58
(OTAM, 33/Bahar 2013), (139196) Balkan Savaşları Sırasında Pomakların Zorla Tanassur Edilmesi (1912-1913) Forced Conversion of the Pomaks to Christianity during the Balkan Wars (1912-1913) Aşkın Koyuncu Özet Pomaklar, Bulgarcanın bir lehçesi ile konu$an Müslüman bir halktır. Pomakların etnik kökeni ve Pomak tabirinin men$ei hakkında muhtelif tezler mevcuttur. Osmanlı döneminde 15. yüzyıl ortalarından 18. yüzyılın ilk yarısına kadar olan uzun bir süreçte gönüllü olarak Müslüman olmu$lardır. Balkanlar’da Đslam, Türkler vasıtasıyla yayıldığı için Türk ve Müslüman terimleri e$ anlamlı kullanılıyordu. Bu sebeple Pomaklar, Đslam kimliği dolayısıyla kendilerini Türklükle özde$le$tirmi$lerdir. Bulgar ulusal uyanı$ı döneminde çoğunluğu ruhban çevrelerine mensup aydınlar tarafından üretilen bazı kalp mahallî kaynaklar, Bulgar kolektif hafızasına Pomakların sistemli bir $ekilde zorla Đslamla$tırıldığı algısını yerle$tirmi$tir. Bu algı, Bulgar olmayı Bulgarca konu$mak ve Ortodoks olmak $eklinde tanımlayan bir ulus anlayı$ı ve bazı politik mülahazalarla birle$ince Balkan Sava$ları’nda Pomakların zorla Hıristiyanla$tırılmasına zemin hazırlamı$tır. Balkan Sava$ları sırasında Kral Ferdinand ve Ba$bakan Đvan Ge$ov’un desteği, Bulgar Ortodoks Kilisesi ve VMRO’ya bağlı komitacılar ve Bulgar gönüllüler tarafından Rodoplar, Batı Trakya ve Doğu Makedonya’da ya$ayan 200.000 dolayında Pomak baskı ve zulümle Hıristiyanla$tırıldı. Pomak köylerindeki bütün camiler kiliseye çevrildi veya yıkıldı. Ayrıca, her birine Bulgar adı verilen Pomaklar kiliseye gitmeye, Hıristiyan kıyafeti giymeye, doğum, nikâh ve cenazelerini papazlar vasıtasıyla yerine getirmeye zorlandılar. Pomaklar ba$ından itibaren zorla Hıristiyanla$tırıldıklarından $ikâyet etseler de Kilise ve hükümet tarafından iddiaları dikkate alınmadı. Müslümanların din özgürlüğünü garanti eden Đstanbul Antla$ması’nın imzalanmasından sonra Pomaklar Đslama geri dönmeye ba$ladılar. Bulgar Kilisesi’nin direni$ine rağmen 1914 yılı ?ubat ayı ortalarına kadar bütün Pomaklar Đslama geri döndü. Balkan Sava$ları’nda uğradıkları zulümler ve zorla tanassur hadisesi, Pomakları Türk kimliğine daha da yakınla$tırdı. Bu çalı$mada Osmanlı ve Bulgar kaynaklarına dayalı olarak Pomakların zorla tanassur sürecinin arka planını ve geli$imini açıklamaya çalı$acağız. Anahtar Kelimeler: Pomaklar, Bulgaristan, Hıristiyanla$tırma Balkan Sava$ları, Osmanlı Devleti Yrd. Doç. Dr., Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, e-mail:: [email protected].

Aşkın Koyuncu Balkan Savaşları Sırasında Pomakların Zorla Tanassur Edilmesi 1912-1913

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Forced Conversion of the Pomaks to Christianity during the Balkan Wars (1912-1913)

Citation preview

  • (OTAM, 33/Bahar 2013), (139196)

    Balkan Savalar Srasnda Pomaklarn Zorla Tanassur Edilmesi (1912-1913)

    Forced Conversion of the Pomaks to Christianity during the Balkan Wars (1912-1913)

    Akn Koyuncu

    zet Pomaklar, Bulgarcann bir lehesi ile konu$an Mslman bir halktr.

    Pomaklarn etnik kkeni ve Pomak tabirinin men$ei hakknda muhtelif tezler mevcuttur. Osmanl dneminde 15. yzyl ortalarndan 18. yzyln ilk yarsna kadar olan uzun bir srete gnll olarak Mslman olmu$lardr. Balkanlarda slam, Trkler vastasyla yayld iin Trk ve Mslman terimleri e$ anlaml kullanlyordu. Bu sebeple Pomaklar, slam kimlii dolaysyla kendilerini Trklkle zde$le$tirmi$lerdir. Bulgar ulusal uyan$ dneminde ounluu ruhban evrelerine mensup aydnlar tarafndan retilen baz kalp mahall kaynaklar, Bulgar kolektif hafzasna Pomaklarn sistemli bir $ekilde zorla slamla$trld algsn yerle$tirmi$tir. Bu alg, Bulgar olmay Bulgarca konu$mak ve Ortodoks olmak $eklinde tanmlayan bir ulus anlay$ ve baz politik mlahazalarla birle$ince Balkan Sava$larnda Pomaklarn zorla Hristiyanla$trlmasna zemin hazrlam$tr. Balkan Sava$lar srasnda Kral Ferdinand ve Ba$bakan van Ge$ovun destei, Bulgar Ortodoks Kilisesi ve VMROya bal komitaclar ve Bulgar gnlller tarafndan Rodoplar, Bat Trakya ve Dou Makedonyada ya$ayan 200.000 dolaynda Pomak bask ve zulmle Hristiyanla$trld. Pomak kylerindeki btn camiler kiliseye evrildi veya ykld. Ayrca, her birine Bulgar ad verilen Pomaklar kiliseye gitmeye, Hristiyan kyafeti giymeye, doum, nikh ve cenazelerini papazlar vastasyla yerine getirmeye zorlandlar. Pomaklar ba$ndan itibaren zorla Hristiyanla$trldklarndan $ikyet etseler de Kilise ve hkmet tarafndan iddialar dikkate alnmad. Mslmanlarn din zgrln garanti eden stanbul Antla$masnn imzalanmasndan sonra Pomaklar slama geri dnmeye ba$ladlar. Bulgar Kilisesinin direni$ine ramen 1914 yl ?ubat ay ortalarna kadar btn Pomaklar slama geri dnd. Balkan Sava$larnda uradklar zulmler ve zorla tanassur hadisesi, Pomaklar Trk kimliine daha da yaknla$trd. Bu al$mada Osmanl ve Bulgar kaynaklarna dayal olarak Pomaklarn zorla tanassur srecinin arka plann ve geli$imini aklamaya al$acaz.

    Anahtar Kelimeler: Pomaklar, Bulgaristan, Hristiyanla$trma Balkan Sava$lar, Osmanl Devleti

    Yrd. Do. Dr., anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, e-mail:: [email protected].

  • A?KIN KOYUNCU

    140

    Abstract

    The Pomaks are a Muslim religious community, speaking a dialect of Bulgarian. Various arguments exist on the ethnic origins of the Pomaks and the origin of the term Pomak. During the Ottoman period, they gradually and voluntarily converted to Islam from the mid15th century to the first half of the 18th century. The terms Turk and Muslim were synonymous with each other because Islam was spread in the Balkans through the Turks. The main component of the Pomak identity was Islam and consequently, the Pomaks identified themselves with Turkish identity. During the Bulgarian national revival period, several domestic sources fabricated by some intellectuals, most of them being members of the clergy, engraved the perception in Bulgarian collective memory that the Pomaks were systematically and forcibly converted to Islam by the Turks. This perception, when united with several political considerations and identifying Bulgarian identity with speaking Bulgarian and being an Orthodox Christian, paved the way to the forced conversion of the Pomaks to Christianity during the Balkan Wars. During these wars, some 200.000 Pomaks living in the Rhodopes, Western Thrace and Eastern Macedonia were oppressed ruthlessly and Christianized by the Bulgarian Orthodox Church, VMRO bands and Bulgarian volunteers with the support of King Ferdinand and Prime Minister Ivan Geshov. All the mosques in Pomak villages were either converted to churches or were demolished. Besides, Bulgarian names were given to the Pomaks and they were forced to go to churches. Moreover, they were compelled to wear Christian dresses and to practice their rituals about birth, marriage and funeral under the guidance of priests. Even though the Pomaks complained that they were Christianized against their will, their claims were ignored by the Church and the government. After the signing of the Treaty of Istanbul, guaranteeing religious freedoms of all Muslim citizens of Bulgaria, the Pomaks started to return to Islam. Despite the resistance of the Bulgarian Orthodox Church, all the Pomaks returned to Islam by the middle of February of 1914. However, the atrocities they suffered and the incident of their forced conversion to Christianity drew them closer to Turkish identity. In this study, we try to explain the process of forced conversion of the Pomaks to Christianity and the background of this event analyzing the Ottoman and Bulgarian sources.

    Keywords: Pomaks, Bulgaria, Christianization, Balkan Wars, Ottoman Empire

    Giri

    Bulgarcann bir lehesini konu$an ve Mslman bir topluluk olan Pomaklarn etnik men$ei ve slamla$ma sreci tart$mal bir konudur. 18771878 OsmanlRus Harbine kadar arlkl olarak Rodoplar, Lofa taraflar, Bat Trakya ve Dou Makedonyada ya$amakta olan Pomaklar, gnmzde Bulgaristan, Yunanistan, Makedonya, Trkiye ve az sayda olmakla birlikte

  • ... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM, 33/Bahar 2013)

    141

    Arnavutluk ve Kosovada ya$amaktadrlar.1 Pomaklar, genellikle dalk ve dank bir corafyada ya$adklarndan dolay ok e$itli isimlerle anlm$lardr. Pomak terimi d$nda Dou Rodoplarda Ahriyan-Agaryan,2 Makedonyada Torbe, yaygn olarak Potur ve nadiren Kurki, Kosova ve Arnavutlukta ise Gora Dana izafeten Gorani (Goral) veya Apovci vs. muhtelif terimlerle isimlendirilmektedirler.3 Bulgaristanda 19. yzyl sonlarndan itibaren Pomak teriminin yan sra Blgarite Muhamedani, Muhamedanite Blgari, Blgaro-Mohamedani gibi terimler literatre ve resmi sylemlere girmeye ba$lam$tr. Balkan Sava$lar srasndaki resmi yaz$malarda ise Pomak (Poma$kite/Pomatsite/ Pomaklar) teriminin nadiren kullanld, bunun yerine daha ok yukardaki terimlerin tercih edildii grlmektedir.4 Bugn Bulgaristanda Pomaklar iin yaygn olarak kullanlan Blgaro Mohamedanski (Mslman Bulgar) terimi ise ancak 1930lardan sonra yaygnla$m$tr.5 Mezkr isimlerin genellikle Hristiyan kom$ular tarafndan Pomaklara verildiini de

    1 mer Turan, Pomaks: Their Past and Present, Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 19, No. 1, 1999, p. 75; Tsevetana Georgieva, Pomaks: Muslim Bulgarians, Islam and Christian-Muslim Relations, Vol. 12, No. 3, 2001, p. 303; Kemal Gzler, XV ve XVInc Asrlarda Lofa Pomak Kylerinin lk Mslman Sakinleri: 14791579, XIII. Trk Tarih Kongresi, Ankara 48 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, III. Cilt, III. Ksm, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 2002, s. 1397, 1398; Hseyin Memi$olu, Pomaklar, Ed. Bilgehan A. Gkda, Osman Karatay, Balkanlar El Kitab, 2. Cilt: ada Balkanlar, Gzden geirilmi$ 2. bask, Aka Yaynlar, Ankara 2013, s. 631. Trkiyedeki Pomak nfusun byk blm, 18771878 OsmanlRus Harbi ve Balkan Sava$larndan sonra meydana gelen glerle olu$mu$tur ve ana kitleden koptuklar iin geldikleri zamann dil zelliklerini ta$yan ve bu sebeple modern Bulgarcaya gre nispeten arkaik olan Pomaka diye maruf bir dil konu$maktadrlar. Makedonya ve Kosova taraflarnda ya$ayanlar ise Srpa ve Makedoncaya daha yakn bir lehe ile tekellm etmektedirler. 2 Ahriyan teriminin anlam hakknda baknz: V. L. Menage, On the Ottoman Word Ahriyan/Ahiryan, Archivum Ottomanicum, Tomus 1, Anno 1969, p. 197212. 3 F. Bajtaktarevi, Pomaks, The Encyclopaedia of Islam, New ed., E.J. Brill, Leiden 1995, p. 320; A. Cevat Eren, Pomaklara Dair, Trk Kltr, C. I, S. 4, 1963, s. 3739; Ayn yazar, Pomaklar, slam Ansiklopedisi, C. IX, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1964, s. 572573; mer Turan, a.g.m, s. 69,70; Kemal Gzler, a.g.b., s. 1397. 4 Veliko GeorgievStayko Trifonov, Pokrstvaneto na Blgarite Mohamedani, 1912-1913: Dokumenti, Akademino izdatelstvo Prof. Marin Drinov, Sofiya 1995. Bu eser, Pomaklarn Balkan Sava$lar srasnda tanassuru ile ilgili olarak Bulgar ar$ivlerinden derlenen 244 belgeyi ihtiva etmektedir. Belgelerin ounluu kilise makamlar arasndaki yaz$malardan olu$maktadr. Eserde, ksa bir giri$ten sonra belgeler aynen ne$redilmi$tir. 5 Mary Neuburger, Pomak Borderlands: Muslims on the Edge of the Nations, Nationalities Papers, Vol. 28, No. 1, 2000, p. 184; Ulf Brunnbauer, The Perception of Muslims in Bulgaria and Greece: Between the Self and the Other, Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 21, No. 1, 2001, p. 44.

  • A?KIN KOYUNCU

    142

    vurgulamamz gerekir. Ancak, biz burada yukardaki terimler iinde yalnzca en yaygn olarak kullanlan Pomak tabiri zerinde duracaz.

    Pomak tabiri ilk defa 1839 ylnda Kuzey Bulgaristanda tetkikler yapan Ami Bou tarafndan kullanlm$ ve Bou, Lofa havalisindeki baz kylere Pomak nahiyeleri ad verildiini belirtmi$tir.6 Pomak teriminin etimolojisi hakknda ilk tespit ise 1876 ylnda Felix Kanitz tarafndan yaplm$tr. Pomaklarn Mslman Bulgarlar olduunu iddia eden Kanitze gre Pomaci (Pomatsi/Pomak) terimi, pomoi (yardm etmek) fiilinden tretilmi$ti ve Trklerin yardmcs anlamna geliyordu. Ancak, Pomaklar dillerinin yan sra baz Hristiyan det ve geleneklerini de korumay ba$arm$lard.7 Kanitzin bu tespiti daha sonra Pomak tabirininpomagam (yardm etmek) fiilinden gelen ayn anlamdaki pomagai (yardmc) kelimesinden tretildii ve Pomaklarn Trk ordularna yardmc kuvvet olarak hizmet ettiklerinden dolay bu adn kendilerine verildii $ekline dn$m$tr.8 Pomaklarn Mslman Bulgar olduklar iddias d$nda bu tez, Trk tarih yazclnda da genel kabul grm$tr.9 te yandan, A. $irkov, 1917de Rodoplarda Pomaklarn kendilerine AhriyaniAgaryani dediklerini, ancak Pomaklarn zorla slamla$trldklar iin Pomak tabirinin Bulgarca ma (eziyet etmek, zulmetmek) fiilinden treyen pomen (zulmedilen, i$kence gren) teriminden geldiini ileri srm$tr. Buna kar$lk, van Lekov, 1933de Pomak teriminin dorudan Poturnjak/Poturnak teriminden geldiini iddia etmi$tir.10 Poturnyak

    6 A. Cevat Eren, Pomaklara Dair, s. 38; Ayn yazar, Pomaklar, s. 572; F. Bajtaktarevi, a.g.m., s. 320; mer Turan, a.g.m, s. 70. Lofa Pomaklar hakknda geni$ bilgi iin baknz: Bernard Lory, Une communaut musulmane oublie: les Pomaks de Love, Turcica: Revue dEtudes Turques, Vol.19, 1987, p. 95117; Kemal Gzler, a.g.b., s. 13971437. 7 Felix Kanitz, Donau-Bulgairen und der Balkan,, II. Band, Rengersche Buchhandlung, Leipzig 1882, s. 182, 183; Ayn yazar, Die moslemischbulgarischen Pomaci und Zigeuner im nrdlichen Balkangebeite, Mittelungen des anthropologischen Gesellschaft in Wien, 1876, Bd. 6, s. 75. Nakleden: Kemal Gzler, a.g.b., s. 1397. 8 A. Cevat Eren, Pomaklara Dair, s. 38; Ayn yazar, Pomaklar, s. 572; F. Bajtaktarevi, a.g.m., s. 320; mer Turan, a.g.m, s. 70; Kemal Gzler, a.g.b., s. 1397. 9 Rodop-Bulgaristan Trkl Faciasnn Yz..., RodopTuna Trkleri Kltr ve Dayan$ma Dernei, stanbul 1976, s. 1417; lker Alp, Belge ve Fotoraflarla Bulgar Mezlimi (1877-1989), Trakya niversitesi Yaynlar, Ankara 1990, s. 9; Ayn Yazar, Pomak Trkleri (Kumanlar-Kpaklar), Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlar, Edirne 2008, s. 27, 28; Hseyin Memi$olu, Pomak Trklerinin Gemiinden Sayfalar, ?afak Matbaas, Ankara 1991, s. 14; Ayn yazar, Balkanlarda Pomak Trkleri, 3. bask, Trk Dnyas Ara$trmalar Vakf, stanbul 2005, s. 30; Ayn yazar, a.g.m., s. 635. 10 F. Bajtaktarevi, a.g.m., s. 320; mer Turan, a.g.m, s. 80.

  • ... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM, 33/Bahar 2013)

    143

    tezi ile ilgili olarak her ne kadar onun ad n plana karlm$ ise de Vasil Knovun daha 1900 ylnda Pomak (Pomatsi), Poturnyak ve Blgarite Muhamedani/Muhamedanite Blgari (Mslman Bulgar) tabirlerini e$ anlaml olarak kulland grlmektedir:11

    Makedonyada ok sayda izturen (Trkleen) nfus vardr. Poturnyatsi (Poyurnyak/Poturnak/Trklemi olanlar) says orada yaayan Bulgarlarn %10u kadardr. Rodop Poturnyaklarna, tpk Bulgaristan Prensliindekilere olduu gibi Pomatsi (Pomaklar) denir. ar (Da) Poturnyaklarna ise Torbe denir, bu isim onlara Hristiyan Bulgarlar ve Arnavutlar tarafndan istihzen verilmitir. Kievo (Krova)da Mslman Bulgarlara Arnavutlar tarafndan alayl bir ekilde Arnavuta amca, birader anlamnda Apovtsi (Apovci) ad verilir. Hristiyan Bulgarlar ise Kievodaki Poturnyaklara itak adn vermektedirler. Makedonyann dier kesimlerinde Mslman Bulgarlar iin kullanlan baka husus bir tabir yoktur ve genellikle Turtsi (Trk) denmektedirler. Buna karlk onlar da kendilerini her yerde Turtsi olarak tanmlamaktadrlar...

    Kanaatimize gre Pomak teriminin Bulgarca Poturnyak/Poturnak tabirinden gelmi$ olmas daha muhtemeldir. nk Balkanlarda slamiyet Trkler vastasyla yayld iin Trklk ve Mslmanlk e$ anlaml tutulmu$tur. Buna bal olarak Slav dillerinde ihtida ederek Mslman olanlara etimolojik olarak Trkle gemi$, Trk olmu$ anlamlarna gelen Potur, Poturi, Poturnak, Poturen ve Poturi gibi isimler verilmi$tir. Dier taraftan, din dei$tirme dolaysyla mhtediler slam kimlii etrafnda birle$mi$ler ve zamanla yerli halklarla aralarnda bir uurum olu$mu$tur. Dolaysyla Potur tabiri ayn zamanda Hristiyanlar tarafndan kendilerinden koptuklarn d$ndkleri nevMslimlerle aralarnda zuhur eden yabancla$may ifade etmektedir.12 Burada sz edilen Poturnak kelimesinin Bulgarcadaki manas da Trkl kabul eden Hristiyandr. Keza, Poturvam-Potura fiili Trkle$tirmek, Poturvam se ise Trkle$mek, Mslmanl kabul etmek anlamlarndadr.13 Slav

    11 Vasil Knov, Makedoniya: Etnografiya i Statistika, I izd. Blg. Knijovno Dvo, Sofiya 1900, II fototipno izd. Prof. M. Drinov, Sofiya 1996, s. 41,42, vd. (Metinde italik terimler ve parantez iindeki aklamalar bizimdir). te yandan, Bajraktarevi, Makedonyada Srpa konu$an Mslmanlara, Torbe$ ve Poturlara, Pomak denmesinin 18771878 OsmanlRus Harbinden sonra Bulgaristandan yaplan gler ve Makedonyadaki Bulgar eitim ve kltrel faaliyetleri neticesinde ortaya ktn iddia etmektedir. (F. Bajtaktarevi, a.g.m., s. 320). 12 Evgeni Radushev, Balkan Hristiyanlar arasnda ihtida ederek Mslman olmann hl Trk olmakla e$deer tutulduunu belirtmektedir. Evgeni Radushev, Meaning of the Historiographic Myths about Conversion to Islam, Halil nalck Armaan I, Yay. Haz. Ta$kn Tak$, Sunay Aksoy, Doubat Yaynlar, Ankara 2009, s. 216. 13 G. KlasovS. Nikolov, Blgarsko-Turski Renik, zdatelstvo na BAN, Sofiya 1957, s. 400.

  • A?KIN KOYUNCU

    144

    dillerindeki bu terimler, dil ve etnisiteye dayal milliyet anlay$nn henz n plana kmad ve dinin halklar arasndaki en nemli ayrc veya birle$tirici unsur olarak telakki edildii ulusuluk ncesi dnemdeki aidiyet algsn yanstmaktadr. Bu algnn olu$umunda $phesiz etnik kkene nem vermeksizin tebaay Mslim ve Gayrimslim $eklinde tasnif eden Osmanl millet anlay$nn da mhim bir katks vardr. Nitekim Osmanl terminolojisinde Pomak tabirinin ancak 18771878 OsmanlRus Harbinden sonra ortaya kmas tesadf deildir.

    Pomak kimliinin ana bile$eni dindir ve Pomaklar kendilerini Mslmanlkla zde$le$tirmi$lerdir. Bu sebeple Pomaklar arasnda slam yalnzca bir din deil, ayn zamanda bir tr milliyeti ifade etmektedir.14 Dolaysyla, Pomaklarn kendilerini slam vastasyla Trklkle zde$le$tirmeleri bu algnn tabii bir sonucudur. Nitekim Spiridon Gopevi, 1880lerde Trke konu$amamalarna ramen Makedonya Pomaklarnn ounun kendilerine Trk dediine tank olmu$ ve dinin onlarn ulusal kimliini te$kil ettiini belirtmi$tir. Bununla birlikte Gopevi, Makedonya Pomaklarn Mslman Srplar olarak tanmlam$tr. Ayrca, Vasil Knovun yan sra Bulgar tarihi Yordan vanov da 1915de Pomaklarn dine milliyetten daha fazla nem verdikleri iin kendilerine Trk dediklerini ve etnik kkenlerini bildikleri halde bununla ilgili konu$mak istemediklerini belirtmi$tir. Keza Blgaro Mohamedanski kavramn yaygnla$tran ki$i olan Bulgar etnograf Stoyu ?i$kov da Pomaklarn her zaman dini, milliyetten nde tuttuklarn vurgulam$tr.15 Bu rneklerden hareketle, Pomaklarn kendilerini en azndan Osmanl Devletinin blgeden ekildii 20. yzyl ba$larna kadar ayr ve belirgin bir kitlesel grup bilincine sahip bir ulus veya etnik bir grup olarak tanmlamadklar sonucu karlabilir. Balkanlarda kolektif kimliklerin geleneksel temeli din olduu iin, 20. yzyla kadar Pomaklarn da slam dini aidiyetine bal mahall ve protoulusal bir kimlie sahip olduklar grlmektedir.16 Fakat bu durum onlarn etnik kkenine dair e$itli tart$malara zemin hazrlam$tr.

    Pomaklarn etnik men$elerine ynelik iddia ve izahlar da ok e$itli ve ihtilafldr ve ilm olmaktan ziyade siyas mlahazalara mstenittir. Osmanl Devletinin Rumeliden ekilmesiyle birlikte ardl olan ulus devletlerin her birinde Pomaklarn kendileri ile ayn etnik kkten geldii iddialar ortaya atlm$tr. Bu ynyle Pomak kimlii pan-Balkan bir zellik ta$r. Nitekim Balkan lkelerinde Pomaklarn Osmanl dneminde zorla slamla$trlm$ Bulgar; Mslman Makedonyal; Mslman Srp; Slavla$m$slamla$m$ Yunan; Slavla$m$ Arnavut olduklar $eklinde pek ok iddia ileri srlm$tr. Ancak, bu iddialar Osmanl mirasnn taksiminden sonra toprak ve halklarn ulus devlet

    14 mer Turan, a.g.m., s. 75. 15 mer Turan, a.g.m., s. 75. 16 Mary Neuburger, a.g.m., s. 182.

  • ... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM, 33/Bahar 2013)

    145

    ideolojisine uyarlanmaya al$lmasnn bir tezahr olarak deerlendirilmelidir.17 Trk tarih yazclndaki yaygn gr$ ise Pomaklarn 1113. yzyllarda Balkanlara aknlar yapan KumanKpak ve Peenek Trklerinin devam olduklar ve Osmanl fethi arifesinde veya ba$larnda slamla$tklar, fetihlerde Osmanl ordularna yardm ettikleri iin de kendilerine Pomak ad verildii ynndedir.18 Ancak, Kemal Gzlere gre Trk tarih yazclnda sklkla kullanlan Pomak Trkleri ifadesi sonradan imal edilmi$ bir terimdir.19

    Bizim bu makalede kullandmz Osmanl belgelerinde Pomaklardan slam Pomaklar, Pomak slamlar, Pomak ansr- slamiyesi veyahut sadece Mslman veya ahali-i slamiye $eklinde sz edilmektedir. Ayrca, zaman zaman Pomaklar ile ahali-i slamiye diye bir ayrm yapld da grlmektedir. Keza bir rnekte de Pomaklarla Ahiliyanlarn [sic] yan yana kullanld ve iki ayr unsur gibi telakki edildii grlmektedir. 19. yzyl sonu ve 20. yzyl ba$larnda Osmanl devlet adamlar ve aydnlar arasnda Pomaklara ili$kin olarak etnik kimlik vurgusu yoktur. Nitekim Rumelii ?ark Hudut Memuru Erkn Harp Kolaas Ahmed Seyfi Bey, 7 Ekim 1880 tarihli layihasnda Pomak kimliinde Bulgarca konu$ma ve Mslmanlk olgusunu ne karm$tr:20

    Pomaklar din-i mbin-i Muhammed ile mtedeyyin iseler de Bulgar lisanyla tekellm eder ve hele tife-i nis ve ocuklar asla Trke bilmezler. Bunun iin ilerinde Trke okur ve yazar adama nadiren tesdf olunur.

    17 Tsevetana Georgieva, a.g.m., s. 304; Mary Neuburger, a.g.m., s. 182, 183; mer Turan, a.g.m., s. 70; Ulf Brunnbauer, Diverging (Hi)Stories: The Contested Identity of the Bulgarian Pomaks, Ethnologia Balkanica, Vol. 3, 1999, p. 3840. 18 Rodop-Bulgaristan Trkl..., s. 918; lker Alp, Belge ve Fotoraflarla..., s. 710;. Ayn Yazar, Pomak Trkleri..., s. 524; Hseyin Memi$olu, Pomak Trklerinin..., s. 920; Ayn yazar, Balkanlarda Pomak, s. 1926; Ayn yazar, a.g.m., s. 634, 635. Ayrca baknz: Halim avu$olu, Balkanlarda Pomak Trkleri, Kksav Yaynlar, Ankara 1993. Balkanlarda Peenek, KumanKpak Trklerinin aknlar ve yerle$tikleri blgeler hakknda baknz: Muall Uydu Ycel, Balkanlarda Peenekler, Uzlar ve Kumanlar, Derl. Osman KaratayBilgehan A. Gkda, Balkanlar El Kitab, Cilt 1: Tarih, Karam&Vadi, Ankara 2006, s. 185214; Ayn yazar, Balkanlardaki Trk Boylarnn (Peenek, Uz, Kuman) SosyoKltrel Dei$imlerinde Osmanlnn Rol, Halit Eren (Ed.), Balkanlarda slam Medeniyeti, Uluslararas nc Sempozyum Teblileri, Bkre, 1-5 Kasm 2006, Cilt II, IRCICA, stanbul 2011, s. 714739; Istvan Vsry, Kumanlar ve Tatarlar: Osmanl ncesi Balkanlarda Doulu Askerler (1185-1365), ev. Ali Cevat Akkoyunlu, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2008. 19 Kemal Gzler, a.g.b., s. 1398. 20 Ba$bakanlk Osmanl Ar$ivi (BOA), Yldz Perakende Asker Maruzt Evrak (Y.PRK.ASK), No. 4/44, 3 Zilkade 1297/25 Eyll 1296 (7 Ekim 1880) Rumelii ?ark Hudud Memuru Erkan Harp Kolaas Ahmed Seyfi Beyin layihas.

  • A?KIN KOYUNCU

    146

    1914 ylnda Rumeli Muhcirni slmiye Cemiyeti daresi tarafndan ne$redilen Zavall Pomaklar! adl risalede ise Pomaklar ile Bulgarlar arasnda dinin yan sra dil ayrmna dikkat ekilmi$ ve Bulgarlk ile Hristiyanlk zde$le$tirilmi$tir:21

    Bulgarlar... Pomak dindalarmz kurn- vusta mezlimini glgede brakacak bir takm zulm ve ikenceler istimliyle cebren Hristiyan etdi ki el-n Hristiyan bulunan Pomak dindalarmzn yegne kabahati Bulgarca da tekellm edebilmeleri tekil ediyor. Demek ki Bulgar milletinin indinde fazla lisan bilmek deta bir cinayet yhud her Bulgarca bilenin Bulgar olmas, tabir-i dierle Hristiyan olmas iktiza ediyor.

    Celal Nuri Bey ise 1918 ylnda Pomaklarla ilgili problemleri birka cmlede fevkalade bir vukufla ortaya koymu$ ve Pomaklar dil, din ve his zerinden tanmlam$tr:22

    Rodop Da civarnda, Makedonya ve Rumeli-i arkide Pomak tlak olunur, lisanlar Bulgar, mezhepleri Mslman, his itibariyle kuvvetli Trk, adedleri na-malum, meneleri mekk bir kavim vardr. Bunlar vehle-i ulada ihtida etmi Bulgar addolunalibilirse de zannederim ki hakikat bu merkezde deildir. Kadim Trakya ahalisinden olduklar da meczmdur.

    Pomaklarn Trk kkenli olduklar tezi, Cumhuriyetin ilk yllarnda vurgulanmaya ba$lam$tr. Galib Bahtiyar, 1928de Pomaklarn, Slavlardan nce blgeye gelmi$ Trk kavimlerinden olduunu ve sonradan Slavlar iinde eridikleri iin dillerini kaybettiklerini ileri srm$ ve Trkle son derece bal olduklarn belirtmi$tir:23

    21 Zavall Pomaklar!, Rumeli Muhcirni slmiye Cemiyeti Ne$riyatndan, No. 4, Matbaai Hayriye ve ?reks, stanbul (Rumi) 1330 (1914), s. 8. Sz konusu risale ilk olarak Faris ?a$an tarafndan basit sadele$tirmelerle 1996 ylnda ne$redilmi$tir. (Faris ?a$an, Zavall Pomaklar, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 101, 1996, s. 3546. Burada s. 37). 2005 ylnda ise Ahmet Akgn tarafndan bir deerlendirme ve takdim yazsyla birlikte aynen yaynlanm$tr. (Ahmet Akgn, Bulgaristanda Asimilasyon ve Zavall Pomaklar Adl Bir Risale, Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C. 8, S. 13, Mays 2005, s. 128. Burada s. 13,14.) Ancak, Ahmet Akgn, Faris ?a$an tarafndan yaplan ne$irden habersiz grnmektedir. Bu risaleden Ahmet Akgnn makalesi sayesinde haberdar olduumuzu ve daha sonra Faris ?a$ann yaynlad metne ula$tmz, ancak her iki ne$irde yer adlarnda tespit ettiimiz baz okuma yanl$lar sebebiyle risaleye bizzat mracaat etmek durumunda kaldmz belirtmemiz gerekir. 22 Celal Nuri, Bulgar (ve Pomak), Edebiyt- Ummiyye Mecmuas, 3 ?evval 1336/10 Austos 1918, C. 4, Sene 2, No. 80, s. 912. 23 G. (Galib) Bahtiyar, Garb Trakya Trkleri, Derl. Akuraolu Yusuf, Trk Yl 1928, Yeni Matbaa, stanbul 1928, s. 470. Bu eserin Latin harfli basks iin baknz:

  • ... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM, 33/Bahar 2013)

    147

    Nevrekob ve Rupoz havalisi Pomaklarla meskndur. Bulgarlara gre Pomaklar ihtida etmi Bulgar imi! Fakat bu rivyeti teyid edecek kayd- tarih yokdur. Bulgarlarn bu iddialar Pomaklarn Bulgarca konumalarndan tevelld etmektedir. Fakat Pomaklarn da Trakya havalisine ilk gelen Trklerden olduu ve fakat Rodoplarn pek uzak yerlerinde kaldklar cihetle slav istilas zamannda slavlar arasnda yalnz kalm olmalar hasebiyle bu lisan renmeye mecbur kaldklar istidlal olunmaktadr. Pomaklar Bulgar Eksarhlnn mtemd tazyikt ve mezlimine ramen bir drl Bulgarlamamlardr. Trkle incizb ve merbtiyetleri gayet kavdir.

    I. Balkan Savalarnda Pomaklarn Zorla Tanassur Edilmesinin deolojik ve Siyas Temelleri

    Balkan Sava$lar srasnda Pomaklarn zorla Hristiyanla$trlmas meselesi, Bulgar milliyetiliinin dil ve din zerine kurulmas, Bulgar tahayylnde Pomaklarn zorla slamla$trldna olan inan ve Bulgaristan Prensliinin te$kili ile ?ark Rumelinin ilhak srasnda Pomaklarn tutumuyla yakndan ili$kilidir.

    Paisiy Hilendarskinin (17221773) 1762de yazd storiya Slavyanoblgarska adl eseriyle ba$layan Bulgar ulusal uyan$, halefi Sofroniy Vraanski (17351815) tarafndan devam ettirilmi$ ve Srp ve Yunan ayaklanmalarnn da etkisiyle 18281829 OsmanlRus Sava$ndan sonra yeni bir ivme kazanm$tr. Tccar snfnn glenmesine paralel $ekilde 1830lardan itibaren Bulgar milliyetilii; eitim ve kltr hareketleri, Fener Patrikhanesinden ayr, mstakil bir Bulgar Kilisesi kurma abalar; siyas bamszlk amacyla giri$ilen isyan te$ebbsleri ve devrimci komitecilik faaliyetleri erevesinde geli$me gstermi$tir. stanbuldaki lml Bulgar evreleri d$nda Bulgar milliyetiliinin Trk ve Rum d$manlndan beslendiini sylemek mmkndr. Bulgarlar din bamszlklarna 1870 ylnda Bulgar Eksarhlnn kurulmas ile kavu$mu$lardr.24 Ancak, siyas zerlik 18771878 OsmanlRus Harbi sonunda Rus ordularnn zaferi ile elde edilmi$tir. Ayastefanos Antla$masna (3 Mart 1878) gre Bulgaristan Prensliinin snrlar batda Srbistandan ba$layp Tuna yoluyla Karadenize, gneyde ise Ohri glnden Kavala limanna uzanyor ve oradan Edirnenin kuzeyinden geerek yine Karadenize ula$yordu. Ancak, Rus nfuzunun stratejik olarak Bulgaristan vastasyla Ege denizine inmesi, ba$ta ngiltere olmak

    Akuraolu Yusuf (Derl.), Trk Yl 1928, Haz. Ahmet Zeki zger, Arslan Tekin, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 2009. 24 Geni$ bilgi iin baknz: A$kn Koyuncu, Bulgar Eksarhl, anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam$ Yksek Lisans Tezi, anakkale 1998, s. 22109.

  • A?KIN KOYUNCU

    148

    zere Avrupal devletleri harekete geirdi. 13 Temmuz 1878de imzalanan Berlin Antla$masnda Bulgaristan Prensliinin zerklii teyit edilmekle birlikte snrlar daraltld ve ?ark Rumeli, Hristiyan bir vali ynetiminde zerk bir ynetim kurulmas, Makedonya ise slahat yaplmas $artyla Osmanl Devletine iade edildi. Bulgaristan Prenslii, Tuna Vilayeti dhilindeki Sofya, Vidin, Nibolu, Zi$tovi, Rusuk, Silistre, Varna, ?umnu, Lofa ve Trnova $ehirlerini; ?ark Rumeli Vilayeti ise Edirne Vilayetine bal Filibe, slimye, Eski Zara, Tatarpazarck, Burgaz ve Hasky iine alyordu.25 Bundan sonra Bulgar milliyetiliinin temel hedefi, Ayastefanos Antla$masnda izilen Byk Bulgaristan snrlarna ula$makt. 1885 ylnda ?ark Rumeliyi ilhak eden Bulgaristann bir sonraki amac Rodoplar zerinden Makedonyaya uzanmakt. 1908 ylnda bamszln ilanndan sonra Bulgaristann bekledii frsat Balkan ittifaknn kurulmasyla dodu.

    I.I. Bulgar Ulusal Tahayylnde Pomaklar ve Pomaklarn slamlama Sreci

    Pomaklar, daha Bulgar ulusal uyan$ dneminde 1830lardan itibaren baz eitimli Bulgarlarn ve din adamlarnn dikkatini ekmeye ba$lam$t. Ba$langta bu ilgi tabiatyla daha ok onlarn kkenine ynelikti. Bulgar aydn ve milliyetileri, Pomaklarn kendileri ile ayn dili konu$tuklarndan ve geleneksel halk kltrndeki ortak zelliklerden hareketle onlarn Bulgar kkenli olduklarndan $phe etmiyorlard. Ancak, aradaki en byk fark Pomaklarn Mslman olmasyd.26 htida yoluyla Mslman olmak, Bulgar milliyetileri ve din adamlar arasnda takbih edilen bir durumdu. Bulgar aydnlar neden, ne zaman ve nasl Mslmanla$t o zaman iin mehul olan Pomaklarn Bulgarlktan kopu$unu ulusal onura ve Hristiyanlk ruhuna zarar vermeden aklamann yollarn aryorlard. Onlar atalarnn dinine ihanetle sulamak yerine Osmanl zulmnn kurbanlar olarak ilan etmek daha mreccah grnd.27 Bylece, baz yerel halk trkleri, sylenceler ve efsanelere dayanarak veya bunlar icat ederek ve daha da mhimi Mslman Bulgarlarn Osmanl idarecileri tarafndan yrtlen sistemli bir asimilasyon kampanyas

    25 Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1997, s. 520526; Mahir Aydn, ark Rumeli Vilyeti, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1992, s. 1119; Ayn yazar, Osmanl Eyaletinden nc Bulgar arlna, Kitabevi, stanbul 1996, s. 125128; mer Turan, The Turkish Minority in Bulgaria (1878-1908), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1998, s. 59, 60. 26 Tsvetana Georgieva, a.g.m., s. 304, 305. 27 Antonina Zeljazkova, The Problem of the Authenticity of Some Domestic Sources on the Islamization of the Rhodopes, Deeply Rooted in Bulgarian Historiography, Etudes Balkaniques, No. 4, 1990, p. 106; Evgeni Radushev, Demografski i etnoreligiozni protsesi v Zapadnite Rodopi prez XVXVIII vek: Opit za preosmislyane na ustoyivi istoriografski modeli, storiesko Bdete, Kn. 1, 1998, s. 53, 54.

  • ... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM, 33/Bahar 2013)

    149

    sonucunda bask ve zulmle slamla$trlmak suretiyle Hristiyan Bulgar kitleden koparldn gsteren mahall kaynaklar/kalp yazma eserler reterek meseleyi zmleme yoluna gittiler. stelik bunu yaparken o yllarda bamsz bir Bulgar Kilisesi kurmak iin mcadele halinde olduklar ve ayrlmaya al$tklar Fener Rum Patrikhanesinin ve Rum ruhbannn Bulgar milletine verdii zararlar gstermek iin patrik veya metropolit seviyesinde bir Rum ruhbann da olaylarn iine katmay ihmal etmediler. Ulusal uyan$ ve Prenslik dneminde icat edilen zorla slamla$trma teorisi, o kadar ba$arl oldu ki zerine saysz akademikpopler kitap ve roman yazld, film ve belgesel ekildi, ders kitaplar ile gelecek nesillere aktarld ve Bulgaristanda gnmze kadar tarih yazclna, siyas evrelere, edeb mahfillere ve popler kltre egemen oldu. Bu teori, Bulgaristanda Osmanl asrlarna ynelik karanlk devir ve esaret dnemi algsn peki$tirdi ve Pomaklara ve Bulgaristan Trklerine ynelik asimilasyon kampanyalarna yeni teorilerle vzroditelen protses (yeniden dou) srecine ilham verdi. Siyas sebeplerin yan sra Balkan Sava$lar srasnda Pomaklarn zorla tanassuruna ideolojik alt yap olu$turmas bakmndan nem arzeden sz konusu mahall kaynaklardan bazlar $unlardr: Papaz Metodi Draginov Kronii, Tatarpazarckn Sv. Petr manastrnda bulunan Batkunino Kronii, Belovo Kronii, Vtoroto Razorenie na Blgariya (Bulgaristann kinci Ykm), Paisiy Hilendarskinin storiya Slavyanoblgarska adl eserinin zeyillerinden biri olan Dryanovo kopyas (Dryanovski prepis) ve storieski Belejnik (Tarihi Not Defteri).28

    Bu mahall kaynaklardan ilki, Stefan Zahariev tarafndan 1870de Viyanada baslan Tatarpazarck Kazasnn Coraf, Tarih ve statistiksel Tasviri adl eserde29 yaynlanan Papaz Metodi Draginov Kroniidir. Kronie gre Tatarpazarck kazasna bal epino blgesindeki Korova kynde doan Metodi Draginov, eserinde kendi ky de dhil olmak zere epino havzasndaki Banya, Dorkovo, Kostandovo, Korova, Ljene ve Rakitovonun 1666 ylnda zorla slamla$trlmasn ve Kamenitsann nasl kurulduunu

    28 Machiel Kiel, Razprostranenie na slyama v Blgarskoto Selo prez Osmanskata epoha (XVXVIII v.): Kolonizatsiya i slyamizatsiya, Mslmanskata Kultura po Blgarskite zemi: zsledvaniya, Sst. Rositsa Gradeva, Svetlana Ivanova, IMIR, Sofiya, 1998, s. 57, 58; Ayn yazar, Art and Society of Bulgaria in the Turkish Period, Assen/Maastricht, Van Gorcum, 1985, s. 58; Evgeni Radushev, Meaning of the Historiographic Myths..., s. 214216; Tsvetana Georgieva, a.g.m., s. 305; Rossitsa Gradeva, Conversion to Islam in Bulgarian Historiography: An Overview, Jrgen Nielsen (Ed.), Religion, Ethnicity and Contested Nationhood in the Former Ottoman Space, Brill, Leiden, 2012, p. 192194. 29 Stefan Zahariev, Geografiko-istoriko-statistiesko opisanie na Tatar Pazarcikata kaza, Viena: L. Sommer, 1870. Eserin tpkbasm 1973 ylnda Aleksandr Arnaudov ve van Batakliev tarafndan ne$redilmi$tir. (Oteestven Front, Sofiya 1973).

  • A?KIN KOYUNCU

    150

    mufassal bir biimde anlatyordu. Metodi Draginov, Vezir Mehmed Pa$ann (Kprl Mehmed Pa$a, . 1661) Moraya sefere (Girit Seferi, 16451669) giderken Filibeye uradn; epino Bulgarlarnn askerlik (voynukluk) yapmadklar gibi, Filibe Rum metropoliti Gavrile vermeleri gereken kilise vergisini de demediklerinden dolay metropolit tarafndan vezire $ikyet edilmeleri zerine Bulgarlarn asi ilan edildiklerini ve vezirin yenierilerle epinoyu bastn ve Bulgarlarn katledilmeleri emrini verdiini belirtiyordu. Ancak, Kara mam Hasan Hocann vezire ldrlmeleri yerine Mslman yaplmalarn teklif etmesi ve Bulgarlarn buna direnmesi zerine kl zoruyla ve trl i$kencelerle Banya, Dorkovo, Kostandovo, Korova, Ljene ve Rakitovonun zorla slamla$trldn, Mslman olmay reddedenlerin katledildiini, kap kurtulan Hristiyanlarn daha sonra ayn blgede Kamenitsa kyn kurduklarn grg tan olarak detayl bir $ekilde anlatyordu. Ayrca, Draginovun hikyesine gre bu srada Osmanl yneticileri tarafndan paha biilmez Bulgarca eski kitaplar yaklm$, Kostenets ve Stanimaka (stanimaka/Asenovgrad) arasnda 33 manastr ve 218 kilise yklm$t.30

    Viyanada Papaz Metodi Draginovun hikyesinin baslmas ile neredeyse e$ zamanl olarak, 1869da, Rus tarihi Lamanskiy tarafndan Rusyada ba$ka bir hikye yaynlad.31 Bu hikyede Sultan Selim (15121520) dneminde 1522de [sic] Bulgaristann kinci Ykmndan sz ediliyordu. Buna gre (Rum Patriinin te$vikiyle)32 Ege kylarndan Nevrokopa kadar olan blgeler yani Rodoplar ile Tuna taraflarnn byk blm kitlesel olarak ve zorla Mslmanla$trlm$t. Nevrokop havalisi ve Krupnikteki metropolitlik merkezinden husus olarak bahsediliyordu. Sultan Selim ayrca Arnavutluk ve Bosnaya kadar Balkanlar zorla slamla$trm$t.33 Bulgaristann kinci Ykm meselesi Paisiy Hilendarskinin eserinin zeyillerinden biri olan Dryanovo kopyasnda da i$leniyordu: Sultan Selim 1522 [sic] yl baharnda Edirneden

    30 Machiel Kiel, a.g.m., s. 65, 66; Ayn yazar, a.g.e, s. 5; Evgeni Radushev, Meaning of the Historiographic Myths..., s. 214216; Tsvetana Georgieva, a.g.m., s. 305. 31 Bu eser, aslnda Hieromonk Spiridonun 1792de yazd Bulgar Tarihinde ortaya att ve 1522de [sic] Sultan Selim tarafndan Bulgar soylularnn Rum Patriinin te$viki ile slamla$trld ve ok sayda kilise ve manastrn ykldn belirttii ve Bulgaristann kinci Ykm olarak niteledii teorisinden hareketle 1831de retilen ve Paisiyin tarihine yaplan ilaveler serisinden biriydi. Marin Drinovun daha 1871de belirtmi$ olduu zere muhtemelen bamsz Bulgar Kilisesi kurulmas iin Fener Patrikhanesi ile giri$ilen mcadelede n plana kan Neofit Bozvelinin kaleminden km$t. Eserde hem Rum ruhbannn, Bulgarlarn cizye dememek iin Mslman olduklar ynndeki tahkir ve iddialar rtlyor hem de Sultan tarafndan ba$latlan zorla slamla$trma kampanyasnn te$vikisi olarak Rum Patrii ne karlyordu. Rossitsa Gradeva, a.g.m., s. 191193; Evgeni Radushev, Demografski i etnoreligiozni protsesi, s. 54, Ayn yazar, Meaning of the Historiographic Myths..., s. 212. 32 Rossitsa Gradeva, a.g.m., s. 192 not 11 vd. 33 Machiel Kiel, a.g.m., s. 6365; kr$. Rossitsa Gradeva, a.g.m., s. 192 not 11 vd.

  • ... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM, 33/Bahar 2013)

    151

    Sofyaya kadar btn Trakyay tahrip etmi$, Kaymakam Tatar Mirzaya 46.000 askerle birlikte Tuna ve Koca Balkan boyunca Vidine kadar her yeri yok etmesi emrini vermi$, ayrca vezirini (Sinan Pa$a?, . 1517) de 33.000 askerle Makedonyaya gndermi$ ve Dramadan Bosnaya kadar her yeri, keza Du$pat dalarn, bu srada zorla slamla$trm$t.34

    te yandan, Metodi Draginov Kroniinin ke$fi ve kaybolmasndan sonra epino hadisesini anlatan onun iki versiyonu daha ortaya kt: Batkunino ve Belovo Kronikleri. Ancak, Batkunino Kroniinde olayn 1670te Sultan Ahmed [sic] [Sultan IV. Mehmed, 16481687; I. Ahmed, 16031617, II. Ahmed, 16911695, III. Ahmed, 17031730] devrinde meydana geldii aktarlyordu.35 Bu kronik Hristo Popkostantinov tarafndan 1893te yaynlanm$tr. Belovo Kroniinden ise ilk kez N. Naov tarafndan 1898de sz edilmi$ ve ancak 1915te Petr Mutafiev tarafndan yaynlanm$tr.36

    Son olarak 20. yzyl ba$larnda Tarihi Not Defteri ke$fedildi. Bu eserde de mufassal ve korkun bask ve zulm hikyeleri e$liinde Dou ve Orta Rodoplar, bilhassa Pa$makl, Dardere ve Bat Trakyann 1660larda Trkler tarafndan zorla slamla$trlmas anlatlyordu. 1669da Pa$makl evresinde slama gemeyi kabul etmeyen Bulgarlar katledilmi$, bir ksm aresiz Mslman olmu$, kurtulanlar ise dalara kam$ ve daha sonra Krstogorie piskoposu Visarionun etrafnda toplanarak Raykovo ky ve evresini savunmu$lard. Ancak, 1670 yaz aylarnda piskopos yakalanm$t. Civardaki direni$i krmak iin Visariona ihtida teklif edilmi$ ise de reddetmesi zerine i$kence edilerek zavall piskopos $ehit edilmi$ti. 1705 baharnda Sultan Mahmudun [sic] hkmdarlnda [III. Ahmed, 17031730; I. Mahmud, 17301754] Anadoludan pek ok Trk getirilerek skee civarndaki Ege ovalarna ve Rodoplarn gney eteklerine yerle$tirilmi$ti. 1660larda ksmen slamla$trlan Lebovidovo ve Byal zvorun yan sra 1705deki bu hadisede civardaki Bulgar kyleri zorla Mslman yaplm$ ve ardndan her birine Trk adlar verilmi$ti: LebovidovoDardere, PerunovoElmal, Nijnets?ahin ($u anda Ehinos, Yunanistanda), Byal zvorAkpnar... olmu$tu.37

    Bylece, mahall kaynaklarla Rodoplarda slamn Osmanl idarecileri tarafndan ya sark, ya kelle forml ile yani Bulgarlar ya Mslman olmak ya da lm arasnda seim yapmak zorunda brakan acmasz $iddet kampanyalar e$liinde yayld tescillenmi$ oluyordu.38 Ayn teori bu zulm ve vah$ete direnerek Hristiyan kalmay ba$aran Bulgarlar da yceltiyordu. A$ada

    34 Evgeni Radushev, Demografski i etnoreligiozni protsesi, s. 54; kr$. Rossitsa Gradeva, a.g.m., s. 193. 35 Machiel Kiel, a.g.m., s. 57, Ayn yazar, a.g.m., s. 5. 36 Antonina Zeljazkova, The Problem of the Authenticity, s. 105, 106. 37 Machiel Kiel, a.g.m., s. 5961. 38 Tsvetana Georgieva, a.g.m., s. 305.

  • A?KIN KOYUNCU

    152

    grlecei zere bu mahall kaynaklar (1931de yaynlanan storieski Belejnik d$nda), Balkan Sava$lar srasnda Pomaklarn zorla Hristiyanla$trlmasnda dayanak olarak kullanld ve Pomaklar cebren slamla$trldklarna ikna ederek yeniden kazanmann yollar arand. Bu sebeple, konumuz asndan mahall kaynaklarn akbeti ve Pomaklarn slamla$ma sreci son derece elzemdir.

    ncelikle mahall kaynaklarn orijinalleri her naslsa ke$fedildikten sonra ortadan kaybolmu$lard. Metodi Draginov Kroniini, Stefan Zaharievden ba$ka gren olmam$t. Keza, Batkunino Kronii ile Tarihi Not Defterinin de asllar yoktu. Bunlardan sadece Belovo Kronii ile Paisiyin eserinin zeyillerinden biri olan Dryanovo kopyas (1836) gnmze ula$abilmi$tir. lerindeki tarih ve kronoloji hatalar, anakronik olgular ve tutarszlklarn o zaman iin veya Balkan Sava$lar srasnda fazla bir nemi yoktu. Mahall kaynaklar, tarih hatalar dzeltilerek 1960lara kadar dokunulmazlklarn korudu. Metodi Draginov Kronii ve versiyonlarnn ku$kulu veya $pheli olduklarna dair ilk tespitler 1965te yapld. ?tra$imir Dimitrov, Sofya Milli Ktphanesindeki cizye defterlerine dayanarak Bat Rodoplarn birden bire deil, tedricen slamla$t sonucuna ula$t, ancak, epinoya ait cizye defterleri Sofyada olmad iin, kroniklerin gvenilirliinden $phe etmedi ve bunlarn zaman zaman ykselen taassup ve kitlesel bask eylemlerini yansttn savundu. Vera Mutafieva ise Korova da dhil olmak zere epino kylerinin voynuk kyleri olmayp, Rodoplardaki pek ok ky gibi, Sultan Sleyman vakfna ait vakf kyler olduunu ortaya koydu. Bu bulgu, Metodi Draginovun kendi kynn statsnden habersiz olduunu gsteriyordu. 1969da Hr. Kodov, Belovo Kroniinin ada$ bir eser olmayp 19. yzylda yazldn iddia etti ve baz tarih ve maddi hatalar dzelterek yeniden yaynlad. 1977de P. Marinov, Tarihi Not Defterinin dzmece olduunu ve 20. yzyl ba$nda retildiini ortaya koydu. 1984te lya Todorov, Metodi Draginov Kroniinin 17. yzylda deil, aslnda 19. yzylda yazldn ve Stefan Zahariev tarafndan Belovo Kroniine dayal olarak retilmi$ bir reprodksiyon olduunu, ancak Belovo Kroniinin de 19. yzylda ulusal amalarla retildiini tespit etti.39 Nihayet Antonina Jelyazkova, 1990da o zamana kadar mahall kaynaklara ynelik tenkit ve ele$tirileri sraladktan sonra sz konusu dnemde epino ve Rodoplarda zorla slamla$trma yapldna dair Trk ve Avrupa kaynaklarnda hibir veri olmad, 1660 ve 1670lerde Rodoplardan geen Evliya elebi ve on Avrupal seyyahn hi birinin eserinde byle bir olaydan bahsedilmedii ve blgede slamla$mann birka yzyla yaylan bir zaman diliminde meydana geldiinden hareketle Metodi Draginov, Belovo ve Batkunino kroniklerinin

    39 Antonina Zeljazkova, The Problem of the Authenticity, s. 106; Ayn yazar, Islamization in the Balkans as an Historiographical Problem: The SoutheastEuropean Perspective, Fikret Adanr, Suraiya Faroqhi (Eds.), The Ottomans and the Balkans, a Discussion of Historiography, Brill, Leiden 2002, p. 262,263; Machiel Kiel, a.g.m., s. 66,67.

  • ... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM, 33/Bahar 2013)

    153

    sahte olduunu ve 19. yzylda retildiini savundu.40 Bylece, mahall kaynaklarn ulusal uyan$ dnemi Bulgar vatanseverleri tarafndan yce bir ama uruna icat edilmi kalp eserler olduklar Bulgar edebiyat ve tarih uzmanlar tarafndan ispatlanm$ oluyordu.41 Ancak, mahall kaynaklarn otantikliine ynelik $pheler ve iddialara kar$n baz Bulgar tarihiler, anakronik olaylar, tarih hatalar, Sultan ve idareci isimlerinde yanl$lklar olsa bile yine de onlarn ilerinde pek ok tarihsel gereklik barndrdn savunmay srdrdler.42

    Zorla slamla$trma teorisine en byk darbe Machiel Kiel ve Evgeni Radushevden geldi. te yandan, modern ara$trmalarda Rodoplarda slamla$mann tedricen meydana gelmesi bir yana, epino blgesinin voynuk deil, vakf kylerinden mte$ekkil olduu, Papaz Metodi Draginov diye birinin ruhban listeleri ve Osmanl cizye defterlerinde olmad, yani hi ya$amad, Filibede o srada Gavril adl bir Rum metropolitinin bulunmad ve Osmanl ordusunun Girit seferine giderken Rodoplara hi uramad tespit edildi. Ayrca, Rodoplarn gney etekleri ve Bat Trakyada Trk nfus iskn srecinin daha Osmanl fetihleriyle ba$lad; Yrk ve Trkmenlerin iskn edildii bu blgede Trke isimli kylerde ya$ayan ve Trk ve Mslman adlar ta$yan Mslman nfus orannn daha 14541455te %75 olduu; isimleri dei$tirildii sylenen kylerin keza daha 16. yzylda Trke isimleriyle mevcut olduu (Dardere1516, Akpnar1516, Elmal1558, ?ahin1558) ve nihayet Krstogorie diye bir piskoposluk olmad gibi, Bulgar Ortodoks Kilisesinin aziz ilan ettii piskopos Visarionun da hi ya$amad gibi hususlar gn yzne kt.43 Buna kar$lk baz akademik ve popler evrelerde bu teori hl geerliliini korumakta ve slamn Rodoplarda ve Koca Balkan taraflarnda Osmanl Devletinin sistemli bir $ekilde uygulad $iddet kampanyas sonucunda yayld gr$ hl epey taraftar bulmaktadr.44

    Pomaklar arasnda slamla$mann gerekte nasl bir sre izledii meselesine gelecek olursak, Bogomilizm, dervi$ ve tarikatlarn etkisi, Yrk yerle$imleri, sosyal, ekonomik, din vs. etkenlerin rolne girmeksizin, srecin 15. yzyl ortalarnda ba$ladn syleyebiliriz. Mesela, Evgeni Radushev, Bat

    40 Antonina Zeljazkova, The Problem of the Authenticity, s. 107110; Bu konuda ayrca baknz: Hseyin Memi$olu, a.g.m., s. 633634. 41 Tsvetana Georgieva, a.g.m., s. 304. 42 Machiel Kiel, a.g.m., s. 59; Evgeni Radushev, Meaning of the Historiographic Myths..., s. 213, 214. 43 Machiel Kiel, a.g.m., s. 5882; Ulf Brunnbauer, Diverging (Hi)Stories..., s. 48. Ancak, Korova kynn adnn 1966dan beri Draginovo olduunu, Smolyan (Pa$makl)ya bal Smilyan kynde Visarionun heykelinin halen durduunu, stelik 20022006 yllar arasnda Smolyanda Aziz Visarion adna bir katedral kilisesi in$a edildiini belirtmemiz gerekir. 44 Tsvetana Georgieva, a.g.m., s. 305; Machiel Kiel, a.g.m., s. 5968; Evgeni Radushev, Meaning of the Historiographic Myths..., s. 213215.

  • A?KIN KOYUNCU

    154

    Rodoplarda Nevrokop blgesinde yerli halk arasnda slamla$ma hadisesinin Yrk ve Trkmen kolonizayonunun ba$lamasndan yakla$k seksen yl sonra yani 1460larda ba$ladn ve 1720lere kadar devam ettiini ve daha sonra srecin stabil hale geldiini Osmanl kaynaklarna dayal olarak tespit etmi$tir. Ayrca, Pirin blgesindeki Kornitsa, Breznitsa, Ljnitsa ve yine Rodop blgesindeki Ribnovo, Osikovo ve Bukovo gibi gnmzn nemli Pomak kylerinde 1478de slamla$mann henz ba$lamadn, sadece Ljnitsada 3 hane Trkmen kaytl olduunu ve bu kylerin 16. yzyl ba$larndan 17. yzyl ortalarna kadar uzanan bir srete slama getiini saptam$tr. Bunun yan sra, 18. yzyl ba$larnda Nevrokop havalisinde 130 kyden 80inin tamamen Mslmanlardan olu$tuunu, dier kylerin bir ksmnda ise Mslman ve Hristiyan nfusun karma olarak ya$adn ortaya koymu$tur.45 te yandan, 14991502 tahrirleri, yine ayn blgede Trk isknnn yan sra Slav isimli Gayrimslim kylerinde tek tk mhtediler olduunu gstermektedir. Mesela, Teplen kynde Ali veledi Vladislav, lyas veledi Todor, Bahadr veledi Georgi $eklinde nevMslimler kaytldr.46 Bu durum 16. yzyl tahrirlerinde kar$mza kan mhtedilerin baba ad yerine yaygn olarak kullanlan ibn Abdullah tabirinin henz standartla$madna i$aret etmektedir.

    te yandan, 1706da Filibeden Dramaya giderken Pa$makldan geen Fransz seyyah Paul Lucas, burasnn sadece Trklerle meskn olduunu, fakat dillerini konu$madklarn, lehelerinin daha ok Bulgarca ve Yunanca ile kar$m$ bozuk bir Slavca olduunu belirtmi$tir.47 Bu rnekte Lucasn zamann ruhuna uygun olarak Trk ve Mslman terimlerini e$ anlaml kulland aktr.

    epino blgesine gelince; Machiel Kiel, 1516dan 1865e kadar tahrir, cizye, vakf ve temettuat defterleri ile Stefan Zaharievin verdii rakamlara dayal olarak Metodi Draginov kroniinde belirtilen Banya, Dorkovo, Kamenitsa, Kostandovo, Korova, Ljene ve Rakitovoda demografik geli$meyi ortaya koymu$tur. Buna gre, Metodi Draginovun 1666da katliamdan kurtulan Bulgarlarn kurduunu belirttii Kamenitsa ky daha 1516da mevcuttu. Ayn yl bu yedi kyde bazlarnn bir nesil nce ihtida ettii anla$lan toplam 21 hane Mslman vard ve bunlarn toplam nfus iindeki oran yakla$k %4d. Kamenitsa ve Korovada ise hi Mslman yoktu. 1528de bu kylerde Mslman nfus oran yakla$k %5e (28 hane) ykselmi$ti. Bu kez Kamenitsa, Kostandovo ve Korova kylerinde hi Mslman yoktu. 1570 ve 1595de Mslman nfus oran srasyla %26 ve %31e km$t ve artk btn kylerde

    45 Evgeni Radushev, Demografski i etnoreligiozni protsesi, s. 74 vd; Ayn yazar, Meaning of the Historiographic Myths..., s. 225227; Ayn yazar, The Spread of Islam in the Ottoman Balkans: Revisiting Bulliets Method on Religious Conversion, Oriental Archive, Vol. 78, No. 4, 2010, p. 366371. 46 Tsvetana Georgieva, a.g.m., s. 304. 47 Tsvetana Georgieva, a.g.m., s. 304.

  • ... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM, 33/Bahar 2013)

    155

    Mslman nfus ya$amaktayd. 1633, 1639, 1641 ve 1696 cizye defterlerine gre btn kylerde Hristiyan nfus ya$yordu. 1712 tarihli Sleymaniye vakf defterine gre ise epino kylerinde Mslman nfus oran %89a km$t. Kamenitsada sadece Hristiyanlar ya$yordu, ancak dier btn kylerde de Hristiyan nfus mevcuttu. 1842de blgedeki Mslman nfus oran %86 idi ve Kamenitsa yine srf Hristiyanlardan mte$ekkildi. Dier kylerden yalnzca Rakitovoda Mslmanlarn yan sra Hristiyan nfus ya$yordu. Ayn durum 1865 yl iin de geerliydi, ancak Stefan Zaharievin verdii rakamlara gre Mslman nfus oran %78di. Machiel Kiel, bylece epino havzasndaki kylerde slamla$mann daha 15. yzyl sonunda ba$ladn ve iki yz yldan fazla bir srede yava$ bir biimde artarak 18. yzyl ba$larnda %89lara ula$tn, bu nfus yapsnn sonraki dnemlerde kabaca korunmu$ olduunu ve dolaysyla Mslmanln gnll olarak yayldn Osmanl kaynaklarna dayanarak tespit etmi$tir.48 te yandan, 1912 ylnda Cumai Blya bal ve tamam Mslmanlardan olu$an ve mahall kaynaklarda Sultan I. Selim dneminde zorla slamla$trld iddia edilen Krupnikte ise 1572 Kstendil mufassal tahrir defterine gre 46 Hristiyan hane ve 41 mcerred vard. Ayrca, Yrk kkenli 23 Mslman hane mevcuttu. lerinde bir de nevMslim bulunuyordu. 1576da Krupnikte Yakov adnda bir metropolit vard. Keza, cizye defterlerinin gsterdii zere Krupnikte 17. yzyl ortalarnda da Hristiyan nfus mevcuttu. Ksacas Krupnikte de slamla$ma birden bire deil, zaman iinde meydana gelmi$ti.49

    Kocabalkann kuzeyinde Lofa, Plevne, Rahova ve vraca taraflarnda da benzer bir sre grlmektedir. Buras ayn zamanda Ami Bounin bahsettii Pomak nahiyelerinin bulunduu blgedir. Kemal Gzlerin Osmanl tahrir ve salnmelerine dayanarak tespit ettii zere bu blgelerde 1870lerde nfusunun tamamn veya bir ksmn Pomaklarn olu$turduu 40 kyn 1479dan 1873e kadar slamla$ma serveni $yledir: Bahsedilen 40 kyde $ahs itibariyle (hane X 5, mcerred ve bive toplam) 1479da 20 (%0,080) Mslman 2.469 (%99,20) Hristiyan, 1516da 81 (%0,097) Mslman 8.188 (%99,03) Hristiyan, 1545de 134 (%1,63) Mslman 8.064 (%98,37) Hristiyan ve 1579da ise 701 (%4,90) Mslman 13.604 (%95,10) Hristiyan bulunuyordu. Buna gre 14791579 arasnda Mslman nfus ok yava$ bir $ekilde artarak %0.08den %4,9a km$tr. 50 Kanaatimize gre bu kylerde slamla$ma sreci, 17. yzylda yava$, ancak istikrarl bir $ekilde artmaya devam etmi$ ve muhtemelen dier blgelere benzer $ekilde 18. yzyl ba$larnda durmu$tur. 1873 tarihli Tuna Vilayeti Salnmesine gre ayn kylerde 26.990 (%57,7) Mslman nfusa kar$lk, 19.818 (%42,3) Hristiyan nfus bulunuyordu.51 te yandan, bu blgede

    48 Machiel Kiel, a.g.m., s. 6882. tablo iin baknz: s. 106. 49 Machiel Kiel, a.g.m., s. 65. 50 Kemal Gzler, a.g.b., s. 14061407. 51 Kemal Gzler, a.g.b., s. 14061407. Burada salnmedeki erkek nfusa kadn nfusun eklenerek tahmini nfusun saptanmas gerektii halde, yazar, tahrirlerde olduu gibi

  • A?KIN KOYUNCU

    156

    slamla$mann Rodoplardaki gibi ok byk bir yzdeye ula$mad, ancak srecin yine gnll olarak geli$tii grlmektedir. Nitekim 1873de bu 40 kyden sadece 8i tamamen Mslman, 1i 1545 ve 1579da iki$er hane Mslman olduu halde srf Hristiyan ky idi. Buna kar$lk, dier kylerde Mslman ve Hristiyan nfus karma olarak ya$yordu. Ancak, burada asl vurgulanmas gereken nokta, 19. yzyln ikinci yarsnda bu kylerdeki Hristiyan nfusun Bulgar, Mslman nfusun Pomak olarak kar$mza kmasdr.52

    Buraya kadar aktardmz bilgiler $nda Rodoplar, Dou Makedonya ve Lofa taraflarnda Pomaklarn gnll olarak ve zamanla slamiyeti benimsedikleri grlmektedir. Bu sre, 15. yzyln ikinci yarsndan ba$layarak yakla$k olarak 18. yzyln ilk yarsna kadar devam etmi$tir. Bu rnekler, Pomak teriminin men$eine ili$kin olarak Pomaklarn i$kence ve zulmle slamla$trldklar iddiasn ispat iin ileri srlm$ olan Al. $irkovun ma/pomen teorisini kesin olarak rtr. Pomaklarn Osmanl fethi ncesinde veya ba$larnda Mslman olup fetihlere katldklar iin kendilerine yardmc anlamnda Pomak dendii $eklindeki teoriyi de meflu brakr.

    I. II. Bulgaristan Prenslii Dneminde (1878-1908) Bulgarlar ve Pomaklar

    18771878 OsmanlRus Harbi ncesinde Bulgar nfusa yakn olan Trk nfus, sava$la birlikte yar yarya tasfiye edilmi$ti. Buna ramen 18801884te Bulgaristan nfusunun ?ark Rumeli dhil %27si (802.597) Mslmanlardan olu$uyordu.53 Bu nfusun yakla$k %95ini Trkler, kalan ksmn ise Pomaklar, Tatarlar ve Mslman ingeneler te$kil ediyordu. 1881 ylnda yalnzca Lofa, vraca, Plevne, Teteven taraflarnda Konstantin Jireeke gre 28.000, resmi makamlara gre ise tahminen 20.000 dolaynda Pomak nfus vard.54 erkezler ise sava$la birlikte Bulgaristandan tamamen srlm$lerdi. Bunun yan sra, Bulgaristanda Rum, Gagavuz, Musevi, Ermeni, Ulah, Mslim ve Gayrimslim ingeneler ile az sayda Katolik Bulgar mevcuttu.55 Prenslik dneminde Bulgaristanda, dnemin romantik milliyeti atmosferine uygun olarak kurulu$tan itibaren bir ulusbir devlet prensibi benimsendi ve ulusdevletin konsolidasyonu ba$lca ama haline geldi. Bulgar aydn ve politikaclar ulusdevletin in$as srecinde Bulgar ulusunun tanmn yaparken dil ve din unsurunu

    hane saylarn be$ ile arpp, ayrca zerine nfusu eklemi$tir. Bu sebeple yukardaki rakamlar tarafmzca tespit edilmi$tir. 52 Kemal Gzler, Lofa Pomaklarnn ihtida etmi$ Bulgarlar olduunu belirtmektedir. Kemal Gzler, a.g.b., s. 14071418, 1434. 53 mer Turan, a.g.e., s. 113. 54 mer Turan, a.g.e., s. 102; Jorjeta Nazrska, Blgarskata drjava i neynite maltsinstva 1879-1885, LK, Sofiya 1999, s. 23. 55 mer Turan, a.g.e., s. 104.

  • ... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM, 33/Bahar 2013)

    157

    esas aldlar. Bylece, her ne kadar Trnova anayasasnda btn Bulgar vatanda$larnn e$itlii ilkesi vurgulanm$ ise de Bulgar olmayan unsurlar ikinci plana itildi ve Bulgar milliyetini belirleyen snrlar Bulgarca konumak ve Bulgar Ortodoks Kilisesine bal olmak $eklinde tespit edildi. Dier taraftan, Balkan milliyetiliinde yaygn olarak grlen etnik ve din aznlklardan arnm$, saf bir millet arzusu Bulgaristanda da kendini gsterdi ve etnik ve din adan Bulgar Ortodoks ounluktan ayrlanlar yabancla$trld. Ayrca, kk etnik ve din gruplarn asimilasyonu fikri benimsenirken, Bulgaristan d$ndaki Bulgarlarla (?ark Rumeli ve Makedonya) entegrasyon ve irredantizm Bulgaristann temel politikas haline geldi.56 Keza ulusdevlet ideolojisine uygun olarak Osmanl dnemi esaret ve zulm dnemi diye tescillendi ve Osmanl miras reddedildi.57

    Bulgaristan kurulduu srada Bulgar devlet adamlarnda ve aydnlarnda Pomaklarn zorla slamla$trlm$ Bulgarlar olduu fikri egemendi. Pomaklar, ana dile dayal istatistiklerde Bulgar nfusa dhil ediliyorlard. Ancak, genel nfus saymlarnda ise MslmanTrk nfus ba$l altnda kaydediliyorlard. 1900den itibaren ise Pomaklar, ayr bir unsur olarak saylmaya ba$land. Buna gre Pomaklarn nfusu 1900de 20.637, 1905de 19.373, 1910da ise 21.143 olarak tespit edilmi$tir.58

    Prenslik dneminde Pomaklarn Bulgarla$trlmas ynnde baz clz faaliyetler mevcuttu. Nitekim Bakanlar Kurulu protokollerinde Bulgaristandaki Mslman nfusa ynelik tanassur d$ncesinin ele alnd grlmektedir. Daha sava$ srasndaki g dalgasnda bir $ekilde terk edilen veya aileleri katledildii iin yetim kalan Trk ocuklar tanassur ettirilmi$ ve Trk kzlar Hristiyanlarla evlendirilmi$ti. D$i$leri bakan Tsankov, 13 Haziran 1880 tarihli genelgesinde bu tr ocuklarn ailelerinin talebi halinde iade edilmesini emrediyordu. Ancak, Bulgar aileler bu emre kar$ ktklar iin ocuklarn ou iade edilmedi. 1881 Eyllnde Bulgar D$i$leri Bakan

    56 Ulf Brunnbauer, The Perception of Muslims, s. 44; Tsvetana Georgieva, a.g.m., s. 306. 57 Bulgaristanda Osmanl mirasnn reddi, vakf eserlerin gaspedilmesi ve tasfiyesi hakknda geni$ bilgi iin baknz: Neriman Ersoy (Hacsaliholu), Bulgaristan Prensliinde Trk Emlki (1878-1908), stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam$ Yksek Lisans Tezi, 1996, s. 80111; A$kn Koyuncu, Bulgaristanda Osmanl Maddi Kltr Mirasnn Tasfiyesi (18781908), Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), S. 20, 2006, s. 197243. 58 mer Turan, a.g.e., s. 104, 113115. Maria Todorova ise Pomaklarn 1905 ylna kadar Trk nfus iinde sayldklarn belirtmektedir. Maria Todorova, Identity (Trans)Formation among Bulgarian Muslims, Beverly Crawford and Ronnie D. Lipschutz (Eds), The Myth of Ethnic Conflict: Politics, Economics, and Cultural Violence, International and Area Studies, Berkeley 1998, p. 476.

  • A?KIN KOYUNCU

    158

    Vlkovi ise hkmetten Mslman ailelerin Hristiyanla$trlmas iin kaynak ayrlmasn talep etti.59

    18771878 OsmanlRus Harbi esnasnda Rodoplar, Makedonya veya Anadoluya g eden Kuzey Bulgaristandaki Pomaklarn bir ksm memleketlerine geri dndklerinde Plevneye Rus saldrs srasnda kylerindeki camilerin ounu tahrip edilmi$ halde buldular. Sadece vracaya bal Grade$nitsa, Byala Slatina ve Popitsa kylerindeki camiler ykmdan kurtulmu$tu. Ancak, Jorjeta Nazrskann da belirttii zere Bulgar hkmetleri, slam mabetlerinin tamiri iin hibir $ekilde tahsisat ayrmad. Ekonomik durumlar bozulan ve din frkalara blnen Pomaklar, Hristiyanlarn tanassur abalarna maruz kalyorlard.60 Bulgar Ortodoks Kilisesi indinde yalnzca Ortodoks Hristiyanlar gerek Bulgar sayld iin din dei$tirme meselesine scak baklyordu.61 Lofa piskoposu Natanail, 1881 ylnda Pomaklarn Hristiyanla$trlmas iin kylere misyonerler gnderdii gibi, hkmet de onlarn faaliyetini te$vik iin kaynak tahsis etmi$ti.62 Ancak, ruhban evreleri, Pomaklarn dini meselesinin Bulgar milletinin bedeninde bir yara olduunu kabul etmekle birlikte, bu faaliyetin Ortodoksluk ve Bulgaristann d$manlarna frsat verecei d$ncesiyle Natanailin yaptklarn tasvip etmiyorlard.63 te yandan, Osmanl dneminde de talebei ulmun immet ve vaazda bulunmak amacyla aylarda kyleri ziyareti det olduu halde, Bulgaristan hkmeti, tatil ve aylar mnasebetiyle stanbul medreselerinde okuyan talebelere pasaport ve istedikleri kylere gitme konusunda zorluk karyordu.64 1883te medrese talebelerine Pomak kylerini dola$ma izin verilmedii gibi, snr d$ edildiler. Talebelerin Pomaklar ge te$vik edeceklerinden ve ba$lanm$ olan Bulgarla$trma srecini sekteye uratacaklarndan endi$e ediliyordu. Bulgarla$trma i$inde mahall kilise idarecileri ve okul mfetti$leri i$birlii iinde al$yorlard.65 Ancak, bu proje bir sre sonra rafa kaldrld.

    Bu abalara ramen ilk etapta eitim faaliyetleri d$nda Pomaklarn Bulgarla$trlmasna ynelik sistemli bir faaliyetten sz etmek gtr. Eitim

    59 mer Turan, a.g.e., s. 189, 190; Jorjeta Nazrska, a.g.e., s. 26; Hseyin Memi$olu, Balkanlarda Pomak, s. 49. 60 Jorjeta Nazrska, a.g.e., s. 25, 26. 61 Hristo Hristov (Ed.), Georgi Yankov (Derl.), Bulgar Tarihinden Sayfalar: slamlatrlm Bulgarlar ve Ulusal Yeniden Uyan Sreci, Sofya Pres, Sofya 1989, s. 71. 62 Jorjeta Nazrska, a.g.e., s. 26; Hseyin Memi$olu, Balkanlarda Pomak, s. 49, 50. 63 Jorjeta Nazrska, a.g.e., s. 26. 64 BOA, SadretBulgaristan (A.MTZ.04), No. 3/5, lef 5, 14 ?evval 1298/8 Eyll 1881, lef 16, 24 Nisan 1298/6 Mays 1882. 65 Jorjeta Nazrska, a.g.e., s. 26.

  • ... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM, 33/Bahar 2013)

    159

    konusunda ilk admlar daha ?ark Rumeli Vilayetinin te$ekklnden sonra ba$lam$tr. Nitekim Ahmed Seyfi Bey, 7 Ekim 1880 tarihli layihasnda, Pomaklarn Mslmanla samimi olarak bal olduklar halde Bulgarca konu$malar ve Trkeye a$ina olmamalarn Bulgarlarn frsat bilerek onlar kendilerine celbe, yani Bulgarla$trmaya gayret ettikleri konusunda Osmanl hkmetini ikaz ediyordu. Bunun yan sra ?ark Rumeli hkmetinin ertesi yldan itibaren (1881) Pomaklar iin mektepler aacan belirtiyor ve e$itli vaat ve hediyelerle Bulgarlarn amalarna ula$acaklarnn $phesiz olduu ngrsnde bulunuyordu. Ahmed Seyfi Bey, blgede Bulgar nfuzunu engellemek ve uzun vadede Bulgarlarn niyetlerinin nne gemek iin Pomak nfusun youn olduu yerlerde snrdaki kazalardan Pa$makl, Dardere ve Davud Ky (Davidkovo) ile Gmlcine ve skee mevkilerinde, Selanik Vilayetinde de []66 Kynde ve Nevrekop (Nevrokop) ile Mahomiye (Razlk/Razlog)da r$tiye mektepleri almasn tavsiye ediyordu. Ayrca, bu mekteplere nitelikli muallimler gnderilerek ahaliye okumayazma retilmesi ve eitilmeleri lzumuna dikkat ekiyordu.67 Gerekten de ?ark Rumeli hkmeti tarafndan 1881de Orta Rodoplarda epino blgesindeki Pomak ocuklarn eitmek zere Kamenitsada Prosveta (Eitim) adl Mslman Bulgar renci Cemiyeti kuruldu.68 ?ark Rumeli hkmeti 18791883 arasnda eitim yoluyla Pomaklarda Bulgarlk hissi uyandrmaya al$m$ ise de bundan bir sonu elde edememi$tir.69

    Pomaklarn Bulgarlara ve Bulgaristana bak$na gelince; Pomaklarn daha Osmanl dneminde Bulgar milliyetiliinin geli$mesinden rahatszlk duyduklar ve buna bal olarak Bulgarlarla aralarndaki gerilimin artt grlmektedir. Nitekim Jorjeta Nazrskann da vurgulad zere Bulgaristann kurulu$u arifesinde Pomaklar, Trk etnik bilincine sahiptiler.70 Bu sebeple Nisan ayaklanmasnda Bulgarlara kar$ mcadele ettikleri ve zellikle Filibe ve Tatarpazarckn gneyinde isyan eden Batak, Peru$tica ve dier kylerde Bulgarlarla kanl at$malara giri$tikleri gibi, 18771878 OsmanlRus Harbinde de Rodoplarda Trklerle birlikte Rus ordularna kar$ direni$ gstermi$lerdi. te yandan, Pomaklar, muharebeler esnasnda Bulgarlarn misillemelerine hedef olmu$lar ve bir ksm, bilhassa Lofa taraflarnda ya$ayanlarn bir blm, Osmanl topraklarna g etmek zorunda kalm$t. Rodoplarda ise Trk ve Pomaklarn direni$i sava$tan sonra da devam etti. Yirmi dolaynda Pomak ky ahalisi Trklerle beraber Rodoplarn kuzey kesimini iine alan ?ark Rumeli Vilayetinin kurulmasndan sonra vilayet ynetimini tanmadklar gibi, ?ark

    66 Belgede ky ad bo$ braklm$tr. 67 BOA, Y.PRK.ASK., No. 4/44, 3 Zilkade 1297/25 Eyll 1296 (7 Ekim 1880) Rumelii ?ark Hudud Memuru Erkan Harp Kolaas Ahmed Seyfi Beyin layihas. 68 Hristo Hristov, a.g.e., s. 74; Hseyin Memi$olu, Balkanlarda Pomak, s. 50. 69 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 3, s. 15; belge no. 93, s. 163, 164. 70 Jorjeta Nazrska, a.g.e., s. 25.

  • A?KIN KOYUNCU

    160

    Rumelinin Bulgaristan Prensliine ilhakndan sonra da Bulgaristana balanmay reddetmi$lerdi. Nihayet, Osmanl Devleti ve Bulgaristan arasnda yaplan gr$melerde Krcaali kazas ile ounluu Pomak olan Rupoz (Dvlen) kazasnda toplam 192 kyn Osmanl topraklarna katlmas ile Rodop isyan ancak, 1886 ylnda sona erdi.71 Buna kar$lk, ?ark Rumeli dhilindeki stanimaka, Filibe, Tatarpazarck ile epino blgesinin de dhil olduu Pe$tere taraflarndaki Pomak kyleri ise Bulgaristan Prensliine baland. Bu dnemde Bulgaristanda kalan Pomaklar kendilerini Mslman cemaatinden ayr hissetmiyorlard. Ayrca, Hristiyan bir devlet idaresinde ya$amak istememeleri ve Mslmanlara ynelik uygulama ve basklardan dolay Bulgaristan ve ?ark Rumelideki Trkler ve Pomaklar arasnda Osmanl topraklarna g eilimi yaygnd.

    Bulgaristan Prenslii ve ?ark Rumelide Pomak nfus says az ve asl byk kitle Rodoplar, Bat Trakya ve Dou Makedonyada olduu iin Bulgaristan, Pomak meselesini gndeminin n sralarna almad ve dikkatini Makedonyaya evirerek Pomaklarla ilgili tasavvurlarn ertelemek zorunda kald. Ancak, 1885den sonra Bulgar aydnlar, Rodoplarn ve Rodop halknn Bulgarln ispatlamak zere al$malara ba$lad. Vasil Knov, Marin Drinov, Konstantin Jireek, Yordan vanov, Al. $irkov, Stoyu ?i$kov vd. yazarlar yaptklar tarih, folklor ve demografi ara$trmalarnda Pomaklarn zorla slamla$trlm$ Bulgarlar olduu teorisini Bulgar literatrne yerle$tirdiler. Gemi$te Pomaklara slamn zorla kabul ettirilmi$ olduu algs, onlarn Bulgarlnn zorla restore edilmesinin me$ruiyeti iin ideolojik bir zemin yaratt ve bu alglama Balkan Sava$larnn ba$lamasyla Pomaklarn Hristiyanla yeniden ihtidalar iin beyhude bir kampanyaya giri$ilmesine yol at.72

    II. Balkan Savalar Esnasnda Pomaklarn Zorla Hristiyanlatrlmas

    Osmanl Devletini Rumeliden atmak ve mirasn payla$mak zere, ortak dmana kar$ geici olarak ittifak eden Bulgaristan, Yunanistan, Srbistan ve Karada ile Osmanl Devleti arasnda 19121913 yllar arasnda meydana gelen Balkan Sava$lar, yaratt katliam, deh$et, zulm ve tehcir hikyeleri ile elim bir karaktere sahiptir. 8 Ekim 1912de Karadan Osmanl Devletine saldrmasyla ba$layan sava$, Bulgar Kral Ferdinand tarafndan bir ehl-i salib muharebesi olarak ilan edilmi$ ve Balkan Harbi, yalnzca milliyeti ideolojinin seferber ettii ordularn sava$ deil, ayn zamanda sivil halka kar$ yrtlen bir harp olarak da tarihe gemi$tir. Balkan Harbi, Osmanl Devleti asndan btn cephelerde tam

    71 Geni$ bilgi iin baknz: Mahir Aydn, Osmanl Eyaletinden ..., s. 139 ; Ayn yazar, ark Rumeli..., s. 22, 23, (kylerin isimleri iin baknz: s. 287290); mer Turan, a.g.e., s. 155163; Maria Todorova, a.g.m., s. 475, 476. 72 Rossitsa Gradeva, a.g.m., s. 197.

  • ... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM, 33/Bahar 2013)

    161

    bir felaketle sonulanm$ ve 1912 Aralk aynda ku$atma altndaki Edirne, $kodra ve Yanya d$nda btn Rumeli topraklar yitirilmi$tir. Dahas Bulgar ordusu Kasm ay ba$nda atalcaya kadar ilerlemi$tir. Osmanl Devleti, bu $ehirleri takviye edemedii iin 5 Mart 1913de Yanya, 26 Martta Edirne ve 23 Nisanda da $kodra teslim olmak zorunda kalm$ ve Londra Antla$mas (30 Mays 1913) ile Balkan Sava$ sona ermi$tir. Ancak, mttefiklerin i$gal ettikleri topraklar taksimde anla$amamalar, zellikle Makedonya konusundaki ihtilaf nedeniyle Bulgaristann 29 Haziranda Srbistan ve Yunanistana saldrmas ve Karada ve Romanyann da Bulgaristana kar$ cephede yer almasyla kinci Balkan Sava$ ba$lam$tr. Bu esnada, Osmanl birlikleri ileri harekta geerek 21 Temmuzda Edirneyi Bulgar i$galinden kurtarm$tr.73

    Balkan Sava$larnda cephe gerisinde meydana gelen hadiseler de en az muharebeler kadar dramatik sonular yaratm$tr. Osmanl ordularnn ok ksa srede bozguna uramas, Trk ve Mslman ahaliyi blgenin demografik yapsn kendi lehlerine evirmeye al$an i$gal ordular ve Bulgar, Yunan, Srp eteleri ile kar$ kar$ya brakm$ ve on binlerce Rumeli Trk katledilmi$ ve yz binlercesi g yollarna d$m$tr. Muharebeler esnasnda Selanik havalisindeki kasaba ve kylerde Bulgarlarn yapt mezalim ve katliama tanklk eden Selanik Avusturya konsolosu August Kral, Bulgarlarn plannn buradaki Mslmanlar bitirmek ve Makedonyada slam unsuru brakmamak olduunu belirtmi$tir.74 Nitekim Osmanl Devletinin kaybettii topraklardan 250300.000 dolaynda Trk ve Mslman nfus g etmek zorunda kalm$tr. Balkan Sava$larndaki gn bilanosunu karmak gtr. Ancak, 19121920 yllar arasnda Osmanl topraklarna Rumeliden gelen muhacir says 413.922dir.75

    73 Balkan Harbi konusunda baknz: Richard C. Hall, Balkan Savalar: 1912-1913, I. Dnya Savann Provas, ev. M. Tanju Akad, Homer Kitabevi, stanbul 2003; Ahmet Halaolu, Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri (1912-1913), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1995, s. 1028. 74 BOA, Babli Evrak Odas (BEO), No. 4134/309985, lef 5, 9 Knunuevvel 1328 (22 Aralk 1912). Selanik Valisi Mehmet Nazm Pa$ann Yunan ve Bulgar mezalimi ile alakal raporu. 75 Justin McCarthy, lm ve Srgn, ev. Bilge Umar, 2. bask, nklp Kitabevi, stanbul 1998, s. 184; H. Yldrm Aanolu, Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Maks Talihi: G, Kum Saati Yaynlar, stanbul 2001, s. 94; kr$. Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 43, 44, 63. Balkan Sava$lar srasnda Trk ve Mslman unsurlara yaplan mezalim hakknda geni$ bilgi iin baknz: Ahmed Cevad, Krmz Siyah Kitab: 1328 Fecyii, Matbaai Hayriye ve ?reks, stanbul 1329 (1913); lm- slm: Rumeli Mezlimi ve Bulgar Vahetleri, Rumeli Muhcirni slmiye Cemiyeti Tertibatndan, No. 2, Mahmud Bey Matbaas, stanbul 1329 (1913); Doktor Cemil, ntikam: Evld ve Ahfada Yadigr, Kader Matbaas, Dersaadet 1330 (1913); Henri Nive, Balkan Ehl-i

  • A?KIN KOYUNCU

    162

    II. I. Pomaklarn Zorla Hristiyanlatrlmas Sreci

    Balkan Sava$larnda Bulgarlarn kendilerinden zorla koparlm$ bir para olarak telakki ettikleri Pomaklarla yzle$mesi ok sancl oldu. Bulgaristan ok ksa bir srede Rodoplar, Dou Makedonya, Bat Trakya ve Gelibolu hari Edirneatalca hattn i$gal etmi$ti. Ancak, buralarda nfus ounluu Mslmanlar lehineydi. Mesela, Edirne Vilayetine bal Cisri Mustafa Pa$a, Krcaali, Sultanyeri, Ahi elebi, Eri Dere, Dardere, Rupoz kazalarnda 18921893te Mslman nfus oran %85, Bulgar nfus ise %12 idi. Cisri Mustafa Pa$a hari Rodop blgesinde ise bu oran %93 idi.76 Keza, Balkan Sava$lar ncesinde Krcaali, Eridere, Ko$ukavak, Dardere, Mestanl, Ortaky, Dvlen, Pa$makl ve Nevrekop taraflarnda nfusun yakla$k %90 Trk ve Mslmanlardan olu$uyordu.77 kinci Balkan Sava$ sonunda Bulgaristann elinde kalan blgelerin (Dou Makedonya, Bat Trakya ve Rodoplar) 1911 yl itibaryla toplam nfusu ise 581.652 idi ve bunun 327.255i Mslman, 204.701i Bulgar, 29.255i Rum, 920si Musevi ve 19.044 dier halklardan olu$uyordu.78

    Vasil Knova gre 1900 ylnda Selanik Vilayetinde 97.620, Kosova Vilayetinde 13.114, Manastr Vilayetinde ise 36.069 olmak zere Makedonyada 146.803 Mslman Bulgar ya$yordu.79 Stoyu ?i$kova gre ise Balkan Sava$ arifesinde Osmanl topraklarnda Edirne Vilayetinde 207 kyde 131.455; Selanik Vilayetinde 190 kyde 98.297; Manastr Vilayetinde 93 kyde 36.669; Kosova Vilayetinde 23 kyde 13.114 ki$i olmak zere toplam 513 kyde 279.535 Mslman Bulgar ya$yordu. Ayrca, Bulgaristan snrlarnda 1910 yl itibaryla mevcut 21.143 Mslman Bulgar ile birlikte toplam saylar 300.678di.80 Balkan Sava$lar srasnda Bulgarlarn i$gal ettii blgelerden Trakyada Lleburgaz, Dou Makedonyada ise Serez asker valilii kuruldu. Bulgar istatistiklerine gre Trakya asker valilii dhilindeki Gmlcine (34 ky10.625 ki$i), Ahi elebi (32 ky35.000 ki$i), Dvlen (30 ky26.810 ki$i), Dardere (26 ky16.990 ki$i), Eridere (24 ky20.000 ki$i), Ko$ukavak (13 ky3.757 ki$i), Uzunkpr (11 ky1.200 ki$i), Sofulu (7 ky3.570 ki$i); Hayrabolu (7 ky3.205 ki$i); skee (6 ky4500 ki$i) ve Babaeski (5 ky3.385 ki$i) kazalarnda 195 kyde toplam 129.042 Mslman Bulgar ya$yordu. Serez askeri valilii idaresinde ise Nevrekop (74 ky26.962 ki$i); Drama (31

    Salib seferinde Avrupa Siyaseti ve Trklerin Felaketi, Mtercimi Ragb Rfk, ?ems Matbaas, stanbul 13291331 (1913); lker Alp, Belge ve Fotoraflarla..., s. 17179; Ayn yazar, Pomak Trkleri..., s. 4454; Hseyin Memi$olu, Balkanlarda Pomak, s. 560 Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 3163; H. Yldrm Aanolu, a.g.e., s. 6384. 76 Machiel Kiel, a.g.e., s. 17. 77 Bill N. ?im$ir, Bulgaristan Trkleri, Bilgi Yaynevi, Ankara 1986, s. 17. 78 Justin McCarthy, a.g.e., s. 186; Ulf Brunnbauer, The Perception of Muslims, s. 44. 79 Vasil Knov, a.g.e., s. 281283. 80 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., s. 6.

  • ... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM, 33/Bahar 2013)

    163

    ky11.179 ki$i); Razlk (7 ky8.870 ki$i); Cumai Bl (6 ky3.900 ki$i); Kavala (6 ky2.710 ki$i); Petri (3 ky865 ki$i); Menlik (3 ky700 ki$i) ve Doyran (2 ky1.270 ki$i) kazalarnda 132 kyde toplam 56.456 Mslman Bulgar mevcuttu.81 Dolaysyla Bulgar i$galindeki blgelerde 327 kyde g edenler hari 185.498 Pomak nfus vard.

    Mevcut nfus yaps ile Bulgaristann bu blgeleri elinde tutabilmesi gt. Pomaklar, Osmanl millet anlay$na ballklarn srdryorlard. stelik onlarn Bulgarlara bak$ 1876 Nisan Ayaklanmas, 18771878 OsmanlRus Harbi ve ?ark Rumeli tecrbesi ile daha nce test edilmi$ti. Bulgar devlet adamlar, Bulgar ordusunun Rodoplar a$arak Ege kylarna inmesi durumunda arkasnda kalacak Pomaklarn tavrlarndan endi$e ediyordu. Bu yzden Ba$bakan van Ge$ovun idaresindeki Bulgaristan hkmeti, bu kez farkl bir metot izleyerek onlar cebren Hristiyanla$trma yolunu seti. Ancak, bu sadece kazand topraklar elinde tutabilmek iin stratejik amalarla anlk olarak retilmi$ bir proje deildi. Bulgaristann demografi, folklor ve tarih ara$trmalar ve Pomaklarn Osmanl dneminde zorla slamla$trlm$ Bulgarlar olduu savndan hareketle snrlar d$nda kalan ve yaylmaclk hesaplar yapt Pomak nfusun youn olduu blgelerin kendisine ait olmas gerektii iddialarn me$rula$trmaya al$t malumdu. Fakat Pomaklarn zorla Hristiyanla$trlmas meselesi, mstakbel Byk Bulgaristanda ulusal konsolidasyonun salanmas amacyla giri$ilmi$ tarihideolojik kkleri olan ve Bulgar ulusunu etnik adan Bulgar ve din bakmdan Ortodoks olmak $eklinde alglayan bir ulusuluk anlay$ndan ilham alan ok daha geni$ kapsaml bir siyas projenin tezahrdr. Dolaysyla Pomaklara tek ba$na Bulgar olduklarn kabul ettirmek yetmiyordu, ayn zamanda onlarn Ortodoks Hristiyan inancna balanmalar ve Osmanl gemi$inin izlerinden arnmalar gerekiyordu. Nitekim Bulgaristann yalnzca Balkan Sava$lar srasnda ele geirdii blgelerde ya$ayan Pomaklar deil, ?ark Rumelinin ilhakndan beri kendi vatanda$ olan Filibe sancandaki Pomaklar da zorla Hristiyanla$trma yoluna gitmesi bunu teyit etmektedir.

    Pomaklarn tanassur edilmesi fikri, daha muharebeler ba$lamadan nce Eyll ay sonlarnda gndeme gelmi$ti. Kald ki, bu d$nce 1890lardan itibaren kilise ve baz aydn evreleri tarafndan dile getiriliyordu. te yandan, 10/23 Ekimde, Tatarpazarcktan baz ileri gelenlerle birlikte retmen Todor v. Mumciev, Filibe metropoliti Maksime bir mektup gndererek Hristiyanla geri dnmek suretiyle Mslman Bulgarlarn Bulgar milleti ile entegrasyonlar iin uygun zamann geldiini belirtiyorlard.82 Ardndan yine Todor v. Mumciev

    81 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., s. 6. 82 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 93, s. 162, 163; Svetlozar Eldrov, Blgarskata Pravoslavna Tsrkva i BlgariteMslmani, 18781944, Rossitsa Gradeva (Sst.), storiya na Mslmanskata Kultura po Blgarskite Zemi: zsledvaniya, IMIR, Sofiya 2001, s. 611.

  • A?KIN KOYUNCU

    164

    ve Tatarpazarck e$rafndan aralarnda retmen, avukat, tccar, mhendis, gnll vs. ki$ilerin bulunduu 22 ki$i, 1/14 Aralk 1912de Ba$bakan van Ge$ov, Sinod Meclisi ve Dhiliye Nazr Al. Ldskanova bir mektup gndererek Pomaklarn tanassur edilmesini istediler. Mektuptaki ifadeler Hristiyanla$trma faaliyetinin arka plann gstermesi bakmndan mhimdir:

    Ordumuz Rila Balkannn te yakasna ve Rodoplara zgrlk getirdi... Mstakbel Byk Bulgaristanda pek ok yabanc halk ve inanlara mensup nfus olacak. Ancak, farkl dinler, farkl ve yabanc ideallerin taycs olduklar iin bu durum ulusal birlik asndan bir tehdit oluturacaktr... nsanlk iin Hristiyanlktan daha yce ve aydnlk bir ideal olamaz. Bulgaristan Balkan Savana toprak kazanmak niyetiyle deil, ehl-i salib adna, zgrlk getirmek amacyla girdii iin mstakbel ideallerimizden biri btn Bulgaristan vatandalar arasnda Hristiyanl hkim klmaktr. Mnevver ve kltrl bir toplum istiyorsak onlar arasnda Hristiyanl yaymalyz... Bulgarlar be asrlk esaret dneminde kimi Rum, kimi Romen, kimi Trk olmak hasebiyle milyonlarca rkdan kaybetti. Trkleenler babalarnn dinlerini de kaybettiler. imdi artk kilise mminlerini aramaldr. Bu amala btn dikkatimizi kurtarlm topraklardaki Pomaklara evirmeliyiz. Pomaklar saf bir Bulgarca ile konutuklar, ark syledikleri halde yabanc bir dille ibadet etmektedirler. Konumalar, folkloru emsalsiz bir hazine olan Pomaklarn Bulgarlarn safna ekilmesi elzemdir. Onlar bugne dek olduu gibi hocalarn etkisinde brakmak cehalet ve fanatizme terk etmek demektir... Onlarn zihinlerini aydnlatacak, kalplerini yumuatacak olan yegne ey Hristiyanlktr. Sadece Hristiyanl kabul ederek ve bize temessl ederek bu halk kendi topraklar ile btnleebilir. Kilise, hkmet ve halkn yardmyla yakn gelecekte Pomaklar Ortodoksluun ve anavatann saygn bir yesi olacaklardr. Halk sizi destekleyecektir ve tarih isminizi unutmayacaktr!...83

    Tanassur meselesi, Bulgar Ortodoks Kilisesinin de gndemindeydi ve St. Kostov ba$kanlndaki Sinod Meclisi, Kasm ay sonlarnda Mslman Bulgarlarn kitlesel olarak atalarnn dinine dnmeleri iin Hristiyanla$trlmalar fikrini benimsedi.84 Bulgar ordularnn muharebelerde ksa srede elde ettii zaferler, Stoyu ?i$kovun da belirttii zere insanlk, Hristiyanlk ve Ortodoksluk iin siyas ve psikolojik adan uygun zamann geldii hissi uyandrm$t.85 Bylece, Sinod Meclisi Ba$kan St. Kostov riyasetinde Bulgar Ortodoks Kilisesinin nderliinde, ar Ferdinand ve Ba$bakan van Ge$ovun onay ve Makedonya Dhili htilal Te$kilat (VMRO)na bal etecilerin

    83 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 3, s. 14, 15; Ayrca baknz: Plamena Stoyanova, Pokrstvaneto na Blgarite Mslmani, Anamneza, God. I, Kn. 3, 2006, s. 131. 84 Svetlozar Eldrov, a.g.m., s. 611, 612. 85 Plamena Stoyanova, a.g.m., s. 128.

  • ... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM, 33/Bahar 2013)

    165

    e$liinde Mslman Bulgarlarn Hristiyanla$trlmasna ba$land.86 Harekete Makedonya Yksek Komitesi (VMOK)ne bal eteciler de katld. Tanassur faaliyeti, askeri sansr ve hkmetin olay dnyaya duyurmak istememesi sebebiyle basndan ve kamuoyundan gizlendi. Tsrkoven Vestnik (Kilise Gazetesi) ve hkmetin yayn organ, yar resmi Mir gazetesi hadisenin ba$langcnda olayn me$ruiyetine dair baz argmanlar ileri srdler. Buna kar$lk muhalif Bulgar basn dahi 1913 yl sonuna kadar bu konuda yayn yapmaktan imtina etti.87

    $gal edilen topraklarda Bulgar idaresinin kurulmasndan hemen sonra ilk toplu tanassur vakalar i$itilmeye ba$land. Bu faaliyet ilk etapta ordu papazlar, Bulgar Eksarhlna bal mahall ruhban ve VMRO etecilerinin i$birliinde yrtlyordu.88 Pomaklarn tanassuru iin Bulgar Ortodoks Kilisesi tarafndan 1912 Aralk ay sonunda hususi bir te$kilat kuruldu. Sinod Meclisi, Bulgaristann drt bir tarafndan ok sayda din adam ve retmenin dhil olduu zel ruhban heyetleri te$kil etti. Bu heyetler Rodoplara, Bat Trakyaya (Gmlcine, skee) ve Dou Makedonyaya (Nevrekop, Serez, Drama) gnderildiler. Ruhban heyetlerine NevHristiyanlarn Hz. sann retisinin nuruyla aydnlatlmas; Ortodoks mezhebini kabul ve tasdik etmelerinin salanmas; ibadet ve eitimleri iin kilise ve okullar almas, Ortodoks inancn kabul etmeye gnll olanlarn vaftiz edilmesi gibi vazifeler tevdi edildi. Ayrca, Filibe metropoliti Maksim, 1885ten beri Bulgaristan snrlarnda olan yerler dhil btn Rodoplar, Bat Trakyada kurtarlan blgeleri ve Dou Makedonyann bir ksmn Hristiyanla$trmakla grevlendirildi.89

    Dier taraftan, muharebeler esnasnda Rodoplar, Bat Trakya ve Dou Makedonyada yzlerce Trk ve Mslman ky yaklm$t. Pomak kylerinin byk blm Bulgar ordusu ve eteler tarafndan yaklm$, tahrip edilmi$ ve yamalanm$t. Mesela, Dvlende 33 ky (3970 hane), Razlk tarafnda Babek (Babyak) Kulbeleri ve Ahi elebide 7 ky (1100 hane) yaklm$ ve yamalanm$t. Binlerce Pomak, yakla$an Bulgar ordusu ve etelerin nnden kaarak g etmi$ti. Pek ou a, evsiz, sefil ve plakt. Ayrca, youn k$ $artlarnn yan sra kolera ve tifs gibi salgn hastalklar kol geziyordu.90

    Tanassur faaliyetine istila edilen blgelerde daha 1912 Aralk ay ba$larnda, epino blgesi de dhil olmak zere Filibenin gneyindeki blgelerde ise 1913

    86 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., s. 7; Plamena Stoyanova, a.g.m., s. 128. 87 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., s. 9; Plamena Stoyanova, a.g.m., s. 128, 130, 139. 88 Svetlozar Eldrov, a.g.m., s. 614. 89 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., s. 7, belge no. 22, s. 3540; Hristo Hristov, a.g.e., s. 75. 90 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., s. 6, 7, belge no. 13, s. 25; Svetlozar Eldrov, a.g.m., s. 617.

  • A?KIN KOYUNCU

    166

    Ocak aynda ba$land. Hristiyanla$trma faaliyeti 1913 Mart sonuna kadar ok hzl bir $ekilde yrtld ve 1913 yaz aylarna kadar Bulgaristann i$gal ettii blgelerde Rodoplar, Bat Trakya ve Makedonyada yzlerce ky, mahalle, kulbe/mezrada ya$ayan Pomaklarn firar ve g edenler d$nda neredeyse tamam tanassur edildi. Doktor Cemil, tanassur edilen Mslmanlarn saysnn nce 111.840 olduunu belirtmi$ ise de daha sonra bunu 150.000 Pomakn cebren ve kahren Hristiyan yapld $eklinde tadil etmi$tir.91 Rumeli Muhcirni slmiye Cemiyeti daresi tarafndan ne$redilen Zavall Pomaklar! adl risalede ise bir takm zulm ve i$kencelerle cebren Hristiyanla$trlan Pomaklarn saysnn 150.000den fazla olduu tahmin edilmektedir.92 Bulgar kaynaklarnda daha 1913 ?ubat sonu itibaryla 20.000i eski Bulgaristanda olmak zere ele geirilen blgelerdeki Mslman Bulgarlarn byk blmnn tanassur ederek Ortodoksluu benimsedii ve bylece 150.000 ki$inin Bulgar Ortodoks Kilisesine geerek Bulgarl kucaklad belirtilmektedir.93 Veliko GeorgievStayko Trifonova gre 1913 yl yaz aylarna kadar 200.000 dolaynda Mslman Bulgar tanassur edilmi$tir.94 Ruhban heyetleri ve eteler tarafndan Nevrekopta 3, Menlikte 3, Dvlende 3, Avrethisar 8 ve Gmlcine ve Ahi elebide baz Trk kyleri de zorla Hristiyanla$trlm$tr.95

    Bylece, kinci Balkan Sava$na kadar Filibe Sanca dhilinde Pe$tere kazasna bal epine (epino) havzas kyleri, stanimaka, Rupoz, Nevrekop, Cumai Bl, Razlk, Menlik, Babyak, Ahi elebi (Pa$makl/Smolyan) Gmlcine, Ustrumca, ve Aydos, Dardere, Ko$ukavak, Drama, skee, Doyran, Petri vs. yerlerde firar ve g edenler d$nda hemen btn Pomaklar zorla Hristiyanla$trlm$tr.96 Tanassura direnenlerin darp edilmesi, zulm ve i$kenceye maruz braklmas, hatta ahalinin gzn korkutmak iin 2 Mart 1913te epinenin Dal ve Alemdar kulbelerinde

    91 Doktor Cemil, a.g.e., s. 95, 170. 92 Zavall Pomaklar!, s. 8; Ahmet Akgn, a.g.m., s. 14; Faris ?a$an, a.g.m., s. 37; Doktor Cemil, a.g.e., s. 170. 93 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 93, s. 162. 94 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., s. 7, 8. 95 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 22, s. 37; belge no. 67, s. 114, 115; belge no. 113, s. 208, 209; belge no. 130, s. 243248. 96 BOA, BEO, No. 4177/313236, 22 Cemaziyelahir 1331/16 Mays 1329 (29 Mays 1913); BOA, BEO, No. 4198/314822, 18 ?aban 1331/9 Temmuz 1329 (22 Temmuz 1913); BOA, BEO, No. 4229/317140, 06 Zilhicce 1331/24 Te$rinievvel 1329 (6 Kasm 1913). Direi Sadretten Hriciye Nezretine gnderilen tahrirat; BOA, Dhiliye Nezreti Kalemi Mahsus Mdriyeti Belgeleri (DH.KMS.), No. 4/2, 09 Zilhicce 1331/9 Kasm 1913; BOA, Dhiliye Nezreti Emniyeti Umumiye Mdriyeti Be$inci ?ube (DH.EUM.5.?b.), No. 1/57, lef 1, 2. 30 Te$rinisani 1329 (13 Aralk 1913); Zavall Pomaklar!, s. 8; Ahmet Akgn, a.g.m., s. 13; Faris ?a$an, a.g.m., s. 37; Hristo Hristov, a.g.e., s. 75; Hseyin Memi$olu, Balkanlarda Pomak, s. 52, 53.

  • ... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM, 33/Bahar 2013)

    167

    olduu zere97 ilerinden bazlarnn katledilmesi gibi uygulamalar yaygnd. Nevrekopa bal Vlkoselde 95 ve Ablanitsada ise 73 dolaynda Pomak, 1913 ?ubat ay sonlarnda tanassura direndikleri iin eteciler tarafndan katledildi.98 Balkan Harbi ncesinde Bulgaristan topraklarnda ya$ayan Pomaklarn tanassurunu papazlara terfik edilen Bulgar e$raf, idareci, asker, gnll ve kyller yrtrken, istila edilen topraklarda Hristiyanla$trma i$ini daha ok ruhban heyetleri ile Bulgar etecileri stlenmi$tir.

    stila edilen mahallerde NevrekopGmlcine hattnda Makedonya Dhili htilal Te$kilatna bal eteciler, mesela Hristo ernopeev, Tane Nikolov, van Botu$anov, Gotse Mejdureki vd., ruhban heyetleri ile birlikte tanassur faaliyetinde aktif rol aldlar.99 Drama kaymakam Dobrev, Ba$bakan van Ge$ova ektii telgrafta Hristo ernopeevin 25 Kasm/8 Aralk 1912de 15 ki$ilik etesiyle Pomak kylerini tanassur ettirmek iin Dramadan ayrlarak Nevrekopa doru gittiini bildiriyordu. ernopeev etesi, 1/14 Aralka kadar blgede 12 Mslman kyn Hristiyanla geirdi.100 Tane Nikolov ise 22 ki$ilik etesiyle Gmlcine blgesindeki ruhban heyeti ile birlikte Pomak kylerinin Hristiyanla$trlmasnda aktif rol ald ve fanatik Mslman Pomaklarn atalarnn dinine ve rkna rc ettirilmesindeki stn gayretleri ve asayi$in salanmasndaki katks sebebiyle Bulgar Ortodoks Kilisesi, Sinod Meclisi tarafndan 24 Ekim/6 Kasm 1913de kendisine 20.000 leva dl verilmesi kararla$trld.101 Osmanl kaynaklarnda Dyado Dono (Dono Zlatof), Tane Nikolov ve ernopeev eteleri ba$ta olmak zere Mihalof ve Karamfilov etelerinin de Gmlcine, Serez, Doyran, Nevrekop havalisinde Pomaklarn tanassurunda aktif rol aldklar ve direnenleri katlettikleri belirtilmektedir.102 Ahmed Cevada gre, muharebeler esnasnda Bulgar ordusunun hizmetinde 12.000 komitac mevcuttu.103 Dier taraftan, kinci Balkan Harbinin ba$lamasn mteakip Gmlcine ve Krcaali taraflarndan Bulgar hkmetinin geici olarak ekilmesi zerine blgeye tamamen Bulgar eteleri hkim olmu$tur. Bulgar eteleri, Mslman ahaliyi tanassura zorlad gibi, kiliseye evrilen camilerde yaplan Pazar ayinlerine katlmadklar takdirde her defa iin 15 lira ceza kesiyorlar ve hatta bu hususta srar edenleri gizlice idam ediyorlard. Ayrca, vaftiz srasnda verilen Hristiyan isimleri

    97 Zavall Pomaklar!, s. 20,21; Ahmet Akgn, a.g.m., s. 20,21; Faris ?a$an, a.g.m., s. 41, 42. 98 Fatme M. MyuhtarMay, Identity, Nationalism and Cultural Heritage under Siege: The Case of Pomaks (Bulgarian-speaking Muslims) in Bulgaria, Arkansas State University, ProQuest, UMI Dissertations Publishing, 2011, p. 4854. 99 Svetlozar Eldrov, a.g.m., s. 623. 100 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 2, s. 14; Svetlozar Eldrov, a.g.m., s. 612. 101 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 216, s. 421, 422. 102 lm- slm, s. 18, 34, 40; Ahmed Cevad, a.g.e., s. 93, 123, 133. 103 Ahmed Cevad, a.g.e., s. 67.

  • A?KIN KOYUNCU

    168

    yerine eski isimlerini syleyen Mslmanlara da ayn $ekilde para cezas uyguluyorlard.104

    Sava$tan nce Bulgaristan tarafnda kalan ve Rodoplarn kuzey kesimlerindeki blgelerde yrtlen Hristiyanla$trma faaliyetinin ba$ aktr ise Filibe metropoliti Maksimdi. Onun Sinod Meclisi, metropolitruhban vekili, papazlar ve Stoyu ?i$kovla yapt yaz$malarda Pomaklarn zorla slamla$trldklar vurgusunun ne karld grlmektedir. Mesela, 11/24 Ocak 1913de stanimaka metropolit vekiline gnderdii mektupta stanimakann bu hareketin d$nda kalmamas gerektiini ve Pomaklara Trkler tarafndan kendilerinden zorla koparlm$ karde$leri olduklar ve vatanlaryla btnle$meleri iin gerek anlamda Bulgar olmalar gerektii telkininde bulunmasn tavsiye ediyordu.105 6/19 Nisan 1913de Rodoplarda tanassur eden kylere atanan retmenlere gnderdii genelgede ise Vah$i Asya rejiminin ar boyunduruu altnda bask ve zulmlere maruz kalan, iki asr nce kl zoruyla slamla$trlan ve kapkara ve cehalet ykl bir din dayatlan, sistematik olarak Hristiyan kltr yok edilen ve Slav ruhlar Mslman fanatizmiyle uyu$turulan, Kuran nefretiyle aramzda uurum alan Hristiyan karde$lerimizi karanlktan kurtarma, ruhlarn Hristiyanln ve sann nuruyla aydnlatma grevi sizleri beklemektedir diyordu. Ayrca, cami ve mescitlerden okul olarak yararlanmalarn, Pomaklara okumayazma, Hristiyan ahlak ve tarih retimine dikkat etmelerini ve kiliseye devamlarn salamalarn tavsiye ediyordu.106 epino blgesinin tanassurunda aktif rol alan papaz Kostantin Koev ise 3/16 Ocak 1913de Kostandovo kyllerine epino havalisinin Sinan Pa$a birlikleri tarafndan zorla Trkletirildiini anlatyordu.107 Arhimandrt Makariya ise 11/24 ?ubat 1913 tarihli raporunda Pomaklarn zorla Hristiyanla$trldklarna dair $ikyetlerini tekzip ederek, bilakis slamn Trk katliamlar sonucu kabul ettirildiine ikna olduklarndan tanassur tekliflerine direnmediklerini belirtiyordu.108 Bulgar gnlller tarafndan kurulan komiteler de Pomak kylerine gittikleri zaman ayn $ekilde cebren Trkletirme vurgusu yapyorlard. Bunun yan sra Pomaklara zorla gtrldkleri ayinlerde bile papazlar tarafndan cebren Trkletirildikleri telkin ediliyordu.109 Hristiyanl kabul eden Pomaklara yardm edilmesi ile ilgili 19 ?ubat/4 Mart 1913 tarihli bir belgede ise eski ve yeni Bulgaristanda 150.000

    104 BOA, BEO, No. 4203/315151, 28 ?aban 1331/20 Temmuz 1329 (2 Austos 1913). Ba$kumandan Vekili Ahmed zzet Pa$adan Sadrete gnderilen tahrirat; lker Alp, Tarihte Trklerin Bulgarla$trlmas, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, S. 37, Austos 1985, s. 106; Ayn yazar, Belge ve Fotoraflarla..., s. 27; Ayn yazar, Pomak Trkleri..., s. 47; H. Yldrm Aanolu, a.g.e., s. 89. 105 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 19, s. 32. 106 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 135, s. 258260. 107 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 12, s. 24. 108 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 80, s. 139. 109 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 136, s. 261, 262.

  • ... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM, 33/Bahar 2013)

    169

    dolaynda Mslman Bulgarn yeniden gnll olarak Ortodokslua ve Bulgarla getii belirtildikten sonra bu olayn arka plan $yle aktarlyordu:

    250 sene nce Sultan IV. Mehmed zamannda artlarn zorlamasyla ve Trk yataannn tehdidi altnda epino havzasndaki kyler, Kostandovo, Dorkovo, Rakitovo, Korova, Banya ve Ljene Bulgarlar Trkletirildi. Bugnk artlarn sevkiyle Bulgaristan, Balkan yarmadasnda Trk idaresinin yerine getii zaman, ayn kan ve candan olduumuz rkdalarmz atalarnn dinine geri dndler. Bir farkla, bu kez yataann roln ruhbanmzn ve tanassur heyetlerinin ikna edici konumalar stlendi... Artk inan vastasyla da onlarn Bulgarln temin ettiimizi ak yreklilikle syleyebiliriz.110

    Bu rnekler ulusal uyan$ dneminde retilen mahall kaynaklarn ve yaratlan algnn radikal unsurlarn ve Bulgar kanaat nderlerinin zihinlerine ne denli derin kk saldn gstermektedir.

    te yandan, Bulgar ahali de tanassur faaliyetinde ruhbana yardm etmeye te$vik edildii gibi, bizzat kendi inisiyatifleriyle gnll olarak civar Pomak kylerini Hristiyanla$trma vazifesini stleniyorlard. Tatarpazarckta retmen Todor v. Mumciev ba$kanlnda aralarnda e$itli parti temsilcileri, retmen, avukat, tccar, mhendis, gnll vs. ileri gelenlerin katlmyla Pomaklara Hristiyanlk telkininde bulunmak, Hristiyan ahlak a$lamak ve yeni statye al$malarna yardm etmek amac ile bir komite kuruldu. Komite ilk toplantsn 16/29 Aralk 1912de yapt ve ayrca, Sinod Meclisi ve Filibe metropoliti Maksime ba$vurarak Pomaklar yakinen tanyan yerel aydnlarn da katlmyla propaganda komiteleri kurulmasn talep etti. Tatarpazarck Komitesi, epino blgesinin tanassurunu da bizzat stlendi.111 Keza sava$n ba$lamasndan ksa bir sre sonra stanimakada da Pomak kylerini Hristiyanla$trmak iin metropolit vekili nclnde bir komite kuruldu.112 Bulgar ileri gelenleri ve kylleri bunu dinmill bir dava olarak telakki ediyorlard. Bu tr hareketler Filibe metropoliti Maksim Efendi, Sinod Meclisi ve hkmet tarafndan da destekleniyordu.

    Pomaklarn (zorla) tanassuru meselesinde Osmanl belgeleri ile GeorgievTrifonovun yaynlad belgelerde birbirinden tamamen farkl bir hikye aktarlmaktadr. GeorgievTrifonovun yaynlad belgelerde genel itibaryla baz mnferit rnekler d$nda zorlamadan bahis yoktur. Sivil ve dini makamlarn yaz$malar btn olarak deerlendirildiinde a$r temkin ve

    110 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 93, , s. 162. 111 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 3, s. 1416; belge no. 93, s. 157159, 164, 165. 112 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 112, s. 200202.

  • A?KIN KOYUNCU

    170

    srecin gnll olarak, kolay ve sorunsuz $ekilde cereyan ettii havas $phe ekicidir ve neredeyse hi direni$ olmadan Pomaklarn Hristiyanla gemek iin hazr bekledikleri gibi bir alg ortaya kmaktadr.113 Ancak, tanassur sreci bask ve zulmle ba$lam$ ve ylece yrtlm$tr.114 Nitekim olayn mahiyeti, iki tarafn tanklklarn kar$la$trnca ve meselenin sonuna bakldnda kendiliinden anla$lmaktadr. A$ada, epino ve stanimaka taraflarndaki Hristiyanla$trma srecini Osmanl ve Bulgar kaynaklarna dayal olarak ortaya koymaya al$acaz.

    epino blgesindeki tanassur faaliyeti, Tatarpazarck Komitesi, papazlar ve kyller tarafndan yrtld. Komite, 29 Aralk/11 Ocakta Pomak kylerinden Ljeneye temsilciler ard ve onlar Hristiyanla davet etti. Ljenede yaplan toplantda papaz Konstantin Koev tarafndan yaplan al$ konu$masndan sonra, Todor v. Mumciev, Pomak temsilcilerine Bulgaristann artk ok bydn, hudutlarnda gemi$te olduklar ve bundan sonra da olacaklar zere Kurana bal yar vah$i Trkler gibi rklarn mevcudiyetinin uygun olmadn, Kurann ilerlemelerine engel olduunu, dedelerinin zorla Trkletirildiini tarih kaynaklarn ortaya koyduunu... 300.000 dolaynda Pomakn saf Bulgarca ile tekellm ettii, folklorlarnn ayn olduu vs. hususlar belirttikten sonra Pomaklar Hristiyanla davet etti.115 Ardndan bu blgedeki Hristiyanla$trma faaliyetine 1/14 Ocak 1913de Korovadan ba$land. epino kylerinde tanassur faaliyetinin Metodi Draginovun doduu varsaylan kyden ba$lamas tesadf deildir. Yukarda mahiyetini akladmz Stefan Zaharievin eserinin Tatarpazarck e$rafna rehber olduu kesindir.

    Tatarpazarck Komitesinin, 5/18 ?ubat tarihli raporuna gre epino blgesinde Korova, Banya, Rakitovo,