisinin önce yap›ld›¤›na dair as›lkan›tlar›n ortaya konmas›ndad›r. Nitekim her iki birimde de kubbeye geçifl-ler, alttaki kare birimlerin kubbe eteklerinde sekizgene dönüfltürülmesiyle,bas›k sivri kemerlerle desteklenen bu sekizgen kufla¤›n köflelerde tromplaraoturtulmas›yla sa¤lanm›flt›r. Bunlar aras›ndaki tek fark ise, cami harimindekitromplar›n içinin istiridye kabu¤u gibi, türbede ise yatayda birbirine paralel3 kademe ile biçimlendirilmifl olmalar›d›r (Resim 14-15).

Bu noktada geçifl ö¤elerinden elde edilemeyen ipuçlar›n›, farkl› nitelikliduvar yap›m tekniklerinde aramak do¤ru bir davran›fl olur. Nitekim, tu¤lahat›ll› ve kaba yonu tafl örgülü cami beden duvarlar›ndaki almafl›k teknik,türbede moloz tafl duvar örgüsüne dönüflmüfltür. Almafl›k duvar tekni¤inegöre daha ekonomik olan, boyut ve ölçek bak›m›ndan da genelde daha mü-

‹çerisinde Ebüssud Efendi Âlisi” adl› çal›flmas›nda (Türk Kültür Tarihi ‹çerisinde Çorum Sem-pozyum Tebli¤leri, s. 231-239, Çorum, 1991) I. Atayi’nin “Müstakimzade Süleyman Saadeddin,Devhatü’l-Meflayih (Neflr. Z. Kaz›c›), ‹stanbul, 1978.” adl› çal›flmas›ndan aktarmaktad›r.

‹SK‹L‹P fiEYH YAVS‹ CAM‹‹ 455

tevaz› yap›larda kullan›lan moloz tafl duvar örgüsü, en erken Anadolu Sel-çuklu yap›lar›na kadar inen tarihsel derinli¤i ile almafl›k duvar tekni¤inegöre daha erken bir duvar yap›m tekni¤idir (Tanyeli, Tanyeli, 1997). Bunagöre, moloz tafl duvar örgülü türbe birimi mevcut yap› toplulu¤unun en eskiyap›s›d›r denilebilir.

Sonuç olarak, söz konusu caminin, fieyh Yavsi’nin ölüm tarihi olan1514’te sonra, XVI. yüzy›l›n ortalar›nda, o¤lu fieyhülislam Ebüssuud Efenditaraf›ndan babas›n›n kabrinin bitifli¤ine, üç birimli son cemaat revakl› ve teküniteli olarak yapt›r›ld›¤›, bir süre sonra muhtemelen cemaata dar geldi¤in-den yan›na efl büyüklükte ikinci bir ünite daha eklendi¤i, bu arada y›k›lanveya y›kt›r›lan kubbeli son cemaat revak›n›n yerine, revak derinli¤i art›r›la-rak ve iki sütun daha eklenerek ahflap strüktürlü bir son cemaat yeri yap›l-d›¤› ve yine bir süre sonra caminin çok ifllevli kullan›lma iste¤inden dolay›Zaviyeli cami tipini ça¤r›flt›racak biçimde iki efl üniteli yap›n›n güney duvar›-n›n orta aks›na kubbeli küçük bir birimin daha eklendi¤i söylenebilir. Bu ha-liyle yap›, d›fl kitle biçimlenmesi bak›m›ndan XIV. yüzy›l›n Zaviyeli camileriniça¤r›flt›rmas›na ra¤men, iç mekân oluflumu bak›m›ndan tek üniteli birimdentüretilmifl s›ra d›fl› bir yap› olarak de¤erlendirilebilir.

KAYNAKLAR

BAfiKAN, S. (1998), Ankara Hac› Bayram-› Veli Camii ve Türbesi, Kültür Ba-kanl›¤› Yay›nlar›, Ankara.

BATUR, A. (1970), “Osmanl› Camilerinde Almafl›k Duvar Üzerine”, AnadoluAraflt›rmalar› 2, s. 135-230, ‹TÜ Mim. Fak. Mim. Tarihi ve Rölöve Kür-süsü, ‹stanbul.

‹LTER, F. (1992), Bir Anadolu Kenti ‹skilip, Türk Tarih Kurumu Bas›mevi,Ankara.

KILCI, A. (1983), “‹skilip fieyh Yavsi Camii Külliyesi”, Rölöve ve RestorasyonDergisi, No: 5, s. 47-63, Vak›flar Genel Müdürlü¤ü Yay›nlar›, Ankara.

KURAN, A. (1964), ‹lk Devir Osmanl› Mimarisinde Cami, ODTÜ Mimarl›kFak. Yay›n›, Ankara.

KURAN, A. (1986), Mimar Sinan, Hürriyet Vakf› Yay›nlar›, ‹stanbul.

SÖZEN, M. (1970), “Hac› Hamza’daki Türk Eserleri”, Anadolu Araflt›rmalar›2, s. 113-134, ‹TÜ Mim. Fak. Mim. Tarihi ve Rölöve Kürsüsü, ‹stanbul.

456 ÖMER ‹SKENDER TULUK

SÖZEN, M. (1975), Türk Mimarisinin Geliflimi ve Mimar Sinan, ‹stanbul.

TANYEL‹, G., TANYEL‹, U. (1997), “Yap›m Teknikleri” maddesi, Eczac›bafl›Sanat Ansiklopedisi, Cilt: 3, s. 1921-1922, ‹stanbul.

TULUK, Ö. ‹. (2000), “Karg› O¤uz Köyü Camii - Osmanl› Dini Mimarisin-deki Yeri ve Önemi”, Çorum Çevre Dergisi, Say›: 7, s. 70-74, Çorum.

TULUK, Ö. ‹. (2001), “‹skilip fieyh Yavsi Camii”, Çorum Çevre Dergisi, Say›:9, s. 64-67, Çorum.

NNNNooootttt::::

• Foto¤raflar Dr. Ömer ‹skender Tuluk’un özel arflivindendir.