ASKERI TEFTI$ KOMiSYONU'NUN KURULUSU VE FAALiYETLERi

Adem OLMEZ'

OZET Askeri Tefli!f Koniisyonu, 1877-1878 Os111anf1-R11s Sava11 '11dan sonra, askeri

alanda diize11le111efer yap111ak i9in 1879'da kundd11. Kon1isyo11 iiyelerinin vaz.ifesi, askerlik hakk111daki yeni!iklerin i11celikleri11i tart1~1nak ve pali$ah li Abdii/haniid'e askeri ve giivenlik alanlannda raporlar ver111ekti. Onlar Onerdikleri aJkeri 011le111lerin 1tygula111aya kon11/111as1111 safjla111ak h;in faba sa1fettiler. Ko111isyon, II. Me~Yflfiyet dd11e111inde ( 1908) yaptlan askeri yeniliklerden dolayi laftvedildi.

Analltar Kelbueler: Askeri Denetle1ne, /[. Abdiilha111id, Ko111isyo11far, Os111aul1 Ordusu, Me!jr11tiye1.

Giri~ II. Ahdtilhamid, htiklimdarhgmm ilk y1lmda, kendisini 1877-1878

Osmanh-Rus Sava~1'111n ii;inde bulmu~; istemedigi balde bu sava~m olumsuz sonui;lanyla ugra~mak zorunda kalm1~t1. Sava~tan sonraki donemde, d1~ politikada dengeleri iyi gozeterek, Osmanh Devleti'nin menfaatlerini korumaya i;ah~irken, ii;eride de devletin blitlin mliesseselerini kontrol allmda tutma yolunu tercih etmi~tir.

Padi~ah'm hu tulumu, Osmanh Devleti'nde iitedenberi silregelen hilrokrasi ile Saray arasmdaki gili; mlicadelesinin yeni hir gorlinlimtinden ba~ka hir ~ey degildi. Bilindigi gihi, II. Mahmud 'un oliimlinden II. Ahdtilhamid diinemine kadar, dengeler Biih1all ve sivi! hlirokrasi lebine geli~mi~ti. Bu

geli~mede, Biib1iill' de gtii;lli bilrokratlarm ha~ta olmas1 ve muktedir padi~ahlann tahta gei;memesi etkili olmu~tu. II. Abdillhamid, kendisinden iince sivi! bilrokrasiden yana olan dengeleri, hliklimdar olunca Saray lchine bozmaya ha~lad1; ancak, hu geli~meler aniden olmad1. Her ne kadar padi~ah tahta

Yrd. Do

116 ADEM 0LMEZ

gec;i~inden itibaren, kontrolli ele almaya c;ah~1TII~sa da, bu gayretler her alana yaygmla~mam1~t1. 1

Padi~ahm her alanda kontrolii ele almaya ba~lamas1, diger bir ifade ile Biib1iili'yi devre d1~1 b1rakmas1, 1890'1! yrllara tekabUI etmektedir. II. AbdU!hamid, Babrali'yi devreden c;rkararak kontrolu ele gec;ircbilmek i

ASKERJ TEFTI$ KOMiSYONU'NUN KURULU$U VE FAALiYETLERi 117

ii komisyonlara yapttnrnttr.4 i~te bu i;eri;evede kurulan komisyonlardan birisi de Tejtf$-i Umtlini-i Askeri Komisyonu (TAK)'dur. 5

TAK, II. Abdiilhamid tarafmdan, askeri konularda inisiyatifi elinde tutabilmek ii;in kurulmutu. Padiah, 1877-1878 Osmanlt-Rus Savat s1rasmda giirdiigii kusurlan kontrollinU arttrarak giderebilecegini dUUnUyordu. Bu konuda, hattralannda, sava~ s1rasmda gelimelerin arzulad1g1 gibi gitmedigini, komutanlann lhret tutkusu, rekabet Jms1 ve emirlerini dinlemcmesi yiiziinden savam olumlu gidiine zarar verdigini bildiriyordu. 6 Bu eksiklikleri giderebilmek, ordu iizerinde kendi kontroliinU arttrabilmek ii;in, savaa mUteakip yapt1g1 ilk ilerden birisi TAK' 1 kurmak olmutu.

TAK'm kurumsal yap1s1, balang1i;ta belirlenmi~ olrnasma ragmen titizlikle korunmu~ degildir. Padi~ah'm istekleri dogrultusunda ekillenmi~; ba~mda bulunan ki~ilerin giiciine gore varhgmt hissettirmi~tir. Biitlin bunlarm yanmda gene! olarak itibarlt kornutanlann ba~rnda bulunmast nedeniyle, itibar giiren bir kururn olma niteligini siirdiinnU~tiir. Mesela, Erkan-1 Harbiye-i Unn?miye Dairesi Reis Vckili Ethem Pa~a, TAK'ta dokuzuncu strada giirli~ bildirebilen bir konumda idi. 7

~irndi TAK'm kurulu~unu, zaman ii;crisinde gei;irdigi a~amalan ve faaliyetlerini incelemek istiyoruz. TAK'm faaliyetlerini incelerken, hangi konularda i;altmalar yapt1grn1 ve i;alt~malarmm niteligini ortaya koyrnak ii;in TAK'm mazbata ve raporlarrndan iirnekler verrnek istiyoruz; ancak, bu orneklcr bir makale hacrni ii;inde yer alabilecek kadar iizetle verilecektir. Bu iirneklerden TAK'm farklt donemlerde hangi etkinliklerlc ugra~t1gm1 ortaya koymay1 hedefli yoruz.

Kurulu~u ve Nizfin1n3n1esi

TAK, 1877-1878 Osmanlt-Rus Sava~1'nm sona ermesinden yaklatk iki ytl sonra, 21Araltk1879'da kuruldu. Tensikat-1 Askeriye Komisyonu tarafmdan

6

Aky1td1z, a.g.n1., s.290 .. Komisyon'un res1ni yaz1;;1nalarda kulland1g1 cvrnklannda Kornisyon'un tam adttun, "Teftl;;-i Umllml-i Asker! Ko1nisyonu" oldugu anla;;J!nrnktadir. Ancak, yaz1;;111alardn "Tet'tl;;-i Askeri Komisyonu" ve "Teft1~-i Askcr1 Komisyon-1 Alisi" gibi isitnler de kullatuln1aktadu. Bundan sonra "Teftl;;-i U1nllm1-i Askeri Komisyonu" ktsaca T/\.K ;;eklindc ifade edikektir. Abdillhamid, Hahra I>cftcri, s.87-97. Nizamettin Nazif Tepedelcnlioglu, Ordu YC Politika, lstanbul, Bedir Yay1ncvi, 1967, s.156-158. (Bundan sonra bu eser, "Tepedclcnlioglu", olarak gcr;cccktir).

j 18 ADEM 0LMEZ

konu hakkmda diizenlenen niziimname liiyihas1, 22 Araltk 1879 (8 Muharrem 1297)'da Mec/is-i Viikeld tarafmdan bazi diizeltmeler yap1larak kabul edildi.8 T~ftf

ASKERI TEFri~ KOMiSYONU'NUN KURULU~U VE FAALiYETLERi 119

Altmc1 madde: TAK'a, yaz1 i~lerini yiiriitmek amac1yla iki katip tayin olunacakttr.9

TAK' a dair bu nizamname TAK lagvedilinceye kadar varhg1111 korumasma ragmen, bazi degi~ikliklere de ugrarnaktan kurtulamarn1t1r.

>rnegin zamanla TAK'm bakanhg1 sembolik hale gelecegi gibi, aza say1smda da biiyiik art1~lar gi:iriilmeye balayacakt1r. Padiah kendisine yakm olanlan komisyona iiye yaprnak suretiyle maa~lanm art1rarak taltif etme yoluna gidecektir. Bu di:inemdeki niiffizlu devlet adarnlan kendi i;ocuklanmn da komisyona aza olmas1 ii;in padi~ahtan talepte bulunmaktan geri durmad1klan gi:iriilmektedir. 10

Komisyon'un iik Diinemleri

TAK kurulduktan sonra, istenilen i:izelliklere sahip bir liste yap!larak, ii;lerinden sci;im yap!labilmesine imkan sagland1. Padiah, sei;ilecek insan say1smm hemen hernen iki kat1 isirn bulunan bu listcden istediklerini sei;erek, atamalann yap!ld1g1 tarihten itibaren rnaalanmn i:idenmesini istedi. 11 Bu sei;ime gore, Birinci Reis olarak ismail Hakla Paa, ikinci Reis olarak da Ferik Hiiseyin HUsnU Pa~a atand1. Ferik Ali Nizan:ll Paa, Ferik Haf1z Paa, Mirliva Rtza Paa, Miralay Ahmet Rat1p Bcy ve Miralay Muzaffer Bey de azalan oluturuyordu. Aynca, Faiz Bey, Sami Bey ve Emin Efendi admda iii; de katip atandi. 12

BOA., Y.PRI(.KOM., nr.54/38, 8 Cen1aziyelevvel 1315; Aynt n1etnin mlisvcddcsi vc 11\.K'in ilk ba!?kan ve liyeleri h;;in (Bkz.: BOA., Y.PRK.KC)M., nr.2/15, 12 Muharre1n 1297).

' BOA Y.PRK.KOM nr.8/39, 1310. 11 BOA., Y.PR.I(.KOM., nr.1/65-3, 1295; Yild1z l'erfikcnde Askcri (Y.PH.I

120 ADEMOLMEZ

TAK oluturulduktan sonra, padiahm kendilerine verdigi giirevler bakkmda qahmaya balad1. TAK' m haz1rlad1g1 raporlardan anlad1g1m1za giire, TAK'm qahma biqimi, padiahrn istedigi konularda inceleme ve aratirmalar yaparak ilgili makamlara bilgi ve tavsiye vermekti. 6rnegin, TAICm ilk reisi ismail Hakki Paa diineminde, 2 $ubat 1880 (20 Safer 1297)'de, haz1rlanm1 bir rapordan anlad1g1m1z giire, Padiah uygulanmasm1 emrettigi, "Tensfkat-1 Cedfde-i Askeriye" hakkmda neler yap!labilecegini TAK'dan istedi. Bu konu Uzerinde qahan ismail HakkI Paa bakanhgrndaki TAK, bu 1;en;evedeki dtizenlemelerin yap1labilmesi iqin ba~ka bir komisyon kurularak bu konulardaki dUzenlemelerin yap1lmas1 istendi. Bu qahmalan yapmas1 gereken makam olarak da Erkan-t Harbiye Reis-i Unn1mfligi uygun bulundu. 13

Bu iirnekte giirlildUgU gibi, TAK, padiahtn istegi dogrultusunda inceleme yapt1. Ve bu 1;ah~malannm sonucunu bir rapor halinde haz1rlayarak, qiiziim yollan111 giisterdi. Burada dikkat qeken ba~ka iine111li bir noktada TAK'm ile1i bizzat kendisi yapmak yerine baka kurumlara tavsiyelerde bulunmas1d1r. Ancak, bu durum gene] geqer bir kura! degildir.

ASKER] TEFTi~ KOMiSYONU'NUN KURULU~U VE FAALiYETLERi 121

Ba~ka bir ornekte TAK, yukanda bahsini ettigimiz bizzat yiiriitecegi bir gorevle i!gili rapor hazirlad1. TAK, 3 Mart 1880 (21 Rebiiilevvel 1297) tarihli raporuna gore, istanbul'da bulunan askerin maa~lanmn odenmesini ve 24 Mart 1880 (13 Rebiiilahir 1297)'de de askere ktyafet dag1tilmas1 meselesini organize etmeyi Ustlendi. 16

TAK giindemine Harbiye Nezareti' nin vazifeleri ve yiiksek riitbeli askerlerin atamalanyla ilgili konularda geldi. TAK'm 28 Haziran 1880 (20 Receb 1297) tarihli raporuna gore, Harbiye Nezareti'nin vazifelerini gostercn Nizamname'nin 18. maddesinin kumanday1 ilgilendiren konularm yerine yaptlacak yeni diizenlemeler hakkmda bilgi verildi. 17 Aynca, 16 Kastm 1880 (13 Zilhicce 1297) tarihli raporunda Nizamname'nin 18. maddesinin yerine haztrlanan madde de, miifotti~lerin ordu!ara tayin ve terfilerine dair cetveller haztrlamncaya kadar, Umera ve zabitiinm se,im ve tayinleri Erkcln-1 Harbiye Riyclseti'ne, icraat ve muamelat Harbiye Nezclreti'ne b1raktlmas1 tavsiye edildi. Bunun d1~mda becayi~ ve a

122 ADEMOLMEZ

niifuzunu istemedigi bir yonde kullanma ihtimalinden dolay1 korkuyordu. Hatta, Manastir Valiligi ve U

ASKERi TEFTi~ KOMiSYONU'NUN KURULU~U VE FAALiYETLERi 123

dolayt, gereken dlizenleme ve odemelerin yapilamamas1 slirilncemede kalmas1 ilzerine 'e$itli yaz1~malar yapt1. Bu yaz1~malarla, Ferik Ethem Paa, Ferik Asaf Paa ve Ferik Hafiz Paa'nm TAK'da goreve balama tarihleri Agustos 1296 oldugunu, Kolagas1 Ahmet Efendi'nin 20 May1s 1296, Binba~1 Hakkt'nm 3 Haziran 1296 ve Mirliva Slileyman Pa~a'nm 15 Agustos 1296 tarihleri oldugunu belirterek, aksakl1klann giderilerek odemelerin zamanmda yap1lmas1 i'in 'aht!. 23

Ahmet Muhtar Paa doneminde TAK, askerlikle ilgili dtizenlcmeler hakkmda ,ahmalanna devarn etti. 27 Ternmuz 1881 (1 Ramazan 1298) tarihli raporunda redif askerlerinin maa~ durumu hakkmda tavsiyelerde bulunuldu. Buna gore, redif askerleri silah altmda bulunduklan stirece, nizamiye askerleri gibi rnaa alrnalan gerektigi belirtilerek; redif askerlerinin terhis edilmeleri halinde de hak ettikleri maalarmm ya kendi illerinin ma! sand1klan arac11Ig1yla ya da rntikellef olduklan vergilere rnahsuben Odenrnesi gerektigi belirtildi.24 20 Agustos 1881 (25 Ramazan 1298) tarihli baka bir mazbatada ise, 97 mali y1h blit,esi hakkmda Meclis-i Viikeld tarafmdan dtizenlenen rnazbata ve evraklan inceleyerek umzlr-u askeriyeye ait meseleler hakkmda gorti bildirildi. Haztrlanan mazbatada, askerl masraflarm azaltilmas1 i'in redif askerinin tcrhis edilrnesi, hidemdt-1 askeriye tamirniyle silah altma ahnacak askerin stiratle ve mlimklin mertebe az masrafla toplanmas1 gibi konular uygun bulunarak ,al1ma alanlan d1~mda kalan bo!Umler hakkmda ilgili yerlerden bilgi almrnas1istendi. 25 Gortildtigil gibi, asker al11111 terhis edilmesi gibi bir tilke i,in 'ok onemli olan kararlar, ilgili bakanhktan degil de TAIC dan '1k1yordu. Aynca, 10 Arahk 1882 (29 Muharrem 1300) tarihli bir mazbatada "kontrol ve yoklama"sma dair haznfanan bir layihanm u,uncli bollimti incelendi.26 Bu fas1lda, muvazzaf siirelerini dolduran askerlerin ihtiyata, ihtiyat stirelerini dolduranlarm ise redife almmalan; velhas1l orduda vazifesini tarnarnlayanlann ilerideki sm1fa nakilleri uygun gorlildti; ancak bu 'ahmanm saghkh ylirlitlilebilmesi i'in, asker al11n ilernlerinin yapild1g1 donemde uygulanmas1 uygun gorlildli. Aynca, bu konulan inceleyecek kontrol heyetlerinin kurulmas1 olumlu kar1land1. Yeni

23 BOA., Y.PH.1(.l(OM., nr.2/81, 5 Zilkade 1297. 24 BOA., Y.PRK.K

124 ADEM bLMEZ

askere almanlarm az olrnas1 halinde yap1lacaklar hakkmda da bilgi verildi.27 25 Mart 1884 (28 Cernaziyelevvel 1301) tarihli baka bir rnazbata da Padiah.

F-9

---- ---------- ----------11

ASKERI TEFTI$ KOMiSYONU'NUN KURULU$U VE FAALiYETLERi 125

Saray1'mda padi$aha dam$manltk yapan heyetin ba$kanm111 M1sir'a gitmesi boyle bir sonucu ortaya i;1karm1$tI. II. AbdU!hamid bu karanyla askerl konulardaki iktidanm kimseyle payla$mak istemedigini de gostermi$ oluyordu. Gazi Ahmet Muhtar Pa$a 'nm MIS1r' a gonderilmesini, halk nazannda me$hur olmu$ ki$ilerdcn i;ckinmesinc baglayanlar da olmu$tur. Bundan sonra TAK'm i$1erini "Reis-i Stlni"ler ylirlitmeye ba$Ia1111$, diger bir ifade ile bundan sonra TAK ba$kanl1gm1 bizzat padi$ah deruhte etmi$; bi.iylece, askerl konulardaki kontro!Unli daha iyi yapma imkam bulmu$tur. 33

Ahmet Muhtar Pa$a'n111 Mis1r Fevkalade Komiserligi'ne atanmasmdan sonra Reis-i Stini ismail Pa$a TAK'm faaliyetlerini devam ettirmi$tir.34 TAK bu donemde Ahmet Muhtar Pa$a zamanmdaki gibi itibarh olmasa da onemli askeri konulann da111$1ld1g1 bir makam olmaya devam etmi$tir. Bu i;eri;evcdeki ald1g1 kararlardan birisi, Kerklik'te i;1kan kan$1kltklarda ro!U olanlan cezalandmnak ii;in 18 Mart 1887 (23 Cemaziyelahir 1304)'de Reis-i Stini ismail Pa$a ba$kanhgrnda toplanarak bir Divan-1 O~fi kurulmasma karar verdi. 35 Aynca demiryollan ve Van gi.i!U lizerinde yapI!acak ta$1mac!l1kla ilgili de TA!Cm gi.iril$U almd1. 6 Agustos 1887 (16 Zilkade 1304) tarihli mazbatada Anadolu Demiryollan hakkmda rapor haz1rlanmas1 gorevlerini Ustlendi."' Aynca, 17 Agustos 1887 (27 Zilkade 1304)'de Dordlincli Ordu MU$iri'nin Van Golli'nde top dubalanm i;ekmek ii;in iki vapur bulundurulrnast gerektigine dair talebi gorli$Uldli. Yap1lan rnlizakereler sonunda vapur bulundurulmas1 gerekli olrnakla bcraber, Van Go!U'nlin ozelliklerinden dolayt vapurlann altlanmn dliz olmalan ve gUi;lU olrnalan gerektigi vurguland1. TAK bu konuda acilen sonuca ula$rnak ii;in, Bahriye Neztlreti'ne gorevin havale edilrnesi ve vapurlar yap!ldtktan sonra

33 Tepedelenli Ali Pa~a'1un torunlanndan olan Nizainettin Nazif Tepedelenlioglu ( J 901-1970), Ta:;:oz adas1nda dogmu~, Mekteb-i FGnun-1 Bahriye-i Sahane'ye ginni~li. Daha sonra Hukuk ve Ticaret 1nekteplerinde de okuyarak c,:e:;;illi resn1i gi:irevleri yaninda gazetecilik

126 ADEMOLMEZ

bOlgeye pan;a pan;a gi:itlirlilmesini teklif etti. Padi~ah bu teklifi uygun bularak B I . N A ., d k d 17 a 1r1ye ezaretI ne tra e 91 ar 1:

Yazmm ba~mda da belirttigimiz gibi, 1890'h yrllar 11. Abdlilhamid'in yi:inetim anlayr~mda i:inemli degi~iklikler oldugu yrllardr. Bu yrllardan itibaren padi~ah yi:inetim organlanndaki kontroltinli daha da artrrarak her ~eyi kontrol altma almaya ba~ladr. Bu geli~me TAK' m faaliyetlerine de yansrdr. Zaten Gazi Ahmet Muhtar Pa~a'mn Mrsrr'a gitmesi TAK'm itibanmn krsmen de olsa azalmansa neden olrnu~tu. Bu tarihlerden itibaren TAK, askeri alanda incelerneler yapan teknik bir heyet olrna i:izelligini artirdr. Bundan sonra, Padi~ah bliylik kliqlik bir ~ok olaym ara~trrmasmr TAK'a verrneye ba~ladr. Mesela, 6 Eyllil 1890 (21 Muharrem 1308)'da orduya almacak rnallarm fiyat

ara~trrrna gi:irevinin verilrnesi38 , TAK azasr Ferik Siileyrnan Pa~a'dan 19 Kasrm 1890 (6 Rebililahir 1308) Mekteb-i Sanayi-i Nezfireti'ni tefti~ etmesini isternesi39, 24 Mayrs 1891 (16 :;>evval 1308)'de Padi~ah'm 71\.K'dan Edirne'de yaprlan askeri yollann denetlenmesini istemesi40, 1895'de yeni olu~turulan birliklere silahlann nasrl verilecegi41 gibi rneseleler lizerinde raporlar hazrrhyordu.

Bu arada padi~ah, Yernen'deki yolsuzluklann nasrl ara~tmlmasr gerektigini de TAK'dan sordu. 26 :;>ubat 1893 (9 :;>aban 1310)'da TAK Reis-i Sfi11fsi'nin Mabeyn'e gi:inderdigi tezkireden anlad1g1rn1za gi:ire, TAK Yernen'de incelcrne yapmak lizere di:irt ki~inin admr padi~aha gi:inderdi. Bunlardan ikisi TAK' dan diger ikisi ise, Bfib-z Valay-z Seraskerf' dendi. Ancak, padi~ah i:inerilen 4 ki~iden ikisinin ya~h oldugunu bundan dolayr degi~tirilrnesi gerektigini belirtti.42 Buradan anlad1g1m1za gi:ire, II. Abdlilhamid, tek tek ki~ilerin i:izelliklerini bizzat kendisi ara~trnyor ve karar veriyordu. Bir tefti~ gi:irevi iqin gi:inderilecek ki~ilerin bile inceden inceye incelendigi gi:irlilrnektedir.

37 BOA., Y.PRK.KOM., nr.27/64, 28 Zilkade 1304. 38 BOA., Y.PRK.KOM., nr.19/19, 21Muharrem1308. 39 BOA., i rade Dahiliye, nr.94087, 7 Tc.o;;rinisfi.nt 1306. ' BOA., Y.PRK.KOM., nr.50/45, 16 Sevval 1308. 41 BOA., Y.PH.l(.J(OM., nr.8/37, 1310. 1895 (1310)'dc ikinci vc Dc;uncU Ordu'nun Run1eli'de yeni

olu~lurulan 10 rcdif firkasma 1nensup 156 tabura tilfck vc ccphanenin nasd ula\lttnlacag1n1 ac;1kland1.

42 BOA., Y.PRK.KOM., nr.75/51, 9 Saban 1310.

-- --------- --- ---------- ------n

ASKER] TEFT]~ KOMiSYONU'NUN KURULU~U VE FAALiYETLERi 127

TAK her konuda oldugu gibi, Ermeni olaylan hakkmda da incelemelerde bulundu. TAK'un 1896 (1313) tarihli Ermeni olaylanm analiz eden raporunda, TAK'm itibarmdan yararlanilarak, Avrupa'ya dbnlik mesajlar verilmeye 9ah~1hyordu. Bu 9er9evede TAK hakkmda bvlicli ifadeler kullarnlm1~t1. Bu metinde TA!Cm Padi~ah'rn askerf ve mlilki i~ler hakkmda tahkikat ve tetkikat yapmakla gbrevli olarak te~kil edildigi, Riyaset Vekaleti'nin M1s1r Fevkalade Komiserligi'ne gidinceye kadar Ahmet Muhtar Pa~a tarafmdan yap1ld1g1, ikinci ba~kanlzg1 ise Mli~ir ismail Pa~a tarafmdan yerine getirildigi belirtiliyordu. Bu bilgiler verildikten sonra, TAK'm kurulu~Lmdan bu yana yapt1g1 ara~tll"ma ve incelemelerinde tarafs1z, adi! ve haktan yana oldugu belirtilerek, Ermeni olaylannda da bu bzelligini vurgulamyordu. Ozellikle Bali kamuoyuna dbniik olarak yaz1ld1g1 anla~1lan bu bilgilerle TAIC m itibanndan d1~ politikaya dbniik sonu9lar 91kanltyordu. TAK Reis-i Sanisi ismail Pa~a azalannm dbrt be~ koldan olay yerine giderek ara~tmna yapt1g1, ortaya 91kan raporun ecnebi zabitlerinin de kat1lunla gerekirse olay yerine gidilerek tahkik edildigi belirtiliyordu. Biitlin bu 9ah~malardan sonra ortaya 91kan raporda yabanc!larm da tasdiki almd1gmdan, rapora hi9 kimsenin itiraz etme hakkmm olmad1g1, olaylann 9qitli ~ekillerde suistimal edilmesinin bniine ge9ildigi belirtiliyordu.43

Bu ytllarda pek 9ok olaym ara~tirmasm1 listlenen TAK, iiyelerini 9qitli yerlere gbnderiyordu. 6 Nisan 1892 (8 Ramazan 1309)'de Bahriye Nazm'nm

T~fti-i Askeri Komisyon-1 Alisi Reis-i Sr1niligi Canib-i Vdlt1sma" gbnderdigi bir yaztdan bgrnedigimize gore, izmit ve Bandmna taraflanna gidecek olan TAK azas1 Miralay Ahmed Hilmi Bey'e verilecek harc1rahm Bahriye biit9esinden kar~1lanmasmm miimklin olmad1gmdan Dahiliye Nezdreti' ne

ba~vurulmas1 gerektigi belirtildi.44 Bir glin sonra, 7 Nisan 1892'de de TAK Reis-; Sdnfsi, Mabeyn Bakitabeti'ne gbnderdigi aym konudaki ba~ka bir yaz1da, harc1rahlann mensup oldugu daireler tarafmdan iidenmesine dair irade bulundugu hat1rlat1larak mevcut durum kaq1smda bilgi istendi.45

BtitUn bu 9aiI~malar yapt hrken, TAK liyeleri ile padi~ah arasmdaki rutin ili~kilerde devam ediyordu. Padi~ah, bUtiin yakmlarma oldugu gibi, TAK

43 BOA., Y.PH.l(.l(OM., nr.9/12, 1313. 44 BOA., Y.lVITV., nr.61/22~2, 9 Rainazan 1309. 45 BOA., Yil

128 ADEMOLMEZ

liyclerine de zaman zaman odliller veriyordu.46 TAK ba~kan ve liyeleri de padi~ah111 onemli glinlerinde onu tebrik ediyorlard1.47

Hiiseyin Fevzi Pa~a ve Gazi Ethem Pa~a'nm Reis-i Saniligi Diinemi ismail Pa~a'n111 vefat111dan sonra, 23 $ubat 1897 (21 Ramazan 1314)'de

TAK Reis-i Sanfligi'ne Hliseyin Fevzi Pa~a getirildi.48 Hliseyin Fevzi Pa~a'n111 yakla$1k 22 ay sliren TAK Reis-i Saniligi doneminden sonra, 1897 Osmanh-Yunan Sava$1'111n kornutam Gazi Ethcrn Pa$a 11 Arahk 1898 (26 Recep 1316)'de TAK Reis-i Sanfligi'ne atand1.49

Gazi Ethern Pa$a'mn "Reis-i Sanf" oldugn sirada Gazi Ahrnet Muhtar Pa$a M1S1r Fevkalade Komiserligi'ne gideli 13 y1l olmu$tu; ancak, hala TAK'm ba$kam olarak g6rlilmekteydi.50 Zaten Ahrnet Muhtiir Pa~a'n111 M1s11''a gitrnesindcn sonra TAK'm ba$kanhgm1 da fiilcn padi$ah yapmaya ba$lam1$t1.51 Bu donemde de TAK c;qitli askeri olaylara dair Padi$ah'm istedigi ara$tll'malan yapmaya devam etti.

Gazi Etham Pa~a, bu goreve getirildigi zaman, 1897 Osmanh-Yunan Sava~1'nm zafer!eri henliz unutuhnamt$; Ethem Pa$a lilkede rnuzaffer komutan, bliylik kahraman olarak hafizalardaki yerini koruyordu. i~te boyle bir zarnanda TAK reis-i sanisi olmas1 TAK'm itiban ac;1smdan onemlidir. Ancak, Ethern Pa$a'nm kurenaan, II. Abdlilhamid'in yakmlanndan olmas1 yine padi$ahm her istedigini yapt1rabilecegi bir zemin haz1rlad1gm1 ortaya koyar.

Bu donemde istanbul'daki c;e$itli yolsuzluklar ve resmi kurumlardaki aksald1klar Uzerine

ASKERi TEFTI~ KOMiSYONU'NUN KURULU~U VE FAALiYETLERi 129

Arnban hakkmda bir soruturrna yapdd1. Yap!lan incelemeler sonucunda buradaki gorevliler suqlu bulundu.52 JO Haziran 1901 (23 Safer 1319/28 May1s 1317)'de Reis-i Siini Ethem Paa, Miibeyn Ba.~kitiibeti'ne bir yaz1 gondererek, Giilhane Cephane Mildilril Kaymakam Mehrnet Bey'in hemen g6revden ahnrnasm1 istedi. Gerek

130 ADEMOLMEZ

Bu arada TAK' dana iilkenin silah ve miihimmat durumlan hakkmda bilgi isteniyordu. Bu c;erc;evedeki 8 Haziran 1904 (23 Rebililevvel l322) tarihli bir mazbatada, orduya almacak silahlar hakkmda gorii~ bildiriliyordu. Bu mazbatadan anlad1gnmza gore; makineli tlifeklerinin tlitlin

ASKERI TEFfI~ KOMiSYONU'NUN KURULU~U VE FAALiYETLERi 131

Biittin bu geli~rneler ya~antrken, TAK'1 kurumsal ihtiya9lan ve padi~ahla ili~kileri de oluyordu. Ethem ve Omer Rii~tii Pa~a imzah 22 Agustos 1906 tarihli bir tezkirede TAK'm oz!Uk i~leriyle ihmallerin giderilrnesi itsindi. Bu tezkirede Padi~ah'm 22 Agustos 1906 (2 Recep 1324) tarihli iradesi hat1rlatilarak, bu konuda ihrnalleri gi:iriilen "Daire-i Askeriye" ve "Bab1t'ili"nin ikaz edilrnesi istendi.62 Bu ilgin9 bir tezkiredir. Padi~aha hiikiirnet ~ikayet ediliyordu. Diger bir ifade ile TAK ba~kan ve Uyeleri, hiiklirnetten elde etrnek istediklerini dogrudan padi~aha yazarak 9i:izebiliyorlard1.

TAK kendi 9ah~anlan i9inde zarnan zarnan talepte bulunuyordu. 31 Ekirn 1906 (13 Ramazan 1324) tarihinde Ethern Pa~a'nm TAK'cla bek9i kalrnarnas1 Uzerine bek9i isternesi ilgin9 bir i:irnektir. Bu belgede uzun y11lar bu i~i Ucretsiz olarak yapan Muharrern Aga'nrn 400 kuru~ rnaa~la bek9i olarak atanrnasm1 istenir. 63 Aynca, 17 Agustos 1904 (5 Cemaziyelahir 1322)'dc Ethem ve Omer RU~tU Pa~a imzah bir rnazbatada TAK'cla a91k bulunan Ba~kitabet ve Katib-i Sanilige biri Bab1ali'cle11 digeri Daire-i Askeriye'clen olmak Uzere iki ki~i atanrnasma dair irade geregince, istenilen i:izelliklere sahip, hat ve kitabeti istenilen diizeyde olan Makam-1 Seraskeri Muhasebat Dairesi Tahrirat Kalemi Hulefasmdan Memduh Bey'in, 2.850 kuru~ maa~la atanmasmm uygun olacag1, aynca maa~mm Daire-i Askeriyece muntazaman odenmesi ve bu durumun kabul edilmesi halinde Serasker Pa~a hazretlerine gerekli emrin verilmesi isteniyordu.64

Bu arada, padi~ah kornison Uyelerine yakmhg1m daha i:ince de iirnekleri verildigi gibi, 9e~itli ~ekillerde giisteriyordu. 17 Arahk 1902 (17 Ramazan 1320)'de Padi~ah, TAK iiyelerine Saray-1 Humayun'daki iizel dairesinde iftar yemegi vererek onlan onurlandtrd1.65 Aynca, 2 Eyllil 1906 (13 Receb 1324)'de Reis-i Sani Ethem Pa~a ve 29 aza padi~ahm cUlilsunun 30. y1lnu kutluyordu.66

TAK'm buraya kadar ifade ettigimiz faaliyetleriyle padi~ahm Biib1all'yi bUyUk iil9iide devre d1~1 b1rakt1g1 anla~1hyor. Haliyle, saray biirokrasisi de gittik9e biiyiiyordu. Gazi Ethem Pa~a diineminde, daha yogun bir ~ekilde TAK raporlmma rastlanmas1 Bab1all'yi giizden 91kannas1 baknmnclan iinemlidir.

62 BOA., Y.MTV., nr.289/6, 2 Receb 1324: nr.290/l35, 8 Rmn

132 ADEMOLMEZ

Aynca, yukanda belirttigimiz gibi TAK yaz1~malanyla her ~eyi padi~ahtan elde edince hiikUmeti bile ~ikayet ederek isteklerini yerine getirme yoluna gittigini yukandaki iirnek:lerde giirdUk.

Komisyonun Lagvedilmcsi

23 Temmuz 1908'de Me~rutiyet ilan edildikten soma iilkede bi1sok uygulama degi~mi~; Padi~ah IL Abdiilhamid de eski etkisini kaybetmi~ti. TAK'rn varhk nedeni de biiylik iil

ASKERJ TEFTJ~ KOMiSYONU'NUN KURULU~U VE FAALiYETLERi

ABSTRACT

ESTABLTSHMENT AND ACTIVITIES OF MILITARY INVESTIGATION COMMISSION

Milita1y /nvestigation C'o111111ission, were established after 1877-1878 011a111a11-R11ssiau War in 1879, for i111proven1e111 abo11t 111ilita1y. 111e obf igation of the co111111ission 111e1nbers Co111111ission were delivered reports about 111ilitary and security and to discuss in detail the i1111ovations over 111ilita1y, a i\bdii/ha111id li. They /aboured to ensure that the reco111111ended 111ilita1:v 111eas11res were actually being put inlo ejfect. '/11e con1111isio11 were abo!ished because oj the 111ilita1y innovations that were 111ade in the Constit11tio11al Second Period ( 1908).

Keywords: Militc11y lnvestigation, /\bdiilhan1id II., Co111111issions, 01/onutn Arrny, Co11stitutio11al.

133

--1; I

ti ~! I li t: ti l= ['

~i t:

~~ ..

t:

~: ;: j:

i~ f: r: t: