173
1 T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI KELAM BİLİM DALI ATÂ b. ALİ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’NİN KELÂMÎ GÖRÜŞLERİ Yüksek Lisans Tezi ZÜLEYHA BİRİNCİ İstanbul, 2007

ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

  • Upload
    others

  • View
    6

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

1

T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI

KELAM BİLİM DALI

ATÂ b. ALİ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’NİN KELÂMÎ

GÖRÜŞLERİ

Yüksek Lisans Tezi

ZÜLEYHA BİRİNCİ

İstanbul, 2007

Page 2: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

2

T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI

KELAM BİLİM DALI

ATÂ b. ALİ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’NİN KELÂMÎ

GÖRÜŞLERİ

Yüksek Lisans Tezi

ZÜLEYHA BİRİNCİ

Danışman: PROF. DR. M. SAİM YEPREM

İstanbul, 2007

Page 3: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

3

Page 4: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

4

ÖNSÖZ

İslâm aleminde büyük bir çoğunluk itikadî sahada Mâtürîdiyye mezhebine mensuptur. Ancak bu mezhebin alimleri yeterince tanınmamakta ve eserlerinin çoğu da kütüphane raflarında yazmalar halinde bulunmaktadır. Bu eksikliği giderebilmek için özellikle son dönemlerde Mâtürîdiyye tarihi ile ilgili araştırmalar yoğunlaşmıştır. Mâtürîdiyye’nin oluşum ve gelişimine İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe’nin öncü bir rolü vardır. Buna binaen bu çalışmada Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin ve İmâm-ı Âzam Ebû Hanife’nin görüşlerini gün ışığına çıkarmak ve Hanefî-Mâtürîdî literatürüne küçük bir katkıda bulunmak hedeflenmiştir. Buradan hareketle Mâtürîdîyye’ye bağlı bir alim olduğu anlaşılan Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye ait Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber isimli eserin edisyon kritiği gerçekleştirilmiştir.

Çalışma bir giriş, iki bölüm ve bir sonuç kısmından oluşmaktadır. Girişte Atâ b. Ali el-Cûzcânî’nin hayatı ve Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber isimli eserin ona nispeti üzerinde durulmuştur. Birinci bölüm Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber’in tahkîkine ayrılmıştır. İkinci bölümde Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye göre Ebû Hanîfe’nin el-Fıkhü’l-ekber (sonraki isimlendirme ile el-Fıkhü’l-ebsat) adlı akaid risalesindeki kelâmî görüşleri belirtilmiştir. Sonuç kısmında da genel bir değerlendirme yapılmıştır.

Biyografik eserlerde Atâ b. Ali el-Cûzcânî’nin hayatı ile ilgili yeterli bir bilgi mevcut değildir. Kütüphane kataloglarında ve konu ile ilgili bazı eserlerde Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye nispet edilen Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber isimli eser, Ebû Hanîfe’nin el-Fıkhü’l-ekber (sonraki isimlendirme ile el-Fıkhü’l-ebsat) adlı risalesi üzerine yazılmış bir şerhtir. Bu çalışmada bu şerhin Atâ b. Ali el-Cûzcânî’den başka müelliflere de nispet edildiği ve hem Ebû Mansûr el-Mâtürîdî hem de Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye atfedilerek neşredildiği tespit edilmiştir. Bazı araştırmacılar bu şerhin Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye ait olduğu görüşünü ileri sürmüşlerdir. Ancak bu çalışmada hem bu şerhin yazma nüshaları hem de Ebü’l-Leys es-Semerkandî’nin eserleri incelenmek suretiyle bahsedilen bu şerhin Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye ait olamayacağı, buna karşılık istinsah tarihi en eski olan nüshada Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye nispet edilmiş olması dolayısıyla bu şerhin Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye nispet edilmesinin daha doğru olacağı sonucuna varılmıştır.

Şerhte ele alınan görüşlerin değerlendirilmesi neticesinde şu sonuçlara ulaşılmıştır: Atâ b. Ali el-Cûzcânî Ebû Hanîfe’nin el-Fıkhü’l-ekber (sonraki isimlendirme ile el-Fıkhü’l-ebsat) adlı risalesinde yer alan bütün görüşlerine katılmaktadır. Cûzcânî bu görüşlerin çoğunu açık ve anlaşılır bulmuş ve bunları yeniden ele alıp beyan etme yolunu tutmamıştır. Bunun yerine Ebû Hanîfe’nin el-Fıkhü’l-ekber (sonraki isimlendirme ile el-Fıkhü’l-ebsat)’ta değindiği meselelerle ilgili mezhepler arasında tartışmalı olan konuları zikretmiş ve bu konularda Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat’in görüşlerini aklî ve naklî delillerle ispat etmeye çalışmıştır.

Bu çalışmanın hayırlara vesile olmasını temenni eder, bu vesileyle tez danışman hocam Sayın Prof. Dr. M. Saim Yeprem Bey’e teşekkür ederim. Bilhassa tezin oluşması ve tamamlanmasında büyük katkıları bulunan, tezin her aşamasıyla yakından ilgilenen, kıymetli zamanlarını esirgemeyip yardımlarını lütfeden muhterem hocam Sayın Pof. Dr. Yusuf Şevki Yavuz Bey’e şükranlarımı arz ederim. Ayrıca teze katkıda bulunan diğer hocalarıma ve tezde emeği geçen herkese teşekkürü bir borç bilirim.

06. 08. 2007 Züleyha BİRİNCİ

Page 5: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

5

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ……………………………………………………………………………...… iii

İÇİNDEKİLER………………..……………………………………………………….. iv

KISALTMALAR ……...………...………………………………………………..…... vi

GİRİŞ

ŞERHU’L-FIKHİ’L-EKBER ADLI ESER ve BU ESERİN ATÂ b. ALİ el-

CÛZCÂNÎ’YE NİSPETİ

I. ATÂ b. ALİ el-CÛZCÂNÎ’NİN HAYATI ve ESERLERİ ...………………………... 1

II. TAHKİKTE ESAS ALINAN NÜSHALARIN ÖZELLİKLERİ …………………... 3

III. TAHKİKTE İZLENEN YÖNTEM …………………………………………...…… 8

IV. ŞERHU’L-FIKHİ’L-EKBER’İN MÜELLİFİ …………………………………..….. 9

A. el-Fıkhü’l-ekber ………………………………………………………….... 10

B. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber’in Yazmaları ve Matbu Nüshası ………………….... 11

C. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber’in Müellifine İlişkin Görüşler……………………..... 15

D. Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber’in Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye Ait Olduğunu İddia

Edenlerin Delilleri ve Bu Delillerin Değerlendirilmesi ..………………………...…… 17

BİRİNCİ BÖLÜM

ATÂ b. ALİ el-CÛZCÂNÎ’YE NİSPET EDİLEN ŞERHU’L-FIKHİ’L-EKBER

ADLI ESERİN TAHKÎKİ ………………………………………………………...... 23

İKİNCİ BÖLÜM

ATÂ b. ALİ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’NİN KELÂMÎ GÖRÜŞLERİ I. el-FIKHÜ’L-EKBER (USÛLÜ’D-DÎN) ……………………….………………..... 127 II. ALLAH’IN SIFATLARI…………………………………………..……………... 130 A. ALLAH’IN SIFATLARI İLE İLGİLİ MESELELER ……………...……. 132 1. Ehadiyet ve Vahdaniyet …...…………………………...…………. 132

Page 6: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

6

2. Kelâm ……………………………………………………..………. 133 3. Meşiet ………………………………………………………...…… 134 4. Kaza ve Kader …………………………………………………….. 137 5. Haberî Sıfatlar …………………………………………….............. 138 a. İstiva ……………………………………………………… 138 b. Allah’ın Gazabı ve Rızası ………..……………………...... 140

III. NÜBÜVVET ……………….………………………………………..….. 140 A. NEBÎ-RESUL …………………………………………………..... 141 B. PEYGAMBERLERİN GÜNAHSIZLIĞI ……………………..…. 141 IV. SEM‘İYYAT …………………………………………………………..... 142 A. MELEKLER …………………………………………………..…. 142 1. Meleklerin Tabiatı …………………………………...……. 142 B. AHİRET HALLERİ …………………………………………..….. 142 1. Kabir Azabı ……………………………………………..… 142 2. Kıyamet ………………………………………………….... 143 3. Cennet ve Cehennem …………………………………...…. 145

V. İMAN …………………………………………………………………….. 146 A. İMAN ve İSLÂM………………………………………………..... 146 B. İMAN-AMEL İLİŞKİSİ…………………………………...……… 148 C. İMANDA İSTİSNA…………………………………………..…... 152 D. GÜNAH İŞLEYENİN TEKFİR EDİLMEMESİ ……………...…. 153

VI. MARİFETULLAH …………………………………………………….... 153

VII. İYİLİĞİ EMRETME KÖTÜLÜĞÜ YASAKLAMA……………...…… 155 VIII. İMAMET VE TAFDİL ……………………………………………...… 155

SONUÇ ……………………...………………………………………………...……. 157

BİBLİYOGRAFYA ………………………………..…………………………...….. 162

Page 7: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

7

KISALTMALAR

a.g.e. : Adı geçen eser

b. : Bin, İbn

bk. : Bakınız

DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1988-

GAL Suppl. : Geschichte der Arabischcen Litteratur Supplementband

GAS : Geschichte des Arabischen Schrifttums, I-IX, Leiden 1967-84.

h. : Hicrî

haz. : Hazırlayan

Hz. : Hazreti

İA : Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi, I-XIII.

İSAM : İslâm Araştırmaları Merkezi

KTÜ : Karadeniz Teknik Üniversitesi

Ktp. : Kütüphanesi

MÜ : Marmara Üniversitesi

nr. : Numara

nşr. : Neşreden

ö. : Ölümü, ölüm tarihi

ra : Radıyallahu anhu/anha/anhüm

s. : Sayfa

sav : Sallallahu aleyhi ve sellem

SBE : Sosyal Bilimler Enstitüsü

thk. : Tahkîk eden

trc. : Tercüme

ts. : Tarihsiz

vr. : Varak

ys. : Yersiz

yy. : Yüzyıl

Page 8: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

8

GİRİŞ

ŞERHU’L-FIKHİ’L-EKBER ADLI ESER ve BU ESERİN ATÂ b. ALİ el-

CÛZCÂNÎ’YE NİSPETİ

I. ATÂ b. ALİ el-CÛZCÂNÎ’NİN HAYATI ve ESERLERİ

Atâ b. Ali el-Cûzcânî’nin hayatı ile ilgili olarak, başta Kureşî’nin el-Cevâhirü’l-

mudiyye’si ve İbn Kutluboğa’nın Tacü’t-teracim’i gibi Hanefî tabakat kitapları olmak

üzere birçok kaynak eser incelenmiş ancak herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. Atâ b.

Ali el-Cûzcânî’nin ismine kütüphane kataloglarında ve GAS, DİA gibi müracaat

eselerinde rastlanır. Bu eserlerde Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber adlı bir

eser atfedilmektedir.

Müellife nispet edilen yazma nüshalarda müellifin adı şu şekillerde geçmektedir:

Atâ b. Ali el-Cûzcânî ( ��� �� ��� ��� �� )1, Atâ b. Ali b. Muhammed el-Cûzcânî ( ���

��� �� ��� �� ��� ��)2, Atâ b. Ali b. Muhammed el-Cûrcânî ( ��� �� ��� �� ���

��� �� )3, Atâ b. Ali b. Muhammed b. Ebî Nuaym el-Cürcânî ( �� �� ��� �� ��� �� ��

����� ����)4. Müellifin nisbesinin “el-Cûzcânî” ( ��� ��) olarak kullanımı daha yaygın

olduğundan, bu çalışmada da bu nisbe tercih edilmiştir. Müellifin nispet edildiği Cûzcân,

Murgab ve Amuderya ırmakları arasında yer alan, özellikle batıdaki sınırı pek belli

olmayan ve İran yüksek yaylası ile Mâverâünnehir arasında köprü görevi yapan eski bir

eyalet idi. Daha sonra Cûzcân’ın bütün şehirleri Afganistan Türkistanı’na ilhak

edilmiştir5.

1 Süleymaniye Ktp., Fatih, nr. 3137, vr. 1b; Süleymaniye Ktp., Fatih, nr. 5392, vr. 88a. 2 Süleymaniye Ktp., Yeni Cami, nr. 1190, vr. 268b. 3 Süleymaniye Ktp., Fatih, nr. 3139, vr. 117b. 4 Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, İlmu’l-Kelâm, nr. 870, vr. 1a. 5 Tahsin Yazıcı, “Cûzcân”, DİA, VIII, 96-97.

Page 9: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

9

“��� ��” kelimesi “el-Cüzcani, el-Cüzcânî, el-Cûzecânî” el-Cûzcânî” gibi farklı

şekillerde okunmuştur. Bunlar arasından daha ziyade “el-Cûzcânî” tercih edildiğinden,

bu çalışmada da bu okuyuş kullanılmıştır.

Fuat Sezgin el-Fıkhü’l-ekber’in şerhleri bahsinde, Atâ b. Ali el-Cûzcânî’nin

isminin hemen yanında parantez içinde “schrieb vor 687/1288” 6 şeklinde bir ifade

kullanmıştır. Bu bazı yanlış anlaşılmalara sebep olmuş, bu ifadeden müellifin vefat

tarihinin kastedildiği zannedilmiştir. Ancak burada müellifin vefat tarihine değil,

müellife nispet edilen Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber adlı eserin 687/1288 yılından önce

yazıldığına işaret edilmektedir. İfadenin Türkçe karşılığı “687/1288’den önce yazdı”

şeklindedir. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih Bölümü, 3137 numarada kayıtlı yazma

nüshanın istinsah tarihi hicrî 687’dir. Sezgin buradan hareketle, Atâ b. Ali el-

Cûzcânî’nin isminin yanına “müellif bu eseri hicrî 687’den önce yazdı”, anlamında bir

not düşmüş olmalıdır.

Kütüphane katalogları, GAS7, DİA8 ve Mâtürîdiyye tarihi ile ilgili eserlerde Atâ

b. Ali el-Cûzcânî’nin el-Fıkhü’l-ekber üzerine bir şerhi olduğu bildirilmektedir. Bu bilgi

Beyazîzade (ö.1098/1687) 9 ve Murtazâ ez-Zebîdî (ö.1205/1790) 10 tarafından da dile

getirilmekte ve Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye nispet edilen yazma nüshalardaki ifadelerle de

desteklenmektedir. Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye atfedilen Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber’in

neşredildiğine dair de herhangi bir bilgi bulunmadığından hareketle, bu eserin edisyon

kritiğinin gerçekleştirilmesine karar verilmiştir.

Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye nispet edilen Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber adlı eser, İmâm-ı

Âzam Ebû Hanîfe’ye atfedilen el-Fıkhü’l-ekber adlı risalenin şerhinden ibarettir. Daha

sonra da değinileceği üzere el-Fıkhü’l-ekber adlı risalenin iki rivayeti mevcuttur.

Bunlardan biri Hammâd b. Ebû Hanîfe’ye, diğeri de Ebû Mutî‘ el-Belhî’ye aittir.

Sonraları iki rivayeti birbirinden ayırmak için Ebû Mutî‘ el-Belhî’nin rivayetine el-

Fıkhü’l-ebsat denilmiştir. Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye nispet edilen şerh, Ebû Mutî‘ el-

Belhî rivayetine dayanan el-Fıkhü’l-ekber’in şerhidir. Bu çalışmada, herhangi bir yanlış

anlaşılma olmaması için “Hammâd rivayeti ile gelen el-Fıkhü’l-ekber” ve “Ebû

6 Fuat Sezgin, GAS, I, 414. 7 Sezgin, a.g.e., I, 414. 8 Şerafettin Gölcük - Adil Bebek, “el-Fıkhü’l-ekber”, DİA, XII, 546. 9 Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1705, vr. 3a; Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1140, vr. 4a. 10 ez-Zebîdî, İthafu’s-sâde, II, 14.

Page 10: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

10

Mutî‘ rivayeti ile gelen el-Fıkhü’l-ekber” şeklinde bir ayrıma gidilecek veya parantez

içinde bazı hatırlatmalara yer verilecektir.

Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber adlı eserin metnini oluşturan el-Fıkhü’l-ekber (el-Fıkhü’l-

ebsat) adlı risale, Ebû Hanîfe’nin kendisine yöneltilen sorulara verdiği cevaplardan

oluşmaktadır. Risalenin muhtevasını oluşturan sorular şu ana konu etrafında

yoğunlaşmaktadır: Fıkhın (usûlü’d-dîn) tanımı, imanın mahiyeti, Allah’ın sıfatları,

kader, emir bi’l-ma‘ruf nehiy ani’l-münkerin nasıl olacağı, büyük günah işlemenin

hükmü ve tekfir meselesi, cennet ve cehennemin ebediyeti, kabir azabı ve ashabın

faziletçe sıralanışı. Risalede konular belli bir sıraya konulmamış, bazı konular da birkaç

kez tekrar edilmiştir.11

Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye nispet edilen şerh, el-Fıkhü’l-ekber (el-Fıkhü’l-ebsat)

metninde yer alan konulara, genellikle ayet ve hadislerle yapılmış muhtasar

açıklamalardan oluşmaktadır. Eserde önce el-Fıkhü’l-ekber’in (el-Fıkhü’l-ebsat)

metninden ibareler zikredilmiş, sonra bu ibarelerle ilgili açıklamalar yapılmıştır. Şerhte

daha ziyade; “bu mesele bizimle şu mezhep arasındadır” denilerek önce bidat ehli kabul

edilen mezhebin görüşlerine yer verilmiş, sonra da “bu konuda doğru olan Ehl-i sünnet

ve’l-cemaat’in görüşüdür” denilerek Ehl-i sünnet’in görüşleri belirtilmiştir.

II. TAHKİKTE ESAS ALINAN NÜSHALARIN ÖZELLİKLERİ

Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye nispet edilen Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber adlı eserin bilinen

yazma nüshaları şunlardır12:

1. Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Cami, nr. 1190.

2. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 3139.

3. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 3137.

4. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 5392.

5. Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, İlmu’l-Kelâm, nr. 870.

11 Gölcük - Bebek, a.g.e., s. 545. 12 Sönmez Kutlu, “Ebû Mansûr el-Mâturîdî ve Maturidi Kültür Çevresiyle İlgili Bibliyografya”, İmam Mâturidî ve Maturidilik, (haz. Sönmez Kutlu), Ankara, 2003, s. 392; Sezgin, a.g.e., I, 414; Brockelmann, GAL Suppl., I, 285.

Page 11: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

11

Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber adlı eserin, beş yazma nüshasına da ulaşılmış ve eserin

edisyon kritiği için nüshaların beşi de esas alınmıştır. Bu nüshaların özellikleri şunlardır:

1. Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Cami Bölümü, 1190 numarada kayıtlı nüsha:

Bu nüsha 17 varaktan oluşmaktadır. Nesih hattıyla istinsah edilmiştir. Her sayfada

ortalama 19 satır bulunmaktadır.

268b’de eser şöyle başlamaktadır:

”����� ��� �� �!� �"�!� #� ��� . #� �"� ��� �� ��� �� ��� �� ��� ��%&!� '�(� )�*+� ,�-!� .�/

01�2� '2/ ��3� 45��* # ��3� “

Eser 285b’de şu ifadelerle bitmektedir:

”678�� 9��8� ��!:� .��;� �25<� �!=� ��� ����> ?�� )@�!�� A@B!�� �8��!� 6� # ��3�� . CD�� �* ���%�

,�E!� �* F�G� �����/ H I8�� C��JK CD�E!� L�M N��O� CP���Q� ��>� RQ CE> 1��S� CET�U N2�O C5�5<

8�� C��JK VW �X�GO�� )�*+� CY�� �Z��� [ �M��� H �D�2!� \�2!� ���> �� )�*+� CD�E� �E�* N���/� I

��3� #� ]B^ �&_�E!� . 6� # ��3�� C��2!� �� C��`� C�EE�/ CET�U A�aX b!�� ��2>� F�c CE> ��%� d�

��;� �25<� �!=� ��� ����> ?�� )@�!�� A@B!�� �8��!�. “

Buna göre bu nüsha; 565 yılında Bağdat’ta yazılan, metinle memzûc, sahih bir

nüshadan nakledilmiş, sonra da çoğu metinle memzûc olmayan üç nüshayla

karşılaştırılmıştır. Şerhin metni İmâm Ebû Saîd el-Büstî el-Belhî’nin (ö. h.400’den

sonra) nüshası ile karşılaştırılmış, sonra İmâm en-Nâtıfî’nin (ö.446/1054) Ravza’sının

sonlarında bulunmuş ve tashih edilmiştir. Eser daha sonra hicrî 1073 yılında istinsah

edilmiştir.

Nüsha okunaklı bir yazıyla yazılmıştır. Bu nüshada, el-Fıkhü’l-ekber (el-

Fıkhü’l-ebsat) metninin tamamına yer verilmiş ve bu cümlelerin üzeri kırmızı kalemle

çizilmiştir. Bab isimleri de kırmızı kalemle yazılmıştır. Sayfa kenarları veya satır

aralarında tashihler mevcuttur.

Bu nüsha, bulunduğu kütüphanenin ilk harfi olan “e” harfi ile gösterilmiştir.

Page 12: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

12

2. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih Bölümü, 3139 numarada kayıtlı nüsha: Bu

nüsha 33 varaktan oluşmaktadır. Nesih hattıyla istinsah edilmiştir. Her sayfada ortalama

19 satır bulunmaktadır.

117b’de metin şu şekilde başlamaktadır:

”�� �!� �"�!� #� ��� ..�/ # ��3� #� C"� ��� �� ��� �� ��� �� ��� ��%&!� '�(� )�*+� ,�-!�

01�2� '2/ ��3� 45��* “

151a-151b’de bu nüsha da, Yeni Cami 1190’da kayıtlı nüshadaki ifadelerin

aynısı ile bitmektedir.

Okunaklı bir yazıyla yazılmıştır. Metin ve şerhin tamamını içerir. Metni

oluşturan cümlelerin çoğunun üzeri kırmızı kalemle çizilmiştir, bab isimleri de kırmızı

kalemle yazılmıştır. Sayfa kenarı veya satır aralarında tashihler bulunmaktadır.

Bu nüsha, içinde bulunduğu kütüphanenin ilk harfi ile beraber, diğer nüshalarla

karışmaması için “ fg ” şeklinde gösterilmiştir.

3. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih Bölümü, 3137 numarada kayıtlı nüsha: Bu

nüsha 54 varaktan oluşmaktadır. Nesih hattıyla istinsah edilmiştir. Her sayfada ortalama

9 satır bulunmaktadır.

1b’de nüsha şöyle başlamaktadır:

”����� ��� �� �!� �"�!� #� ��� . ?�� A@B!�� �8�h!� ?�� i: j���� i� �%���! C2/��!�� �8��!� 6� # ��3�

01�2� '2/ ��3� 45��8 ��3� ��;� �25<� �!=� ��� �! >� “

53a’da şerhin bitmesinden sonra hamdele ve salvelenin ardından istinsah

tarihinin 687, müstensihinin de Ömer İbnü’n-Nâsırî olduğu söylenmektedir:

” ��2� �%^� ��&E! �k%�� CP���>� ���l� 92> CE> A��%!� em �kn �* �-� �G!� ����(� ) T CD�� �* o��&!� j�O�

� . >� ��� ��� ���B*� # ��*� e�<�E!� ��� ��� ��!: #� #“

Nüshada geçen Ömer İbnü’n-Nâsırî ismi, metindeki asıl yazılar silinip metne

sonradan ilave edilmiş izlenimi vermektedir. Bu nüshada şerh, metin içinde Atâ b. Ali

el-Cûzcânî’ye nispet edilmemiştir. Ancak 1b’de, metnin üzerinde, bir başka kalemle

yazılmış, bu metnin Atâ b. Ali el-Cûzcânî’nin İmâm-ı Âzam’a ait el-Fıkhü’l-ebsat’a

Page 13: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

13

(Ebû Mutî‘ rivayeti ile gelen el-Fıkhü’l-ekber) yazdığı şerh olabileceğini ifade eden şu

sözler yer almaktadır:

” �8 )�*p! q��(� �%&�! ��� �� ��� �� �� ��%&!� r�n �sX '�!�Y��2!� 'Y�&!� ,�-�! )��8� t���n: �* �khT

Metin okunaklı bir yazıyla yazılmış ve harekelenmiştir. Ancak bazı harfler

noktasız yazılmış, kelimelerin irabda mahallini gösteren son harflerinin harekeleri de

konulmamıştır. Bu nüshada el-Fıkhü’l-ekber (el-Fıkhü’l-ebsat) metninin tamamına yer

verilmemiştir. Bununla birlikte şerhten de bazı kısımlar eksiktir. Bu eksik yerlere

çalışmanın Arapça bölümündeki dipnotlarda işaret ettik. Ayrıca bu nüshada, Yeni Cami

1190 ve Fatih 3139 nüshalarına nisbetle bazı kısımlar takdim-tehir edilmiştir.

Bu nüsha, kütüphanesinin baş harfi ile beraber, diğer nüshalarla karışmaması

için “ fu ” şeklinde gösterilmiştir.

4. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih Bölümü, 5392 numarada kayıtlı nüsha: Bu

nüsha 28 varaktan oluşmaktadır. Bu nüshanın metnini el-Fıkhu’l-ebsat (Ebû Mutî‘ el-

Belhî rivayeti ile gelen el-Fıkhü’l-ekber) teşkil eder. Nüshanın sayfa kenarlarına, Atâ b.

Ali el-Cûzcânî’ye nispet edilen şerh kaydedilmiş ve ibarelerin sonuna da “��� ��”

kaydı konulmuştur. Şerhte el-Fıkhü’l-ekber (el-Fıkhü’l-ebsat) metnine hiç yer

verilmemiştir. Şerhten eksik olan kısımlar ile takdim-tehir edilen yerler Fatih 3137

nüshası ile aynı gibidir. Talik hattıyla ve oldukça küçük bir yazıyla istinsah edilmiştir.

60a’da metne başlamadan önce kırmızı kalemle eserin İmâm-ı Âzam’a ait el-

Fıkhü’l-ebsat (Ebû Mutî‘ el-Belhî rivayetiyle gelen el-Fıkhü’l-ekber) olduğu,

Beyazîzade’nin ifade ettiğine göre bazı müelliflerin eserlerinde bu risalenin bazı

konularını zikrettikleri ve risalenin Atâ b. Ali el-Cûzcânî tarafından da şerh edildiği gibi

bir takım bilgilere yer verilmiştir:

” �B� � e�*��!� 6 T� �� b�Z j�*�*+� 0��� �E� #� �Y� )�/(� �k�v�� �h�(� �E*�*+ q��(� �%&!� 6��O �sX

_�� )�*+� ��P��* w�� �Om 01�m �Y��� 'Y�&!� .�/ #� �"� �&x!y* �E� ��z �� �@�!� ��� {�E�(� [ �&

Page 14: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

14

��� ��%&!� � �n� e��5!� �P�%� r�n [ e E%!�� 1����i� [ �&�E!� �T�!� |^� � 1�%��i� 6��O [ e���B!�

��� �� ��� �� “

88a’da metin bittikten sonra şu açıklamalar yapılmıştır:

”��� �� ��� '*��!� }���! 6��~!� �sX r�n t��� �8 �! / t�� � �n� 3� [ �%���M t1�� ��� ��

��� [ . %E!� �1� � �� 5-* @�; ��c� �� ~! 0�Z= �: �!��� �* ����� ��2�~^ �E� ���; '%� NT�� H �BD�*

NE%M�� t��� �* t��5^ ���B%� ��Z�� �: �T�/ j�B%E!� �X��Z= [� C��%> CD�E!� N��O �~!� . <(�

� [ ]�5B�!� ����> ?�� #� ?�<� 01�2�! ��E8� X� ����~M� �5�5BM ���/� �>�`� #� �* b�� 8�� '`� w�

# ��3�� �����M ��>� �25<� �!= ?��� ��� “

Buna göre müstensih; bu eserin Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye ait olan şerhini bulunca

bu şerhi sayfa kenarlarına not düşmeyi istediğini ve şerhin ibaresini özet bir şekilde

yazdığını, sonra şerhin tamamının güzelce nakledildiği bir nüshayı gördüğünü, güzel,

önemli ve usul ilminde eşsiz bir eser olması dolayısıyla başından sonuna kadar

tamamını yazdığını, ancak nüshanın bozuk bir nüsha olduğunu ve son kısmında diğer

nüshadakine benzer bazı eksiklikler bulunduğunu, bununla birlikte var olan yerleri

kaydettiğini, eserin tashih ve tekmilini kendisine takdir eden ihsan sahibi yüce Allah’tan

korkarak bazı yerlerde tashihler yaptığını belirtmiş, hamd ve dua cümleleriyle sözlerine

son vermiştir.

Bu nüsha, kütüphanesinin isminin baş harfi ile birlikte, diğer nüshalarla

karışmaması için “ f� ” şeklinde gösterilmiştir.

5. Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, İlmu’l-Kelâm, 870 numarada kayıtlı nüsha: Bu

nüsha 21 varaktan oluşmaktadır. Talik hattıyla istinsah edilmiştir. Her sayfada ortalama

19 satır bulunmaktadır. Birkaç yerde mürekkebin dağılması sonucu yazı okunamayacak

durumdadır. Bu nüshada da metin ve şerhten eksik olan ve takdim-tehir edilen yerler

vardır. Bu yerler, Fatih 3137 ve Fatih 5392 nüshalarıyla büyük ölçüde benzerlik

göstermektedir.

Nüsha şöyle başlamaktadır:

Page 15: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

15

”�� �!� �"�!� #� ��� .01�2� '2/ ��3� 45��8 ��3�“

Şerh bittikten sonra hamdele ve salvelenin ardından, istinsah tarihi ve müstensih

ile ilgili şu bilgiler bulunmaktadır:

” )��3� )�� �kn �Z��� [g�gu��!:� �k�!: �� �� �T�!� !� �! #� �&W ,�-!� �*� '��Z �� Z �2M�O �T ?�� “

İbarenin bulunduğu varaktan bir önceki varakta eser ve müellif ile ilgili şu

bilgiler yer almaktadır:

” #� {�/ [ ~!� N��c �� j���E!� C&�E �� C*(� ���>� C�P(� )�*: �: ��ET es!� �O(� �%&!� r�n 6��O

#� �� � ����� ���� �� �� ��� �� ��� �� �� �X�s8� [ \&8� ����!� �X�J!� ��%&!� t�1�TJ� �z�Y � �� � ��

�E�X���.“

Burada diğer nüshalardan farklı olarak müellifin ismi Atâ b. Ali b. Muhammed b.

Ebî Nuaym el-Cürcânî olarak geçmektedir.

III. TAHKÎKTE İZLENEN YÖNTEM

Mevcut nüshalar arasında Yeni Cami 1190 nüshası, yazım tarihi en eski olan

nüshaya dayanması ve metninin de şerhinin de tam olması gibi nedenlerden dolayı

tahkikte esas alınmıştır. Bununla birlikte diğer nüshalardaki farklılıklar da göz önüne

alınarak yerine göre tercihlerde bulunulmuş ve doğru ibarenin tespitine çalışılmıştır.

Nüshalar arasındaki farklar dipnotlarda gösterilmiştir. Nüshalarda geçen “ ���� ����M

)@�!�” gibi tazim ifadelerindeki farklılıklar dipnotlarda belirtilmemiştir.

Ebû Hanîfe’ye nispet edilen el-Fıkhü’l-ekber’in (el-Fıkhü’l-ebsat) metni,

parantez içinde ve kalın (bold) karakterlerle yazılmıştır. Metnin kendisinde bulunan

birkaç bab ismine ilave olarak esere konularına göre yeni başlıklar eklenmiş ve

tarafımızdan yapılan ilaveler köşeli parantez içinde gösterilmiştir. Eser içindeki ayet ve

hadisler “ » « ”, diğer nakiller ise “ "" ” işareti ile belirtilmiştir. Metinde yer alan varak

numaraları Yeni Cami nüshasına aittir. Varakların ön yüzü “ �”, arka yüzü “�” harfi ile

Page 16: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

16

sembolize edilmiştir. Metnin doğru bir şekilde paragraflara ayrılmasına ve noktalama

işaretlerinin doğru yapılmasına özen gösterilmiştir.

Metin içinde geçen ayetlerin referansları sırasıyla sûre ismi, sûre ve ayet

numarası şeklinde belirtilmiştir. Metinde ayetler tam olarak zikredilmişse dipnotta

yalnız referanslarına yer verilmiş, istidlâl veya istişhâd maksadıyla eksik zikredilmişse

bu ayetler dipnotta tamamlanmıştır. Ayetler birkaç yerde tekrar edilmişse tekrar edilen

yerde bu ayetlerin referanslarına işaret etmekle yetinilmiştir. Metin içinde geçen

hadislerin kaynakları imkan ölçüsünde tespit edilmiş, kaynağı bulunamayan hadisler

hakkında dipnotlarda açıklama yapılmıştır. Hadislerin metinleri de dipnotlarda tahric

edilmiştir. Hadislerin kaynaklarının gösterilmesinde Wensinck’e ait Concordance

sistemine uyulmuştur. Metin içinde geçen tanınmış şahıs, fırka ve mezheplerle ilgili

olarak dipnotlarda kısa tanıtım bilgilerine yer verilmiştir.

Yazma nüshalardaki “t� � �A Om �A �<” gibi kelimelerin yazımında yeni imlâya

uyulmaya çalışılmıştır. Bu doğrultuda yukarıdaki kelimler “t���� �A�O� �A@<” şeklinde

yazılmıştır. Nüshalardaki eksik kelime veya ibareler “ – ”, fazla kelime veya ibareler

“ + ” işaretiyle gösterilmiş, sonra da bu kelime veya ibareler yazılmıştır.

Metnin sonuna terimler, mezhepler ve şahıslar indeksi eklenmiştir. Kaynaklar

bölümüne de çalışmanın bu kısmının hazırlanmasında istifade edilen eserler

kaydedilmiştir.

IV. ŞERHU’L-FIKHİ’L-EKBER’İN MÜELLİFİ

Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye nispet edilen Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber adlı eserin edisyon

kritiği yukarıda belirtilen yönteme göre gerçekleştirilmiştir. Ancak daha sonra Atâ b.

Ali el-Cûzcânî’ye nispet edilen bu eser ile Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’ye ve Ebü’l-Leys

es-Semerkandî’ye nispet edilen Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber adlı eserin aslında aynı olduğu

anlaşılmıştır. Yani aynı şerh Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Ebü’l-Leys es-Semerkandî ve Atâ

b. Ali el-Cûzcânî olmak üzere üç ayrı müellife nispet edilmiş, ayrıca eser Ebû Mansûr

el-Mâtürîdî’ye atfedilerek Haydarabad’da 1321 ve 1365 yıllarında yayımlanmıştır.

Abdullah b. İbrâhim el-Ensârî tarafından yine Mâtürîdî’ye nispet edilerek Beyrut’ta

Page 17: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

17

1983 yılında tekrar neşretmiştir13. Aynı şerh Hans Daiber tarafında da Ebü’l-Leys es-

Semerkandî’ye nispet edilerek Tokyo’da 1995 yılında neşredilmiştir. Bunun sonucunda,

bu şerhin kime ait olduğunu ortaya çıkarma gerekliliği hasıl olmuştur. Çalışmanın bu

kısmı, şerhin asıl müellifinin tespit edilmesine yöneliktir. Burada önce Ebû Hanîfe’ye

nispet edilen el-Fıkhü’l-ekber adlı risale üzerinde durulacak, sonra bu risalenin

şerhlerine değinilecek ve birden fazla müellife nispet edilen Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber adlı

eserin müellifi tespit edilecektir.

A. el-Fıkhü’l-ekber

İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe’ye akaide dair bazı risaleler atfedilmiştir. Bu

risalelerden biri de el-Fıkhü’l-ekber’dir. Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye nispet edilen Şerhu’l-

Fıkhi’l-ekber adlı eser bugün bilinen adıyla el-Fıkhü’l-ebsat isimli risalenin şerhidir.

Şerhe esas alınan metin “ �D�2!� #� �2� �� �~3� 9�* �� .�/ : #� �Y� N��c �� j���E!� C&�E ��� N!�>

.�%^ ��O(� �%&!� �� �E� :��s� �� � �&~M i j�... ” ifadeleriyle başlanmakta, “ �* '�^� �T�!� [ �%&!�

���!� [ �%&!�” şeklinde devam etmektedir. Bu da bu metnin, bugün bilinen adıyla el-

Fıkhü’l-ekber değil el-Fıkhü’l-ebsat olduğunu göstermektedir. Çünkü bugün bilinen

adıyla el-Fıkhü’l-ekber adlı risalede bu ifadeler yer almamaktadır.

el-Fıkhü’l-ekber adlı risalenin iki ayrı rivayeti mevcuttur. Bu rivayetlerden biri

Ebû Hanîfe’nin oğlu Hammâd b. Ebû Hanîfe’ye, diğeri de Ebû Hanîfe’nin talebesi Ebû

Mutî‘ el-Belhî’ye aittir. Her ikisi de el-Fıkhü’l-ekber olarak anılan bu iki rivayetin

muhtevaları birbirinden farklıdır. Daha sonraları Hammâd b. Ebû Hanîfe’nin rivayeti el-

Fıkhü’l-ekber, Ebû Mutî‘ el-Belhî’nin rivayeti de el-Fıkhü’l-ebsat olarak şöhret

bulmuştur. Yapılan tespitlere göre iki rivayeti birbirinden ayırt edebilmek için bu

isimlendirmeyi ilk olarak Beyazîzade gerçekleştirmiştir.14 el-Fıkhü’l-ekber metinlerinin

ve şerhlerinin hem yazma nüshalarında hem matbu nüshalarında el-Fıkhü’l-ebsat

isminin geçmemesi de bunu teyid etmektedir. Bununla birlikte Ebû Mutî‘ rivayeti ile

gelen el-Fıkhü’l-ekber’in ve şerhinin yazma nüshalarının baş veya son kısımlarında el-

13 Gölcük - Bebek, a.g.e., s. 546. 14 İlyas Çelebi, İmam Azam Ebu Hanife’nin İtikadî Görüşleri, İstanbul, 2000, s. 31.

Page 18: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

18

Fıkhü’l-ebsat ve Şerhu’l-Fıkhi’l-ebsat ifadeleri yer almaktadır. Ancak bu ifadelerin

Beyazîzade ile el-Fıkhü’l-ebsat ismi kullanılmaya başlandıktan sonraki müstensihler

tarafından nüshalara sonradan kaydedildiği açıktır. Buradan da anlaşılmaktadır ki,

başlangıçta Hammâd b. Ebû Hanîfe’nin rivayeti de Ebû Mutî‘ el-Belhî’nin rivayeti de

el-Fıkhü’l-ekber olarak bilinmekteydi. Ebû Mutî‘ el-Belhî’nin rivayetinin daha sonra el-

Fıkhü’l-ebsat olarak isimlendirilmesi şahsi bir tasarruf idi. Ancak bu isimlendirme

sonraları geniş bir kabul görmüş ve bundan böyle ilk bakışta el-Fıkhü’l-ekber denince

Hammâd b. Ebû Hanîfe’nin rivayeti, el-Fıkhü’l-ebsat denince Ebû Mutî‘ el-Belhî’nin

rivayeti anlaşılır olmuştur. Bu ise, el-Fıkhü’l-ebsat ismi kullanılmadan önce el-Fıkhü’l-

ekber olarak anılan Ebû Mutî‘ el-Belhî rivayetinin, Hammâd b. Ebû Hanîfe rivayeti olan

el-Fıkhü’l-ekber zannedilmesi ihtimalini meydana getirmiştir. Aynı şekilde, el-Fıkhü’l-

ebsat ismi kullanılmadan önce yapılan, Ebû Mutî‘ el-Belhî rivayeti ile ilgili çalışmaların

da (“Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber” gibi), Hammâd b. Ebû Hanîfe rivayeti ile ilgili çalışmalar

olarak anlaşılması durumunu ortaya çıkarmıştır. Bu çalışmada, böylesi bir yanlış

anlaşılmanın önüne geçebilmek için ya “Hammâd rivayeti ile gelen el-Fıkhü’l-ekber” ve

“Ebû Mutî‘ rivayeti ile gelen el-Fıkhü’l-ekber” şeklinde bir ayrıma gidilmiş veya

parantez içinde bazı hatırlatmalara yer verilmiştir.

B. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekberin Yazmaları ve Matbu Nüshası

Türkiye Kütüphaneleri Veri Tabanı’ndan elde edilen bilgilere göre, İmâm-ı

Âzam Ebû Hanîfe’ye nispet edilen el-Fıkhü’l-ekber risaleleri üzerine yazılan ve büyük

çoğunluğu Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber ismini taşıyan şerhlerin nüshalarının toplam sayısı

479’dur. Bu nüshaların bir kısmı Hammâd b. Ebû Hanîfe rivayeti ile gelen el-Fıkhü’l-

ekber üzerine, bir kısmı da Ebû Mutî‘ el-Belhî rivayeti ile gelen el-Fıkhü’l-ekber (el-

Fıkhü’l-ebsat) üzerine yazılmış şerhlerden oluşmaktadır.

Kütüphane kayıtlarında aşağıdaki şekilde belirtilen nüshaların metinlerini, Ebû

Mutî‘ el-Belhî tarafından rivayet edilen el-Fıkhü’l-ekber, daha sonraki adlandırma ile

el-Fıkhü’l-ebsat oluşturmaktadır:

1. Şerh Fıkhü’l-ekber, Muhammed b. Muhammed b. Mahmud es-Semerkandi el-

Matüridi, Süleymaniye Kütüphanesi, İzmir, nr. 1035.

Page 19: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

19

2. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber, Nasr b. Muhammed el-Hanefi Ebü’l-Leys es-

Semerkandi, Süleymaniye Kütüphanesi, İzmirli İsmail Hakkı, nr. 893.

3. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber, Nasr b. Muhammed el-Hanefi Ebü’l-Leys es-

Semerkandî, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, nr. 1581.

4. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber, Nasr b. Muhammed el-Hanefi Ebü’l-Leys es-

Semerkandi, Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, nr. 1717.

5. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber, İsmail b. İshak el-Hatiri, Süleymaniye Kütüphanesi,

Mehmed Arif-Mehmed Murad, nr. 177.

6. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber, Haltari İbrahim b. İsmail, Millet Kütüphanesi,

Feyzullah Efendi, nr. 2155.

7. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber, Ebu İbrahim İsmail b. İshak el-Hatiri, Hacı Selim Ağa

Kütüphanesi, Hacı Selim Ağa, nr. 587.

8. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber, Ata b. Ali b. Muhammed el-Hanefi el-Cuzecani,

Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 3137.

9. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber, Ata b. Ali b. Muhammed el-Hanefi el-Cuzecani,

Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Cami, nr. 1190.

10. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber, Ata b. Ali b. Muhammed el-Hanefi el-Cuzecani,

Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 3139.

Bu nüshaların incelenmesi neticesinde şu sonuçlara varılmıştır:

1. Süleymaniye Kütüphanesi, İzmir Bölümü, 1035 numarada kayıtlı nüsha,

yazma bir nüsha değildir. 1321 yılında Haydarabad’da basılmıştır. Bu şerh, kitabın

girişinde bir başkası tarafından Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’ye nispet edilmiştir:

”�O(� �%&!� r�n 6��O . )�*+ r�-!�� [ ~!� N��c �� j���E!� C&�E �� �h�(� )�*+� �: 6 �E8� I8�

��� ����8� �P�%� ]�5B*� ���~�8� ��� �&E3� 1 �� �� ��� �� ��� � BE* �� CE�!� 'X� R�P� e

e�E/���!� e�T�M�8� “

2. Süleymaniye Kütüphanesi İzmirli İsmail Hakkı Bölümü 893 numarada kayıtlı

nüsha da yazma bir nüsha değildir ve aslında Nasr b. Muhammed el-Hanefi Ebü’l-Leys

Page 20: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

20

es-Semerkandi’ye nispet edilmemiştir. Bu nüsha birinci maddede ele alınan,

Haydarabad’da basılıp Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’ye nispet edilen nüshanın aynısıdır.

3. Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi Bölümü 1581 numarada kayıtlı yazma

nüsha Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye nispet edilmiştir. Nüshanın sonunda istinsah tarihi

veya müstensih ile ilgili herhangi bir bilgi mevcut değildir.

4. Süleymaniye Kütüphanesi Şehid Ali Paşa Bölümü 1717 numarada kayıtlı

yazma nüsha Nasr b. Muhammed el-Hanefi Ebü’l-Leys es-Semerkandi’ye değil Ebû

İbrahim b. İsmail el-Hatiri’ye nispet edilmiştir. Ancak nüshanın başında bir başka

kalemle bu şerhin Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye ait olduğu yazılıdır:

”e�E/���!� F��!� �( �O(� �%&!� r�n “

Nüshanın sonunda istinsah tarihi veya müstensih ile ilgili herhangi bir bilgi

yoktur.

5. Süleymaniye Kütüphanesi Mehmed Atıf - Mehmed Murad Bölümü 177

numarada kayıtlı yazma nüsha Ebu İshak el-Hatiri’ye nispet edilmiştir. Nüshanın

sonunda müstensih veya istinsah tarihi ile ilgili herhangi bir bilgi yoktur.

6. Millet Kütüphanesi Feyzullah Efendi Bölümü 2155 numarada kayıtlı yazma

nüsha, İbrahim b. İsmail el-Hatiri’ye nispet edilmiştir. Nüshanın sonunda müstensih

veya istinsah tarihi ile ilgili herhangi bir bilgi yoktur.

7. Hacı Selim Ağa Kütüphanesi 587 numarada kayıtlı yazma nüsha Ebu İbrahim

İsmail b. İshak el-Hatiri’ye nispet edilmiştir. Bu nüshanın müstensihi İbrahim b.

Mahmud olup, istinsah tarihi 761 olarak belirtilmiştir.

8. Süleymaniye Kütüphanesi Fatih Bölümü 3137 numarada kayıtlı yazma nüsha,

metin içinde Ata b. Ali b. Muhammed el-Hanefi el-Cuzecani’ye nispet edilmemiştir.

Nüshanın başında bir başka kalemle, bu şerhin Ata b. Ali el-Cûzcânî’ye ait olan şerh

olabileceği belirtilmiştir:

”)�*p! q��(� �%&�! ��� �� ��� �� �� ��%&!� r�n �sX '�! “

9. Süleymaniye Kütüphanesi Yeni Cami Bölümü 1190 numarada kayıtlı yazma

nüsha Atâ b. Ali b. Muhammed el-Cûzcânî’ye nispet edilmiştir. Bu nüshanın sonunda

bu eserin hicrî 565 yılında Bağdat’ta yazılan sahih ve metinle memzûc bir nüshadan

nakledildiği sonra çoğu metinle memzûc olmayan üç nüsha ile karşılaştırıldığı

söylenmektedir:

Page 21: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

21

” �����/ H I8�� C��JK CD�E!� L�M N��O� CP���Q� ��>� RQ CE> 1��S� CET�U N2�O C5�5< CD�� �* ���%�

I8�� C��JK VW �X�GO�� ,�E!� �* F�G� “

Daha sonra bu nüshanın hicrî 1073 tarihinde istinsah edildiği bildirilmektedir.

10. Süleymaniye Kütüphanesi Fatih Bölümü 3139 numarada kayıtlı yazma

nüsha Atâ b. Ali b. Muhammed el-Cûrcânî’ye nispet edilmiştir. Bu nüshanın sonunda da

dokuzuncu maddedeki yazma nüshanın sonunda yer alan ifadelerin aynısı

bulunmaktadır.

Bu verilerden şu sonuçlar çıkmaktadır:

Yukarıda ismi geçen nüshaların metinleri incelendiğinde aslında hepsinin aynı

şerh olduğu anlaşılır. Bu durumda Ebû Mutî‘ el-Belhî rivayetiyle gelen el-Fıkhü’l-ekber

aslında bir kişi tarafından şerh edilmiştir. Ancak bu şerh; hem Ebû Mânsûr el-

Mâtürîdî’ye, hem Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye, hem Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye, hem de

Ebû İbrahim İsmail b. İshak el-Hatiri’ye nispet edilmiştir.

Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’ye nispet edilen nüsha yazma değil matbudur ve hangi

yazmaya dayandığı bilinmemektedir.

Kütüphane kataloglarında üç yerde Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed el-Hanefi es-

Semerkandî’ye Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber adlı bir eser atfedilmekle birlikte bu nüshaların

sadece bir tanesinde bu eser Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye nispet edilmektedir. Ancak

bu nüshanın sonunda bu nispeti destekleyecek herhangi bir bilgi yoktur.

Kütüphane kataloglarında üç yerde el-Hatiri’ye nispet edilen Şerhu’l-Fıkhi’l-

ekber, dört yazma nüshada bu müellife nispet edilmiştir. Bununla birlikte müellifin ismi

nüshalarda farklı şekillerde geçmektedir. Nüshaların bir tanesinde istinsah tarihi hicrî

761 olarak belirtilmiştir, diğerlerinde ise istinsah tarihi yoktur.

İstinsah tarihi en eski olan nüshada bu şerh Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye nispet

edilmektedir.

Ebû Mutî‘ rivayeti ile gelen el-Fıkhü’l-ekber adlı risalenin, Fahrülislâm el-

Pezdevî (ö. 482/1089) tarafından da şerh edildiği de belirtilmiştir15. Ancak Fahrülislâm

15 Gölcük - Bebek, a.g.e., s. 546.

Page 22: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

22

el-Pezdevî’ye nispet edilen ve Manisa İl Halk Kütüphanesi Eski Eserler 963/1 numarada

kayıtlı olan Şerh-i Fıkhü’l-ekber adlı nüsha tarafımızdan incelenmiş, fakat bu şerhin,

Ebû Mutî‘ rivayeti ile gelen el-Fıkhü’l-ekber şerhi değil, Hammâd rivayeti ile gelen el-

Fıkhü’l-ekber şerhi olduğu anlaşılmıştır.

C. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber’in Müellifine İlişkin Görüşler

Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber adlı eser Cüveynî’nin (ö. 681/1283) el-Kâfiye adlı eserinde

Ebû Bekir İbn Fûrek’e (ö. 406/1015) nispet edilmiştir16. Ancak kaynak eserlerde İbn

Fûrek’e Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber adlı bir eser atfedildiğine dair bir bilgi mevcut değildir17.

Bunun yanında içerik olarak da bu şerhin Eş‘ariyye mezhebinin önde gelen

simalarından biri olan İbn Fûrek’e ait olması mümkün görünmemektedir. Çünkü

Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber adlı eserde Eş‘ariyye mezhebi eleştirilmektedir.

Bu şerhin nispet edildiği müelliflerden biri olan İsmail b. İshak el-Hatiri’nin

hayatı ile ilgili bir bilgi bulanamamıştır. İsmail b. İshak el-Hatiri’ye nispet edilen

nüshalardan birinin istinsah tarihi hicrî 761’dir. GAS’ta geçtiğine göre Kureşî el-

Cevâhirü’l-mudiyye’sinde Hatiri’nin hicrî 5. yy. alimlerinden olabileceğini

söylemiştir. 18 Ancak bu müellifin ismi yazmalarda farklı farklı zikredilmiş ve bu

hususta bir mutabakat sağlanamamıştır. GAS’ta da müelliften “İbrahim b. İsmail el-

Malati” diye bahsedilmiş, başka bir nüshada adının “Ebû İbrahim İsmail b. İshak el-

Hatiri” şeklinde geçtiği belirtilmiş, aynı şerhin Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’ye de atfedildiği

kaydedilmiştir

Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’ye nispet edilmiş, Haydarabad’da

1325 ve 1365 yıllarında neşredilmiştir. Eser Mâtürîdî’ye nispet edilerek Beyrut’ta 1983

yılında tekrar neşredilmiştir. Fakat biyografi eserlerinde Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin

böyle bir şerh kaleme aldığına dair hiçbir bilgi yoktur.19 Duncan Black Macdonald’ın

iddiasına göre Ebû Mutî‘ rivayeti ile gelen el-Fıkhü’l-ekber şerhinin yalnız bir yazma

16 Hans Daiber, The Islamic Concept of Belief in the 4th/10th Century, Tokyo, 1995, s. 3. 17 Yusuf Şevki Yavuz, İslam Akaidinin Üç Şahsiyeti, İstanbul, 1989, s. 82-92. 18 Sezgin, a.g.e., I, 414. 19 Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Kitâbü’t-Tevhîd (nşr. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi), Ankara, 2005, s. XXVI.

Page 23: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

23

nüshasında bu eser Mâtürîdî’ye isnat olunmaktadır.20 Ancak bu nüshanın kütüphane

kayıtlarına dair hiçbir bilgiye yer verilmemiştir. Ayrıca şerhte Eş‘arîler’e ait epeyce

görüş ele alınarak eleştirilmiştir. Ancak Mâtürîdî ile Eş‘arî’nin vefat tarihleri birbirine

yakındır ve Eş‘ariyye mezhebi ancak kurucusunun vefat tarihinden sonra şöhret

bulmuştur.21 Bu şerhin şu sebeplerden dolayı Ebû Mânsûr el-Mâtürîdî’ye atfedilmesinin

doğru olmayacağı söylenmiştir:

1. Metin Mâtürîdî’nin üslûp özelliklerinden yoksundur. Mesela “ #�� �#�� i: A / i�

4^ 8�” gibi ifadeler bir iki yer haricinde metinde yoktur.

2. Müellif kendisini “��%&!� .�/” diye sunmaktadır, “� BE* �� .�/” diye

sunmamaktadır.

3. Metin içinde bazı görüşlerin doğrulanması için Ebû Mânsûr el-Mâtürîdî

kaynak gösterilmektedir.

4. Bu metin içerik olarak da Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’ye ait olamaz; çünkü,

mesela ilahî sıfatlar gibi bazı konularda Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’ninkinden farklı

görüşlere yer verilmiştir.22

Bu sebeplerden dolayı Kahire, Dârü’l-Kütüb, 2440 ve Esad Efendi, 1581

numaralarında kayıtlı nüshalardaki Ebü’l-Leys es-Semerkandi’ye yapılan atıfların

önemli hale geldiği; Muhammed Zahid el-Kevserî, Montgomery Watt, Wilferd

Madelung ve Josef van Ess’in bu şerhin sahibinin Ebü’l-Leys es-Semerkandî olduğu

yönündeki görüşlerine katılmanın cazip bir hal aldığı belirtilmiştir 23 . Ancak bu

nüshaların sonunda bu nispeti doğrular nitelikte herhangi bir bilgi mevcut değildir.

Bununla birlikte Muhammed Zâhid el-Kevserî Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye’de bulunan

birkaç Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber yazma nüshasında eserin Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye ait

olduğu kaydının yer aldığını zikretmiş ve şerhin metninde “Fakih Ebü’l-Leys dedi ki”

ifadesinin bulunmasına dikkat çekmiştir.24 Fakat, istinsah tarihi en eski olan nüshada bu

şerh Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye nispet edilmiştir. İstinsah tarihi hicrî 565 olan bu nüsha,

bu şerhin müellifini belirleme noktasında diğer nüshalardan daha ayrıcalıklı bir konuma 20 Macdonald, “Mâtürîdî”, İA, VII, 405. 21 Mâtürîdî, a.g.e., s. XXVII. 22 Daiber, a.g.e., s. 6-7. 23 Daiber, a.g.e., s. 7-8. 24 Mâtürîdî, a.g.e., s. XXVI.

Page 24: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

24

sahiptir. Buradan hareketle Ebû Mutî‘ el-Belhî rivayeti ile gelen el-Fıkhü’l-ekber

(sonraki adlandırma ile el-Fıkhü’l-ebsat) üzerine yazılan bu şerhin diğer müelliflere

nazaran Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye nispeti daha isabetli görünmektedir. Çünkü yazma

eserin sonunda bu bilgi açıkça yer almakta ve başka yazma nüshalarla mukabele

edildiği belirtilmektedir. Bununla birlikte, bu şerhin müellifini tespit edebilmek

maksadıyla Hammad b. Ebû Hanîfe rivayeti ile gelen el-Fıkhü’l-ekber’in şerhlerinin

birçoğu tarafımızdan incelenmiştir. Ancak bu şerhlerde Ebû Mutî‘ rivayeti ile gelen el-

Fıkhü’l-ekber adlı risale, bu risalenin şerhi ve bu şerhin müellifi ile ilgili herhangi bir

bilgiye rastlanmamıştır.

Yerli ve yabancı birçok araştırmacı tarafından Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber’in

müellifinin Ebü’l-Leys es-Semerkandî olduğu savunulmaktadır.

D. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber’in Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye Ait Olduğunu

İddia Edenlerin Delilleri ve Bu Delillerin Değerlendirilmesi

1. Ebü’l-Leys es-Semerkandî bu şerhte bir müfessir olarak Kur’an’la ilgili engin

bilgilerini kullanmakta, bir fakih ve fıkıhla ilgili çeşitli eserlerin müellifi olarak da

istihsan, istinbat, kıyas, fer‘, asl, istidlal ve taklid gibi terimlere yer vermektedir25.

Ayrıca Ebü’l-Leys es-Semerkandî’nin eserlerinde kendisi için “el-fakîh”, “ez-zahid”

vasıflarını kullandığı bilinmektedir. Bu şerhte de müellif kendisini “Ebü’l-Leys” adı ve

“el-fakîh” ünvanıyla zikretmektedir.26 Ancak bu hususlar, bu şerhin aynı vasıflara sahip

bir başka müellif tarafından kaleme alınmış olma olasılığını ortadan kaldırmamaktadır.

Bazı nüshalarda Ebü’l-Leys’in adının geçmesi de, bu şerhin müellifini tespit etme

noktasında eldeki diğer nüshalarla karşılaştırıldığında, sağlam bir delil olarak

görünmemektedir.

2. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber’in Haydarabad baskısında müellifin Kitabü’l-es’ile ve’l-

ecvibe adlı esrine atıfta bulunulmaktadır ki, bu eser Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye

aittir27. Ancak Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber nüshaları incelendiğinde bazı nüshalarda28 “ [ �Om�

25 Daiber, a.g.e., s. 9. 26 Harun Kahveci, Ebü’l-Leys es-Semerkândî ve Kelâmî Görüşleri, KTÜ SBE, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Trabzon, 2000, s. 27. 27 Kahveci, a.g.e., s. 28.

Page 25: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

25

��� �� C! >(� 6��O �* �: 9��T L!m 'O� �E��� ” ifadesinin geçtiği, bazı nüshalarda29 ise “ [ �Om�

C! >(� 6��O�E�� �* �: 9��T L!m 'O� ��� � ” ifadesinin geçtiği görülür. Burada bahsi geçen

kitaptan kastedilen, şarihin şerh etmekte olduğu Ebû Mutî‘ rivayeti ile gelen el-Fıkhü’l-

ekber olmalıdır. Çünkü şerhte bundan sonra üç yerde daha “6��~!� [ �! /�” ifadesi

geçmekte 30 ve bu ifadeden sonra zikredilen ibarelerin tamamı aynıyla şarihin

şerhetmekte olduğu el-Fıkhü’l-ekber metninde yer almaktadır. Ayrıca burada bahsedilen

kitabın Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye nispet edilen Risaletü’l-es’ile ve’l-ecvibe olması

mümkün değildir. Çünkü Risaletü’l-es’ile ve’l-ecvibe adlı risalede bu ifadeden sonra

zikredilen ibareler yer almamaktadır.

3. Nisa Sûresi, 93. ayetteki (“�k�^ ��!�Z �Ek� 0��Ja^ �����* �E*y* '�%T �*�”) “��!�Z”

lafzıyla ilgili olarak Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber’de de Ebül’l-Leys es-Semerkandî’nin

Tefsîru’l-Kur’an adlı tefsirinde de aynı görüşler yer almaktadır31. Ne var ki, şerhteki

ifadelerle tefsirdeki açıklamalar karşılaştırıldığında şu sonuçlar elde edilir:

Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber’de bu ayete Kaderiyye ve Mutezile’nin mürtekibi kebire

ile ilgili görüşlerine değinilirken yer verilir. Buna göre, Kaderiyye ve Mutezile

mürtekibi kebire ile ilgili görüşlerini Nisa Sûresi, 93. ayete dayandırırlar. Onlara göre,

burada o kişinin cehennemde ebedi kalacağı haber verilmektedir ve kesinleşmiş ebedilik

kâfirler içindir. Şerhin müellifi ise onları bu görüşleri sebebiyle eleştirmiştir ve icmaya

muhalefet etmekle suçlamıştır. Müellif, sahabenin ve onlardan sonraki tefsir ehlinin bu

ayetten murad edilen şeyin katlin helâl sayılması olduğu hususunda ittifak ettiklerini,

İbn Abbas ve Ali’nin (ra) de şöyle söylediklerini kaydetmiştir: Biz “1 ���” lafzı ile

sonsuzluğun değil uzun zamanın ifade edildiği görüşündeyiz. Müellif, lisan erbabının ve

belagatçilerin de bunun böyle olduğu hususunda ittifak ettiklerini çünkü “ [ ��@^ V*(� ��Z�

�a�!�” şeklinde söylendiğini, bunun da emirin kişinin hapsini uzattığı (.�_�) anlamına

geldiğini ifade etmiştir. 28 Süleymaniye Ktp., Fatih, nr. 3137, vr. 19b, Fatih, nr. 5392, vr. 65a, Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, İlmu’l-Kelâm, nr. 870, vr. 7a. 29 Süleymaniye Ktp., Yeni Cami, nr. 1190, vr. 273b, Fatih, nr. 3139, vr. 128a. 30 Süleymaniye Ktp., Yeni Cami, nr. 1190, vr. 279b, 283b, 284b. 31 Daiber, a.g.e., s. 8.

Page 26: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

26

Ebü’l-Leys es-Semerkandî’nin tefsirinde ise bu ayetle ilgili İbn Abbas’ın görüşü

şu şekilde ifade edilmiştir: Bir mü’mini kasten öldüren kimsenin cezası cehennemdir,

orada ebedi olarak kalacaktır. Tövbe edip iman etse ve salih amel işlese dahi onun için

hidayet yoktur (���� �! ���) . Sonra İbn Ömer ve Ebu Hüreyre’nin de bu kimse için tövbe

olmadığını söyledikleri belirtilmiş ve bu zevat dışındakilerin bu kimse için tövbenin

geçerli olduğunu söyledikleri ifade edilmiştir. Tefsirde bundan sonra, ayette geçen “ ��!�Z

�k�^”’nın “�k�^ @Z�1” şeklinde yorumlandığı çünkü orada sonsuzluğun (��(�)

zikredilmediği, bunun bir adamın “�a�!� [ ��@^ t��Z” demesine benzediği çünkü bu

ifadenin de “���Z1�” manasına geldiği görüşüne yer verilmiştir. Ardından ayetteki “ �*

'�%T” lafzının mânâsı ile ilgili şu yorumun yapıldığı bildirilmiştir: Bu onun katlini helâl

saymak demektir, bu durumda kişinin cezası cehennemdir orada ebedi kalacaktır ( ��!�Z

�k�^), çünkü kişi o kimsenin katlini helâl saymak suretiyle küfre girmiştir. Tefsirde

bundan sonra bu ayetle ilgili başka rivayetler zikredilmiştir.32

Buradan çıkan sonuç şudur: Şerhin müellifi bu ayetten kastedilen şeyin katlin

helâl sayılması olduğu ve “��!�Z” lafzıyla ebedilik değil uzun zamanın kastedildiği

görüşüne sahip olduğunu açıkça ifade etmektedir. Ebü’l-Leys es-Semerkandî de

tefsirinde bu görüşlere yer vermiştir. Ancak Semerkandî bunu “biz deriz ki” (. %�)

şeklinde kendi görüşü olarak ifade etmemiş, denir ki (.�%T) şeklinde meçhul kiple ifade

etmiş ve bu görüşü destekler mahiyette herhangi bir ibare kullanmamıştır. Ayrıca İbn

Abbas’a şerhte isnat olunan görüşler ile tefsirde isnat olunan görüşler birbirini

tutmamaktadır. Bununla birlikte “��!�Z” lafzı şerhte “.�_�” diye yorumlanırken, tefsirdeki

rivayette “���Z1�” şeklinde yorumlanmıştır.

32 Ebü’l-Leys es-Semerkandî, Tefsîru’s-Semerkandî, nşr. Ali Muhammed Müfevviz ve Adil Ahmed Abdu’l-Mevcud, Lübnan, 1993, I, 376-377.

Page 27: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

27

Bu hususlardan anlaşılmaktadır ki, bu delillere dayanarak bu şerhi Ebü’l-Leys

es-Semerkandî’ye nispet etmek isabetli değildir. Şu sebeplerden dolayı da Şerhu’l-

Fıkhi’l-ekber’in Ebü’l-Leys es-Semerkand’i’ye ait olamayacağı anlaşılmaktadır:

1. Ebü’l-Leys es-Semerkandî Tefsîru’l-Kur’an, Bustânu’l-arifîn ve Tenbihu’l-

gâfilin adlı eserlerinde rivayetlere bolca yer vermiştir. Hatta bu eserler Ebü’l-Leys es-

Semerkandî’nin muhtelif mevzularla ilgili birçok alimlerin görüşlerine yer verdiği

rivayetlerden oluşmaktadır denebilir. Semerkandî bu eserlerinde Ali b. Ebû Talip, İbn

Abbas, Abdullah b. Mes‘ud, Vehb b. Münebbih, Kelbî, Katade, Mücahid, Zührî,

Mukatil, Hasan Basrî, İmam-ı Âzam ve İmam-ı Şafiî gibi birçok sahabe ve ilk dönem

alimlerinin görüşlerine yer vermiştir. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber’de ise sadece bir yerde

zikredilen Hz. Ali ve İbn Abbas dışında bu alimlerden hiçbirinin görüşleri

zikredilmemiştir. Şerhte bunun dışında yalnızca Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin

görüşlerine değinilmiştir. Buna karşılık Semerkandî ise hiçbir eserinde Ebû Mansûr el-

Mâtürîdî’den söz etmemiştir.

2. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber’de çeşitli mezhep ve fırkaların muhtelif görüşleri

eleştirilirken “]P�2%!� ]2/� �* �sX�” ve “�V2O � �� L!m �� #� ���M” kalıp ifadeleri bolca

kullanılmaktadır. Ancak Ebü’l-Leys es-Semerkandî eserlerinde bu ifadeleri

kullanmamaktadır. Semerkandî daha ziyade “���� #�” ve “6� B!�� ���� #��” ifadelerine yer

vermekte buna karşılık şerhte bu ifadeler yer almamaktadır.

3. Ebü’l-Leys es-Semerkandî eserlerinde çoğunlukla rivayet yolunu izlemiş, ele

alınan konularla ilgili savunmacı bir tutum sergilememiş, doğru olan görüşü beyan etme

ve halka öğüt verme niteliği taşıyan bir üslûp takib etmiştir. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber’de

ise dirayet yolu izlenmiş, hem karşıt görüşler ve delilleri zikredilip cevaplandırılmış

hem de doğru kabul edilen görüşler delillerle savunularak tartışmacı bir üslûp

kullanılmıştır.

4. Ebü’l-Leys es-Semerkandî Risaletü’l-es’ile ve’l-ecvibe, 33 Mukaddimetü’s-

salât,34 ve Bustânu’l-arifîn 35 adlı eserlerinde imanla ilgili meselelerden, imanın mahluk

olup olmadığı konusuna da yer vermiştir. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber’de ise iman ve İslâm’ın

33 Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2300, vr. 2a. 34 Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1014, vr. 100b-101a. 35 Semerkandî, Bustânu’l-arifîn, İstanbul, 1872, s. 228-229.

Page 28: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

28

ne oldukları, imanda istisna, iman-amel ilişkisi, büyük günah işleyenin imandan

çıkmadığı gibi imanla ilgili konulara geniş yer verildiği halde imanın mahluk olup

olmadığı konusundan hiç bahsedilmemiştir. 5. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber’de iman ve İslâm’ın ne oldukları hususunda tartışmasız

bir biçimde kabul edilen görüş Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’ye atfedilen iman, İslâm,

marifet ve tevhidin birbirinin ne aynı ne gayrı oldukları ve bunların birleşmesiyle de

dinin meydana geldiği görüşüdür. Bununla birlikte Nur Sûresi 35. ayet (“ t�����!� � � #�

CO��2* A�an �* �/ T e�1 �O O ���O C���J!� C���� [ r�2B8� r�2B* �k�^ A�~-�O 0� � 'G* ��(��

��W i� C�/�n i CE� �T� #� 6��T� ��-T �* 0� E! #� e�kT � � ?�� � � ��� ���� } !� ���T �k�T� 1�~T C�

���� ��n '~� #�� {�E�! .�G*(�”) bu görüşü destekleyen bir delil olarak benimsenmiştir.36

Ebü’l-Leys es-Semerkandî ise Tefsîru’l-Kur’an’da bu ayetle ilgili çeşitli rivayetlere yer

vermiş ancak Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’ye nispet edilen bu görüşü zikretmemiş ve

kendisinin kanaatinin de bu yönde olduğunu dile getirmemiştir.37 Semerkandî’nin diğer

eserlerinde de imanın ne olduğu ile ilgili görüşleri net değildir. Eserlerinde imanın ne

demek olduğu ile ilgili birbirinden farklı görüşler dile getirmiştir.

6. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber’de “�1(� 6�s�!� �* �kE%TsE!�” (es-Secde 32/21) ayetindeki

“�1(� 6�s�!�” kabir azabı olarak yorumlanmıştır. Ebü’l-Leys es-Semerkandî ise Tefsîru’l-

Kur’an’da bu lafızdan kastedilen şeyin musibetler, katl ve açlık olduğunu söylemiştir.38

“���� � �Z1�^ � /�W� �����Z �K” (Nuh 71/25) ayetindeki “���� � �Z1�^” lafzı Tefsîru’l-Kur’an’da,

ahirette ateşe atılacaktır, diye yorumlanmıştır.39 Fakat Şerhu’l-Fıkhi’l- ekber’de ayetin

bu kısmındaki “f”’nin fa-i takibiye olduğu dolayısıyla burada kabir azabının ifade

edilmekte olduğu savunulmuştur.

7. Şerhu’l-Fıkhil’-ekber’de “� �>� ���!� ?�� �"�!�” (Taha 20/5) ayeti ile bağlantılı

olarak Allah Teala’nın arşı yaratıkları üzerindeki azametini ve ceberutunu göstermek

36 Süleymaniye Ktp., Yeni Cami, nr. 1190, vr. 270b-271a. 37 es-Semerkandî, Tefsîru’s-Semerkandî, II, 440-441. 38 es-Semerkandî, Tefsîru’s-Semerkandî, III, 32. 39 es-Semerkandî, Tefsîru’s-Semerkandî, III, 408.

Page 29: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

29

için yarattığı kabul edilmiş, Ebü’l-Leys es-Semerkandî’nin Tefsîru’l-Kur’an’ında ise

Allah Teala’nın arşı kullarının dua ederken nereye yöneleceklerini bilmeleri için

yarattığı görüşüne yer verilmiştir.40

8. Ebü’l-Leys es-Semerkandî tefsirinde ve diğer eserlerinde haberî sıfatlara

mesafeli yaklaşmış, kader ve Kur’an’ın mahluk olup olmadığı gibi konularla meşgul

olmanın uygun olmadığını, bu hususlarda en doğrusunu Allah Teala’nın bileceğini ifade

etmiştir. Ancak Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber’de bu meseleler üzerinde durulmuş, görüşler

beyan edilmiş, bu görüşler delillerle ispat edilmeye çalışılmış ve farklı düşünceler tenkit

edilmiştir.

9. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber’de Eş‘ariyye mezhebinin birçok görüşü eleştirilmiştir.

Ancak Ebü’l-Leys es-Semerkandî eserlerinde Eş‘ariyye mezhebinden bahsetmemiştir.

Semerkandî’nin en hacimli eseri olan Tefsîru’l-Kur’an’da zikrettiği mezhepler çoğunluk

sırasına göre şöyle sıralanabilir: Mutezile, Haricîler, Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat,

Zenadıka, Rafızîler, Müşebbihe ve Cebriyye. Bununla birlikte Semerkandî, Ehl-i Sünnet

ve’l-Cemaat dışındaki mezheplerin görüşlerini beyan ederken genellikle “bu görüş,

müfessirlerin görüşlerine aykırıdır” demekle yetinmiş, fikri tartışmaya girmemiştir.

Şerhte ise zikredilen mezhepler dışında başka mezheplerden de bahsedilmiş ve şerhin

temel karakteristiğini mezhepler arasında tartışmalı olan meseleleri kaydedip Ehl-i

Sünnet ve’l-Cemaat’in görüşlerini delillerle ispat etme oluşturmuştur.

Neticede Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber adlı eserin Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye aidiyeti

mümkün görünmemektedir. Çünkü şerhin üslûbuyla Semerkandî’nin diğer eserlerindeki

üslûp bariz farklar taşımaktadır. Ayrıca şerhteki görüşlerle Semerkandî’nin diğer

eserlerindeki görüşler bütünüyle birbirini destekler mahiyette değildir. Bu şerhin Ebü’l-

Leys es-Semerkandî’ye aidiyeti yazmalarla da desteklenememekte, ancak mevcut

nüshalar arasında istinsah tarihi en eski olan yazmada bu eser Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye

nispet edilmektedir. Buradan hareketle bu şerhi Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye nispet etmenin

daha doğru olduğunu söylemek mümkündür.

40 es-Semerkandî, Tefsîru’s-Semerkandî, I, 546.

Page 30: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

30

BİRİNCİ BÖLÜM

ATÂ b. ALİ el-CÛZCÂNÎ’YE NİSPET EDİLEN ŞERHU’L-FIKHİ’L-

EKBER ADLI ESERİN TAHKÎKİ

Page 31: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

31

�O(� �%&!� r�n ��� �� ���!

���� �

4�%� ���� �k�!�

Page 32: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

25

������ �� 6��~!� {�k^ ................................................................................u  t���B�Zi�..................................................................................u¡

]!� �~M�*AV2~............................................. [................................u¤ ]�~E8� �� �kE!�� f���8�� �*(�............................... [ .............................�g

]1�2�!� .��^�................................................... [.............................�u

]'��&�!� C���*............................................... [ .............................�¥

]�T�!� [ �%&!�................................................ [ .............................�¡

]�%&!� '�^�...................... [ .........................................................�¤

])@>+�� j�¦+�...................................................... [ .....................�§

]j�¦+� bT��M................................................ [ .............................¨�

]��%8� j�¦+�.................................................. [ .............................¨  ]'��!�� j�*+�................................................ [ .............................¨¡

].���(� wT &M.......................................... [.... .............................¨§ ]C���>+�.................................................... [ ............................. g ]C��-8�....................................................... [ ............................. u

��%!� © 6��........... .........................................................  ¡ ]A��%-!�� A1���!� ......................................................................... [  ¤

]�~E8� �� �kE!�� f���8�� �*(� ........................................................... [ ¥�

]��� �� )�~ �............................................... [ ............................¥u ]j�¦+� [ ��EG�>+�............................................ [ .............................¥�

]C���8� ?�� 1�!�........................................ [...... .............................¥¤ ]ªMj�~8� �� ���M #� �T................................................................... [ ¡g ]Ck2-8�� C�*��~!� ?�� 1�!�.................................... [ .............................¡u

]� CT��%!� ?�� 1�!�C!J��8�..................................... [ .............................¡ 

]A�Z�� .� �............................................... [ ..............................¡¡

C��-8� [ 6��................................................................. ..............¤g

Page 33: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

26

]���M #� t�&< ........................................................................... [¤u

])@~!� C&< ................................................................................ [¤¥ ]C���� !�� CT� (�....................... [.................................................. ¤§ ]���M #� C��-*............................................................................. [ §�

]C~P@8�.....................................................................................[ §�

]!�A�&..................................................................................... [ §  ]'��&�!� C���*............................................................................ [ §¥

��s!�� �&~T �* ?�� 1�!� [ 6�� .................................................... .§¡ ]��>�8�� ���2�(� C�B�.. [.................................... ..............................§¡ ])@�!� ��k��� ���� )1= '��&M.............................. [ ............................g�� ]C��5B!� '��&M....................... [........................................... .......g�g ]C*�*+�...................................................... [ ............................g�g ]��kE� #� �Y� C-P��� C�_�^ '��&M......................... [ ............................g�u

]CE�� 4�Z��E!�� ............................................. [ ............................g�� ]C���!�........................................................... [ .......................g�¥ ]��E!�� CE�� ��%�.............................................. [....... .....................g�¡ ]6�%�!�� 6� G!�...............................................[ ............................g�§

j�¦+� [ 6��................................................. ............................g�§ ]���M #� C^��*.................. [........................................... ..............ggu

t�5�B8� {�k^........................................................... ...............gg¥ )@�(� {�k^.................................................. ............................gg§

{�k^ t������� �X�s8� ...................................................................gug

9���8�� �1�B8�............................................... .............................gu�

Page 34: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

27

� �������� ����� ���� ����� ����� � �� ������� ��� ��!�� " :�*�� �~T CD��« �/� N� ��*�� �~T ��/ �C������> C��~* gg§� . #$:]M�^ CD�� « �/� N� �]M�^ ��/ �C������> C2�~* �g�§ .

#% :]M�^ CD��« N� �]M�^ ��/ �C������> C2�~* � �/�g�¡. #& :]M�^ CD��« �/� N� �]M�^ ��/ �C������> C��~*  �§u. ' :�B* CD��«!� ��1 �/� N� �)@~!� ��� ��/ �e�B8� ��~¤¡�.

(�)�*�+,� " -. :�*�� �~�!� CD�E!� ¬*�� ]�5B�!� 1��.

/ :4�%5��! @<� ts­� \!� �*�� �~T CD�E! C/� !� ���. 0 :�� C/� !� �k®. 1 :CD�E!� [ CB/�E!� A��2�!� �� C��~!� �: A��n:. + :A��2�!� �� C��~!� �: A��n:CD�E!� [ A�P�J!� .

Page 35: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

28

]%450 [78� 9 �:/ ;�<�� =>�� ?� ; :$

��� �� ��� �� ��� �� ��� ��%&!� '�(� )�*+� ,�-!� .�/u �"��#� :¨# ��3�   45��*¥� ��� ����> ?�� #� ?�<� 01�2� '2/ ��3� =�!.

�~! r�n� j� �� %�!�� #� �~*�O� � ��!�> �%^ ���� �*�¡�: ��ET es!� �O(� �%&!� ¤ x[ ~!� j����8� �� J*�X �� N��c �� j���E!� C&�E �� C*(� ���> �h�(� )�*+�§ �E� #� �Y�

C5�5< ����>�� .���* �: N2��^�%�^ M �� � #� j �� �~� . ���M� }� ��B�¯ � �n �� �n����&� ���T� �>�1 'k��! ��X�® �E* j�O �* j��2!g�#�� gg4^ 8�� ��8� guL!s! .

]@AB��� C�D� [ )FGHB�� ?� IBJ =: ;�K� L��� M:N O�P :R:�S =: T�U8��� ����< �:N R�VW =J ��J ?� FX)

O��� Y���� �����:�I<N F��D ,/ C9Z: �I<N ��D , TN �HB��� [\N =� T�]^� =�(.$& ��%&!� .�/g #� �"�:u 0sX�C���8� ¨�k�^ b��¯ . ��� �� N!�/ :¥�~M�� �m: ¡�*y8� ¤AV2O § ��°^ �P�2~!� �*g�j�¦+� �E� .�JT� �&~T .CT��%!� N!�/�ggC!J��8�� :gu�� ��± g��* g¨ i� j�¦+�

1 f g) –� f ³����� ��u + ��;� �!=� ��� �! >� ?�� A@B!�� �8�h!� ?�� i: j���� i� �%���! C2/��!�� �8��!� 6� # ��3�. 2 f g : f ³��� ��u ) –+� ,�-!� .�/ ��� �� ��� �� ?�� �� ��� ��%&!� '�(� )�* . 3 fg : f ³C"�u ) –�"� . 4 fu ) –#� . 5 fu ) –# . 6 f u) : 45��8. 7 fu –�~! . 8 f u ) +C&�E ��. 9 f u )– �h�(� )�*+� ���>C&�E �� C*(�x[ ~!� j����8� �� J*�X �� N��c �� j���E!� . [ M �[ ~!� N��c �� j���E!� C&�E ��

CE>g �/¡¥¡� 4%`� �k�v� ��%&!� �C�&E3� )�*: X� ))@�(� ���O�J�!§/¨.( 10 f u ) « �� }� ��B�¯ � �n �� �n��2! ���M� �>�1 'k��! ��X�® �E* j�O �* j��&� ���T. 11 f u :: ��. 12 fu + i ���� #� C"� C&�E �� .�/ ) ³j�¦+� �* �� � �&E� i� ��s� �� � �&~� + �� � �&~� i �"� C&�E �� .�/ 9�* �� .�/

��5��T } �* ��s� j�¦+� �* �� � �&E� i� ��s� . 13 fu ) – �O(� �%&!� �� �E� #� �Y� N��c �� j���E!� C&�E ��� N!�> �D�2!� #� �2� �� �~3� 9�* �� .�/ L!s! �&~M i j� .�%^

C�2%!� 'X� �* j�¦+� �* �� � �&EM i� ��s� �� � .

Page 36: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

29

�*g¨ 'Z�T i� j�¦+� �&~!� �� j ~T� �&~!� [g  i� �E*y* ������ i� ����* ������ �j�¦+�� ��^�O.g¥�: 6�M �m°^ g¡#� g¤��°^ �kE� 9��� g§j�¦+� J�� [ 'Z�T .�m:�u�'2/ t�* ug 6 �T j� �kE*uu��E!� [ �x�±� �&~!� J�� [ 'Z1 .u� ���M �! %� N�a� �� » 0��Ja^ ������* �E*y* '�%T �*��Ek��k�^ ��!�Z �«.u¨��E!� [ �x�± ��� �Z� . X �¸: �� ¹ %8� 1 ����u �� . %� ��: i: ��^�~�! :u¥

� �aa� �u¡�~�M1�ºW� ! CT�� 0s� u¤�~�&!�¯� g �*� ����2Mi A1����!� �~M���> �^ �¹�;+�

1 f u ) –��%&!� . 2 f u –#� �"� . 3 ) :0sX�. 4 fu ) :C���*. 5 CD��"f� " IU C��JK VW6�Oi� �%&!� ) �(� �%&!�q�(��X� �2T ¼�!� 0s� �EXA��2� :"�� N!�/��� �~M�* �&~T AV2~!� ..".. 6 ��� �� : ��~5�!�� �Y� �� �½� � 6 < �� ��� < �*� ��~3�� '; 6�5<�� j��G�� ��� ��&O: ?�� � �;� �Ts!� �X)�� ¾�&!�

¾�&!� e1��S2!� �X�%!� �2�!� ¨ .( 7 f � –�~M�� �m: . 8 fu) :j���+�f ³� : �~M�*. 9 f � : AV2~!�.

10 f � –��°^ �P�2~!� �* . 11 %!� CT�� : ���M #� �T�%�� �<��8�� �&~!� j��T i� ����&! 4!�Z �2� 'O j� j ��JT �Ts!� �X)t�&T���!� ���a�!� g¨g«g¨u .( 12 f� –C!J��8�� .C!J��8� : e�B2!� ��3� R�¿ �� .J��� �.�JS!� ��� �� '<�� 6�5<�)t�&T���!� ���a�!� g¡ .( 13 fu f� –�� . 14 f g : �E*. 15 e ]<. 16 fu f� )–���� � ����* ������ i� �E*y* ����^�O i. 17 fu f� –�: . 18 fu + ����f ³� –#� . 19 f� –��°^ �kE� 9��� . 20 f � : ) ³j:� :�m°^. 21 f � + !��C� . 22 f u –�kE* ³f� – ) ³�kE* 6 �T j� :�k�^. 23 f � –��E!� . 24 f � + b!�¯ �sX �E�/¹�;+� .���M #� . %T :» �! ���� �E�!� ���� #� ��W� �k�^ ��!�Z �Ek� 0��Ja^ �����* �E*y* '�%T �*�

���h� ���s�«) ���E!� A� > �¨/§� .( 25 f� – ³ X ���: �� ¹ %8� 1 ���� ) :j ~T. 26 f u + ���/ �¸:³f � –³�� . %� ��: i: �^�~�! ) +�¸:. 27 f u : ��aa� ��. 28 f � –�~M1�W ! CT�� 0s� ��aa� � .

Page 37: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

30

³�kE� #� �Y� C��5B!� ��&!�Z �*� �������� �*�uX� �* �X��� �*� C��5B!� j( � �;� V�&�!� 'CT��� 1��8� j� ?���'�%!� .@5�>� .�s~X�¨{�2� ��� .�/ ��kE� #� �Y�  �j=�%!� j�;�M X�

����:¥" ��:¡j�*J!� . _ �� �� ��2�T �¸:� ��(� �� �� ��2�T 1 ��� j� ���� i ."¤N����� �/� § �sX ?��g�.�%T ��( �j��2!� 6�5<�� j���!� 6���� : " ��Z��a�!� [ ��@^ V*(� "e�gg.�_� gu ��^ ��2 ..�/�g���� ��� �� ���� �� ��Z '�� J� g¨ »��(� �: ��Z� �E~!�«g  �k�!: .�* e� �� j��_��.g¥e�� '�/ j°^ g¡ÀE!� �� g¤ ��>� ���� #� ?�< .�/ ��� :» �%^ ������* A@B!� Á�M �*

�&O«�g§�Z= FT� [� »B!� Á�M �&~!�� j�¦+� ��A@«u� .�E�/ :CT�� 'T���O ��� 'T��Mug ?�� �*uu�E��� .g'�!�!�� u?�� ��! / AV2~!�� 9&M�T i j�¦+� j� ¨ ���M »j: � E�2�^ ��2E� 4>�^ �O��� «�¥

1 f� – ) ³�~�&!�¯� :�~�&!�D8 . 2 f u ) –f ³�kE� #� �Y� � – ���2M i A1���!� �~M���> �^ ¹�;+��kE� #� �Y� C��5B!� ��&!�Z �*� ������� �*�. 3 ) :CT�� �*. 4 f u f� : �s~X . 5 f u f� –E� #� �Y� ��k. 6 f e gf �: ���. 7 f� – ³��: ?�� ) :j:. 8 f � –j�*J!� . _ �� �� ��T �¸:� ��(� �� �� ��T 1 ��� j� ���� i .�E� #� �Y� {�2� ��� .�/" :�T�^�~!� C� %� ��E!� [ 1 ��� "){�2%8� �T EM �{�2� ��i ¨�¤.(

9 f u :f ³9;� � – ) ³N����� �/� :�N�;. 10 f g : f ³0sX� –�sX ?�� . 11 f u : f ³�m:� –e� �a�!� [ ��@^ V*(� ��Z� .�%T ��( j��2!� 6�5<�� j���!� 6���� . 12 f� – ³.�_� ) :.�_. 13 f� – ³.�/� ��^ ��2 ) +#�. 14 f u ) – �� f ³� ���� –��� ��� �� ���� �� ��Z '�� J� .���� ��� �� ���� ?> * ?�� �� ���^ �h�(� �>i�� #� �*�O�

L!m |& �E* #� sZ�^){�2%8� �T EM �{�2� ��i g�¨.( 15 f� – »��(� �: ��Z� �E~!�« .���M #� . %T :»� ��(� �: ��Z� �E~!� �� 0�E�^�! �E�n !� j: ��~!� 'G�O ��G�^ 0� X 92M�

T �O��M �� Fk�T ���� '�� Fk�7� � �sO �Ts!� ) %!� 'G* L!mj��~&�T �k��! ÂB%!� ÂB/�^ �EM�T« ) �f���(� A� >¡ /g¡¥(. 16 f � – .�* e� � �k�!:�� j��_� . 17 ) –e�� . 18 f u f� :#� . >�. 19 .�/ L!�* �� R�� �� :��>� ���� #� ?�< #� . >� .�/ :»�����* A@B!� Á�M �*���k� �&O �%^ «) a�8�q>�(� � ����! g/¨gg .(

C�M�� A��2�!� t1�� FT�3� �sX ���� :��� �� 1�&M ��n�X i: ��&�� �� �� 0��T } . 20 .�/ ��>� ���� #� ?�< ÀE!� j� ���� �� :»A@B!� Á�M j�¦+�� �&~!� �� «)es*��!� �E> j�¦+� �§� ³�*���!� �E> � A@B!�u§ .( 21 A��2�!� [ CD��"f�"CB/�� �* �: �EX�EkX " A�v�f���8�� �*(� ��M i "... []u¥§�.[ 22 f u + �E�/.

Page 38: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

31

� E�2�^«�¥4>�&!� °2� [ ���2�!�� �*� . ?kE! ��^�O ��< �^¡ �� ]u¥§�[ ���M �! /� ³�M1�kn . 2/ »8� �kT� ���; #� �: � � Mj E*y«�٨j�¦+� �>�� �k2_�Z� 6 �s!� ��� C� �!�� �X�*� . ����< !�

�&~!�� �k2_�� 6 �s!� 6�~M��� ���&O.§ J��* FT� � g� C�a ��T� gg e�T �� �J!�� ��/� � ÀE!� ��>� ���� #� ?�<.gu�� ���%� �*( ��M�* ��< �^ g������>i g¨)@>+� �: . j� ��^ Ã�8��

j�¦+�j��^�E�T @^ ��&��¯ ��� [ �½� �����(� �k�� �<��8�� ���%!� �x��. ]��a� =J F���/ #/8a�: ���[

.�/:g  )TN/$4 �VD $bc�D/ #/8a�: $5��a� =J .($d C���8� 0sXu�A��2ÄaÅ8� ��� �EE�� .g j(u��M i A�v� ��2��� �~E8� �� �kE!�� f �8�� �*(� .¨�� ���M �! %� N�a� » �* �O��T i

1 f u : �E���. 2 f u) :�*'�!�!� . 3 ) :� X. 4 f u) :�! %!. 5 ) :j:�. 6 fu + ���M #�^ .���M #� . %T :»^ �O��� j: � E*= �Ts!� �kT� �T�4>°2E� ����^ �* ?�� � 52B�^ C!�k� �* / � 2�BM j� � E�2�^

�*1�� «) �t��a3� A� >¨§/¥(. 7 fg :) ³�kE!� :kE!��E. 8 fu ) –���M �! /� :»j E*y8� �kT� ���; #� �: � � M« .���M #� . %T :» �k���^ �h&z� �X��B�� �* ���ST t�E*y��! '/�

�k�ET� �T�2T i� ��E�� �� �kP�E�� �� �k�! �� ���= �� �kP��= �� �k�! �2! i: �k�ET� �T�2T i� �� �� ?�� �X��Æ �����!� �kE* �k® �* i: khT } �Ts!� '&!� �� .���!� �* C��+� Ç�� VW �����!� �� ���¦� N~�* �* �� �kP��� �� ��� Z� È� �� ��� Z: È� �� ��� Z: �� �k�! �� ���

j 5�&M �~��! j E*y8� �kT� ���; #� �: � � M� �k�ET� �* �&± �* ����! �k����� ����T i� ���E!� t�� � ?�� «) �� E!� A� >u¨/�g.( 9 f u ) – !� j�¦+� �>�� �k2_�Z� 6 �s!� ��� C� �!�� �X�*� 6 �s!� 6�~M��� ���&O ����< �&~!�� �k2_��.

10 �* �� J��* ��>� �!=� ���� #� ?�< ÀE!� �k� [ ��� es!� X� C25< �! j�2 �� .�/ ����>(� L!)C��<+� �@%��!� �a ��i / ug« uu.(

11 fu – ³Ca ) +�k��� . 12 f u + �;�� �*� . 13 f g+ �! . 14 f g : f ³�����>u : ³������T) :�����>�. 15 f u) :��! /. 16 f u –j� . 17 f u : �*�. 18 f u : ?��. 19 f u + ) ³�E�/ +f. 20 f u ) :C���*.

Page 39: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

32

��T��X� �m: 'Y �*«. �E�/ :0sX¥. %� ��� �A���8� �&� [ CT�� .���M i C�B�8� A���* j:¡�� ¤ �<��!�§�0VW �: g� ���M #� .�/ ��O »��Z� ��� A���� �JM i�«.gg �¸:�gu �*(� 6 �� f���8��g�0�E��� ��~E8� �� �kE!�� g¨�! %� g  ���M »�~E8� �� j kEM� f���8�� j��*�M«�g¥

���M �! /�»�~E8� �� j kET� f���8�� j��*�T� V�� �: j ��T C*� �~E* �~�!�«.g¡ ]e�B8�� O�8�N [

.�/:g¤ );H8D/$dfg�h =�i j f:�.N �� TN %kTN/ $fB�*�� =�i j lV�+N �� .( 0sX C���8�uC!J��8�� CT��%!� ��� �EE�� .���(�j��&EM ¨ j�O �m: ��2�!� '�^ �� ����-*� ���M #� A1��:

1 ) +C&��¯ . A�v�)CT��� :(���M #� �: �2�!� '�^ 1�E>: X� ���� �* X . '�&!� [ �2�O �2��! N2GM C> �* ³j�Ec� CT����

C��k��O N2GT i CB!�Z� �CT��ni�O)t�&T���!����a�! �¥ .( 2 f � : �t�~� . 3 f � –��M i . 4 f u f� –) ³�2��� :C2��� . 5 ���M #� . %T :»j ���M ��EO �U �~�2E�^ ���; �~���* #� �: ��T��X� �m: 'Y �* �O��T i �~�&�� �~��� � E*= �Ts!� �kT� �T «) A� >

�A�P�8� /g� .( 6 f uf � –0sX . 7 f u) :����M ³f� –���M i C�B�8� A��* j: . 8 f u) :�:f ³� –�� . 9 f u :³�<��8� VWf � –³�<��!� ) :!� VW&� '���<��!�.

10 f u f� ) –0VW �: . 11 ���M #� . %T :»� �k��� i: R&� 'O ��~M i� ��n 'O 6� X� ��� �S�� #� VW� '/ �~�� �: H ��Z� ��� A���� �JM i �~���*

j &��­ ��^ ��EO �U �~�2E�^ «) A� > �)���(�¥/g¥¨ .( 12 fu + f ³N2GT� –�¸: . 13 f u ) + X� ��Z� CT7�. 14 f uf � ) – �~E8� �� �kE!��0�E���. 15 f u) :�! / . 16 f� + CD�� [ A��2�!� ³���G*��"f� " �EkX �: �EX �* CB/��"w^���!� ��� �EE�� �sX "... []u¥§� .[���M #� . %T :» ��EO

*� VZ� #�� j E*yM� �~E8� �� j kEM� f���8�� j��*�M {�E�! N��Z� C��~!� 'X� �*= !� j E*y8� �kE* �� �VZ j�~! 6j %>�&!� �X�GO� «)j���� .= A� > ��/gg�.(

17 ���M #� . %T :» V�� �: j ��T C*� �~E* �~�!����*�T�� �~E8� �� j kET� f���8�� jj 5�&8� �X L�!� «) �j���� .= A� >�/g�¨(³f u ) :»��*j��� f���8�� �~E8� �� j X�E!�« �) �C� �!� A� >§/ggu .(

18 ) :�! /�. 19 ) –���M� . 20 ) :�D�!L.

Page 40: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

33

C�B�* .��!�%^:  ���! �^�~!� �&O� �<��!� C�B�* j:¥#� C��-U ¡�M1��:� . C�B�* 1��� ! ��(��k��� ��xs� H ��^�~!� �&O� �<��!�¤L!m j�O §�� � g����®� �E* .gg#� b< T j� �n� � gu

���Mg���h!�� � ��� .*��g¨�E� ���T �sX g .��!� 'X� �k�&�� � ��� �� �� 'X� .�� �E�/:g¥ �sX �~M���� �~�^�D> �*g¡�~�%� Cx�/� ���M #� ?�� g¤��~�k^ )��� g§ ¾ �D8� A1��: ��2x�W F�

4!��� A1��: ?�� .#� A1��: ��ST j� �n� �u����n ugAs^�� ����-*� C2!�W �M1��: '� .uu j ~T i� V�� �* ��n 0��/� �P��/� ����-*� �M1��°� i: ��Y���� �M���� t ~�* [ VG~!�� '��%!�� �-!��

���M .�/ ��O ������ :»�* q%�M �*�u� i� �_� i� ��(� t���® [ C�2 i� �k���T i: C/�� �2* 6��O [ i: R��T«.u¨ j ~T i�u ��P�� �^�~!� �&O� �<��!� C�B�* �M1��°� g��8�®� u( ��

1 f u –j� . 2 f u ) :C���*. 3 f u :) ³���: :���°^. 4 f u) :j��&ET . 5 fu :N!�%^. 6 f u) :R�! . 7 f u ) +���M. 8 f u :L!m ?�� ) ³ :�k���. 9 f ³e ]< u –L!m .

10 fg :� �. 11 f u ) –� ���®. 12 f u : 6�!�. 13 f u –���M . 14 f u) :���. 15 f u :�� ��T. 16 f u –�� . 17 f u : �~M�����. 18 f u :�~�k^. 19 fu –� �k^ )���~. 20 ) +���M. 21 f u –��n . 22 A��2�!� CD�� [ "fu "� CD�� [") " �* CB/��Ç: �EX �EkX "��<��!� C�B�* �M1��°� j ~T i ."... 23 f g –�* . 24 ���M #� . %T :»� ��S!� ]M�&* 0�E�[ C2 i� �k���T i: C/�� �* q%�M �*� �52!�� �!� [ �* ���T� X i: �k���T i i� ��(� t���®

� �_��2* 6��O [ i: R��T i «) �)���(� A� >¥/ §.( 25 fu + i:.

Page 41: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

34

�?�� �*�� C!@�!�� e��� 4T�_ �� �����É�z� ¨C��> C���>i� ��  C���^ .�� R�!� ¥ j� .�G*(�� �M��/ N�� 6�!� b< T j� �n� � ��!�G*� � ��~! �X ^�� ! m: �A1��+� C%�% � ^��T.¡ H

��h!�� � �� C%�% � ���h!�� � �� C%�% � ^��T } ��:¤j���+� f�B�T j� VS� 0VW L�* [ �4 . f��BM �m: �*�]u¥§� [ ���M #�� �� ��� ��h!�� b< T @^ ��~�*� �% Â!�Z X ���^

�~�* [ f�B�T . ���M #� .�/ �/�» Ê�* �� ]��8� L�kT j� 1��� j: ���n #� �* L�¦ ��^ '/ ��kE�� �*� ��(�� t�����!� L�* #� ���; ��(� [ �*� ��*�� ��n 'O ?�� #�� ��-T �* 4�±

�T�/«.§ �C������ CE�!� 'X� �Xs* X� �]�5B!� �Xs8� H g���� � ?�� 1�2�!� .��^� j: gg �* �kE*

C�B�* X �* �kE*� C��_ X .���M #� C��-U C��!�^gu��~ � �P��/� �M1��:� g� �0�*�� �P�Y�� �Y�^ N��O j: .0�Y� j�1 ���O �s� C�B�8��g¨0�*�� .'�/ j°^ : ���M �! / Ã�* �*» �* L��<� �*

L�&� ��^ C��> �* L��<� �*� #� ��^ CE� «Ëg �E�/ :j� 0�E�*g¥i g¡b��M g¤ #� �: �-!� 0�T: ���M #� 4��D�� �2�!� �* L!m . B j�O j:� �61Ì! A����* 1��&�i� �E� ���M . j( L!m�

1 ) +L!m 1�T }. 2 fu ) –���®� . 3 f u ) –� � �*���. 4 f u : É���. 5 f g –C��> . 6 fg –�� . 7 CD�� [ A��2�!� "fu " CD�� [ �") " �EkX �: �EX �* CB/��" �Xs8� H ]�5B!� "... []u¥§� .[ 8 fg –� � �� C%�% � ��h!�. 9 ���M #� . %T :»Ê�* ��� ]��8� X #� j: � !�/ �Ts!� �&O �%! ��(� [ �*� �*�� Ê�* �� ]��8� L�kT j� 1��� j: #� �* L�¦ ��^ '/

?�� #�� ��-T �* 4�± ��kE�� �*� ��(�� t�����!� L�* #� ���;�T�/ ��n 'O «) �A�P�8� A� > /g¡.( 10 C������ CE�!� 'X� : �P�%�!� 6�� [ 6�5<(� C��;� #� . >� CE> 'X�)�P�%�!� r�n �����&��! ¨.( 11 ) +� �� ��O� #� 4�Z�� � ?�� X. 12 f u –���M . 13 ) +�����. 14 ) :�P�Y��. 15 ���M #� . %T :» �*� CE� �* L��< �*� #� ��^�&� ��^ C��> �* L��<�L� i >� {�E�! Á�E�>��� ���kn #�� �&O «) ����E!� A� >¨/¡§.(

16 ) –j� . 17 ) :@^. 18 fu :) ³b�B� :f��T .

Page 42: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

35

�� � ?�� C^�Y+� :�4�%� C^�Y:Ê�~M C^�Y:� .g ���M �! / 'G* 4�%5�!� C^�Y°^ » L�* #���(�� t�����!�«�u Ê�~�!� C^�Y:�� �! / 'G* ¨ »#� N��« � »�#� C/�«¥� »#� . >�«.¡

C��!�^¤N�%�� �A�v� �Xs* L!m j( �4�%5�!� C^�Y: �� j�����Z C�B�8�� §Ê�~�!� C/�Y: .g� � �C��Y�* C*��~* C��!�^��gg.�%�^ �1��&�i� �E� ���M #� �: f��M j� : R�! �-!�� �#� �* V��

1��&�i� �E� ���M #� �: f��T Í �)��O+� '5U .�E� ���M #� �: f��T �E~!�gu ��O �C���� #� .�/g� ���M »#� �E� �* 'O '/«.g¨ '~n� j°^g �sX g¥j���(�� 0����^ .��^(� [ .g¡��°^ i .�%T :A����* �6��%�!�� t��3�� �T��E�� 4!�Z �Tg¤.�%T �E~!� �61Ì! :��n 'O 4!�Z �T.g§

1 fu) :)��O:. 2 ���M #� . %T :»VB8� #� �:� ��(�� t�����!� L�* #� «) �� E!� A� >u¨/¨u.( 3 fu) :)��O+�. 4 fu + ���M. 5 f u ) – »#� N��« .���M �! / �: V-T '�! :»N�2!� �sX 6� ���2��!�^ «)¬T�/ A� > �g�¥/�.( 6 fu ) :»#� C/��«.���M #� . %T :»�X��%>� #� C/�� #� . >� �� .�%^ «) �R�-!� A� >§g/g�.( 7 ) :�»�! >�«. ���M #� . %T :»O �%!j��~! �VGO #� �Om� �Z�� ) �!�� #� ��T j�O �8 CE� A >� #� . >� [ «)A� >

�6�J (���/ug.( 8 fu : �C��!�. 9 f u : N�%2^.

10 fu) :)��O+�. 11 fu :��a^. 12 ) –�E� ���M . 13 fu –#� . 14 ���M #� . %T :»�T� � ~M �* �� A��-* ���� [ ��EO !� t 8� �~O��T k2BM j:� #� �E� �* 0sX � ! %T CE� � � ! %T C��> �k2BM j:

�GT� j k%&T j�1�~T i ) %!� �iy� ��^ #� �E� �* 'O '/ Á�E� �* 0sX «)E!� A� >���� ¨/¡¤ .( 15 ) +�~���. 16 fu + L���. 17 fg : ³j�¦+��) :j���(� [ .)..��%T i ( �:"4!�Z �T ."... 18 ) )... :��%T i ( �:"4!�Z �T."... 19 CD�� [ A��2�!�"fu " �EkX �: �EX �* CB/��" ���M i� �! /"... ) ³ +� L�&� ��^ ��/ �*...)��%T i(�Z ]BT b�~^ 6� �� �

CT��� ¹����i�)...��%T i ( �:"w^���!�."...

Page 43: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

36

][�m���� �Hg �[ .�/ :)Nn��D ,/$?� cH. ?� OMW) ��!.N =� I<N =� T/e �I<N o�MD ,/ Y;HW/ ��HJ

(�n���� j�J pq �U�J ?� FX) FHJ/ T�UrJ �N eD TN/ YI<N(% �! /� "����M i�¨� � �* "  C���* 0sX¥w^���!� ��� �EE�� .¡��( ¤�� j����T §�� i: C��5B!� g��E� #� �Y� ��� gg1�E^ gu

���M �! %� �k���»��B�(�� �T���k8� �* j !�(� j %���!��«g�CT�� . �Y� ���M ��� �Z� �%^�kE�g¨�! %�� g ��>� ���� #� ?�< :»��5<�g¥!�O ��T��X� ��T��/� �kT�� ) aE«.g¡ [ ��2Z(��

AVGO C�� �B!� 'P��^g¤�X�Om . T g§�EkX .u� �! /�ug" i�uuÇ� M g� � j�1 �� � "uC���* 0sX �C��-!� ��� �EE�� .¨ ��°^  j !� �T ¥����� ¡ ���5^¤�sX� §w^���!� �Xs* �* �T�/ g�01��^ �E��� �/� .

1 f g : ���M. 2 ) – �: ��kE� #� �Y� ���� j��G� �*� 1�M j�� � � j�1 �� � Ç� M i� ��>� ���� #� ?�< #� . >� 6�5<� �* � � �* ���M i� .�/

t��&�� }��. 3 f u ) :�! /�. 4 f g : f ³���Mu : ����. 5 fu +��>� ���� #� ?�< #� . >� 6�5<� �*. 6 f e g : f ³�sX� : 0sXC���8�. 7 fu f�) :C�^��!�.w^���!� : ��T� C��-!�� ?��M� C�*@>+� ¾�&!� ��2O �* C/�^)f�-Oe ��k��! � �/¨¥.( 8 fu f�) :��°^. 9 f uf � : �*.

10 fu f� :�*. 11 f � –�E� #� �Y� . 12 e :f ³1���g : 1�M�. 13 fuf � ) – ���M �! %� » !�(� j %���!����B�(�� �T���k8� �* j« .���M #� . %T :»�!��j %�� ��B�(�� �T���k8� �* j !�(� ��Ts!�� �E� � Y�� �kE� #� �Y� j�� °� �X �2M� ��h�!� � &!� L!m ���� �k�^ �T�!�Z ���(� �k�� e�Î t�E� �� ��� «) �C� �!� A� >§/g��(.

14 fu f� )–�� � �Z� �%^ CT�kE� �Y� ���M �� . 15 f uf � ) :�! %�. 16 ) :��5<� j:. 17 .�/ {�2� ��� �� :��>� ���� #� ?�< #� . >� .�/ :»� �kT�2^ ) aE!�O ��5<� �¸:/�kT���kT��X� «) ��&�� b-O � �a��!g/g¨¡(. 18 f � : VGO. 19 fu :0�Om. 20 f g : f ³�EX� : �;� �k��� j� Y� �EX� . 21 fu f� : �! / . 22 f� ) :i .

Page 44: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

37

�! /�"1�M j��gg ���� j��G� �*� ���M #� �:gu��!� }�� g�t��&��� "g¨ �s� 1��ÏT } ]u¡�� [¾�!� ��>� ���Z� �E~!� ��½�*� [ L-!� .�kE� �E�E�!� �b~� j� �k��>� j°^g  �bO ��O

���M #�g¥CE�&!� L�M �� �E^ �> . ]=iI�� � �����[

)O�P:$b� ����� =� [m�N =iI�� � ����� $5T�/ ;H8�� $d[s�� ����i %k A+ �:) IB8i t�� Ar��� ;H8�� LUu TN =� ��(%$ ?�� '<(� '�^� �¹�^ ���!� [ �%&!�� '<� �T�!� [ �%&!� j(

) ��* ¹�&!� . ���M #� .�/»)@>+� #� �E� �T�!� j:«uu �*J�T i�� �2�!� j� Ln i� )@>+� �! %!u� ���M »j��2��! i: R�+�� ��� N%�Z �*�«g�� �! e� �.uj: H �È�2T ���!� ¨ ?��

1 f u ) :f ³Ç� �� –Ç� M i . 2 f� – � � j�1 �� �. 3 f eg : ³�sX f� :C���*. 4 f u : C���-!� .C��-!� : ��� �E� ��­ i C*�*+� j� ���%���� #� . >� ��� )�*+� ��: � !�/� ��E� #� �Y� ���� � �T�n �Ts!� �X�� 01i)t�&T���!� ���a�!� g�§.( 5 fu f� :) ³��( :��°^. 6 fu f�) :Ç� M. 7 f g : �E���. 8 fu f� :�� . 9 fu : ³�sk^f� :0sk^ .

10 fuf � ) :��T� C�^��!�. 11 f u : f ³1��� –1�M j�� �! /� . 12 f e u –f ³���M #� g –f ³���M #� �: � –j��G� �*� ���M #� �: ���� . 13 ,�E!� 9�; –��!� . 14 f egf � –t��&��� . 15 f uf � –�kE� . 16 f e g –���M . 17 f u ) +�E� #� �Y� C&�E ��. 18 f e ]< g + )�~ (�. 19 f g : f ³i�u ) –j(� . 20 f u ) –'��!� �%&�T . 21 f u ) – ���!� 9�Ð j� �* �! �VZ ��� �2�T b�O VG~!� . 22 ���M #� . %T :»)@>+� #� �E� �T�!� j: � #� j°^ #� t�T7� �&~T �*� �kE�� ��S� ���!� �X��� �* ��� �* i: 6��~!� � M�� �Ts!� b��Z� �*

6��3� 9T�> «) �j���� .= A� >�/g§ .( 23 f g : �! %�.

Page 45: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

38

�� �!� ��� X� �9P��-!� È�T C��T�!� X ���!�� �� �!� X �T�!� ��B^ )@>+�. �%� �T�!� H ¥ 6� B!� ?��¡6� B!� ?�� AV> C��T�!�� .¤

]����� [m�N[ )L��� M:N O�PdY?� �>) FGHB�� $k RHP ]����< v�:[$$w�+V� $%����� [m�N =J .$&

�PO:$xTN $y���� #z�+�/ e/IK�/ =�n ��/ L{����/ T�]^� [s�� ;H8�i (. �! /"j�¦+�"g¥ ���� t�2G!�� j�¦+� )�~ � È�T.g¡C�T�-!� �* ���� X es!� .�3� ��� È�T .g¤ X� g§ f��T j�

t 8� L�* j��M+ ������* j ~�^ � X .� �e� ?�� ��&� �2�!�.u�.�/ �sX ��� ug@�!� ���� ) :»C���*� ���* 'O ?�� C�T�^ ���!� ��_«�uuC!�3�� .�3� ��� �� 1��� u� �8�� �k�^ j ~T \!� u¨

1 f uf � : ��2��! . �t�T��s!� A� > g/ ¥. 2 ) :j�� �!. 3 f uf � ) –j: . 4 f uf � : ÈGT. 5 ) –�� �!� ��� X� 9P��-!� È�T C��T�!� X ���!�� . 6 ) :A�%�. 7 ) + �� �!� ��� X� 9P��-!� È�T C��T�!� X ���!�� . 8 ) +VG~!� ���!� 9�Ð j� �* �! VZ ��� �2�T b�O ���T Í '��!� �%&�T j(� . 9 ) +�"�.

10 f e g ) –#� �"� �D�2!� . 11 f egf u –³C&�E �( )+ C&�E ���. 12 f u ) :�Z�. 13 f u + ) ³���� #� C"� C&�E � �� 6���^ �T�!� [ �%&!� ��� ���!� [ +�"� C&�E �� N����^ �T�!� [ �%&!� ��� �%&!� '�^� �� È�T. 14 f u ) :.�%^. 15 f u –j� . 16 f u ) –f ³j�¦+� �! / C*(� f@�Z�� 1��3�� �E�!�� 9P��-!�� � –j�¦+� �! / . 17 ) :.�3� ?��. 18 f uf � ) –C�T�-!� �* ���� X es!� . 19 ) : k^. 20 f uf � ) +)@�!� ����. 21 f uf � ) +ÀE!� . 22 f � : »���* 'O ?�� C�T�^ ���!� ��_« . R�� ��.�/ L!�* �� :��>� ���� #� ?�< #� . >� .�/ :» ?�� C�T�^ ���!� ��_

�* 'O�Xs!�� y!y�!�� �X �� �T��E3� ��%�O ��X� VW �E� ���!� 9Y��� ��«) C��* ��� �E> C*�%8� �g¡.( 23 ) –C!�3�� . 24 f uf � ) :@��.

Page 46: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

39

��2!�_g��&� f���^ .u.�/ �)@�!� ���� :¨ »��� f�� �%^ ��&� f�� �*«. �! /� ¥" 9P��-!���E��!�� ")��3�� .@3� ��� ��� 1��� . �! /�"1��3�� " �� 1���¡ 6�E��i� ��� �<��8� ��

�*��(�� ����Pi�� . ���M #� .�/»��&� ��® �%^ #� 1�� ���T �* �«.¤�! /� §" f@�Z��C*(�"g�R&E!� � X Ck� �* �����Z� i �_�2E�>�� ����5�>�� �>��/ ��8� 4P�/�� �hE!� ��� �� 1��� .�sX�ggj( gu� f��T i �&~!� f��T } ��^ ��X1��Y�� f��M ���n(� C��2!� f��T } �*� j�¦+

����Xi� f��T i C!@�!��]�[C*�%�>i�.g� ]'zW^�/ T�]^�[ )RHP :T�]^� =J w�+V� .O�P U8i =: |} =J IS� =: �U�HJ ~SnI< YO��� : RHP, =:

�U�J ?� FX) UJ :O�P �M\ �� =iI�� =J w�+N :�UH8D T�]^�: f�HJ .RHP : =J w�+V��O�P �M\ �� T�]^ :�� O�P/ �B�s pq wI8PV� Y��� pq v H�9�� "I�: Z+V� : =J ~�VW �Z\ Tq

;HW/ ��HJ ?� cH. ?� OMW) L� �)I: I� =� T�� �����/ �M\ t�� T�]^� .UJ =:� O�P :8�� �U�H�� = < [s) ���HJ [+e �q F8� ����� �Z\/ 'z �� ��HJ ?� OMW) C�s pq R�� Y�UnU

O�s) =� �B �$x�ie�B�� . ��HJ ?� cH. ?� OMW) "Ii 7: tP/ �< ��n��� ��P) V�G��O��� ;HW/ :O�P �T�]^� �� OMW) �i :» @e��]%bk0 [ �IBJ �IU� TN/ ?� ,q ��q , TN

?� =� ��/ �A+ )I���/ +�� 'M���/ �HW)/ �B��/ ���{z� =��D/ ��MW)/« .O��� :RPI. .

1 f uf � ) :��/��. 2 CD�� [ A��2�!� "f� "X �* CB/�� �EkX �: �E"6�E��i� ��� �� 1��� ."... 3 f u ) :��T� .�/�. 4 f u ) –)@�!� ���� . 5 ��&�� b-O � �a��!u/�¥g«�¥u. 6 f u : .�/�. 7 f uf � : ��. 8 ���M #� . %T :»� �TT�kX ��­ i �~�� #� � %�!�� A��!� � B �� ����! �X %�^ ���E!� ��%�_ �m: ÀE!� �M�T j� i: ���± i� �� �� �* �

��*� L!m ��� É�z #� '�! e��M i ��&� ��® �%^ #� 1�� ���T �*� #� 1�� L�M� CE�2* C- �&� «) �¾@!� A� >¥ /g .( 9 f � ) :�! / .

10 f u : f ³C�P(�� –C*(� f@�Z�� �! / . 11 f uf � : 0sX� . 12 f uf � –j( . 13 !� 9�; ,�E–f ³C*�%�>i�� u + CD�� [ A��2�!� ³'B^"fu " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* CB/��" )@>+�� j�¦+� [ � &��Z� "... []u¡��.[ 14 f g : '��.

Page 47: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

40

[\N [s L� 'z �� ��HJ ?� OMW) ��iI*D =� ��Bn�8��$�ie�B�� .O��� : L{�� �� ?� OMW) �iO��� �'zW^� :» ���q ����W� =� R�B�� n�</ T�m�) � 'M./ @����� ���iq/ @z*�� '�Pq

�:���� =� O� ��,�/ z�BW« .O��� :RPI. .i �9V� ?� OMW) ��iI*�: ��M�� ��Bn�8���UH8 .O��� :O�P �T� <^� ��/ ?� OMW) �i :»l�i �9�� ��D =�D j T�� ��D f9V� ? [U8D TN« .O��� :RPI. .O��� :O��� ��J� �� �� ?� OMW) �i :»[{� �� =� ;HJV: ��J O� a� ��« . ��P �

�9 j ����� �nWMD �UH� .;HW/ ��HJ ?� cH. ���� O���: »DN [i�s �Z\ Tq j�8� ;�U�H8�� ;��;��ie«(.%

)@>+�� j�¦+� [ � &��Z� . ���M �! %! �� �� �½ �k��� .�/»�*�� ��^ �ET1 )@>+� VW Ñ�2T �E* '2%T«.¨�½ �k��� .�/�  �j��T�S�* ¥���M �! %! ¡ »} '/ �E*= 6���(� N!�/¤ �~!� � E*yM

�E��>� � ! /«.§j�¦+� �� �T�W �%^ g�+�� )@>.gg]<(� j� i: gu �!�/ �* g�)�*+� ,�-!� g¨ �� #� �"� e�T�M�8� � BE*:g  ���M #� C^��* )@>+� j:g¥�/��B*� ��B!� �x��� �b�O @� g¡ �! /

���M»)@>p! 0��< #� r�n ��^ �«.g¤j�¦+�^ g���M #� C^��* u] C���� !��[�C�X !(�� ¨

1 f g –'X� . 2 f u ) +f ³H� + H 'B^ .�h�� �'T�� FT� X� :e��D2!� ]�5< j�¦+� ��¡ ³���* ]�5<j�¦+� �g ³1��1 �� �E> CE�!� �g¥ ³es*��!� �E> j�¦+� �¨ ³�P��E!� �E> j�¦+� � «¥ .

3 f g –�*� . 4 ���M #� . %T :»*�� Ñ�2T �T�>��� �* A�Z�� [ X� �E* '2%T ��^ �ET1 )@>+� VW «) �j���� .= A� >�/¤ .( 5 ) –�½ . 6 ) +�½. 7 f g –���M . 8 f uf � ) :�!. 9 ���M #� . %T :»/N!�6���(� �~!���� �* �~��T i �! >�� #� 9�M j:� �~� �/ [ j�¦+� 'Z�T �8� �E��>� � ! / �~!� � E*yM } '/ �E*=

�� � � &W #� j: ���n «)t��a3� A� > �¨§/g¨.( 10 f uf � ) :)@>+�. 11 f uf � ) :j�¦+��. 12 f uf � : ]�5B!�. 13 f eg ) :.�/. 14 f e g ) –)�*+� ,�-!� . 15 CE> [ M �e�T�M�8� 1 �� �� ��� �� ��� � BE* �� ���/§¨¨ )@~!� ����� C�P� �* �))@�(� ���O�J�! ¡/u¨u .( 16 f uf � ) –���M . 17 f uf � : C/1�B*�. 18 f uf � ) +»��� �* � � ?�� k^« .���M #� . %T: » �� �/ C�>�%�! 'T ^ ��� �* � � ?�� k^ )@>p! 0��< #� r�n ��^ �

L�!�� #� �Om �*[.@Y �2* «) ��*J!� A� >�§/uu.(

Page 48: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

41

�x��� ��M �! %! ��%!� �»�~� �/ [ �E�T�� j�¦+� �~�!: ��2 #� �~!�«¥ ��B!� 'Z�1 ��%!�� .��%!� 'Z�1 X� 1�y&!� �kx��� �M�&B� ���M #� C^��* C^��8�� . C���� !�� ���M #� C^��* �� �!��

���M �! / Ã�* �sX� 1�y&!� 'Z�1 X� ���!� �x���»r�2B* �k�^ A�~-�O 0� � 'G*«¡T�� C . '��#�¤C!ªU ��%!�� A�~-8� C!ªU ��B!� §C���J!� g�C!ªU 1�y&!�� gg�A�a-!� C!ªU ���!�� r�2B8� gu

�! .�%T 9Y * ���!� 'Z�1�g�?&Z g¨ X� g  ���M #� j� � > ��^ �2��! 9E< i� CT���� � � 9Y * (Ì��^ ?&�� [ 0� � �%�T x.��!� 0�2� e�kT j� 1��� �m: .* X� ���M �! / Ã�» �* � � ?�� k^

���«.g¥(Ì�T H g¡)�E<(� �� ����T� ���M #� �� �^ �� �!� '�^ �2��! ) %�^ ���!� �: � E!� . i HVB�^ C^��8� '�^ �! ) %�^ 1�y&!� �: (Ì�T '� � E!� L!m �~�Tg¤#�� �^��� g§�M�&< 9��� ���M .

(Ì�T Hu� ) %�^ ��%!� �: (Ì�T H j�¦+� '�^ �!ug L!m �-�ET H )@>+� '�^ �! ) %�^ ��B!� �:

1 f uf � ) :j�¦+��. 2 f g + f ³�� � !��� –���M . 3 f e g : f ³C���� � !��uf � : ) ³�Pi7� :����i��. 4 f uf � : ) ³���Xi:� ::�����. 5 f uf � : �k���. 6 ���M #� . %T :» �~�!: 0�O� �~� �/ [ �ET�� j�¦+� �~�!: �2 #� �~!� ���E�! �*(� �* VGO [ �~��T ! #� . >� �~�^ j� � �����

j��n��!� �X L�!�� j��B�!�� ¾ �&!�� �&~!� « )t��a3� A� > �¨§/¡.( 7 f uf � + »�� [ r�2B8�C���J!� C��« .���M #� . %T :»(�� t�����!� � � #�� � [ r�2B8� r�2B* �k�^ A�~-�O 0� � 'G*

e�kT � � ?�� � � ��� ���� } !� ���T �k�T� 1�~T C���W i� C�/�n i C� �T� CO��2* A�an �* �/ T e�1 �O O ���O C���J!� C����#� 6��T� ��-T �* 0� E! #����� ��n '~� #�� {�E�! .�G*(� «) �� E!� A� >u¨/� .(

8 f uf � ) –#� . 9 ) :�!ªU.

10 ) :���J!�. 11 ) :�!ªU. 12 ) :�a-!�. 13 f g –�! .�%T 9Y * . 14 f g –f ³?&Z uf � ) :?&��. 15 f g – X� . 16 ��*J!� A� > �§/uuCT�� ÒT�­ 42> �%! � . 17 f uf � + L!m. 18 f g :�B�^. 19 f uf � ) :#. 20 f uf � ) +� E!� L!m. 21 f uf � + � E!� L!m.

Page 49: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

42

����(� [ � E!� �2�!� �Y�%��^g] u¡g� [�*��(�� ����Pi�� �<��8� �� 6�E��i�� .�m°^u����� � ���%M �E*y* ��< L!m �: �2�!�¨���M �! / N� 'Z1 Í »�~�%M� #� �E� �~*�O� j:«.  '�/�

ÀE�!��>� ���� #� ?�< :ËL!= �*¥.�/ :»?%M �*y* 'O¡Ó�< �� «.¤j°^ § .�� L!m �: �2Ð } �>� �E�g�f�± ��<��8� ���~M��� 4�&!� C��� ���M�� � %�!� gg�%�&! ���� gu ?��T� g�w5U g¨ ���¦: .jm°^g  �EkX ��< g¥C���� 1 %� :g¡ N��!� �)@>+�� j�¦+�� C^��8�� �� �!� g¤0sX g§

A�T�S�* i� A� � � . �ET1 t��< N����� �m°^u� k^ ug ���M �! / Ã�* » #� �E� �T�!� j:)@>+�«.uu�Om� u�'T�� .�y> �* )@�!� ���� ÀE!� �� e��8� ��� u¨6� �� u  #� ?�< ÀE!�

1 ) +L!m �:. 2 fuf � : ) ³j°^ :�*� j°^. 3 ) :�����^. 4 f u : ��%c. 5 ���M #� . %T :» �� �n �O�E���� ?G��� �Om �* �O�E%�Z ��: {�E!� �kT� �TO� j: � ^����! 'P�2/�V2Z ���� #� j: �O�%M� #� �E� �~*� «)a3� A� >�t� �¨§/g� .(

6 f uf � + #� . >� �T. 7 ) +»C*��%!� ) T �:«. 8 f uf � – »Ó�< ��« .|&�!� �s� FT�3� 1�� �%! :.�/ Ë#� . >� �T ��� .= �* :»?%M 'O« . 9^�� �Ec ���X���: �� ���* 0���

���* �J*�X �� R�� �� �Á)C�X�E�8� '��!� �e� �� ��i §�.( 9 ) :j: �.

10 f uf � ) –�>� . 11 f u : f ³f�D^� : f�DE^. 12 f g :�%�&!�. 13 f uf � : �! ���T�. 14 f g : ) ³Â5U :w`. 15 f uf � ) :�m°^ . 16 f g :�EX . 17 f uf � + �X�. 18 f e g ) :N��!. 19 f e g ) :�X. 20 f uf � + A� �� �X�. 21 ) : X�. 22 � .= A� >�j�� ��/g§CT�� ÒT�­ 42> �%! � . 23 f uf � : ) ³�: )@>+�� j�¦+�� ��n� 6��~!� [� :�&^ ��!: )@>+�� j�¦+�� A��n: 6��~!� [� . 24 f � ) +{ ¹. 25 f uf � : ) ³�����^ :C���:�.

Page 50: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

43

X� ��>� ����gf���* .�Om �¸: #� �"� � BE* ���u f��T #� j� ?�� .1� C%�%3� '%�!�����M �&T����� ���M �! %! »��� �* CE�� ?�� k^«¨{�2!� j�¦: j� ?���   �*yT } ��( . 2%* VW

��S!��.¥ ]T�]^� ti8D[ )����< v� RHP YL��� M:N O�P:b���� 5�: PN/ �Z� =���W� dO�P �=��� M� : PN ��q Y;89

=��� M\/ 'zW^� �HU� PN I�� �Z�(.$k (jggj�¦+� gu�E��� �* ?�� 6� B!� ?�� �%� . .�/ �¸:�"�m:g��/�� �s� �%��>� g¨] �� [�*y* k^"g j�E��� 4T�BM j�¦+� j( g¥j���!�� ���/:� . �½@O�

C������ CE�!� 'X� �E� ���¦: �~T } �Z�� �� �½� � 1�&�� �m: Í �O�.g¡ �^ g¤¾�< g§ �2�%� [ X� ������� ��%T }� ¾��BT }� ������ �/� ! ��O ��E*y* VBT i ��°^ ����/+� �* j�~*:

���E�.u�

1 f uf � + �Z. 2 ) :0�Om. 3 f g –���M . 4 t�T�� �* N��! ��^(� 0sX =�%!� �Ê�~!� jCT�� 0sX �: V-T ���! :»��� �* � � ?�� k^ «) ��*J!� A� >�§/uu .( 5 f g : #�. 6 e ]< : ���M �! %! ���M �&T���� '%�!�� f��T #� j� ?�� .1�»��� �* CE�� ?�� k^ « j�¦: j� ?���( . 2%* VW {�2!� ³��S!�� �*yT } ��fuf � ) –e ]< . 7 f u ) –C&�E �( N�/ 9�* �� . 8 f u ) :j°^. 9 f u ) –�� .

10 f u ) –�*y* X� )@>+� C��� �/� �%^ �s� �/� �m: ��� .�/ . 11 f uf � ) :��(. 12 f uf � ) –j�¦+� . 13 f uf � ) –�m: . 14 f � –�/�� . 15 f uf � ) – k^ �*y*. 16 f uf � : ��%!��. 17 ) f ¹ –C������ CE�!� 'X� �E� ���¦: �~T } �Z�� �� �½� � 1�&�� �m: Í �O� �½@O� . 18 f uf � ) :�m°^. 19 f g : �/�<. 20 CD�� [ A��2�!� "fu " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* CB/��" �%�Z �* ��-� �~�� �m: �! N�%^ .�/"...�2�!�� ³ CD�� [ A�"f� " CB/��

�EkX Ç: �EX �*" ��&T �sX #� �"� ��%&!� .�/ "... []u¡g� .[

Page 51: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

44

CT��ni� f@Z C���8� 0sX [�g C�*��~!�� u CT�X�h!� f@Z� �C�O�~-!�� .¨ N!�/ CT��ni� :�*y* k^ j���!�� �%T }� ��%!�� ¾��< �m: . )@�!� ���� �! %� �k��� 1�E^» j� t�*�

{�E!� 'M�/�#� i: �!: i � ! %T Í« FT�3� . À�!�� '�%!� Á��! C�B�� �EO� j���!� ���/: '�a^.�8� sZ��.

C�*��~!� N!�/� :j=�%�! f@Z �sX� ��*y* k^ ���%!�� ¾��BT }� j���!�� �/� �m: . #� .�/���M :»j %^�E8� Á��� �m:«¥ CT�� . ���/� j:� �4T�BM �� �/ [ �~T } �8 #� ��sO� �j���!��

�O� ���/+�� 4T�B�!� �* @O j� �kh^ �j�¦+� �kE� ?&��. C��^�-!� N!�/�¡C�O�~-!�� CT�X�h!�� :'��� 4T�BM� ���/: j�¦+� j: .���M �! %� � !��>�� :

»�~��¦: 9���! #� j�O �*�«.¤���¦: A@B!� ?� ��~M@< e� . CE��!�� 6��~�! f@Z �sX�;:�.�/ ���M #� j°^ �C*(� ¹� :»�*yT �*�§�3�< '��T� #�� «�g�'��!� j��� �E*y* 0�� . j°^

���� f �8� VW f �8� . ! .���(� j(�gg,�E!� ��� �8 j�¦+� �* N��O .j(�gu ��� �* �E�;� .�3� [ t�*� 0��� �Z= [ �*=� �&~!� ?�� CE> b!� @*�O �E*y* t�* ��� ?�����¦: . �^q/ @�� '�� �* ��( ��B/�� ���¦: j�~! j�¦+� �* '��!� j�O .�� / j@� �s� j�� �%^.

1 CT��ni� : e��ni� '����: �� ��� ��3� �� 6�5<�)5E!�� '�8�'��>�k-�! �g/¥  ( 2 C�*��~!� : )��O �� ��� #� �2� �� 6�5<�) '5E!�� '�8���>�k-�! �g/¡§.( 3 �h!� CT�X : {��%!�� e��!�� 'T���!� �� ����i�� �CE�!�� 6��~!� �X�h� sZ(� ?�� ) %T �Xs*)���!� �a�8�� ¤gg.( 4 C�O�~-!� : C�*@>+� C&��&!� [ j ��T� ��X��~�:� ���n(� 4P�% t�2c: �� j�11��T C&>@&!� �* C/�^"CT�1�@!�) "���!� �a�8� �¥§¤ .( 5 L!�* �� R�� ��.�/ :��>� ���� #� ?�< #� . >� .�/ :»{�E!� 'M�/� j� t�*� �EM@< � x�<� �X� !�/ �m°^ #� i: �!: i � ! %T Í

#� ?�� ���� � �k%Ô i: ��� *�� �X��*1 �E��� N*�� �%^ �E�5��m � Ôm� �E��2/ � �2%�>��«�h�� :]�5< e��D2!�A@B!� � u¤�A�OJ!� g �)�B��i� u �u¤³ 1��1 �� �E>1�k�� � § ³ �P��E!� �E>A�OJ!� � �³ �E> ���* ��C I&!� �g.

6 ���M #� . %T :»�! L�: �k-� � !�/ j %^�E8� Á��� �m:>. j �m�~! �%^�E8� j: �k-T #�� �! >�! L�: ���T #�� #� «) ��%^�E8� A� >¥�/g.(

7 f g : ��^�-!� .�^�-!�C� : ��^�-!� )�*+� �Xs* 92�T �*)���!� �a�8�� ¥§¨ .( 8 ���M #� . %T :»��� L!sO�E�O� i: �k��� NEO \!� C�2%!� �E��� �*� ���kn �~��� . >�!� j ~T� {�E!� ?�� ���kn � � ~�! �>� C*�

X �Ts!� ?�� i: AV2~! N��O j:� ��2%� ?�� ��%ET �K . >�!� 92�T �* ���E!�� � f���! {�E!�� #� j: �~��¦: 9���! #� j�O �*� #� �� «) �A�%2!� A� >u/g¨�.(

9 f g : �*yM. 10 ���M #� . %T :» �~��� � ��T i >�T=t� '��T� #�� �*yT �*� � E!� �: t���h!� �* t�3�B!� � ���� � E*= �Ts!� ��D�! t�E�2* #�

� �* e�Î t�E� ��Z�T �3�<�/�� �! #� �� � �/ ���� �k�^ �T�!�Z ���(� �k� «)!� A� > �¾@¥ /gg( . 11 f g – ! . 12 e ]< : .�/ ���M #�»�3�< '��T� #�� �*yT �*� « �* N��O ! .���(� j(� ���� f��8� VW f �8� j°^ '��!� j��� �E*y* 0��

j(� ,�E!� ��� �8 j�¦+�.

Page 52: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

45

]IH�a� T�]^�[ )�� RH�� O�P:$��q %�F�: �9N &O��� Y��H+ =� :x ")eN , ]%b$0 [=�y ��+ 4 ��Z\ O�P:b�9�� 5IP d�� $k��M�� $$p�8D :$% »��� [� ��+«.$&O�P �9V�� :?� A� ��+ �� .$x

M� f�Z�/$yO�P :?� TN ;HJN ,$4�9�� Y@�����/ '��*��/ @z*�� FHJ �� $bIP $5�� $d ��M��%k p�8D »�MU�PN%$@����� �MD�/ @z*�� «Y%% p�8D ��M��/ »'��*�� ;��HJ C��«Y%& ��MP/ p�8D»TM!B*D 7</ TM � 7< ?� T�!B �«.%xO�P T�� :,/ Y�i�� �Z� =��N;HJN %y

1 f u ) –%^ �! N�. 2 f u ) :j°^ . 3 f u : ���n. 4 f u + ��-!. 5 f u + X. 6 ) :4�Z. 7 f u ) –.�/ . 8 f u : ) ³ k^–��°^ . 9 f u ) –�/ .

10 f u : ) ³�^�O :�&~T. 11 f u ) :. %T ���M #� j(. 12 f u ) –���M . 13 ���M #� . %T :» X i: �!: i �~�� #� �~!mZ�4!'�O� ��n 'O ?�� X� 0��2��^ ��n 'O «))���(� A� > �¥/g�u(. 14 f u ) –#� VW 4!�Z �! .�/ ���~^ . 15 f u ) :�m:. 16 f u ) +���M. 17 f u ) :i )�. 18 f u ) :�%^. 19 f u ) + X� ���� Õ BE* ��&!� j(. 20 f u ) :�! /. 21 f u : »� ��/��«. 22 ���M #� . %T :»����/VB� j ���M �U #� j: #� �E� 0��Î VZ �* �~�&�( � *�%M �*� A�OJ!� � M=� A@B!� � «)A�%2!� A� >� u/gg� .( 23 f u ) – ���M �! %!� »)��B!� �~��� ��O« .���M #� . %T :» �* �Ts!� ?�� ��O ��O )��B!� �~��� ��O � E*= �Ts!� �kT� �T

�! �~�2/j %�M �~� «) �A�%2!� A� >u/g¤�.( 24 f u ) – ���M �! %!� »j 52BM � � j �� � #� j�52�^« . �)��!� A� >��/g¡ . 25 f u + �*.

Page 53: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

46

,/ �Hi/VD$=��� �9� Y��i , �9�� Y�\A �D %[i����: &���/ xA ���� � .yRHP 4�� :bM� 5 L{����/ �{���� =� �g�� ;H8i ,/ l��� �)N � 'zW^� �HU� PNd,/ ������: �i ,/ $k

=� �F�:$$ �F�: �i ,/ T�]^�:/ p�8D ?�: �� �9N ,q 'zW^� L{�� (�U� T�]^� L{�� =�O�P �=��� M\ N :;89 .�� RHP:$%M�/ $&j $x �(�U� T�]^�: �� �9N ,q �: [U8i j/ �g�� ;H8i

O�P :=��� M\(.$y ��kT� : ��M�P�^ ��&T �sX �#� �"� ��%&!� .�/:g¥j: g¡��kT } j:� ]�5< ���%�!�� j�¦+� g¤

CT��ni�� C!J����! �^@Z �.i��>i� �:.����%�!�� j�¦+� j�5�5BT i ���°^ g§ �&~� ji %T� C�*��!� .]2/� i ]�2/ �sX�u��* ugA�P�^ NT &M �: e1yT ��( ��sX uuC�~ u�[ ���M #� u¨ C!�>�!�u A 2E!�� .C!�>�!� ��� �* j(g�A 2E!�� u��&~!� ?�� )@>+� ���� i��� �*� .� j�O �^

1 f u ) :�. 2 f u ) :¾��<. 3 f u : 'T���!��. 4 f u ) :��¯ j�O j:�. 5 f u ) :'T���!�. 6 f u ) :.�/. 7 f u ) –�! . 8 fu ) :j°^. 9 f g + f ³�*y* X � t��^ j�¦+�u ) :��~!�� j�¦+� 9P��n i�.

10 f u ) –i� 6��~!�� . 11 f u ) :�*y* ��°^ �kE* . 12 fu ) – +� 9P��n� j�¦+��� ���M #�� �%* ��� i: )@>y* X � t��^ j�¦+� 9P��n �* ��-� �%T i�* ��� .�/�! N�/ . 13 f u) : j�O j:�. 14 f u : i. 15 f u – ) ³�*y* X .�/ t��^ j�¦+�� �%* ��� i: �� '��T }� ���n ���T –�*y* X .�/ t��^ j�¦+�� �%* ��� i: . 16 f uf � : �½�� :. 17 f u : j( . 18 f uf � : e��kT. 19 f g –���%�!�� . 20 f uf � : ]2/. 21 f uf � : ¾ ^. 22 ) f ¹ –A�P�^ . 23 f uf � ) :�~ . 24 f � –[ . 25 f � : C!�>�!��.

Page 54: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

47

�!�� ���!�� �]BT i )@>+� j�O?��� .i��>i� C��1 j: i: �C!�>�!� [ C�~3� NM�&! ���%¨ �* A�* b!� ���%�!� C��1 .�GO� Ö�2E�>i�� .i��>i� [ j�O �* 'O� � �� ���¦: j�O . ��O �sX�

! ��� ��>� ���� #� ?�< ÀE!� �� e��¥ .�/ »�~� �� j�¦: j�� !¡ ]��! 4��� 9�; j�¦: 9* �~� �� j�¦:«.¤j�B%E!�� A1�TJ!� Ck� �* i ����!�� � E!� Ck� �* Ã�T .

][U8��/ T�]^�[

C���G!� A�P�&!�� :j�¦+� �* i 9P��-!� �* '��!�� �j�E��� 4T�BM� j���!�� ���/: j�¦+� j: .C�O�~-!� N!�/� :'��!�§���Om ��O j�¦+� �* .g����B%�� j�¦+� A1�TJ� N!�/ �sX ��� .Na� ��

���M �! %�»���¦: ��1�J^ � E*= �Ts!� �*�^«�gg. %� ��: i: :j:guj�¦+� Ã�* g�4T�B�!� X �EkX .g¨ »��1�J^g ���¦: «j�¦+�� ��%T�BM e� g¥���� j=�%!� 9��� .ÀE!� ?�� .ªT j�O j=�%!��g¡ ����

)@�!�g¤�CT7^ CT= g§A� > u�A� �^ .���O�gCT= N!J� u��� ��� 4T�B�!� . CT7� ¾�BT } ��^

1 ) :A 2E!�. 2 ) :C!�>�!��. 3 f uf � ) :�^�~!�. 4 f u : @��. 5 f uf � : �B��. 6 f uf � ) – ! . 7 ) +� E!� Ck� �* È�T. 8 f u + �E� #� �Y� .�E� #� �Y� 6��� �� ��� .�/ :»�� j�¦: j�� ! �~� �� ]��! ��(� 'X� j�¦°� «)j�¦+� ��n

��%k�2�!g/¥§ .( 9 ) –'��!� .

10 f uf � ) –���Om ��O . 11 ���M #� . %T :»j��-2��T X� ���¦: ��1�J^ � E*= �Ts!� �*�^ ���¦: 0sX �M1�� �~T� . %T �* �kE�^ A� > N!J�� �* �m:�«) �C� �!� A� >§/gu¨.(

12 f uf � –j: . 13 f uf � : CT�� 14 f � : ) ³�B�!� +�! %^. 15 f uf � ) – »��1�J^«. 16 ) :�m:�. 17 f uf � : ���. 18 f u –)@�!� ���� . 19 f g –CT7^ . 20 f � : A� >�.

Page 55: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

48

j=�%!� 9��� ¾�BT } ! ��O �&O �%^ j=�%!� �* CT7� ¾�BT }].u¡u� [ �* ?�� CT�� 'T��M �sk^�E��� .w%��� �m°^ 6� B!� ?�� �%� j�¦+� j:¨��n  x'×� �%�!� �* ¥��O .

j�� �C!J��8� . / �* ]2/� j�¦+� �* '��!� j�� . %!� H¡1yT ��( ����%�!�� ]BT i j�¦+� �: e���M #� 6�Z .��: .j(¤���M #� §���M .�/ F� ���¦: �]< �* '��!�� �_�Z �¸: g� » �kT� �T���/ �m: � E*= �Ts!�«gg�CT�� gut�T=� g��s� N%� .A�OJ!�� A@B!�� � Y !� j�O �^g¨ �*

��� �!� �'��!�� �*(� 6�Z '�� �j�¦+� 6�Z [ 'Z�! j�¦+�g �Z ���� ��� '��!�� �*(� 6t 8�� �t 8�g¥'���! 9_�/ .g¡'��!� Ö�n ���M #� j� ���� .�T g¤[ j�¦+� 9* Ó�B!� g§ ���: �! %� 6� G!�u� ���M »t�3�B!� � ���� � E*= �Ts!� j:«ug.�/� uu »'��� �*=� 6�M �* i:g

1 f uf � ) :���~^. 2 f uf � ) +j�O. 3 f uf � ) :�Ð. 4 ,�E!� 9�; :Â%���. 5 f � : ) ³���n :��-�. 6 f u :f ³��5^� : ��×� . 7 f e g : j�. 8 f uf � : ��(. 9 f u f –���M #� .

10 f u f –���M . 11 f uf � ) – »���/ �m:« .���M #� . %T :» � 5�*�� 4^��8� �: �~T�T�� �~X �� � ��W�^ A@B!� �: ���/ �m: � E*= �Ts!� �kT� �T

� �2�~!� �: �~����� �~>���� �����^ ���E!� ���8 �� qP�S!� �* �~E* � � ��� �� �&> ?�� �� ?Y�* ��EO j:� ���k_�^ �2E� ��EO j: �~�! �~��� ����� ���!� �O�k�! �T�T �~!� �� �* �~��� '�a�! #� �T�T �* �E* �~T�T�� �~X � � � 5�*�^ �2�_ ����< � ����^ ��*

j��~-M«) �A�P�8� A� > /¥.( 12 f uf � ) –CT�� . 13 f e g : t�T=. 14 ) :A�OJ!� ��. 15 f uf � : ) ³�� �T m: ��:��� �T ��. 16 ) : X�. 17 f uf � : '��!�. 18 ) :'���!. 19 ) –[ . 20 f uf � : �! %! . 21 ���M #� . %T :»�E� �X��� �� A�OJ!� � M=� A@B!� � *�/�� t�3�B!� � ���� � E*= �Ts!� j:j �Jz �X i� �k��� f Z i� ��� «) A� >

�A�%2!�u/u¡¡(. 22 ) +���M #�.

Page 56: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

49

�3�<«�u�s� N%� t�T=� .��!�� ���%!� ��� j�¦+� j� ���� .�T�r�� �� ��� ' . '�� ��^���� �%^ �Z�� �* �½� ���52/� ���En �� ?&O� ���� t� ^ ��( �C�aE!� .¨

]O�UJ�� �iM�D[ )����< v� RHP YO�P :T�]^� =J w�+N.yO�P :4?� ,q ��q , TN I�D TN b , �I</

���s/ �HW)/ �B��/ ���{z� I�D/ �� fi�5+/ �����P/ �)�9/ I�D/ ��/ �Ad�9N $k j I<N pq O�UJ�� �M�i$$�� pq/ �� �M�H+ �� pq T/{�. �����/ $%ie��a� �: (s . RH��

�� :O�P ���� Y��H� �Z� PN Tq RiN) N:" =��N j Rg� Tq/ YR��� Rg� Tq Y�oq �g��a� " ��M�� p�8D»=�/ =���H� ��� =U� ���H� ���«.$&O��� :Y�UJ¡ � �Z� p�8D ��MP pq ¢D , N

»@�ZD �9q z� ?� ���i TN ,q T/�Zi ��/ ��� ��� =U�«Y$xp�8D ?� O�P/ » ,q T���D ��/?� ���i TN«.$y ��MP/ »��� =�/ =���H� ��� =U� ���H�« j �9� Y��i j �Z�/ I�J/ �Z\ Y

�Hi�D ei j/ Y�Hi/VD � V�+N �£q/ Y�i�� ei .RHPO�P Tq Y�� " : �� F\ N Y�B�*� ~�:�.N Tq/N �� ?� wz�:� �� ?� wz�:� �� F\ R ��/ YRB ��� �� F\"O�P ���i N Y :, .RHP : �j/

O�P :T� O�P p�8D ?�»;�iIiN RB � �UB� �B�*� =� ;�:�.N ��/«$4 O�P/ ;�:M9Z: "N » ��

1 f uf � + @��. 2 ���M #� . %T :»���n j ��hT i� CE�� j �Z�T L�!��^ �3�< '��� �*=� 6�M �* i: «) A� > �Ê�*g§/¥�.( 3 f g :���. 4 f uf � ) –�52/� . 5 f u ) –E �( N�/ .�/ j�¦+� �� �Z� C&�. 6 f u : ) ³j�¦+� j: .�/� :j�¦+� j: �! /�. 7 f u ) +.�/ j: �: . 8 f g : f ³NE�u ) – i 0� � � ��>�� �2�O� ��~P@U �k-M� �! LT�n��E�. 9 f u ) –�k-M� 0�n� 0VZ� ��*��/� 0���� .

10 f u : ) ³#� j� :���M #� j� . 11 [ A��2�!� CD�� "fu " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* CB/��" 0�E�� �%^ j�¦+� �*� "... []u¡u�.[ 12 f g –�* . 13 ���M #� . %T :» ��U � c�ST � G�S��T j:� �k/1��> �� Ö� � ���� �8�h�! ������ ��: �&~��^ ��n �*� �*y��^ ��n ��^ �~�� �* 43� '/�

R�� 0 � !� e -T 'k8�O�%&M�* t��>� 6��-!� «) �bk~!� A� >g¤/u§.( 14 ���M #� . %T :»A�OsM ��: @O.0�Om ��n ��^ . #� ��-T j� i: j��OsT �*� A�&S8� 'X�� � %�!� 'X� X «)�c�8� A� > �¡¨/ ¨« ¥ .( 15 ���M #� . %T :»�*����~ ����� j�O #� j: #� ��-T j� i: j���-M «) >�A�j���+� ¡¥/��.( 16 ���M #� . %T :»VGO �� � &�T� �~T�T� N2�O ��2^ C2�B* �* �~��<� �*� «) ��� -!� A� >¨u/��.(

Page 57: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

50

W =� f:�.N ��/ ?� =U� �� < =� f:�.Nf �9 =U� �g�«$"N f�HJ �D)nIP �9N/ fB9Z: . O�P/»���i =� "Ii/ ���i =� [mi«%O�P :[i/V��� � V�+N �9N ,q .O�P : [U8i ��� �J���W,� Tq

�J���� �� [U8i TV: -H*D ���8: F\ ��*8a� IB8�� �� .�J���W,� #. � CP�8� M\/& ��� 8� i TV: �N/ ��� p�8D ?� �SI<N Y�J���� � �HU]%b%0 [��*8a� T/e . ��MP ¤8�/» OM}

�BHP/ �a� 7:«x T�]^�/ ����� 7:/ ����/ =��a� 7: "N(. 0�E��� �%^ j�¦+� �*� .�* k^ .���(� wT &M �*�� �EE�� ¥CT��%!� ��� .��°^¡ #� �T�%M �&EM

���M #� j�� . %M� ��-!�� �<��8� [ ���M¤�2�!� ��n j: �1�2�!� �: .���(� � ^� �%T�!� ���� § #� ���M �#� C/ �DU N��! �!��^�� ��-!� ���± ��n j:� V�� ���±g��V2O � �� L!m �� .

4!�Z X ��O .��^(� 4!�Z X� ����M #� C/ �¯ 1�2�!� .��^�^ C������ CE�!� 'X� �E� �*��j���(�.ggNa� �� gu�%!� CT�g� ���M �! %� »�&~��^ ��n �*� �*y��^ ��n ��^«.g¨�E�/ : CT�� 0sX

�k�!: '�&!� wT &M '�2> ?�� N��! ����M #� �* ����.g ��M i � g¥���M .�/ ��� g¡ » ������ ��:�8�h�!g¤���� «.g§.�T� u����� g���M �! / :» j� i: j��OsT �*� 0�Om ��n ��^ A�OsM ��: @O

1 ����E!� A� > ¨/¡§CT�� ÒT�­ 42> �%! � . 2 ���M #� . %T :»� �����!� ��-T �* e�kT� ��-T �* '�T �~!� A� �� C*� �~��� #� ��n !�j ���M ��EO �� «) �'5E!� A� >g¥/§� .( 3 f g – C���>i� f�< [ �/��* X� C��!� �� '��T j�� ]�BM �kE��� �X C�B�8� �2�!� �� '��T \!� . 4 ���M #� . %T :»� ��8� �� . z #� j� � ����� �~��z �8 �O��1 �m: . >��!� # � 2�a�>� � E*= �Ts!� �kT� �Tj��-� ��!: ���� �2�/ «) A� >

�.�&�(�¤/u¨.( 5 f � ) –�* . 6 f g : 0�E��. 7 f uf � ) :��:. 8 ) –���M . 9 f uf � ) –�2�!� .

10 f g – ) ³#� :���M #�� . 11 f g : CD�� [ A��2�!� ³j�¦+�"f� " �EkX �: �EX �* CB/��" .��^(� j� ?�� '�!�!� �*�."... 12 ) +e�. 13 f u –CT��%!� . 14 �bk~!� A� >g¤/u§CT�� ÒT�­ 42> �%! �. 15 f u ) –�k�!: . 16 f e g : ��T . 17 ) –���M . 18 f u ) :�T�^�~�!. 19 �bk~!� A� > g¤/u§CT�� ÒT�­ 42> �%! �. 20 ) :.�T.

Page 58: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

51

#� ��-T«.u¾ �¯ .��^(� j� ?�� '�!�!� �*� � '�� J� �! / ���M #� » �*� �~%�Z #��j ���M«�¨ ���M �! /� »��n 'O 4!�Z #�«. ���n �* �%!�Z k^ ���n .��^(� N��O j°^ .¥ .�/�

��>� ���� #� ?�< ÀE!� :»� ����¡'~^ ¤�! 4�Z �8 ���* «.§ ]�J���W^�[

'�/ j°^ :#� j�O !�%�±� '�&!� ��%T '�� J� g��E�/ Ë��&� 4�Z ?�� ��xs�T ��^ : 6� G!�4��� '<� ?�� i �¾ �D8� '�&!� .����>� ?�� 6�%�!�� .C&�E �� .�/ �s��:gg" C���>i� j:

\!�gu�X C�B�8� �2�!� �� '��T g�j�� ]�BM �kE��� g¨ '��T g  �� g¥ f�< [ �/��* X� C��!� \!� C���>i��*�� ��^ ���M #� �kc� � g¡j�� g¤j�1 C��!� [ �k�����T g§C�B�8� " ?�� i �

C���>i� �� : .�E�/ �sX ��� :j:u�C���>i� g �* �J� 'O j( �0��� i� ��2/ i �'�&!� 9*

1 f g –���� . 2 ��c�8� A� > ¡¨/ ¨« ¥CT�� ÒT�­ 42> �%! �. 3 f uf � ) :C/ �¯. 4 �t�^�B!� A� > �¡ /§¥. 5 f uf � ) –���M �! /� :»��n 'O 4!�Z #�« .���M #� . %T :» 4!�Z #�'�O� ��n 'O ?�� X� ��n 'O «) ��*J!� A� >�§/¥u(.

6 f uf � ) –���n �* �%!�Z k^ ���n .��^(� N��O j°^ . 7 f uf � ) –� ���� . 8 f uf � ) :'O. 9 .�/ ��� �� :.�%^ �>�� 9^�^ �� N~ET 1 � 0�T [� ��!�� ) T t�m ��>� ���� #� ?�< #� . >� j�O :» ��� �/� i: R&� �* �~E* �*

��E!�� CE�� �* ��ª* «� !�/:#� . >� �T .�/ Ë'~�� @^ � Ë'��� ��^ � :»i .����� .�! 4�Z �8 ���* '~^ « . H��/ :» ?%M�� ?�� �* �*�^ ¾�<�Ã�3��« �! / �: »e����! 0���E�^« .�h�� :���* ]�5<��%!� �¡«§ ³e��D2!� ]�5< ��%!� �¨ �� �!� � ¨ �1��1 �� �E> CE�!� �

g¥. 10 f � : �&�±�. 11 f uf � ) +�E� #� �Y�. 12 f uf � : es!�. 13 f uf � : �X�. 14 f uf � ) –j�� . 15 f uf � ) :�!'�. 16 f uf � ) –�� . 17 f uf � : 0�*��. 18 ) :j�. 19 f uf � ) :[ i. 20 f uf � ) –j: .

Page 59: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

52

'~� j��%* C���>i�u�J� �'�&!� �* .N!�/�¨C!J��8�� CT��%!� :  �X� �'�&!� '2/ C���>i� � *A1¥��-T b�O �k�����T �2�!� [ .¡�E�/ :��ES�>i� �� T �sX¤�2��! § F� ���M #� �� ���±g����n �* ��&E! gg� �1� gu��ES�>i� g�#� �� g¨�� C^�_ g �&O .g¥ ]�g��a�[ )RHP YO�P :O�P T��" :��HJ ;��Z8i � C9� cHJ �e�BJ �u j p�8D ?� Tq" ��� OM�D �U� Y

[P YO�P�� : ��i [\$b O�P T�� ��8�9 /N �nX � ��� IB8�� " �� L����/ m�� � T/)MB¥ ;¦� Y,��*8a�/ �J���� z+"�� [�� Y : O�P T�� ���� ?� H+ [\";89"��MP =� §+ Y . O�P Tq/"," Y p�8D ��M�� Y��» H+ �� � =� H��� �: �MJN [P«.$5 p�8D ?� TN �+N ]%b&/ [ ��+

��� .O�P T�� RHP" :T�]^� ���/ ���� ��� p�8D ?� Tq YTM�M�D ;� � N"OM�i Y;89 ��HP T�� � :"OM�i p�8D ?� ¨�� N$d »@�©a� [\N/ ¢M���� [\N M\«"Y%k;89 OM��� . OM���" [\N M\ N

����"O�P ��� OM�D �U� Y :OM�9:%$i �a [\V: M\ ¨��/ Y�J���� =� ���i �a [\N M\ =� ���

1 f uf � + Ø�M. 2 f uf � –'~� . 3 f uf � : �J�. 4 f � : N!�/ . 5 f uf � ) –C!J��8�� . 6 f uf � : A�� *. 7 f uf � : ��n. 8 f g : ��E&�>i�. 9 f uf � –�2��! .

10 f uf � + �2�!�. 11 f uf � : ��-T. 12 f uf � ) «� �1 . 13 f g : ��E&�>i� . 14 f u ) +���M. 15 f uf � ) –�� C^�_ . 16 CD�� [ A��2�!� "fu " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* CB/��" �&E� i �× CT��%!� N!�/ "... []u¡�� .[ 17 f g : 42T. 18 �4�&!� A� > gg�/g«u . 19 f g : ! %T. 20 ��c�8� A� > ¡¨/ ¥CT�� ÒT�­ 42> �%! � . 21 e ]< :. %� .�/ �!.

Page 60: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

53

��*8a� .O�P T��" :"��i TN "/i/ �Z��� ��HJ O��i TN ���i j ?� Tq"�� [�� � : cHJ �i��� YO�P T�� �, 'N ��a�/ 'z��� =� ?�";89 "[�� :��H� ��ª�� 'e� ;HJ =�$ O�P T�� "?�" Y

�: ;��9N �a ?� ���i j M�/ Y ��a� =� l��� T� ; �9N �MU*+ .PO�P T�� Y�� RH" : Tqj ��� Tq/ [�N ��� Tq/ Y[8�i j ��� Tq/ [8� ��� Tq [s��% j ��� Tq/ �� ��� Tq/ [�Vi

��i ."�� [�� YO�P : TMJ� cHJ )nIP/ !B�� �/�8i TN [�{�Wq ~: cHJ ?� ;�< [\�«©��& O�P T�� ";89"[P Y :CH¬ � A i , TN TMJ� =� L�i [�xN/ cWM� «©i , Ty M\

O�P T�� ��:�!.N/";89" O�P Tq/ �� I�� Y"," :� �� ��MP ��9 Y (. N!�/¥CT��%!� :¡ C��-8� �&E� i �× ¤C ��-8� . %� �~!� §�j�� � g� C��-*� �� C��-* wT &M .4�DO ��� C��-�^gg��k�^ �*� ��(�� t�����!� guwT &�!� C��-*� ��kE�� �*� g� 'G*

���M �! /»��;� �O��� ��n !�«�g¨�! /� g  » �* '�T �~!� A� �� C*� �~��� #� ��n !���-T �* e�kT� ��-T«.g¥�! / g¡ »#� ��n !�« �O��( #� ��n ! e� �� C��-*g¤ ?��

)@>+�.�! /g§ »��-T �* '�T �~!�«�sX �wT &M C��-* u�C�!��!� 1�%��� .�E�/:g �* �a�!�

1 ���M #� . %T :»@8� ?�� �kY�� H �k�O ���(� )1= ����P C~�/1�< ��EO j: �iyX ����� �2�� .�%^ «) �A�%2!� A� >u/�g.( 2 f g –} . 3 f g : ¾�&!� . 4 f g : �!�_. 5 f g : ¾�&T. 6 f uf � ) :'�/ j°^. 7 ) f ¹ –CT��%!� . 8 f uf � + ���M #� �� ��ES�>i��. 9 f uf � + ) ³?�� #� �* +?��.

10 f uf � ) :�� �. 11 f uf � + ���M #�. 12 f g : f ³�k�^uf � ) –��k�^ �*� . 13 ) :wT &M. 14 f uf � ) – »��;� �O��� ��n !�« .���M #� . %T :» #� ?�����;� �O��� ��n !� �P�� �kE*� '�2�!� �B/ «) A� >

�'5E!�g¥/§( . 15 f uf � ) –�! /� . 16 �'5E!� A� > g¥/§�CT�� ÒT�­ 42> �%! � . 17 f � – ) ³�! / :�! /� . 18 f uf � ) :�O��. 19 f uf � ) :�! /� . 20 f uf � ) :�sX�.

Page 61: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

54

�~M1�W�� �~M�X�MF� u�: ���M #� C��-* ����/ � �� #� ���M �#� ��O�n �~��O ���/ �V2O � �� L!m .�~T�� H¨C!�%8� 0sX ]2/ " :@�� j: ��!: �� ^� �T�*� �� �����: ���Z �m: ¥ '��!� �&T�_ ��¡�� È�T ¤�-!� §�V��� g��Ùm: ����s�* j�O �-!� ���Z� j°^ gg����� gu�* 1�2�!� �T��s

���Z� j:� ��<��8� 6�~M�� [g�j ~M V�� g¨�� &8� ?�� C�E* �! g m: ����D8�� g¥����� g¡ 1�2��!g¤�&O L!m� ����M #� ?�� CE* .g§�* �!�G* u� ! ug C- �&!�� ��J!� [ �M��*� '��!� VZ �kO�M�uuËL!m j ~T b�O u����M #� ��n j: �k^�^ .u¨

X� �Xs* X� ]�5B!� �Xs8� H@�^ �2��! j: �C������ CE�!� 'u ���¿ i C%�% . N!�/�A�v� :�!� ��2��! '�^ iu¥C%�%3� ��� ?�� i ���v� ��� ?�� '�^ .�1���g. %E^ ��k��� :u j:

1 ) +R�!. 2 f uf � : b�O. 3 f uf � ) :?��. 4 f � –�~T�� H . 5 f uf � ) :'��!�. 6 ) –��!: . 7 ,�E!� 9�; :�%T�!�. 8 f � ) –�� . 9 f uf � ) :V��.

10 f uf � ) :�-!��. 11 f uf � : �%^. 12 f g : ����. 13 f � –���Z� . 14 f g : f ³�ET ~Muf � : j ~T. 15 f g : !�� &. 16 ) :�m:. 17 f g : ����. 18 f uf � : 1�E��!. 19 f uf � – ) ³�&O L!m –�&O L!m� . 20 f uf � –�* . 21 f uf � : � !�/. 22 e :f ³�k�O�M�uf � ) –�kO�M� C- �&!�� ��J!� [ . 23 f uf � ) –L!m j ~T b�O . 24 f u ) –���M . 25 f uf � : '�^. 26 f uf � : ) ³�! m: :�! ��.

Page 62: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

55

��2�!� �� f ��� ����!� Ö�%>: �: e1yT �sX �~! /]u¡�� [����^ � > �* f�± i ��(� i� ��T¨?��   ����� VZ ]z�< �&O �sX� .����!� .��� [ j(¥��_ E/ ¡�/� ¤ ���M #� .�/ » �*�

j !��!� i: ��� C"� �* qE%T«�§���M .�/� g� »#� C"� �* � E%M i«�gg.�/� gu »��:g� i j��^�~!� ) %!� i: #� r�� �* R��T«.g¨�*� �*� ��*� f �� .��� [� g  ��&O �%^ ���M #� �*

���M �! %! »�~* � E*�^ �g¥#� «g¡CT�� .g¤����!�� f �� .��� [� g§ NT &M� CT1 2�!� Ö�%>: �52/ �n� �sX� �C�� ��!�u�.�(� �* .

�X� ��k�&� �: ���M #� C&< C^�Y°� CT��%!� ����; j�%T�&!� x'Y �/�ug A�v�� �.��^(� 4�Z ����^� C^�Y°�uuL!m �� #� ���M �#� �: C5�2%!� �V2O � �� .gC&�E �� q�> M� u����5<�� �

1 ) :1�E^. 2 ) –. %E^ . 3 f uf � : ����. 4 f uf � : � ��T. 5 f uf � –?�� . 6 e :���J!�. 7 f uf � ) :Ö E/. 8 f uf � ) –�/� . 9 f uf � ) – »�*� qE%Tj !��!� i: ��� C"� �* « .���M #� . %T :»j !��!� i: ��� C"� �* qE%T �*� .�/ «)��a3� A� > g / ¥.( 10 f uf � ) – ���M .�/�. 11 f � – »#�« .���M #� . %T :»� �Ts!� e1�2� �T '/ X ��: ���; 6 �s!� �&ST #� j: #� C"� �* � E%M i �k�&�� ?�� � ^�>

�� �!� � &S!� «) � *J!� A� >�§/ �.( 12 f uf � ) +���M. 13 ,�E!� 9�; – »��:«. 14 � . %T ���M # :»�� b> T �* � ��5�^ � 2Xm� È� �TZ��j��^�~!� ) %!� i: #� r�� �* R��T i ��: #� r�� �* � ���M i� «) A� >

�b> T gu/¤¡ .( 15 f g : f ³�*=uf � ) –�*� �*� �*� f �� .��� [� . 16 f g : )�~*. 17 f uf � ) – ���M �! %! �&O �%^ ���M #� �* » E*�^ � �*#� �~« .���M #� . %T :»^ � ) %!� i: #� �~* �*�T @^ #� �~* � E*�

j��>��� «) �f���(� A� >¡/§§(. 18 f uf � ) – CT��. 19 f uf � ) –����!�� . 20 ) –�52/ . 21 ) : X�. 22 ) :�!��^�.

Page 63: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

56

� !�%^ :����M #� '�^ 4���¨ �2�!� '�^ Cc�`� C���>i� .����>�� ��2�!� [ C���>i� É�� : X� �E��� �* ?�� ���¿ i C%�% .�s� � ���^ ��� �* ¥��%!�� .¡ �EkX� ¤�Z= f@�Z� § ��� �EE��

CT��ni� .>i� . %M ��:VD�! ]�BM i ��-�! ]�BM \!� C��� .�Xs* �sX�g���� �* �T�/ gg '� ���T�gu³��� �� g��-!� '�^ [ �� 2¿ ��< �VD�! ]�BM i N��O �m: �-!� C���>� j( .

���g¨�sX g ¾�T i �* b��~M CT��ni� t�� � . ���M �! %� �k��� 1���» i: ��&� #� b�~T i�k�>�«.g¥�'�/ j°^ ��>� ���� #� ?�< ?&B8� �� ��Z ���M #� .�/ :» i �* �E��� i� �E��

�� �E! C/�_«.g¡C/�!� ¾ ^ �*(� j�O �^ g¤�� Ð i g§j�~! u� )@�!� ���� ?&B8� �* .�y�!� VWugJP�� .uu ! ��O u� .�/ "i�u¨�Î i� �E��hM g�E��� ."�E�/ :ÀE!� .�y>u ?�� j�O )@�!� ����

1 f uf � ) –�V2O � �� L!m �� #� . 2 f uf � + #� �Y��E� . 3 f uf � ) +#� �k"�. 4 f u ) –���M . 5 ) –�s� . 6 f uf � ) :��%!�. 7 f uf � ) :����. 8 f uf � ) –�EkX . 9 f � –�Z= .

10 f uf � ) –�Xs* . 11 f u : V��. 12 ) + X. 13 f u : V��. 14 f uf � –�� . 15 f uf � : �s�. 16 ���M #� . %T :»� b�~T i ��<: �E��� '�� i� �E�� ���Z� �� �E��� j: ��sZ�yM i �E�� N2��O� �* �k���� N2�O �* �� �k�>� i: ��&� #

�T�^�~!� ) %!� ?�� ���B��^ �E�! * N�� �E"��� �E! �&W�� �E� b��� �� �E! C/�_ i �* �E��� i� �E�� �E�2/ �* �Ts!� ?�� ���" ��O «) A� > �A�%2!�u/u¤¥.(

17 �A�%2!� A� > u/u¤¥CT�� ÒT�­ 42> �%! �. 18 f g : C��!�. 19 f � + �sX. 20 f u ) +f ³�sX� –j�~! . 21 f uf � ) –VW . 22 f u ) :f ³�&O� –JP�� . 23 f uf � – ! . 24 ) :i.

Page 64: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

57

2> ?��b�&D�!� '���&� '�2> ?�� i ¨C/�!�  @<� .¾��> ���!1¥CT�� :» ��<: �E��� '�� i� �E���E�2/ �* �Ts!� ?�� ���" ��O«.¡��M i� ¤C��1 NT�� �m: L�� § 0sX N��" �. %M @�%c @" N��"

�k�/�_ ¾ ^ C���!� .��1�W ! CT�� 0s� �k%x��M j� N2G^g��k�k^ C�/� .gg �Om� [C! >(� 6��Ogu 9��T L!m 'O� ��� �g����M #� ��n j: �k^�^ ��E��� �* �: .g¨

))I��� ­ ��:( )����< M:N O�P YL��� M:N O�P :=: ?� IBJ =J ;�\�:q =J e�> ��SnI< O�P YO�P eM8 �

;HW/ ��HJ ?� cH. ?� OMW) :»�n�N =�: � LUu ;�I<N H+ Tq$y��Mi 78:)N ���9 ��HJ � �I�8W 'N �n���/ �HsN/ �P¡) ��HJ C��i ��H� ���q ?� ®8Bi � f�� [r� �©m� � f�� [r�.$4

"Z��/]%bx/ [[s�� Tq Y�A� ��q , ,q ���:/ ���: TM�i �� �< )���� [\N [U8: [U8����HJ B �� Y��)� �H+I�� (MU�� Y���� [\N O�UJN =� [U8: [U8�� Y������ .� Tq/ [s�

[U8�� ,q ���:/ ���: TM�i �� �< ���� [\N [U8:$bY������ ��HJ B �� Y��)� [U8: [U8���H+I�� (MU�� Y)���� [\N O�UJN =�.«($5

1 ) :�Î. 2 ) :?&B8�. 3 f g : b�&5�!�. 4 ) :�&E!�. 5 f g : C��!�. 6 f uf � ) :¾�2>. 7 �A�%2!� A� > u/u¤¥CT�� ÒT�­ 42> �%! �. 8 f e g : ��T. 9 f uf � + �m:.

10 f uf � ) :A1�W !� �* . 11 f uf � ) :�k&!�. 12 fuf � ) + :�. 13 e ]< . 14 f uf � ) – CD�� [ A��2�!� ³���M "fu " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* CB/��"�~!� f���* �Z �sX "... []u¡¨�.[ 15 f g : C*� . 16 f g : ���>. 17 f g : i. 18 [ C���%�* ��&!�� FT�3� 1�� e��D2!� ]�5< 4��� ��� �¥ 1�k� �¡¡� ³1��1 �� �E> CE�!� �g¥.

Page 65: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

58

]@/�����/ @e�8 ��[ �sXg�Z u�~!� f���* �.�2�M � &`� r �!� [ C� �~8� A��%-!� j: ���� �* 1��8� ¨A1��>  

�����!� .��^��.A1���!�� ¥��^ C� �~8� ¡A��%n .�2�M ¤���%n(� .��^�� . CT��ni� N!�/� :.�2�M i§L!m .� !�/ �sX ��� :���O ��kE� #� �Y� ���� �~� ��� j:g�

�X���/:� j ��^ A�J�� �k&� .� [ �E*y* � ��O j ��^ A�5>� ��EB�! �½1 a> .� [ �E*y*����°�.gg�E�/ :~��� 1�1�* �sX�! %� �gu ���M »b�> �/ �* �� �&ST � k�ET j: ���&O �Ts�! '/«.g�

j��&W N2c�g¨ �* g �/ g¥)@>+�� )@>+� '2/ b�> .g¡)@>+� '2/ �E*y* �^�~!� j�O �^ g¤ NM�&! �* �sX� ��"�!� )@O 'x�M� j��&S!� A�P�^g§]P���%!� ]2/� .)@�!� ���� .�/� :» �* ��Ð )@>+�

��2/«u� È�T ��2/ �* 9%T.ug0�E�/ �* ?�� '�!��!� �*� uu ���M �! / »� 5¦u�N2GT� ��-T �* #� «g

1 f uf � ) :�sX ��� �Om H. 2 f uf � ) : X� ���. 3 f � : �~!. 4 ) :.�2�T. 5 f uf � ) :A1���!��. 6 fuf � : A��%-!��. 7 f uf � –��^ . 8 f uf � ) :A��%-!��. 9 f uf � + ��.

10 f � : � ��O. 11 f uf � : ���Xi°�. 12 f u :�! %! . 13 ���M #� . %T :» �%^ ��1 �T j:� b�> �/ �* �� �&ST � k�ET j:� ���&O �Ts�! '/*N��!�(� CE> «)�.�&�(� A� > ¤/�¤.( 14 ) :&S!�j��. 15 ) :�8. 16 ) –�/ . 17 ) –)@>+�� . 18 f uf � ) :j�¦+� . 19 f � –�* . 20 N�/ �.�/ Õ��!� �� ����� j� :À�m �* )�%M �* Ç �&SM j� ?�� L�T��� #� . >� �T .��>� ���� #� ?�< #� . >� .�%^ :» )@>+� j:

�k�2/ j�O �* �Î A�a3� j:� ��2/ j�O �* �Ы) '2E ��� �"� �E�* �¨/u�¨� u� (. 21 f uf � ) –��2/ �* 9%T È�T . 22 f uf � ) :�E�/. 23 f g : 45¦.

Page 66: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

59

N2GT�«gÃ�T u 5¦ �C� �!� N2GT� C� �!� �E� �<��8� ¨ ���~* t�E�3�  N�;� �/ �sX� ¥ ���� j����&8�.

'�/ j°^ :. %!�¡'T�2�!�� ¤���2!� JT Î �: e1yT §�#� ?�� g�� �� L!m �� #� ���M �V2O .�E�/:gg6 �~8� j� ��2�5^ � guA��%n �� A1��> �2�!� C&< X '� ����M #� C&< � &`� r �!� [ .

L!s~^ �.� �: .� �* ���S�!� ���� � Ð �2�!��g�A���S�* ��&< . VSM @^ 0��/� #� ���/ �*����^g¨.�2M i� .g 6 �~8�� ��Y�%!� C&< ���%!�� g¥ � &`� r �!� [ �É��5Ï* Ú���Û%�*g¡ ���%!��

�X� �6�!� C&<g¤Cc�� VW g§ VW ��%!�� �É�� ) ~`�� �É�� VW �~3�� �É��5Ï* Ü���Û%º8�� ���%!� VSM �� T i ����Û%º8� VSM� �É�� ���%8�� É�� .m:u�¾�^ 9��� ?�� {�E!� :ug �kE*

4T�^uu�k��� ?�/ u�A1���!�� u¨ ��� 'G* ���k���� ������ u ��3�� g ³�kE� #� �Y� ��3��

1 ���M #� . %T :»6��~!� )� 0�E�� N2GT� ��-T �* #� � 5¦ «) ����!� A� >g�/�§.( 2 f uf � ) «È�T . 3 f g : f ³45¦uf � : � 5¦. 4 e ]< . 5 f uf � ) –�3� ���~* t�E . 6 f uf � : ) ³9;� :N�����. 7 f uf � + �*. 8 f uf � : .����. 9 ) :��2!�.

10 f uf � –#� ?�� . 11 f uf � ) +�~�k^ C�/ �* �sX. 12 f g : C� �~8�. 13 f uf � : L!sO�. 14 ) –��^ . 15 f � : 'T�2M. 16 f g : 6 �~*�. 17 f uf � ) –É�� . 18 ) –�X� . 19 ) :É��. 20 ) :�m:�. 21 ) +4T�^. 22 ) –4T�^ . 23 f uf � : ����. 24 f uf � : A1���!�. 25 f u + f ³�T�!�� �!�_ Ý� ���� + ) ³�T�!�� �!�_ ��� +�T�!��.

Page 67: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

60

?�/ 4T�^�u³���5<�� 'k� �� 'G* ���k���� ������ A��%-!�� �k��� �4T�^� ¨A1���!�� �k��� ?�/   A��%-!��� ������¥���k��� ¡ 'G* ¤³����� R���: §A��%-!�� �k��� ?�/ 4T�^� g�A1���!��� ������ gg

'G* ��k���gu���� �~� �� ��kE� #� �Y�g� A�5>�g¨j ��^ .g  0���/ s&E^ ]u¡¨� [ �* ?�����%�! i ���� ����%���! ���S�!�� ����.g¥

]��a� =J F���/ #/8a�: ���[

.�/:g¡) �� RHP :OM�D �U�$5=U�� $d f�� cHJ �8Bn��� Y��a� =J c�i/ #/8a�: �Vi Y��9N%k§G�� %$O�P �f�� ¢D [\ Y�J�U�� cHJ :,.%%RHP :P/ �j/ p�8D ?� �N I

�Bs�/ �mi� F\ ��a� =J F���/ #/8a�: ��MW)/ .O��� :=�� f�Z� M\%&�� $T/I �i %

1 f uf � ) :��3�. 2 e ]< . 3 f uf � + #� �kE�!. 4 ) +�kE*. 5 f uf � : A��%-!��. 6 f e ]< g : ³A��%-!��fuf � : A1���!���. 7 f g : ��k���� . 8 f uf � + j ��^ A�5>� ���� �~� ��. 9 f uf � –���� � R���: .

10 f uf � : A1���!��. 11 f uf � : A��%-!���. 12 f uf � + ����� R���:. 13 f uf � ) –��kE� #� �Y� ���� �~� �� . 14 f uf � – ) ³A�5>� :A�5>. 15 f uf � – ³j ��^ )) ... +��%T i ( �EkX �:" ��� �* ?�� "... []u¡¨� .[ 16 f uf � ) +4^ 8� #��. 17 f u ) :f ³�! /�� –.�/ . 18 f u ) –. %M ��^ �! N�/ . 19 ) :��^. 20 ) :{��. 21 f u : ��D^. 22 f u + �( j�*J!� �sX [ 9&M�� �~E8� �� �kE!�� f���8�� �*(� j� ?�� .�T �sk^f ³.�%^ 0��� �Om �� + �*(� j� ?�� .�T �sk^

) ³Ó: )��3� .@5�>� �* ��&T �¸: .�%^ 0��� �Om ��( j�*J!� �sX [ 9SM�� �~E8� �� �kE!�� f���8�� + �kE!�� f���8�� �*(� j� ��&T �sk^.�%^ 0��� �Om ��( j�*J!� �sX [ 9&M�� �~E8� �� .

23 f u ) –*� �/� }� N�/ �~! L!sO X .�%^ C2��� C�T�^ �X� �~E8� �� �kE!�� f���8�� �! >�� ���M #� �.

Page 68: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

61

=�&TM�i f�� xTM!H*i �� r�N yO�M��� ���9�/ ')�¯� Oz!�W�/ ���I�� f�W =� . IP/ p�8D ?� O�P»�I<q R©: T�� �U��: �M!H.V� �MH��P� 7���a� =� T���{�¬ Tq/ ¢+�� cHJ �°

?� �N pq �F�D �< F©BD ��� �MHD���«.4RHP :O�P �t� ��: ����B�� �g��� [D���� : �VD Y;89��HD�P ,q/ Y[BP T�� c�D/ .OM�� �{�s '��^� T�� Tq/ ��e�8�� �g��� L� TM���b ��HJ ����

'z ��5 »�HJ/ ;�sN ;�� YOIJ =� OIJ ,/ )�s =� )Ms ;�nmi ,�)¡/ �.«(d .�/��%&!�:g��sX gg��&T gu9&M�* �~E8� �� �kE!�� f���8�� �*(� j� g��j�*J!� �sX [ g¨ �*(� j(

i: R�! j�*J!� �sX [ �~E8� �� �kE!�� f���8��g ?�� g¥��� g¡�.� *(� 6�k���� ��*�!� L&> g¤ ���M # C2�3� ��� ?�� i.g§�E�/ �sX ��� :�� j�O �m: j���!� j: ���� ��± j� � Ð i ��°^ ��P

1 f u : ) ³�¸: :�* j:. 2 f u ) :��&T. 3 f u + ) ³.� *(� 6�k���� )��3� .@5�>� +.� *(� 6�k���� )��`� .@5�>� . 4 f u ) –j ~T L!m . 5 f u ) :f ³]�BTuf � + : '�/ �s�� ��*�!� L&> �* 1��&!� �* ��^ �8 b��!�� ���� ��± j� � Ð i ��°^ ��P�� j�O �m: j���!� j

) ³.� *(� 6�k���� + 6�k���� ��*�!� L&> �* 1��&!� �* ��^ �8 b��!�� ���� ��± j� � Ð i ��°^ ��P�� j�O m: j���!� j: �E�/ �sX ��� CD�� [ A��2�!� ³.� *(�"fu "�� [� CD") " �EkX �: �EX �* CB/��" )@�!� ���� ÀE!� . %! ."...

6 ���M #� . %T :»�/� �E*y8� �* j��&P�_ j:��� � j°^ #� �*� �: ��&M Í �S2M \!� � �M�%^ ��Z(� ?�� �½�� : NS� j°^ ��kE�� � 5�<�^ ��%8� �z #� j: � �/�� .��!�� ��kE�� � 5�<�^ NP�^«) �t��a3� A� >¨§/§.(

7 f u : ) ³�E� #� �Y� C&�E � �� .�/ :.�/. 8 f u –)@�!� ���� ÀE!� . 9 FT�3� �sX �1�B* �� } .

10 f uf � ) :���� #� C"� �D�2!� 9�* � �� . 11 f uf � ) +. %!�. 12 f uf � : ) ³?�� .�T +?��. 13 f uf � : ) ³9&M�� �/–9&M�* . 14 ) +9&M�*. 15 ) –i: . 16 f uf � ) +�sX. 17 f uf � : ) ³�� !� :e� �� !�. 18 f uf � ) –.� *(� 6�k���� ��*�!� L&> . 19 f uf � ) + CD�� [ A��2�!� ³�k�!: ���z i� ��� 3� )�~ � �sX ��� �Om H"fu " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* CB/��" N�/ .�/

'P�/ .�/ j°^ �^�~!� f��� i "... []u¡ �[ CD�� [ A��2�!�� ³"f� " �EkX �: �EX �* CB/��" ��EG�>i� C���* 0sX "... []u¡ � [ i: A��2�!� 0sX"j�¦(� f��T } �&~!� f��T } ���^ �X1��Y�� f��M ���n(� j( ."

Page 69: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

62

C!J��8�� w^����! �^@Z �b��!�� .j ! %T ��°^ : C*�*+� �* .J�ET ��:� ���®� ��� �m: L!m � Ð�X�E� ��� �m: CE��!�� ���%!��.

]§)�M�� '��<N[ .�/:) �� RHP :��U�¯� §)�M�� � OM�D ��$O�P :§)�M�� ®B+N ;\ .�� RHP : �;\��9 NPO� :�i�8�� IBJ =: UJ/ FHJ A�� [\N =� �U{�� ;HD�P �� cHJ ;HD��9 =��/ Y, .RHP : T��

T���� TMH�i/ TM�H*i/ TM��i §)�M�� .O�P :N% [+e 7< Y?� FX) ����N ±N ®iI< �ZD �� §)�M�� =� ��9 �/�) ��� ���� Y ��e I� � .F*UK� C��� v� O��� : �,�\ C��� �:N �i

f�nJN TN RBB<V� fX)N [\N =� ��9&�,�\ =� .C��� M:N O��� : �i )���� [\N �z� �i)���� [\N �z�x²eN R³ cH�P � �i yF�Bi f�� � ����N M:N/ Y��U �� .O�P : �� ����N �:N �i

O�P �f��Bi :LªN �� ;´ OM�D R9N/ 7UH � �M9�� ;¦q .O�P : p�8D ?� OM�i ,/ N»D 'Mi ��B ;��� �� ��Z8�� �MP/Z� ;�9�]q I8: µ�� N ;\Ms/ (eMW� =iZ�� ��V� �Ms/ eM D/ �Ms/

T/I��+ ��� ;\ ?� �>) F�� ;\Ms/ Rm�:� =iZ�� ��N/ T/��D«.4O��� : =� ��8ª R9N ?� OMW)]%by/ [O�P �;HW/ ��HJ ?� cH. :(�� LBW O�P �< 7D� /N @� Y?� T�!BW.b

;�HJ ?� ;89N �� �� ;8��� �� §)�M�� ��� .RHP : � �/)��N/ �M:)�</ �Ms+ ��q §)�M��O�P ��MH8� �� TM8B�i [\ �MK�. : 'I��/ Y;�HJ I< ,/ Y�K� TM�W I8: ;�HJ ���� ,

��� ¶�*P , Yf�Z� .RHP :O�P �f�� j/ :���� 7: ������ R8P/ �a �9N ��s "Z�� ®iI!H� � � =�/ Y��HJ eMP z� [i/V�: ��e ��.N =� TN cHJ �:�!*�� R8·V� ��J ?� FX) T�UrJ [�P O�a� IsMi TN ,q ��HJ �8BD z� [i/V�: ,�� ��.N =�/ Y��HJ I< z� [i/V�: ���< �s� ��.N

�B<�. cHJ eA� ���8: (.j��2!� �: ���z i ]Y�� X� ��� �� )�~ � �* �sX.

1 ��(� C�~`� :!� ���� ��� �E*y8� V*� ?�� � ��Z �Ts!� �X ��~`� �*� ��� � )@�)'5E!�� '�8� ���>�k-�! g /¤¥.( 2 f g –� . 3 f g : L^���. 4 f g –��E!� 'X� 6@O �T . 5 f g : Ê�1�. 6 �j���� .= A� > �/g�¥«g�¡. 7 [ C���%�* ��&!�� FT�3� 1�� '2E �� �"� �E�* � /u ¥.

Page 70: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

63

.�/:g )[{�P O�P T�� YRHP:%" #JN ,&���� ����� "O�P �:xM\ y�Hr� .4YRHP bT�� 5 O�P" :����� A*� =iN ")eN ,"�dO�P :I<�s M\$k��� M\/ p�8D ?� ����� (. i �* �&O

���n(� j( ���^�O �^�~!� f��T �X1��Y�� f��M . �^ggj�¦+� f��T } �&~!� f��T } . �* �&O� .�/"i�^�~!� VB* �T� e�1� "��E!� �: 0VB* j� �E���� ���M #�� ��^ Ln ��( �. ]T�]^� � ���r�W^�[ .�/:) �� RHP :OM�9 �U�$%O�P �;HJN ?� O�P YR9N =��� N �� [�P zs) TN M� : � l�� M\�9�]q .RHP :�Szr�� I<N M\/ �«����� ,q ���� T�]^�/ ���� 7: [� : /N ��� /N =��� ��q ���� .O�P :�9�]q � f�i =� ���� ¨�� Y, .RHP :O�P �j : =:�/ [Bs =:� ��8� C<�. ®iIK

�U�J ?� FX) eM8 � :")�*9�� [Bs =: ��8� L� T�� f��� =: ¸)�< TN e�> ~SI< . �UH�c�: (Ma� �m< .��8� O�P :O�P �¸)�< �i f��Bi �� : YfDM� ~��Bi �� @+�� TN RUHJ IP

O�P �lI8: ;�H¹8ºa� =� =�� p/�� =� f� A+ :eM8 � =: ?� IB8: f�HJ/ Y¸)�< �i z� . O����� :~./N .O�P � ?� ��� �� c./V� :��8� (�U� O�P Yj�8�� ��¡ )Z<� . pq ��M��� ¸)�K� 'IP/

eM8 � =: ?� IBJ ��!.N .@z*��: "eM�� .¸)�K� O��� :�MP [�� Y��< @MJI�� �Z\ pq �M�B�u TN �8ª =��� .�� �M��P/ ���q �/»�� :O�P �=��a f9q :=��� wq Y;89 . �UH� Y�: �/���©��

f�� �� [�P ?� IBJ §+ .¸)�!H� O���$&c�:/ �WN) ¸)�K� ¨��� ;´MP [r� .O�P/ : ;<)

1 f u : ��^ ���� #� C"� C&�E �� . /� ) ³.�/ � :.�/ ��^ �! /�. 2 f u ) –'P�/ .�/ j°^ N�/ . 3 f g : f����. 4 f u ) –.�/ . 5 f u ) : k^. 6 f u + ) ³j�¦+� f��T } �&~!� f��T } ���^ �X1��Y�� f��M ���n(� j( + f��T i �&~!� f��T } ��~^ �X1��Y�� f��M ���n(� j(

j�¦+� . 7 f u ) :L!sO�. 8 f u ) : !. 9 f u ) + CD�� [ A��2�!� ³��E!� �: 0VB* j� �E���� ���M #� j( �&~T ��°^"fu " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* CB/��" C���* 0sX

��EG�>i� "... []u¡ �.[ 10 f g : �� ��. 11 f � : ���^. 12 f g : . %M. 13 f g : {��5�!.

Page 71: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

64

���8� ?� .eM8 � =:� �: �+V� .�� O��� :O�P �=��a f9q:=��a wq Y;89 .O�P : =� f9q OM������� [\N] .%by0 [O�P : ;�¼ �Z+� ,/ j�8�� ��¡ )Z<N TN w�./N �9�� Y���8� ?� ;<)

���a� .O�P :O�P �RiN) ��¡ =� [� : �����/ T�� ;HW/ ��HJ ?� cH. ���� ¨�� N Y?�: fDI�9�/ Y��9z8��/ n �� � =��� Y«� ®HS cHJ Zg�Min �� � ����/ Y��9z8��/ n �� � �� . =U�

O�P �R9N �Szr�� "N :��9z8��/ n �� � =��� w�� Y?�: ~DI�9 ���� �9N ��N .O�P : ®�< ~�a ;H�O�P �=��a wq RHP :���8� ?� ;<� nFHJ �\M��e�� ��¡ �Z\ Y[sN.«(

0sXg ��� �EE�� �X� j�¦+� [ ��EG�>i� C���* ���M �! %� �k��� 1��� �C�O�~-!�» �! .�/ m:�8��!� 6�! N��>� .�/ ��>� ���«uÃG�>� �*� . A�5�!� �� ��Z .�/�»�8��!� 6�� �E*=«� �*

��EG�>� VW ..�/�¨ ���M »�% j E*y8� �X L�!��«  .�/� »�% j��^�~!� �X L�!��«¥.�/� ¡ »L!m �� ��s�s*«¤�B^ j %^�E8� �X� j(� 9���!� bEB!� �OsT }� �f�E<� CG�c ?�� ���§ j�¦+�

1 %�!� �P��O ��2T ��EG�>i�^ ��E��� �* ?�� �%�. .�/� �k��� ���^ �A�%U ��* ��� ��>� ���� #� ?�< ÀE!� �� e�� �'�/ j°^ :»��:g� j % i

�~�gg#� ��n j: «.guÃG�>�^ g�t 8� [ .���^ Á ~n t 8� j� ���^ � [ L-� i �× L!s~^ ��E��¦:g¨��^ ��EG�>i� � � �~!� .�E�/ :�~M ~>g �~! �VZ j�O g¥�s� �~%x��M �* g��� . j(

1 f g : f ³�sXuf � ) :0sk^. 2 f uf � ) – »!��8��!� 6« . �A�%2!� A� >u/g�g. 3 ���M #� . %T :»�8��!� 6�� �E*= � !�/ «) �����-!� A� >u¥/¨¡ .( 4 f uf � + #�. 5 ���M #� . %T :»��L�!Ê�O ¾��� A�&S*� ��� �E� t���1 �� �% j E*y8� �X «)�.�&�(� A� > ¤/¨.( 6 #� . %T ���M :»�E�k* ���s� �T�^�~�! ������� �% j��^�~!� �X L�!�� «) ����E!� A� >¨/g g.( 7 f � + ���M. 8 ) +»iyX �: i� �iyX �: i�« .���M #� . %T :»@�2> �! �Î ��^ #� '��T �*� �iyX �: i� �iyX �: i L!m �� ��s�s*« ) ����E!� A� >¨/g¨�.(

9 f � : j(. 10 f uf � : ) ³��:� :�~� �T�/ �� ��:�. 11 ) –�~� . 12 .�%^ A�%8� �: ��Z ��>� ���� #� ?�< #� . >� j� A�T�X �� �� :»j % i �~� #� ��n j: ��:� �E*y* ) / ��1 �~��� )@�!�«) �E>

1��1 �� ���P�E J¡§ ³ ]�5<���*A��k!� � �§�JP�E�� g��«g�¨³ �E>�P��E!� JP�E�� � g�� ³�E�* �'2E �� �"� u /��� ��¡ .( 13 f uf � : ÃG�>�. 14 ) :j�¦:. 15 f uf � + �sX ��. 16 e ]< .

Page 72: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

65

�* )@�!� ���� ÀE!�uÃG�>� �A�%8� L�M ?M U ¾ 5�!� [ ÃG�>� �¸:� t 8� [ .¨¾ 5�!��   Á ~-* ���^¥j(� ¡ 4T�^� CE�� [ 4T�^ �j�%T�^ 4T�&!� V���!� [.¤'~^ §�* g��O ~-* j�O gg�Ð ��^ gu

��^ ��EG�>i�g� ���M �! %! »#� ��-T j� i: ��W L!m '��^ : ��-! ��! %M i�«g¨'O� g  j�O �* �L! %O ��^ ��EG�>i� � Ð i �%%5�*g¥" #� ��n j: '�� �sX ."j(�g¡ j�¦+� [ ��EG�>i� �� � �*

�� �g¤�&~!� [ ��EG�>i� .��G* �&O �&~!� [ ��EG�>i� j� ���Om �/�.g§ '�/ j°^ :�� � �¸:u� �C��D�! ��EG�>i� ug��( uue��� i u�t ¸ � u¨)� j�¦+� ?�� .u �E�/ :

��T� ���E� ��^ ���� ��EG�>i�� ��^ Á ~-* L!m� �j�¦+� ?�� t�2G!� [ ��EG�>� �sX .�¸: �E*@O�g

1 f g : �sX. 2 f uf � ) :}. 3 f uf � ) :ÈG��T . 4 e ]< :f ³A�%8� L�* ?M Uuf � ) –e ]< . 5 ) :¾ 5�!�^. 6 ) +6�%!� È�T��2!�� . 7 f uf � : ) ³�m:–j(� . 8 ) –V��!� [ 4T�^� CE�� [ 4T�^ j�%T�^ 4T�&!� . 9 ) :���~^.

10 ) –�* . 11 f uf � ) :Á ~-*. 12 f g : �z. 13 f uf � – ) ³��^ :����. 14 ���M #� . %T :» �m: L�� �Om�� #� ��-T j� i: ��W L!m '��^ : ��-! �! %M i���n� �sX �* 6�/( �� �T�kT j� ?�� '/� N��� «) �bk~!� A� >g¤/u�«u¨.(

15 ) :'~^. 16 f u : �! %O. 17 f uf � : j(. 18 f uf � ) :�� Ð. 19 f g : 'G*. 20 f uf � ) :� Ð. 21 f uf � : C���� [. 22 f uf � ) :��(. 23 f uf � ) :e��T. 24 f uf � ) :t 8�. 25 f uf � ) +i .

Page 73: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

66

�¸:g[ ��EG�>i� [ 9/� u�j�¦+� ��EG�>i� '� �m°^ ���^ ¨.� (� 9�; [ '� .� [ . es!��1 ��* �� #� �2� �� e�� �* ¥�� � ¡?�� . �� k^ ���EG�>i� ¤ j�O �� j�¦+� ?�� t�2G!�

C!� L!m§�E* g��kE� 9��^ .gg ]%b4/) [RHP YO�P ����< v� : O�P =U�"���� [\N =� wq"O�P � :�: �� ;HJ , Y�Z�. O�P :¸�I<^�: )���� � ��Z8i/ T�]^�: ���� [+Ii =� =��a�/ .RHP : [\N =� �9q YO�P T��

O�P �)���� :?� �>) =� ¨iN IP Y�: �� ;HJ , Y�Z�. ����< M:N O�P :N YF©B�i T�]�� �9�]q TM��� Y�9�]q � f�i , Tq/ Y��< =��� �9N OM�i T

��{za� .RHP :� �9�]q TM�i NO�P ���{za� T�]� :;89 .RHP : ���< =��� �9�� �HUJ *P Tq/�� O�P ;HW/ ��HJ ?� cH. ���� TN �S)�< ®iI< ~SnI!� :»�R!B.N t��«O�P : R!B.N

��< ����� .O�P :»�f9�]q ����< �U� ����< < [�� T�� OM�D �� �� »9�«O��� : ?� OMW) �iR��J$%(VU½N �< ��9I�� =J F �9 $& �¡)�: v) ¾J pq »9N wV�� FH�� (WN/ ")�¦

��� T/e�8�i 7< )���� [\N pq »9N wV�/ ��� T/)/���i ���� [\N pq »9N wV�/ .O���$x ;HW/ ��HJ ?� cH. ?� OMW):$y »'���� RB.N '���� RB.N« .O�P � :» pq »�i TN �nW =�

1 ) :�* j:. 2 f g ) –[ . 3 f g –��EG�>i� '� �m°^ j�¦+� . 4 ) –��^ . 5 f � + ) ³��Y� :�E� #� �Y� {�2�. 6 f u ) –�* . 7 ) :� �. 8 ) :[. 9 f uf � –C!� .

10 f uf � + � k>. 11 e ¬*�X [ : �� �� �� ���� � BE* �� �� �~2�!� )�*+� C���� ��2����T� e�T�M�8�f ³u + ��� .�/ �� CE�� 'X� �* ��� .�/ ���^ �! /�

) ³6sO �%^ ��E!� 'X� �* + CD�� [ A��2�!� ³6sO �%^ ��E!� 'X� �* �� CE�� 'X� �* ��� .�/ ��^ �! /�"fu " CD�� [�") " �EX �* CB/�� �EkX �:" CE�� 'X� �* ��� .�/ �* �*� "... []u¡¥� .[

12 f e g : N^��. 13 f g : t���®�. 14 f g + �T. 15 f g –��>� ���� #� ?�< .

Page 74: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

67

�S)�< pq »��H� �BHP ?� )M9 [s).«O�P � :�i$@e����: o ?� �e� ?� OMW) . �� �� �JI�I��W��.% RHP : TM�M�i '�MPN O�: �U�")���� =��a� [+Ii ,"O�P � :=��� [� ,q )���� [+Ii , .RHP :

O�P ������/ :Zg�Mi TM���i ;\ .RHP :O�P �f�� t��/ : p�8D ��M��» ���� �M��P ��WV: /N) �UH�</ ?�:��WV: /N) �a ;¦�]q ;8��i fi ;H� 7��� �: ��� �� �9��/ �I«&�i�� .����< M:N O�P :

�W /N U�� �� /N �9¡ /N � /N �� /N i��� L�P /N «W /N < A©: � �9 [�P =����: ¨��/ Y W�� =��� M� .T�]^�: ��� ;sh/ )���� � ¸�I<^�: ;��Z8i �£q/(.

�*�¨�*  .�/ :q%>� �%^ CE�� 'X� �* ���¥��&� �� f �� .¡�*� ¤.�/ : �%^ ��E!� 'X� �* ���q%>�§���&� �� ���!� g��E��� �* ?�� � Ð i �½@O� .���� ���� Hggj� � Ð gu�C���� [ .�%T g� j:g¨�* j( �Ln @� CE�� [ �E*y8� g ���!�(�� '>�!�� ���2�(� ��E*y8� C�; . .�%T j� � Ð� "�* ��E!� [ �T�^�~!� j:g¥Ln VW ."j°^g¡��( ��&O �%^ ��^ Ln g¤�~�� g§ÂE!� . ��n� �m: �*:�

t�kn �K �� '>�!�� ���2�(� �* ��!: ��-8� j�O j°^ ��E��� � �� �:u��! g���2�(� u'>�!�� �

1 f g + �T .�/. 2 [ C���%�* ��&!�� FT�3� 1�� V2~!� �a�8� ����!�/u¥¥� ³.���!� ªO �e�E�� �%���! g�/� g«� ¨ . 3 ���M #� . %T :» ���&O� 0� � #�� �E*� � !�/ �E>�� ��� ���^EO �U�O�-* �� � . [ N�Z �/ \!� #� CE> �E>�� ��� �8 ���¦: �k�&ET LT ��^

j��^�~!� L!�EX ��Z� 01�2� «)A� > ��^�W ¨� /¤¨«¤ .( 4 f uf � ) :��(. 5 f uf � ) :�m:. 6 f uf � + ��&� ��. 7 f uf � –��&� �� . 8 f uf � ) :�m:�. 9 f uf � + ��&� ��.

10 f uf � –&� �� ��. 11 f uf � : ���. 12 ) :j��. 13 f uf � : f@��. 14 f uf � –j: . 15 f uf � ) :[. 16 f uf � : ) ³6 :[ . 17 f uf � ) :�m°^. 18 f uf � + ÂE!� [ Ln. 19 f uf � : �~��� . 20 f uf � : �kn.

Page 75: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

68

�CE���¨Ln VW �* CE�� [ �sX . %M j� L! � Ð ��°^ .�m°^ ~~n #� ?�� N�sO �%^ ��^ N]u¡¥� [?���¥�&O L!m� ��! >� .�K� ���2�(� VW �* ��!: ��-8� L!m j�O j:�¡�k-M } ¤ �!

���2�(�§L! � Ð i ��°^ �CE��� g� . %M j� "CE�� [ �sX " ?�� t�* j: . %M j� X� �Ö�-� i:j�¦+�.ggL!sO� gu�^�~!� [ g�L!m j�O j: g¨��~!� 4� �K ��°^ ��E!� 'X� �* �� ~� 6g ��� g¥ L!g¡���� ����� . %!� 9%M j� g¤ ���G*�� j ��^� ����� 'k� �� 'G* ��E!� 'X� �* g§ i:�

�-!�2^.u� ]�gsa� cHJ e��[ )Y����< M:N O�P%$=��i �� L�U� =�� =� %%O�P �9N ,q �: : N c �J/ cWM� #JN ,

�° 7HW�%&A� 'N %xY7HW� $ M� ��� .O�P =�/ : M� Y)���� � /N ���� � ����� ")eN ,

1 ) :��. 2 ) :'>�!�. 3 ) :���2�(��. 4 f u : ) ³CE�� [ +�5<� �X� ���M �! / �k�^ '�!�!�� A�-28� A�-�!� ÀE!� 6»�kE� #� �Y� �%!« . 5 f � : ) ³j°^ :�m:�. 6 f ¹ –?�� . 7 f uf � : �K ��. 8 f � : �k-T. 9 f uf � + '>�!��.

10 f � : L!m. 11 ) +CE�� [ k^. 12 ) +���. 13 ) –�^�~!� [ . 14 f � – ) ³L!m +��!: ��-8�. 15 f uf � ) –��°^ . 16 f uf � : ) ³� Ж��� . 17 f uf � ) –L! . 18 f uf � : ��� . 19 f uf � ) –���G*�� j ��^� ����� 'k� �� 'G* . 20 f uf � : ) ³Ö�-!�^ :Ö�-!��. 21 f u ) +�E� #� �Y�. 22 f u : ) ³�*yM :�*y�. 23 f u ) –�½ . 24 f u : i.

Page 76: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

69

p�8D ��M�� ���»�MDMU�� ;�HJ cm�i , ;�s )�9 ;´ �/�� =iZ��/«Y% O�P/ » ��ZJ ;´/ iK�«Y& p�8D O�P/ »IiI� ��ZJ ;´/«.x����< M:N O�P :O�P �9N C� a� =: I�8W =J ~©H: :

� ;���� )����� O�i j =�;Hr� M� )���� = .RHP : 'M*i ,/ FH*i ,/ =��i =UJ w�+V�YO�UJ�� �Z\ =� �g�� [U8i ,/8i [\ ~yO�P ��g�� �9�]q : �:ZJ ��� Tq p�8D ?� �g��� � M\

�>) ��� Tq/ .O�P/ :=��� M� �:��� =� �g�� I!u j =� . ����< M:N O�P :Bs =: ��8� TN ;H8�� [\N �8: ~SnI< �M8U�s� ¿> ��iI� 'IP �a ?� FX) [

���q4��VW/ bY��� 5O��� :d ?� [�BW � I\�u/ R�B�� �}/ 'M*i/ FH*i =U�� OM�D �� �8i/$k�D��¡ "e�i/ $$A� $%f�i �9N $&O�P ���MW)/ ?� � :$x)���� �� �Z\ .O�P : OM�D �U�

�D��¡ "e�i ,/ R�B�� �} ,/ 'M*i ,/ FH*i , =U��$yA� O�P ���MW)/ ?�: =��� �9N :$4 ��HJ #�+N/ �� Ms)N .���� O���:$b�9N �U� =>�� IBJ �:N �i $5 Y[UJ l��� L� L��i ,

1 f u –f ³��>�* u ) +��°^ CD�� [ A��2�!� ³ÂE!� �~�� ��( �&~T "fu " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* CB/��" .�%^ 6�n �!�>."...

2 ���M #� . %T :»Ts!����&O � &O 'O eJ� L!sO ���s� �* �kE� b&± i� � M ��^ �k��� ?�%T i �Ek� ��� �� �� «) ��_�^ A� >� /�¥ .(

3 ���M #� . %T :»j:4T�3� 6�s� ��� �Ek� 6�s� �k�^ � � �T } H t�E*y8�� �E*y8� � E�^ �Ts!� � «)����!� A� > ¤ /g�.( 4 ���M #� . %T :»W �k���� ��� �E� C� �1 �k�a �! ��a�>� �* ��� �* #� [ j ��z �Ts!�����T�n 6�s� ��� «)��� -!� A� > ¨u/g¥ .(

5 e :ÈST. 6 f u + ) ³���n j: ���* FT� 6��~!� [ �Om� +���n j: '2� �� ���* FT� 6��O [ �Om� . 7 f u ) :�!�>. 8 f u ) –���n . 9 f u ) +�!.

10 f u ) –4��T . 11 f u : ) ³4��T� �!�* A�O� +4��T 12 f u : H. 13 f u : ) ³Á�-* :Ln. 14 f u + ) ³'2� �� m��* +m��*. 15 f u ) :�O��!�* A. 16 f u ) +�sX. 17 f u ) :6�-!�. 18 f u ) –��� .

Page 77: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

70

���� cm� � Y�F� T�]^� L� mi , f�Z��.$O��� %��8� :I<N "e�M�� �Z\ � ¨��& =� ���N ���� �Z\«.x

����< M:N O�P : , F©B��: F©B�� [\N [D��� Y{��� T��H ��/ ��e�8�� �g��� L� TM�D/ Y����: 7K�. �miN ;�� T�� YTMa�½ T/IW�� �J�U�� [\N � T�� Tq/ F©B�� [\N L� TM�D ,/

;�HJ f9M��8i .§+�/ ;´��J�� ����: �J�U�� R9�� T��y;\A� pq . p�8D ?� O�P» =�D j N��� �/s��� �8W�/ ?� �)N«4N O�P/ �mi»T/IBJ�� "�i�� �8W�/ FX)N Tq«.b

��HJ ?� cH. ?� OMW) O�P YO�P eM8 � =:� =J ;�\�:q =J e�> ��SnI< Y����< M:N O�P;HW/ :» �\A� pq ��J OM!�� �\A©D TN �D j/ �)N � F.�8a� (½ ��q]%bb/[ IBJ��

f:) ��«5 .O�P : ��!.N =� [s) =J ;H8�� [\N �8: ~SnI< ;HW/ ��HJ ?� cH. ?� OMW)?� OMW) O�P YO�P :» 78BW sN �� ?� C�� ��� ������ #�h �)N pq �)N =� OM³ =�

��inI..«(d �m��* FT� �*�g� �%^ gg��sX [ f@�Zi� ���Om guC!J��8�� CT��%!�� ��� �� ��� �EE�� g�

�EE�� �Z= f@�Z� �EkX j� VW ³AV2~!� 6�~M�� [C���8� ���.g¨. %M ��: :g  CE�� [ �*y8� j: j�¦+� 9* ���M i ��°^ ��<��8�� �P�2~!� �~M�� j:� .Na� ��g¥��~�: Á�M� 6�-!� �! %� g¡ m��*

1 f u ) –Í&!� . 2 ) :.�/. 3 f u ) –� � . 4 f u ) :³6�-!� CD�� [ A��2�!�"fu " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* CB/��" f@�Zi� ���Om �%^ "... []u¡¡�.[ 5 f g : ���Z��. 6 ���M #� . %T :»M �Ts!� j: C�>�� #� ��� �~M } � � !�/ ��(� [ �&����* �EO � !�/ ��EO ��^ � !�/ �k�&�� �8�® C~P@8� �X�^

�VB* NP�>� �Ek� �X��* L�!��^ �k�^ �����k�^ «) ����E!� A� >¨/§¡.( 7 ���M #� . %T :»j��2��^ e�T°^ C�>�� �Y�� j: � E*= �Ts!� e1�2� �T «)�t 2~E�!� A� > u§/ ¥.( 8 FT�3� �sX �1�B* �� }. 9 FT�3� �sX �1�B* �� } .

10 e +f ³m��*� –m��* FT� �*� . 11 f u ) :f ³�/�� : �/. 12 f uf � –�sX [ . 13 f uf � ) –C!J��8�� . 14 C���8� : C��_ �&~!� 9* 9&ET i ��O C�B�* j�¦+� 9* ��T i j ! %T ) /)t�&T���!�a�! ����g¥¤ .( 15 f uf � ) :N!�/. 16 f e g ) :Na� �. 17 f g : e��~�:.

Page 78: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

71

�! %! .m��* . / ��%� 6�-!� . / ��Z �. %� ��: i: "���� f�Z�� �! ���."gj�~^ u �* 1��8� �! /"��n j�¦+� 9* ��T i"�* �m��* . / �* 1��8� X �¨ X�  j� ¥AV2~!�� 9&M�T i j�¦+� .¡

�� T X� �j=�%!� �* e= VW [ � %�!�� 01�2� �*� ���M #� j� ����� f �� j� ?�� '�!�!��j�� �f ��¤.��� §L!m� �C�� ��!� '��M� CT1 2�!� Ö�%>: �� T f �� g�JP�� VW .gg �*��

�X�h^ 1 ��* ��� FT� j��� �: ���z i �.gu ]T��a� =J p�8D ?� �i�D[ .�/:g� ) O�P =� Y����< M:N O�P :�� I�� Y�)�� � 'N ��U �� � N v) #JN , . ?� T�

O�P p�8D :»¢M�W� ¾8�� cHJ =>��«Y$x(�/�ª LBW «M� ��J/ .O�P T�� : ¾8�� cHJ �9q OM�i ����/ ¢M�W�"� ¾8�� ")eN ,�)�� � /N ��U �� "O�P � : � �9N �9N �9� Y��� M\

��U �� .[�WN =� , cHJN =À� c¹JÁIÂi �9q/ 7�HJ cHJN � ¾8�� T� . =� ¨�� [�W�� T��F� � ��\M���/ ��:M:�� . ��V: ;HW/ ��HJ ?� cH. ���� pq cDN zs) TN ®iIK� � "/)/

O��� Y��eMW : �BP) �J FHJ Cs/'z �� ��HJ ���� �´ O��� ��Z\ Ã���� N ����� :» ����� N�R9N«R��P :;89 .O��� :»�?� =iN«��U �� pq ()��V� .O��� :»����� �¦�� ���J�.«($y

1 f g : �k���. 2 ) :j�O�. 3 f uf � ) –��n j�¦+� 9* ��T i . 4 f uf � + ) ³e� ��n j�¦+� 9* ��T i +?�� . �� ��n j�¦+� 9* ��T i �! /� . 5 f uf � ) – X� . 6 f uf � –j� . 7 f uf � + ) ³�&�ET i� :AV2~!� 9*. 8 f uf � ) :j: ?���. 9 f e g : .��.

10 fuf � : ) ³�sX� :�m�. 11 CD�� [ A��2�!� "fu " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* CB/��" �� f��� i .�/ �* �E� #� �Y� ��%&!� .�/ ."... 12 f � –j��� �: ���z i �X�h^ 1 ��* ��� FT� �*�� . 13 f g –.�/ . 14 ��_ A� > u�/ . 15 [ C���%�* ��&!�� FT�3� 1�� ���* ]�5<����8� � �� .

Page 79: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

72

C&�E �� .�/g �E� #� �Y�"�� f��� i .�/ �*u�&O �%^ ��(� [ )� ����!� [ "��j( ¨ ~* �! j ~T j� �X T . %!� �sXj�~^ �j� ��&O .¥.�/ �* �sO� ¡" j� e�1� i¤ )� ����!� [ ���!�

��(� [ "��&O �%^§j( g�C%�%3� [ .�(� Ã�8� �: 9��T �sX .���!� j� e�1� i .�/ �m: ��(gg .�/ ���~^ ��(� [ )� ����!� [ :��(� [ )� ����!� [ #� j� e�1� i.gu

]B�a�/ ������� cHJ e���[

�/�g�C���8� 0sX [ � &��Z� g¨N!�%^ g Ck2-8�� C�*��~!� :g¥j: g¡���M #� g¤���!� ?�� g§ 1 �%!�� �� &BT� ���%* �! ���!� j:� ��~�� j�~* � ��u�.�ª!�� ug6�Xs!�� ��v�� .uuj ! %T� :

#� ���M �)���(�O i ��� Xu� L!m �� ]u¡¡�[�V2O � �� .���M �! %� Na� ��u¨

1 f e g : f ³��%&!�� –��%&!� .�/ . 2 fu : ³���M #� ) :f ³#�� –�� f��� i .�/ �* �E� #� �Y� . 3 f � –�&O �%^ ��(� [ )� ����!� [ . 4 f uf � : .�/ j: ��(. 5 f ³e ]< u + ���M #� .�/ �~n»� �>� ���!� ?�� �"�!�«�~!� CT�� 0s� . /� .�/ j°^ ) ³ + ���M #� .�/ .�/ j°^ �O�n» �"�!�

���>� ���!� ?��«�~!� CT�� 0s� . /� .�/� . 6 f u ) –f ³��&O � : �~n. 7 f u ) –f ³.�/ �* �sO� � –.�/ �* �sO� . 8 f u – ³j� f� –j� e�1� i . 9 f u ) +f ³��T�� –�&O �%^ ��(� [ )� ����!� [ ���!� .

10 f uf � ) :�. 11 ) +)�. 12 f uf � + ) ³�D�2!� 9�* �� ��%&!� .�/ +���M #� ��> �D�2!� 9�* �� ��%&!� .�/ . 13 f uf � ) –�/� . 14 ) :CT��. 15 f uf � ) :N!�/. 16 Ck2-8� :) / t�c�`�� 0 �xG*� t�/ �D8�� ���M #� � k�2n )t�&T���!� ����a�! g¡g.( 17 ) :j��. 18 f uf � + ) ³@�–���M . 19 ) +?��. 20 f g : ) ³1 %�!�–1 �%!�� . 21 f uf � : ) ³.��J!�� ��v�� 6�Xs!�� :.�ª!��. 22 f uf � –6�Xs!�� ��v�� . 23 f e g –#� . 24 f uf � –���M .

Page 80: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

73

»�� �>� ���!� ?�� �"�!«g. %E^ �k��� 1�� ��: i: :�ET ~�� j�~^ �~T } ���!� j:.@^ u �± �ET ~M j ~T j� �*:��: ����� i �*:� ��%�Z ?�� �M���� ���h� �X�®+ ¨1 �%!�  ���� .@^¥

Ô � k%* ��( �%!�Z j ~T i ���`� j( ����� 1 �%!� �: ����� i j ~T j� JP������ .i � k%8��¡ �V*� j ~T¤Ë�1 2�* ��� j ~T b�~^ §�m°^ g� '� gg X� �.�(� �� !� ]< �� !� �sX gu j�

j ~Tg��! C�� i� ��%�Z ?�� �M��� ��k®+ g¨��!: . �� �>� �� �>i� Ã�* Hg 6�!� ���%* ���!�� ����!� ���%* ��n 'O j( ��! C~��8� . �sX�

.�%T ��O"� �>� j@^����� ��*� 0�T�> ?�� "�� �>� �L!s� j E�T �g¥��! CTi !� � *� g¡� g¤ ¹�%��g§�E� A��*+� [ C���E8� .Ã�* j� X� ��Z= 'T��M�u��� �>i� ug�� �>� uu �n�� ?�� �%�Z

#� .�/ ��Ou� ���M » ?�� � �>� H )�T� C�> [ ��(�� t�����!� 4�Z es!� #� �~�� j:

1 ��_ A� > u�/ . 2 f uf � : i�. 3 f uf � : ) ³�� O :���� �� O. 4 ) –�: . 5 ) :1 �%�!. 6 f uf � : i�. 7 ) +j� ]�BT. 8 f � : V*�. 9 f uf � ) –�1 2�* .

10 f g –�m°^ . 11 f g : '��^. 12 ) – X� . 13 ) :�� O. 14 f � –�! . 15 f g – ) ³�� �>� :� �>� . 16 ) :� �>�. 17 f � ) –�! . 18 f uf � + N�%��. 19 e :o�%��. 20 f g + Ã�*. 21 ) :� �>i�. 22 ) :� �>�. 23 f e gf uf � –#� .

Page 81: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

74

���!�«.g� �>� e� �n�� ?�� 4��D�!� '�^ .�%^u42M ��^ �Ck2-8� ?�� ��11� � [ Ck2n �� �� �>i�.¨

���� #� j: ji %T �½ �Ck2-8�� C�*��~!� ��� �EE�� �Z= f@�Z�� �×� ¥ �� / �k��� 1�� j��¡���� ¤A��2� §���!� 4!�Z ���M #�� ��X �� ��� �� g���X ��� gg��� b< T @^ .gu

/ j°^�! .�%T R�! � '�" :���n(�O i ��n"L!s~^ �g� �! .�%T ")���(�O i ���"�E�/ �:g¨ �m� 1 � !� �&� C���-!� �&� [� 1 � !� �� A��2� C���-!�g �� Ð i g¥����GU ���� R�!� . i �

��n �! .�%T� ��� )@~�! .�%T i ��� ��M .��(g¡01 �� �� A��2� .�E�/ �sX ��� : Ð i ��: j� � X� ���n )�����! .�%Tg¤f@Z g§. / u�C!J��8� .ug ¬T� '�/ j°^ uuj ! %M u� �! / [ u¨

1 ���M #� . %T :» es!� #� �~�� j:� �G�G �2�T ��kE!� '�!� �-ST ���!� ?�� � �>� H )�T� C�> [ ��(�� t�����!� 4�Z ��%!�� R�-!�

�8��!� 6� #� Á�2M �*(�� 4��� �! i� 0�*�� t��D�* ) aE!�� «) �f���(� A� >¡/ ¨ .( 2 f uf � : �/. 3 f � ) :42T. 4 f uf � + ) ³4^ 8� #�� :4^ 8� #�� � �>i�. 5 f uf � ) – ���� �Z= f@�Z� C�*��~!� ��� �EE� #� j: ji %T �½ Ck2-8���. 6 f uf � ) –�× . 7 f uf � ) :[. 8 f uf � + ) ³���� j� . %E^ +���� j�� . %E^. 9 f uf � : ) ³�O�M �* : �± i.

10 ) :����(�. 11 ) :�X� ���. 12 ) :��. 13 ) :L!sO�. 14 f uf � : �E�/�. 15 f � – ) ³�m� :�sX�. 16 f � –� Ð i . 17 f uf � ) –��( . 18 ) – X� . 19 f uf � – ) ³f@Z :�^@Z. 20 ) –. / . 21 ) :C!J����!. 22 f uf � : R�! �. 23 f � : j ! %T. 24 f uf � + ���M.

Page 82: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

75

»�e��� N%�Z«g�E�/ :��� �*yE^ ���&� �� b<� C&< ��!�u�*y�� �9��� ¨�^�<�� . �sX ?��� ¥ �)�%!�� ��!�� �� !� �* �XVW� ��!� 'T��M¡ X� ¤A %!�� A��%!� .j(§ ���n(� 0sX .��� [

�_� ��g��� T gg.���� b��!� gu���M #�� �A %!� g� j� �~EM C�x�8�� r�� �� j��� �e / �! C&< �� !�� ��!�� ��!� j ~M .��� i�g¨ �M�&< NT &M� ��*@O '��M L!m [ j( ��X��~�+

�5�5< @T��M �� j� 9* .ÙC ��� )�%!�� ��!�� ���M #� N&<� Ck2-8�� .%T�&!� @O��g @Y �/ . ]����8a�/ �i)I��� cHJ e��[

C!J��8�� CT��%!� N!�/� :� a� �� �j�~* 'O [ ���M #� j:g¥���M �! %� ] :u¡¤� [» X��!: ��(� [� �!: ����!� [ es!�«�g¡[� ����!� [ ��� �Z� g¤��(� .. %� ��: i: : �~! Ca i

�* 1��8� j( CT�� [g§CT�� u��O ! j�~! ���/ �* j»��(�� ����!� [ es!� X�«ug��^�O uu

1 ���M #� . %T :» �8 �a�M j� L�E* �* R���: �T .�/ZN%��8��!� �* NEO )� t�~�>� e��� «) �Õ A� >�¤/¡ .( 2 f uf � ) –�� �*yE^ . 3 fuf � ) +��. 4 f uf � ) :9����. 5 f uf � : �M�&<. 6 f uf � ) :j�. 7 f uf � –)�%!�� . 8 f uf � ) – X . 9 f e g : i.

10 f e g ) :�Y�3�. 11 f uf � : �� M. 12 f g + A��%!�. 13 f uf � ) –���M . 14 ) :C�� . 15 f uf � : j�%T�&!�. 16 f e g : � a� �. 17 #� . %T ���M :»!� [ es!� X�����V2�� ��~3� X� �!: ��(� [� �!: «) �f�ZJ!� A� >¨�/¤¨.( 18 ) –[ . 19 f uf � : �kE*. 20 f uf � –CT�� . 21 f uf � ) – »��(��«. 22 f uf � : ) ³��^�O:C�^�O.

Page 83: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

76

��^.g�!°� '<� ���^ u?�� .1 ��* 1��8� j� ¨CT��  ���X !� m &� ¥. %� ��� ���(� [� ����!� [ .CT��%!� . /�¡C!J��8�� ¤j� �: e1yT �� / j( �Ck2-8� . / �* ]2/� �sX [ § f� �� [ ���M #� )� ��� ¹�2�!����O � �� L!m �� #� ���M �t��-3�� .

���M #� j� C������ CE�!� 'X� �Xs* �*��g�� �� ���!� ?�� gg ¹�&M�� � �� i C��� ��� C�h� )�*+� .�/ ��O �C^��*� j�~*gu" 0�Os��g� ?��� �*g¨ C��� ��!� �* R�! '&>(� j( �'&>� �* i

C�X !(��g ��n [ ."e���g¥[ g¡FT�3� g¤ CT��a�! .�/ )@�!� ���� ���g§ »Ë#� �T�« t��n�^ ����!� �: ..�%^:u� »CE*y* ��°^ �k%���«ug . �sX �~EM C!J��8��uu01�M� ��� .

1 f uf � ) –��^ . 2 ) :�!: �! %�. 3 f uf � ) –?�� . 4 f uf � ) :kE*�. 5 f uf � ) –CT�� . 6 f g : f ³C�X !�u : f ³���Xi:� : C�Xi:. 7 f uf � ) :C!J��8�. 8 f uf � ) :CT��%!��. 9 e ]< .

10 f uf � + @�. 11 f � : � ��. 12 f uf � ) :�E� #� �Y� C&�E ��. 13 f uf � : 0 ����. 14 f uf � : @��. 15 f uf � : C�Xi:�. 16 ) +�n [e��� �. 17 ) + ��>� ���� #� ?�< ÀE!� �� .�%^ 0sX ¼Ja�^ � C2/� 4�� ��� ��� .�%^ �1 > C*�� )@�!� ���� ÀE!� �: ?M� @�� j� FT� »� CE*y*N�� «.�%^ ��� N!�%^ .

18 f uf � + 0sX ¼Ja�^ � C2/� 4�� ��� ��� .�%^ �1 > C*�� ��>� #� ?�< ÀE!� �: ?M� @�� j� ��>� ���� #� ?�< ÀE!� �� .�%^ » � N�� CE*y* « ) ³�� .�%^ ��� N!�/–FT�3� .

19 f uf � ) –CT��a�! .�/ )@�!� ���� ��� . 20 f � + )@�!�� A@B!� ����. 21 FT�3� ÒT�­ 42> �%! . 22 f g : 0sX.

Page 84: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

77

]@+�� O�M<N[ .�/:g ) ����< M:N O�P:%��B��� =� M� Y���� ��ZJ #JN , O�P =� &��U�� �r�B�� x

Y����´�yp�8D ��MP �9N �9� »;�Z8�W 7D�«4 p�8D ��MP/ Y���� ��ZJ ~8i » =iZH� Tq/f�� T/e �:�ZJ �MUH½«b���� � ~8i .O�P T��" :,/ �i��: =��N5�\A �D/ �Hi/V�: =��N " Y

O�P :T�� �Hi/VD �Hi�D M\ �� T���� =� T� Y��� M\dI!s $k�� I�� �� (.����ggj� gu 0sX C���8�g�C���* ¹�^ g¨� �X� ���Zg j ��Ð C!J��8�� CT��%!�� C��k�� j� g¥ C>1�> C>� '%�!�

?�� � *(� j E2T� R��!�� ��-!�� ¾�s!�� �B2!�� 9���!�Og¡�� %� .g¤j ! %T� : �X�-�� ���j�g§�E*@T°� }��T i N��8� u� L!s~^ ��X�-!� [ ug�P�S!� [ .���~�� �sX ���uu �Ö���B!�� j�J�8�

+� 'X� ���Z�j�¦u��1���� ]�2�M� �V~�� �~E* .�y>� ���E!� �* g '� e��2!� CT��� �����8��

1 f gf uf � ) –.�/ . 2 f u ) +�E� #� �Y�. 3 f g : ) ³C%�2!� : C&P�!�. 4 C��k�� : CB!��� CT��� �* X� j� &< �� �k� 6�5<�)'5E!�� '�8� ���>�k-�! g /¥�.( 5 CD�� [ A��2�!� "fu " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* CB/��" ¹�^ C���8� 0sX j� ���� ."... 6 ���M #� . %T :» 6���(� �* �~! �K�ET�8� 'X� �*� j %^�E* �: j�1�T H �M�* ��s�E> �k���� �× �k���M i ¾�&E!� ?�� ��1�* C

��h� 6�s� «) �C� �!� A� >§/g�g.( 7 ���M #� . %T :»j ���T i �X�GO� �~!� L!m j�1 ���s� � ��® �Ts�! j:� «) �� !� A� > u/¨¡.( 8 e ]< . 9 f g –j°^ .

10 f g : �5��^. 11 f u : f ³�� –���� . 12 f uf � ) –j� . 13 ) :C���*. 14 f uf � ) :C���8. 15 f uf � : X�. 16 f uf � + j�. 17 ) +{��/ ?�� ,2��!�. 18 ) :�k�%�. 19 f uf � ) –j� . 20 f uf � : �E*i=. 21 ) :L!sO�. 22 f uf � + ) ³���~�� �sX ��� �E���! ]�2�M �� j�O ! j ! %T ��( 1���� ]�2�M +2�M ]�2�M �� j�O ! j ! %T ��( 1���� ]�

���~�� �sX ��� �E���!. 23 f uf � : �P�2~!�.

Page 85: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

78

�!@� .9�M i . %�!� j(u[ �C2� * �� %� � ���� ���O �sX .¨. %E^ �k��� 1��� : . %�!� j:Cc�� �Y���* ¥��O �?n@�!�� .º@º~!�� b��!�� Ja��! ¡.�/ ¤ )@�!� ���� » #� 4�Z [ ���~&M i�

4!��� [ ���~&�M«�§j ���� i È�T g����M #� [ �~&�!� �: gg�~! %� . Xm� �~*�k^� ?n@�! .ti %����^ '%��! �R3� N2c j� ��: e����º�^guti %�8� VS! i t�O��8� . VW [ b/ �T X�

: ���2M� 'G* ���%> VW ����> j�O �m: ��2���^ 9���!� 1�T Í �ti %�8�9^�E8� [ 0�Tg�����8�� .g¨ t1����g �� %� NY�* Í Cx!�~!� AJ���!� �� %�� C�� ��!� �EO � O��T j� C!J��8�� CT��%!� g¥

�k> &� N�%>� . � M� ^�]u¡¤� [�sX [ �%^�E8� � "�J^ C^��8� . �%^�E8� j�n [ ���M #� .�/»�Y�* #� �X1�J^ ��* �� �/ [«.g¡: '%� 'O� j�O �mg¤ '%�!�� Á����T i ���^ b/ �T ����>

9��!� 1�T Í g§��2��^ .u��! / �P�O �%!� 6�s� j� ?�� '�!�!� �*� ug ���M »�M�* ��s�E>«.uu

C*��%!� [ A��*� �%!� [ A��* V�&�!� [ ��� ..�/�u� »L!m j�1 ���s� � ��® �Ts�! j:�«u¨ X� g

1 f uf � ) –� V~�� �~E* .�y>� 1���� ]�2�M. 2 f uf � : ) ³9��M–9�M i . %�!� j( . 3 f uf � ) –[ . 4 f uf � – ) ³C2� * �� %� � ���� –C2� * �� %� � ���� ��O �sX . 5 ) :É�� . 6 f uf � ) :CY��*. 7 f � + ��O. 8 f uf � ) +ÀE!�. 9 ��&�� b-O � �a��! g/�¡g«�¡u.

10 f � ) :j ���z. 11 f uf � ) –���M . 12 f uf � : ti %���!�. 13 f uf � : ) ³���!� :9^�E!�. 14 f uf � : ) ³9^�E!�� :���!��. 15 f uf � : ) ³A1��°^ :t1���^. 16 f u f� : �� �/. 17 ���M #� . %T :» �� �/ [j �s~T � ��O �U ��!� 6�s� ��� �Y�* #� �X1�J^ ��* «) �A�%2!� A� >u/g�(. 18 f g –j�O . 19 f uf � + ) ³9��!� 1�� �m:� +9��!� 1�� �m°^ . 20 f uf � : ) ³��2M :��2M�. 21 f u : ) ³�! %! :#� . /. 22 �!� A� > �C� §/g�gCT�� ÒT�­ 42> �%! �. 23 f u + f ³���M� – ) ³.�/� +'�� J� ���M #� . 24 f � – »L!m j�1 ���s� � ��® �Ts�! j:�« . �� !� A� > u /¨¡CT�� ÒT�­ 42> �%! �.

Page 86: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

79

�%!� 6�s�.u.�/� � »!� �* �kE%TsE!��O(� 6�s�!� j�1 �1(� 6�s�«¨6�s� X�  �%!� .¥ ��� V�&�!� [»�1(� 6�s�!�«¡ X ¤6�s� §�%!� .g� ���M �! /� » ��-�� ���W �k��� j Y��T ��E!�

6�s�!� �n� j ��^ .= � �Z1� C���!� ) %M ) T�«.gg�! /� gu ���M »���� � �Z1�^ � /�W�«�g� ��&!�� ]��%���!.[g¨

� '�!�!���! / 1���� ]�2�M ?� '�� J� »0��Ô ]2�T i: �?n �* j:�«١٥C!J��8� N!�/� :#� C��_ �* �k�O 1�2�!� .��^� j( �. %�* VW j� !� . ��O ����*� ?%2T i X� ���� ���B�*�

Ã&T �� Tg¥?n@�T� . ���M �! %� �k��� 1��� Ëj� T ��n e�^ ��n 42T }� ���E^ �m:�» j� !��s�* T�ET�� * N�%c ��^ 43� «g¡CT�� . �! /�g¤���M g§ »C*��%!� ) �! q�%!� �T�� 8� 9���«u�

�sX [ ��2Z(��ug�K AVGO uu�X1� �~¦ i .g

1 f u : f ³È�T� – X� . 2 f � –�%!� 6�s� . 3 f u + f ³���M� ) +���M #�. 4 ) +»k��!j ���T �« .���M #� . %T :»j ���T �k��! �O(� 6�s�!� j�1 1(� 6�s�!� �* �kE%TsE!� «) �A�a�!� A� >�u/ug.( 5 f ³e ]< uf � ) –6�s� X� . 6 f uf � ) –�%!� . 7 ) – »s�!���1(� 6«. 8 f g : ) ³ X�– X . 9 ) :[ 6�s�!�.

10 CD�� [ A��2�!� "fu "[� CD�� "f� " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* CB/��" ]�2�M ?�� '�!�!�� ."... 11 ���M #� . %T :» �k��� j Y��T ��E!�6�s�!� �n� j ��^ .= � �Z1� C���!� ) %M ) T� ��-�� ���W «) ��^�W A� >¨�/¨¥.( 12 f g :�! /. 13 ���M #� . %T :» ���� � �Z1�^ � /�W� �����Z �K���B�� #� j�1 �* �� ���Ð ��^ «) �r � A� >¡g/u .( 14 f e g : ������! . 15 f uf � + CD�� [ A��2�!� ³) ��!� �� T �sX� �* �*� �*� j:� Ã�* i �5� �*�%M �EG�>� �sX"fu " CD�� [�"f� " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* CB/��" ���M �! /�»9��� ."... #� . %T���M :» i: ��n �* j:� �k�^ �*� ��(�� 92�!� t�����!� �! ]2�M

�� &W ���� j�O ��: �k5�2�M j k%&M i �~!� 0��Ô ]2�T «) ����>+� A� >g¡/¨¨( . 16 f g : ÈST. 17 ���M #� . %T :»j 5�&8� �X L�!��^ �ET�� * N�%c ��^ 43� s�* T j� !�� «) �f���(� A� >¡/¤.( 18 f u : f ³#� .�/�� ) :.�/�. 19 f uf � + ) ³j�J�8� [–���M . 20 ���M #� . %T :»!� �T�� 8� 9���%q��2>� �E� ?&O� �� �E�M� .1�Z �* C2 .�%G* j�O j:� ���n R&� ��hM @^ C*��%!� ) �! «) >� A

���2�(� �ug/¨¡ .( 21 ) ³e ]< :0sX. 22 ) f ¹ –�K .

Page 87: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

80

.�/) :����< M:N O�P : ��BJ =:� =J /UJ =: O��a� =J [s) ~SI<]�U�J ?� FX)[% O�P :;HW/ ��HJ ?� cH. ?� OMW) O�P :»��N )��)���� T/e ���� � �9q TM�M�i =iZ�� «.&

O�P T��BX =:� =J RSI</ :'z �� ��HJ ?� OMW) O�P :»7�V�UH� [i/x��N =� « .[�P : �i��/ ?� OMW)y�TM�V�a� 4O�P :»)���� � Tz� ���� � Tz� TM�M�i =iZ��«.bO�P : =J RSI</

?� cH. ?� OMW) O�P YO�P UJ =:� =J L��9;HW/ ��HJ :» )���� � ,/ ���� � ��N �M�M�D ,������� 'Mi ;��: ;�} p�8D ?� TM�i �< ;\MJe«.5O�P : O�P YO�P = K� =J T�:N ~SI</

;HW/ ��HJ ?� cH. ?� OMW) :»p�8D ?� OM�i : �9N TM�N �< �)�9 ,/ ��s "e�BJ �M��D ,/ ������� 'Mi ;�� ;�<N "Z��;´¡��� ;´�9N«.dRHP :��H+ @z*��/ [D���� =J w�+V� .O��� :

�)¡/ ��HJ/ lsN fH� Y@�{�s s��/ : '��q [� tH+ @z*�� .RHP : ��B��� �,�\ =J w�+N;�� TM���i/ TMHD���� ;�M� : ����� cHJ TMsh =iZ�� .O�P :;\$k;H� �� #��.N $$ �

)����.$%¢/) $& @i\ M:N ]� FX)��J ?[$xO�P �9N ;HW/ ��HJ ?� cH. ���� =J :» RP��� [�{�Wq �M�:]%bd/ [��N «���W/ �P� 78BW/ 7��S�$y�rHS $4;H� �P� 78BW/ $b )���� �

1 !� CD�� [ A��2�"fu " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* CB/��" Ín f�E<�."... 2 f e g : ��. 3 FT�3� �sX �1�B* �� } . 4 f e g : �!�G��!. 5 f g –�* . 6 e :f ³j !�G8�g : j !�G!�. 7 |&�!� �s� FT�3� 1�� :»j@^� CE�� [ j@^ j ! %T �Ts!� \*� �* �!����! 'T���E!� [ «).���!� ªO �e�E�� �%���! �/  §.( 8 |&�!� �s� FT�3� 1�� :»� �X !ªM i �^���!� �2�s8� � �1E���� i� C�k�^ �~3� #� j ~�! «).���!� ªO �e�E�� �%�E�! g/¤g.( 9 |&�!� �s� FT�3� 1�� :»���M #� .�/ : e1�2� � !ªM i� �2�s8� �^���!��kE�� ��%T es!� 6�!� j ~T Í ��E!� i� CE� «).���!� ªO

e�E�� �%���! �g/¤u .( 10 f u + f ³¹�2!�� � X(� 6�5<� H� + ��� ��>� ���� #� ?�< ÀE!� �� e�� �8 ��E!� [ �X� Ín f�E<� ¹�2!�� � �� 6�5<� H .�/»'�P��>: � E� N/��^� « ) ³FT�3� +� X(� 6�5<� H¹�2!� � .

11 f e g : �k�O�. 12 f u + �8. 13 ) :����. 14 f e g : ) ¹ ³��–�E� #� �Y� A�T�X �� . 15 ) +?��. 16 f u : ) ³�c@c :F�c. 17 f u : �k�O.

Page 88: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

81

;»J�� e�M �� ,q«.$O�P eM8 � =:� =J ;�\�:q =J e�> ~SI</ :%?� OMW) O�P & ?� cH. ;HW/ ��HJ :» � �SI< ¸I<N =�[X =�/ [X I�� �JI: �I�:� =�/ fH\ I�� 'zW^�x F��

)����«.yO��� ;HW/ ��HJ ?� cH. ���� cDN zs) TN Y��BJ =:� =J TMU�� ��SI< : ?� OMW) �i~U�HJ .O�P: »T���� ;H8�� C\���«�8:��� � �� O�P � Y�rHS : » �B�B< �: l��s =� K� [BPN

���� ;�H8D/ �m�©: /N T��O�� ®�< �8� [�/ T«.4O�P : eM8 � =:� =J ;�\�:q =J e�> ��SI<OM�i T�� �9N" :)���� � ��zX [�/ ��zX �JI: [�/ �JI: �SI� [�/ �Ä�SI� )M��� � Tq ."p�8D ?� O�P/ :»�\�M�D/ �\)M�� �U´V�«.b'z �� ��HJ cWMa p�8D ?� O�P/ : » ���� IP �9q

N/ lI8: =� f�MP"�� �� ;HX«.5

)� ��:d�g��a� ( )RHP :O�P ���H+ �: �Vi j/ �g�� ���/ Y��H+ V�i j/ �F�: p�8D ?� �N [\ :;89 .RHP :

O�P �l�� �U� :�: �Vi j/ ���H� ���� ���/ V�i j/ 'zW^�: ����� �N($k ��%&!� .�/:gg ���� j�guT�8� C&< A1��+�� �P�-!� C&< C��-8� C&< )@~!�� }��!� C&< ���!�� �*�� C&< �*(�� �g�

e %!� C&< A %!�� �1�%!� C&< A��%!�� �3� C&< A��3� j� ��O ��x�~�8� . �� .�JM i C&B!��f < 8�.g¨

1 [ C���%�* ��&!�� FT�3� 1�� es*��!� �E>j�¦+� � g¤ ³��E> 1��1 ��CE�!� � g. 2 f u ) –�: �� 1�" Èc� .�/ 1 ��* ��� �� ��X��. 3 f u ) –#� . >� . 4 ) –'Y �*� . 5 f u + ) ³FT�3� �Z= �: + CD�� [ A��2�!� ³�Om �* �Z= �:"fu " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* CB/��" C��-8� [ 6�� ."... }

FT�3� �sX �1�B* ��. 6 [ C���%�* ��&!�� FT�3� 1�� �E�*'2E �� �"� �  /�¤¥. 7 �R�-!� A� > §g/¤. 8 ���M #� . %T :»e�*��!� �k�Y�� Á��� �* L* / �E�^ �/ ��°^ .�/ «) ��_ A� >u�/¤ .( 9 f u ) :N2GT �*.

10 f u ) –� ���n ��n� �%�Z ��-T }� ��-� ���M #� �*� 'X N�/ ��� .�/ �%�Z �� �*�T } .�/ Á�m ��^ N�/ �*� !� ��-T }� )@>+�� �^�~� �^�~�! �&~!� ��n��� �*�T }.

11 f uf � : ) ³�E� #� �Y� C&�E � ��–��%&!� .�/ . 12 f uf � : j��. 13 e ]< . 14 f uf � ) –f < 8� �� .�JM i C&B!�� e %!� C&< A %!�� �1�%!� C&< A��%!�� �3� C&< A��3� j� ��O .

Page 89: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

82

]p�8D ?� (��.[ L! .�/ j°^g'P�/ :u)� A� �� ���M #� t�&< �'%^ ËA�T�S�* :¨ �X i� A� � � N��!  

�S�*A�T .�X �E�/ ! ��(¥�P�> �E�x� �%^ �A� �� ¡ X� �M�&< ¤CT��%!� �Xs* § ��( �C!J��8�� ���!� Ã�* ?�� �k�O �~3�� ��%!�� ���%!�� C��-8�� A1��+� j ��Ð . ���g��sX gg���~�� gu

A1��+�g�C��-8�� g¨[ ���%!�� g �-!� .���M #� )@O�g¥!� �* 9Y * VW [ �k��� 1�T �/� �j=�%L!m �E��� .A�T�S�8� �E�/�� �%^ �A�T�S�* �X �E�/ j:�g¡ C!J��8� �Xs* X� �t�&B!� ��� t�s!� �� A���ni�� .��°^g¤Cc�� '�&!� t�&< j ��Ð .L!m�g§L!sO� � Ð i u�t�&B!� �� A�T�S8� ug t�s!� ���.uu

1 f uf � –L! . 2 ) :%!�'P�. 3 f uf � ) :��. 4 ) :'/. 5 f uf � ) –�X . 6 f uf � : ��:. 7 f uf � ) –�P�> . 8 ) :�X�. 9 f � : ��%!�.

10 ) –�� . 11 ) :�s�. 12 f uf � : � &�. 13 f uf � ) :C��-8�. 14 f uf � ) :A1��+��. 15 f uf � : ��. 16 f uf � ) –���M . 17 ) :A�T�S8�. 18 f uf � : ) ³��( :��:. 19 f uf � ) :�m�. 20 f � : L!sO. 21 f uf � + � Î i. 22 f uf � ) –t�s!� ��� .

Page 90: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

83

t�&< Hg���M #� u�� CE�!� 'X� �E� 0VW i� X i �* N��O �� > �Cc�� VW �X� �C����'�&!� t�&< �* �� t�s!� t�&< .�P���� �M�&< 9��� �/ ���M #� j( . �! �z j� � Рi�

C&< �� �~T } �>����~M } ¨ 42�!�� �k��� b< T i� ]u¡§� [w�� ?��. �! /�  6��~!� [ "'�¥0�*� ����-* N%2> "0� *�* È�T .

�%!� N!�/�CT�¡C!J��8�� :¤�k���M� 0VW �X §CT��ni� .g��sX� ggC���8 ¹�^ gu j� �X� ���Z� '�&!� t�&< �X�E� Cc�� .� !�/� :��� �X�-!� [ ��� ��:g�6 �~8� j ~T i g¨ i� C���~!�� i: ��E2!� 'Bzg '�&� i: g¥���E2!� g¡L!s~^ g¤�P�S!� [ .� !�/ �sX ��� :¾���� �%�Æ 4!�Z ��:g§

/����*=� �u��T�*� 0�*�� ug�M1��°� . ��k/�� � �/���� �4��� 4�Z � �%!�Z ��< ��� �� j E�Tt�&B!� w�� '��M �: e1yT ��( �� Ð i �sX� . '�Ð j� �: e1yT '�&!� t�&< É��Ô . %!��

�V2O � �� L!m �� ���M �C��3�� É1� 3� '� Ê�%!� t�m.uu. %� �×� :4!�Zu�Z .JT } ��%!�

1 f uf � : C&<. 2 ) –���M . 3 f g : f ³�M�&<uf � ) –C&< �� �~T } �>� �! É�z j� � Ð i� �P���� �M�&< 9��� Ê�/ ���M #� j( . 4 f uf � ) –�~M } . 5 f g : �! /. 6 f uf � ) :�~!. 7 e :f ³CT�s%!�g : A��%!�. 8 f uf � ) –C!J��8�� . 9 f uf � : �k���M�.

10 f uf � : e��ni�. 11 f uf � : 0sX�. 12 f uf � : C!��8. 13 f uf � : j�. 14 f uf � : ) ³�2M�O �M�~!� +�� �~*. 15 ) )... +��%T i ( �EkX �:"�E2!� '�&� i: �."... 16 ) :'�&!��. 17 f uf � : ) ³'�&!�� i: . �&8� i� �2!�–��E2!� . 18 f uf � : L!sO�. 19 f uf � : ¾���. 20 f uf � : �*=. 21 f uf � : �T�*. 22 f uf � ) – � j E�T� �k/�� � �/���� 4��� 4�Z � �%!�Z ��< ��� �( � Ð i �sXt�&B!� w�� '��M �: e1yT ��� É��Ô . %!�

3� '� Ê�%!� t�m '�Ð j� �: e1yT '�&!� t�&<C��3�� É1��V2O � �� L!m �� ���M . 23 f � –4!�Z .

Page 91: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

84

¾����g�T�*� ��/��� .JT } u. %� ��O ���T�* .JT } :�1�/� ��8�� .JT } }��� ���1�/ .JT } 9���¨VB�� ����� .JT }  �VB� .JT } .[�¥t�s!� t�&< �* �sX j( �¾�&M� �sX . t�&< H

.@��O t�s!�¡)@~!�� �B2!�� 9��!�� ���!�� A��%!�� ��T�~!�� .¤> �*� t�&< �* �X� § '�&!� 4T���!�� �T ~�!�� 4��D�!�Og��~3�� ���%!�� C��-8�� A1��+�� '�&!�� .gg}�� ��: �E�/ �* �*�� gu

t�s!� t�&< �* L!m VW� �M��Ô � � �*@~� ��~�*� �M1��°� �T�*� ����� . ?�� L!m . %� �¸:C%�% t�&B!� t�2c: Ã�* . ��~�*� ���� �!� �}�� ��: È���sO )@O �!�g� �C�M�s!� t�&B!� �P�>

CT��%!�� C!J��8�� C��ka�! �^@Z .�k�O t�&B!� j &ET ��°^ .C!J��8� . %M� : �1�/� ��M�s� }���M�s� .. %M C��k��� :A��/ @� �1�/ ���� @� }�� .CT��ni�� CT��%!� ?�� 1���g¨. %E^ : �2!� j:

ÞT } j:� ßj��g �M�O �M�~!�� g¥� ��~T } j: .j O A���Y �* R�!�g¡ 'Bz j� �2M�O �M�~!� �E*g¤�C���~!� '�^ g§L!s~^ u�4�± } j:� �%!�Z 6�!� j ~T j� ��� . j�O ���M ��� �E�;� ��(

Á �K i� �~!�*� �6 ��* i� ��� j�O� ����� i� �1 2�* . �¾���* i� �/��� j ~T j� � Ð i ��^

1 f g : f ³�/����uf � : ¾���. 2 f uf � : �T�*. 3 f uf � : �1�/. 4 f uf � : 9��. 5 f uf � : VB�. 6 ) :[. 7 f uf � ) :.@��. 8 f uf � –!�� )@~. 9 f uf � : C&<.

10 f uf � ) :¾��!��. 11 CD�� [ A��2�!� "fu " CD�� [�"f� " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* C�/��" CT��%!� ?�� 1���."... 12 f g : ���. 13 f g : L!sO. 14 f uf � ) +���X�M. 15 f u : È2T. 16 f u : �2M�O. 17 ) :j�V<. 18 f uf � –�E* . 19 f uf � + �E*. 20 f uf � + L!s~^ C���~!� '�^ 'Bz } j:�.

Page 92: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

85

˾ �¯ i� �%!�Z�g!� H �E�/ �* ?�� '�!� :��:u ! ��4��� '2/ �%!�Z �~T } ¨ '�^ ��&E! É� � H '� �� 4��� 4�D^ �4��� �� �J��� �%2^ 4��� '�^ �* �W��^ �E� C&B!� L�M ¥ #� ���M �4���

��¡�V2O � �� L!m ..�/¤���M ] :u¤�� [» X ) T 'O§j�n [ «.g�j(� gg��-!� gu É�`� '�g�^ VS�!� VS�!� � Ð i L!s~^ C�M�s!� �M�&<� �M�m ?�� VS�!� � Ð i ��~g¨C���&!� �M�&< ?�� .��(�g  ! g¥ � &O �! �~T }� �! T }� ��T } X� ��%�Æ �k�2n j�O �>� �� C&< �! É�z j�O � �.g¡

���^ �� N��O C�M�m �.�(� [ �M�&< 9��� f < * ���M #� j: �]�5B!� �Xs8� HC . j:��M�&<g¤��� Ã�* ?�� �0VW i� X i g§i u���T�JM ug�� X i ���-!� j �O uu X i� ��-!� u� �0VWu¨1�� }� g��2-�!� �s� .�� ��1�� �¸:�ur��T: �)@~!� .� BE* �� '�>�¨C&< ��   ���M #�

1 f uf � ) – �(� ���� i� �1 2�* j�O ���M ��� �E�;� � ��� j�O� �~!�*� 6 ��* i��K i ¾���* i� �/��� j ~T j� � Ð i ��^ Á

� �%!�Z�¾ �¯ i. 2 f g –��: . 3 f � – ! . 4 f uf � : �%�Z. 5 f uf � ) :N��. 6 ) +'�^. 7 f g –�� . 8 f uf � ) :#� .�/�. 9 f � – » X«.

10 ���M #� . %T :»�T�����!� [ �* �!� tj�n [ X ) T 'O ��(�� « ) ��"�!� A� >  /u§.( 11 f uf � : j(. 12 f � : j�-!�. 13 f uf � : '5U. 14 f u –f ³VS�!� � Ð i L!s~^ � –VS�!� � Ð i . 15 f uf � : ��(. 16 f uf � + �� '�&!� t�&< �! É�z j�O. 17 Õ@Z+� A� > [ ���M #� . %T :»� � #� X '/ .��B!� #� .�! T }� ��T } .� � � &O �! �~T }�«. 18 f e uf � ) :��&<. 19 ) :���. 20 f uf � –i . 21 f uf � : ��T��M. 22 f uf � : VW. 23 f uf � ) – X . 24 f uf � : �E��.

Page 93: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

86

Ë X �* ���M¥.�/ :¡0VW i� X i .�! '�/:¤" 0VW i� X i"§�/ Ë X �* .:g�C%�% ��&< gg i �sX �� A�����aÏ* .�1�/� ������ }�� .�%T j� � Ð Hgu���Om ��O �M��%� .g�L!sO� g¨ 9�; [

C�M�s!� t�&B!� j( C�M�s!� t�&B!�g �sX [ �~T } f@Z VW �* C�!�� N��O �8 g¥.�� |&�!� .�*�^g¡[ g¤ .�%T j� � Ð @^ C���&!� t�&B!� "�%�Æ 4!�Z "� �~��!�� X(� 6�5<� f@�Zg§ ���^

Ck2-!� ��^ 9%M i �~! .���Z��u�� !�%^ ���T� �sX �� ����� � �E/�� ,T�-* : ��� �!� }���1�/� �.�(� [ �� f < *ug)@O �!� ��~�*� �.�(� [ �� f < * A��/ �!� uu X u� f < *

.�(� [ �� .� !�/�:u¨j( u �X M ��2!� u¥.�%T ��O C!�� "�� 9_�/�~�! "�"b��!�� 6��Y."

1 f uf � : 1�T. 2 ) –�� . 3 f uf � : r@B��. 4 f uf � ) +#� �"�. 5 f g : A�&<. 6 f uf � : �X. 7 f uf � : .�%^. 8 ) –�! . 9 ) +�E! ����.

10 f uf � + ) ³ X +0sX . 11 f uf � ) –C%�% . 12 f uf � : �1�/. 13 f uf � ) –���Om ��O . 14 f uf � ) :L!s~^. 15 f g ) –C�M�s!� t�&B!� j( . 16 f g : 0sX. 17 ) :�*��. 18 ) –[ . 19 f g : f ³�iyX i:uf � : � X(�. 20 f uf � : ) ³b��Z�� :f@�Z��. 21 e :�m�/�. 22 f g : @O. 23 ) : X�. 24 f uf � ) :� !�/. 25 f uf � : j:. 26 f uf � ) :�X T.

Page 94: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

87

]'z��� ��.[ )@~!� [ �Z= f@�Z� �EkX H .C!J��8�� CT��%!� N!�/ :)@~!�g¾ �¯ .�k����u� !�/ :�

���� � %�T }� �É�� )@~!�¨�h&�!� �� ¾�^ i� �4��� �>� .� a� �  ���M �! %� » 0�E��� ��:����� ��=�/«�¥�¸: '����¡4��� X .i:. %� ��: :�sX¤�* { X §C!J��8� g�CT��%!�� .gg '��� j(

È2T igu�� g�4��� . �T�5�8� �� ��Z ���M �! / �: ��M i �»��� j=�%!� � ��� �Ts!�«g¨ � 4��� �EkX '��� j� ���^ ..�/�g  »� ����g¥�X �Ts!� C~P@8� g¡�c��: �"�!� 1�2� «g¤.�/� g§

»��O�n # � ����«�u��!�� {��� ��� �c�� )@~!� '�� ! ��: ³�E�/ �* ?�� '�!ug���� uu '2/ J���!�� �J��� {�Z(�� �)@~!� É�� :u� Ë��� j ~T j� ]�BT b�~^ ��V*� j ~T j� ]�BT i

'�/ j°^:u¨Ë X �* b �B8� [ 6 �~8� g�E�/ : Xu���%8� L!sO� ���M #� )@O � ��T��`� [

1 ) –)@~!� . 2 f uf � : �k��� .�/�. 3 f uf � –� !�/ . 4 e +����. 5 f uf � : � a� ��. 6 ���M #� . %T :» 0�E��� ��:j �%�M �~��! ����� ��=�/ «) �f�ZJ!� A� >¨�/�.( 7 f uf � –�¸: . 8 ) +CT��ni� �� X. 9 f uf � + ) ³CT��ni�–�* { X .

10 f uf � : ) ³CT��%!�� :!�CT��%. 11 f uf � : ) ³C!J��8�� :�kE* C!J��8��. 12 f e g : ) ³àE2T :ÞT. 13 f uf � : ?��. 14 f uf � : �h� . ��a3� A� >g /§g. 15 f uf � + ���M. 16 ) :»� ���«. 17 ) – »�X«. 18 ���M #� . %T :»�X �Ts!� C~P@8� � ����k%�Z ���kn � �c��: �"�!� 1�2� j !��T� ��1�kn ��~�> � «) �f�ZJ!� A� >¨�/g§.( 19 f uf � + ���M. 20 ���M #� . %T :» . %!� �* �X�h� )� ��(� [ ���T i �U �� �2EM )� �X � '/ ��O�n # � ���� N2�O �U R&� 'O ?�� �P�/ X ��^ �

�^ #� '��T �*� '�2�!� �� ���<� �X�~* ���&O �Ts�! �T� '�1�X �* �! � «) ����!� A� >g�/��.( 21 f uf � : ����. 22 f uf � : {���. 23 f uf � ) –J���!�� . 24 f uf � + j:.

Page 95: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

88

���E3� [ � &`�� ��T��`��.¨�~!�  j �!�� ��a���� f��3� ¥t B!�� ¡ #� )@O� �C/ �¯ �k�O ��aX i� f�� i� C�S� i� ��^ t < i ���M] .u¤�� [t��� � �sX ���¤ ��E/�� ,T�-*

� !�%^ :�#� )@O j=�%!�§ �*@O� g�@�~! �¾ �¯ VW gg ?�� 9%T guj �!�� ��a��� f��3� .CT��ni� N!�/� :[ �*b5B8� g�)@~� R�! g¨���M #� g #� )@O �� A��2� X �¸:� g¥ CT�~ �

b5B8� [ �* ¾�� : ��� � �sX ��� �E�g¡ .� !�/�:g¤j: g§C&B!�� ��&< )@~!� u� 'T�JM i . %� ��: i: f < 8� :{ �� �sXug�GO� CT��ni� �* uu���� ) ��* )���8� j( �C!J��8� { X �* u�

���M #� .^ �j ~� C�P�� ���!� C&< j� ���u¨)���8� u �* ��* .u¥ C�T�J8�� b< T i )@~!� L!s~^ b �B8� [ 6 �~8� � kh� .. %� �E�!� :C�T�J8�� i / j ~T Í b �B8� [ .� )@~!� j: .

1 ) – X �* . 2 f uf � – X . 3 ) :� ��8�. 4 f uf � : ���B!�. 5 f uf � : �~!. 6 f e ¬*� [ g : f ³t� k�!�uf � ) :j��(��. 7 f uf � : t� <(��. 8 f uf � ) :��� �. 9 f uf � + ���M.

10 f uf � ) :#� )@O�. 11 ) :@�O. 12 ) –?�� . 13 f uf � : b �B8�. 14 f g : f ³�*@~�uf � : )@O. 15 f uf � –���M . 16 ) +���M. 17 f uf � ) :b �B8�. 18 ) :N!�/. 19 f uf � : ) ³j��� :j(�. 20 f g : ��&B!�. 21 ) :X{ . 22 ) :�O�. 23 f g : �����. 24 f gf uf � : j ~T. 25 ) :) ��8�. 26 ) :�*���*.

Page 96: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

89

)@O j�~! ����M #� )@O 6 �~8� �~T } ! ��: ���� .�Tg#� u�1�2�!� �� ���^ �*���* � e1y�^NT &M �:¨���M #� 6�Z .

]��9�I<M��/ �iI<��[

�*�� C&< CT� (� j°^ �C���� !�� CT� (� ¥ �M�s� � � .�%�^ �'�&!� C&< C���� !�� �t�s!� �M�&B� � ���.¡ Ck� �* C���� !�� CT� (� j( �1��!� Ck� �* N��! ������ �� ��T� � H

�1��!�¤Cº����� §A1�TJ�! g� .�G8�� CO�-!�� j�B%E!�� ..�%�^gg�1� =� j�� �� � ��� � � 1��!� gu '�/ Í "�T�^� ���*� �� � j@^g�����/� ."�*��g¨ ��^ �M��/ N�� 6�!� CT� � g  �&� Ck� .�G*(�g¥���M .�/ ��O ��E� 1���(�� g¡ »VB2!� 9���!� X� ��n ��G�O R�!«.g¤ �� .�/ � BE*:g§A�P�� �EkX f�~!� u�( A�P�� �~M } ! ��ugj�~! uu�X T u�j� g@G* �! .uR�! H ��! ¨

1 f u ) :f ³)@~!�� –)@O . 2 f uf � ) –#� . 3 ) :{�E!�. 4 f u : �T�%M. 5 f � : ) ³�*� :�*�^. 6 f g : t�&<. 7 f uf � ) :�!��&�. 8 f g – Ck� �* C���� !�� CT� (� j( 1��!� . 9 f uf � : C��5�*.

10 ) :A1�TJ!��. 11 f uf � ) +j�� �� � ��� 1� =� � � . 12 f uf � ) –1� =� j�� �� � ��� � � 1��!� . 13 ) :�T�^. 14 ) :�*�^. 15 f uf � ) :�*. 16 ) :.�G8�. 17 f uf � ) –���M . 18 ���M #� . %T :»�* �~! '�� ��(�� t�����!� �_�^ 9���!� X� ��n ��G�O R�! ��^ �O��sT ������ )���(� �*� ������ �~�&��

VB2!� «) A� > ��� -!�¨u/gg .( 19 f uf � ) +#� �"�. 20 f uf � : A1�T�. 21 f uf � : A1�T�. 22 f uf � ) –j�~! . 23 ) :�X M.

Page 97: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

90

�!¨'� 'G*  ��n ��G* R�! 0�E�* . �*��¥������ � ¡.�/ ��O �!��^� [ �E� CO�-!� �&� Ck� �* ¤ ���M».��^§�T�T �8 «.g��! LT�n i � ��� ��! 'G* i � � ���a��!� [ '�/ �s�� .gg ]p�8D ?� �g���[ )�P YO�PR� :O�P ��: �Vi j/ �g�� ?� FX) [\ :�H����� (�e�B8��� Y;89 .RHP : ?� �N [\

O�P ��: �i j/ �F�: :, .RHP :O�P �j :�: FX) I�� �: �N �F� [� T� .RHP : ?� �Z8i, �� cHJ /N cXi �� cHJ e�B8��$%O�P �cXi :, �� cHJ ?� ;�Z8i$& ;�Z8i �9� YcXi

�� cHJ�: cXi ,/ YF.�8a�/ �� .RHP :O�P ����i , �� cHJ /N ���i �� cHJ ;�Z8�� :[:$x ��*8a� F.�8H�/ ���� ���H� ���/ YF.�8a�/ ���� cHJ ;�Z8i �9� Y;´ ���i �� cHJ ;�Z8i .

RHP :O�P ����� ;´ ��� � Y'zW^�: =i����� �N [\ :;89 .RHP :��g��� R�BW$y /N ��N ���g��� ��N BW$4O�P :��g��� R�BW [:$b��N .RHP : ?� �g��U�]%5$/ [ �, 'N cX��

1 f uf � + j ~T. 2 f uf � : 'G* .�T�M�8� � BE* �� .�/#� �"� e" : ���M �! / ���E��»��n ��G�O R�! «��n ��G* R�! e�� [ 1�JT �/ f�~!��

)@~!�) "t@T��M j=�%!� C/�� �0�n�k* CD�� �¥§¡� .( 3 f u + f ³'G* ��n ��G�O� + ) ³��n ��G�O +'G* ��G�O. 4 f uf � ) –�! . 5 f uf � –'� 'G* . 6 f uf � : �*�^. 7 f g : C���� �. 8 ) +#�. 9 f g : .�%^.

10 ����!� A� > ¤ /g¥. 11 f uf � + �� �*�T }� ���n ��n �� �%�� �-T }� ��-� #� �*� .�%^ i�y> .�> �EkX j: i: '2/ �* �X���Om �/ A1��+�� C��-8� C���* H

+�� �^�~!� �*�� �� �*�T }� 0�n� �&~!� 4�Z ��: 0���Om �/ ��T� �sX �%�Z ) ³�! �-T }� j�¦ +'B^ j: i: '2/ �* �X���Om �/ A1��+�� C��-8� �%�Z �� �*�T }� 0�n� �&~!� 4�Z ��: 0���Om �/ ��T� �sX �%�Z �� �*�T }� ���n ��n �� �%�� 0�-T }� ��-� #� �*� 'X '�%^ i�y> '�> �EkX

CD�� [ A��2�!� ³ �! �-T }� j�¦+�� �^�~!� �*��"fu " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* CB/��" #� C��-* '�/ j: "... []u¤g� .[ 12 f g –i . 13 f g –i . 14 f g –'� . 15 f g : C��-*. 16 f g : C��-*. 17 f g : C��-*.

Page 98: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

91

O�P :Y��X:/ ��g��� [UJ =� �X) ? M\$?� �g��� [UJ =�/ % [UJ I�� �: �N ��/ ��J�¬/ ��IJ/ ��X: .�N �� A©:/ ?� �g��� [UJ =�/&�: x Y���*8� [UJ =�� Y��X: [U8i ;H�

�/��X) A� ���*8 .RHP :O�P �cXi , �� cHJ /N cXi �� cHJ e�B8�� ?� �Z8iy cHJ ;�Z8i , ��4��*8a�: ;\Z+N/ �J���� ;��: ;�� ;���i/ ;�Z8i TN cXi =��/ Y���� =� cXi (.

j:¡C��-* �'�/ ¤#� §���Y�* g�Ë���Y�* VW �� gg�E�/ :���Y�* �X.gu'�/ j°^ :�Ùm:g� �/��T #�g¨ Ë0�Y�T �* ?�� 01�2�g �E�/ :i �* ?�� �k2/��T '� �ig¥ ?�� �^�~!� �/��T ��( �?Y�T

�0�&Og¡ �<��8� L!sO� ��Y�* VW �&~!�� g¤C�Y�* VW .g§ N�! � �'�/ j°^ u�N�/ :ugj: uu �<��8�u��&~!�� u¨���-*� ����M #� C��-U u �E�/ ËC�Y�* :u¥j: ���� ���%!�� A1��+�� C��-8�

1 f g : �P�Y���. 2 f g + ���M. 3 f g : 0�*�. 4 f g –�� . 5 e ]< . 6 f g –i . 7 f uf � ) :j°^. 8 f uf � ) :����-*. 9 f uf � ) –#� .

10 ) :C�Y�*. 11 ) :C�Y�*. 12 f u ) :f ³C�Y�*� –���Y�* �X �E�/ ���Y�* VW �� . 13 f uf � ) :�m°^. 14 ) +���M. 15 f u ) :?Y�T. 16 f g –i . 17 ) :�&~!�. 18 ) :�<��!�. 19 ) –�Y�* VW . 20 ) :���!. 21 ) :���/. 22 ) –j: . 23 f uf � : �&~!�. 24 f uf � : �<��8��. 25 f g : C��-*�. 26 f g: '/.

Page 99: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

92

��%!��g�2�!� �* '<�3� '�&!� j� VW �C�Y�* �M�&< 9�;� ����-Uu���M � × ���Y�* j ~T �/ �t���!�¨?Y�* VW �_ D�* j ~T �/�  �<��8�O .�����¥��� j���(�� �sX ¡ �^�~!� R&� 4�Z

@� R�!� f@Z¤ R&E� ?Y�T §���� L!sO� �&~!� g��sX L!s~^ ��T��E��� �^(� [.�.gg )RHP :?� ���$%O�P ����� 7���a� : =i���H� ��� �U� YT�]^� 7���UH� ��� ����/ Y,

��� �U�/ Y�P �� �P �� ��!.� ��� �U�/ Y�9��� �9��� ��!.� ��� �U�/ Y����$& A�� A�� [\� ��� �U�/ Y;H8�� ;H8�� ��!.� .;�Hh TN [BP )���H� ��� p�8D ?� T� TN

,zX �)��� �M9M�i .RHP : TN cXi , �� cHJ 'N Hh TN cXi �� cHJ )����� ?� �Z8iO�P � Hh : Hh TN cXi �� cHJ ;�Z8i [: .RHP :O�P �j : TN FX)/ ���� cHJ ;�Z8i �9�

���8: ���� �i j/ Y���� Hh .p�8D O�P YRHP :»���� �e�B8� cXi ,/«.$xO�P :��i ;´ ��: cXi ,/ .RHP :O�P �j :¨�H:q Hh TN FX� ¨�H:q H+ �9�$y¨�H:q ¨�9 �i j/ $4

= �9N �i j/ =�Hh TN FX� Yi���/ U�� f�Z�/ .RHP :O�P �j : U�� FX) M� �9�,/ ¨�H:q ,/ ���� ,/ U�� cXi , =��/ Y?� FX) �� �� I�� ��� =� T��� ���8:

;HW/ ��HJ ?� cH. �IU� FX) ����/ Y���8�N .RHP : R��P ®�</ eM��� RiN) N» ?� Ii

1 f uf � ) –��%!�� . 2 f g : C��-U. 3 f uf � ) –���M . 4 f uf � : C��!�. 5 f g : �Y�*. 6 f uf � ) :����. 7 f uf � : ��°^. 8 f uf � : i�. 9 f uf � : ) ³�^�~!� R&E! :^�~!� R&� �*�.

10 f u : f ³� �3�� : � ���. 11 CD�� [ A��2�!� "fu " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* CB/��" j�O 'X '�/ j: "... []u¤g�.[ 12 f g –#� . 13 f g –��n . 14 ���M #� . %T :»�� A���� �JM i� �~! �Y�T ���~-M j:� �&~!� 01�2�! ?Y�T i� �~E� ÈW #� j°^ ���&~M j: �~�� �: H ��Z� �

���B!� t�s� ���� ��: j ���M ��EO �U �~�2E�^ �~���* «) ��*J!� A� >�§/¡.( 15 f g –R���: . 16 f g + �Y�^.

Page 100: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

93

;iIiN RH� ��MH©�«Y$O�P �f�� �M�M�i TN ;´ ?� FX) N :, .")I�H� [�P M� YO�P : M� RiN) NO�P T�� ��)e�P T�� [\ ��{za� [r� 78��� ;H� H�� Hh TN ?� ��� : t./ I�� Y, ?�

]%5$0 [ p�8D ��M�� � �9 �: t./ �� A©:»�e�BJ «M� \���� M\/«% p�8D ��MP/ » M\ [P;�PM� =� �:�ZJ ;��HJ ®8Bi TN cHJ )e����«.&[�� �)e�P M\ YO�P T�� : TN ?� ��� M� RiN) N

O�P T�� ��)e�P T�� �� N Y�J���� � [�{��s [r� ¨�H:q TM�i : t.// ��MP lD I�� Y, ?����. A©: p�8D.xO�P T�� :y[�P �?� �g��� M\ ¨�� N #ZP /N �� /N Å¡ �9N M� :;89 . T��

O�P :[�� �e/IK� ��HJ "u ;H� : �� l�i z� e/IK�: �N �9� Yp�8D ?� �N �� "u e/IK��: ?� �N . M�/ Y����� �n��/ ?� �g��� T�� ��z� Ii L�P M� �9�/ �°z�/ Y��HJ �/I> ���JN

�Is/4?� �g��� [UJ =� =�� ?� �g��� [UJ IP/ Y?� �g��� b ,/ �X) �� ¨�� �9�� Y��*8a� OIJ5�H8� � .��MP/ : ?� �g��� TM�Bri , ;¦� ;H.N cHJ IW�� O��W �e/IK� ��HJ "u ;H�

�� �� [r� Ye/IK� ���HD z� F.�8a� =� Ar� � �g��� �8�· �H8� IP/ Y�H8� cHJ �A�/ Up�8D ?�(.

]��{za�[

j:§'�/ :j�O 'Xg�#� gg��%T gu�E�/ ËC~P@8�O ���* �k�O 4��� 4�± j� ?�� : �! %! ���� ���M» �^ CS!�2!� Ca3� �x��^g��;� �O��� ��n «.u .�/�� » �~! � A� �� C*� �~��� #� ��n ! �

1 ���M #� . %T :» � !�/ �U � E�! � �kT�T� N�W C! �S* #� �T 1 k�!� N!�/ ��� �* �kE* �VGO j�TJ�! � ��-T b�O 4&ET j��_ 2�* 0��T '� .J

#� � �1��^ ��(� [ j ��T � #� �X�&_� 6�5�! ���� ���/�� ���O C*��%!� ) T �: ���S2!� � A����!� �kE�� �E�%!� � ��&O � ����S_ L�� �* L�!:�T��&8� �z i «) �A�P�8� A� > /¥¨.(

2 ���M #� . %T :» ^ �X�%!� X �V2�� ��~3� X � 01�2� ¾ «)�(� A� > �)��¥/g¤ .( 3 ���M #� . %T :» �� �~���� N� �* �� �~/ ^ �* ���s� �~��� F�2T j� ?�� �1�%!� X '/T �~�2� �h�� w�� {�� �~��� 4TsT � ���n

j k%&T �k��! t�T�� f�B� b�O «) �)���(� A� >¥/¥ .( 4 f g : C&<. 5 e ]< . 6 f g : ���. 7 f g –#� . 8 f g : .s�. 9 f uf � ) :j°^.

10 ) +��%T. 11 ) +���M� ���52> . 12 ) –��%T .

Page 101: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

94

2�! �~![ �O �¨�*  �O�M= «.¥j� ���� H ¡�C���! � %�Z C~P@8� ¤ i: �<��8� �� j * B�* �X� ���°^ �t���*� t���X§j�< B¯ g��� �* ggC���� .�� �� i: �-�! � %�Z �_��-!��gu �kE*

�%!� ��>� �/g�ÀE!� g¨ X� ��>� ���� #� ?�< ��X �� C*�Xg R�/i �� g¥R���: �� .E!� ��x��^À )@�!� ����"C�/� !� A� > "�"t@>�8� "�"j !����T ��� "�"t� O R�-!� �m: "�" �kT� �T '/

j��^�~!� "�"Õ@Z+� A� > "�"�Mm �8� ."�_��-!� C�; �� �* Õ B¯ ��°^ .R�+� �*��g¡ ����g¤V�&M [ � &��Z� H �A�&!� ?�� � %�Z ��°^ g§A�&!� .C!J��8� N!�%^ :+� �X)@> . ���

N!�/ �sX :�&~T �^�~!� j:u�)@>+� s2E� ug0�&~^ �0�k® ���� uu���M #� C��-* VW �* ���&� .�/�u���* u¨C��-8� [ )@~!� .

1 f e g : !�. 2 �)���(� A� > ¥/g¨§ . 3 f uf � + ���M. 4 f e g : f ����^uf � ) – »[«. 5 ,�E!� 9�; – »�*«. 6 f uf � ) – »�O�M=« .���M #� . %T :» �/�B* 43�� 6��~!� L�!: �E!J��� �U �kE�� �~ �^ ���� �E��k*� 6��~!� �* �T�T �� �8

�O�M= �* [ �O �2�! �~!� A� �� C*� �~��� #� ��n !� ���kE*� C��n �~E* �E��� '~! 43� �* Á��� ��� �X�� X� 92�M i � #� .J��j &��­ ��^ ��EO �U �~�2E�^ ���; �~���* #� �: t�V�� � %2�>�^ «)� A� >A�P�8 � /¨¤.(

7 f uf � ) :j��. 8 f � : C&P��!. 9 f uf � : ��°^.

10 f � : j�< B�. 11 f uf � –�� . 12 f � ) :� ��. 13 f uf � : �*=�. 14 f uf � : ÀE!��. 15 f � : ��X��:. 16 f uf � ) :R/i. 17 f uf � : ) ³��� :j���+�. 18 f uf � : R�+��. 19 f e gf uf � : V�&�!�. 20 f uf � : ) ³0�&~� :�� ~�. 21 e ]< :)@>+� s2E� �&~T �^�~!� j: N!�/ �sX �� �. 22 f uf � ) :�&O�. 23 ) :�E*�/�. 24 f uf � : ) ³)�%M–��* .

Page 102: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

95

]@����[

C������ CE�!� 'X� .�/� :.�/ ��O C%��� �X A�&!� j:g »�k��� {�E!� �^ \!� #� A�^«u ���M .�/�� »� �_�^ # ��3���(�� t�����!«¨��k%!�Z e� ..�/� )@�!�� A@B!� ���� ÀE!� :

»�T �� j� i: A�&!� ?�� �! T 1 ! * 'O¥�����BET� ���1� kT ¡6��T Í �����a¦� ¤�E� § �*: ����! �� &O �*:� ��O�ng�'_�2� �*:� 4Ô �*: «gge� gu ��� .��>i �k��� �!� \!� C%��� ?�� Á�M !

�%!�Z ?�� .»�T �� j� i:g�����BET� ���1 kT «g¨j�VBT e� g 1 k��! �22> g¥�BE�!�� g¡ [ .�/ ��O )�E<(� j�ng¤ » �VGO ���Y� ��:]u¤u� [{�E!� �*«g§C!@��! �22> j�< e� u� .R�+� �Ùm°^ug

����uu�&~!� C&< ?�� i� )@>+� C&< ?�� i � %�Z .����M #� CT��� ���X� �%^ ���X� �* Hg

1 f uf � + ) ³���M +���M #�. 2 ���M #� . %T :» {�E!� �^ \!� #� A�^ �&�E �T��! Lk�� �/�^j ���T i {�E!� �GO� �~!� ��%!� �T�!� L!m #� 4�� 'T�2M i �k��� «) �)��!� A� >��/�� .(

3 ) –���M . 4 ���M #� . %T :» ?�� #� j: ��-T �* 4��� [ �TJT ¹���� É@c� ÃG* C5E�� Ç�� @>� C~P@8� '��� ��(�� t�����!� �_�^ # ��3�

�T�/ ��n 'O «) A� > ��_�^� /g.( 5 f uf � ) :. /�. 6 f uf � : 0� ��. 7 f u : ����BET ��. 8 f � : 6s�T. 9 f g : �E�.

10 f uf � ) –�� &O �*:� ��O�n �*: . 11 [ C���%�* ��&!�� FT�3� 1�� e��D2!� ]�5<JP�E�� � ¤�«§�³ ����* ]�5< ��%!� �uu«u . 12 ) :�m:. 13 f uf � : 0� ��. 14 f uf � ) –����BET� . 15 f uf � : ) ³�½ :��<. 16 f uf � : �T1 k��!. 17 f uf � : �BE�!� ��. 18 f uf � : 6� ��i�. 19 ���M #� . %T :»�� � � &W L�°^ �B� �*� È* ��°^ È�2M ��^ {�E!� �* �VGO ���Y� ��: 6� «) ���X���: A� >g¨/�¥.( 20 ) :.@��!. 21 ) :���. 22 ) :R�+��.

Page 103: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

96

����Mg� x'Y �%^ x'Y �*u�#� .@Y°� ����M .�/ ��O ¨ »��-T �* e�kT� ��-T �* '�T«.  �2�!� C&< C!@�!�� 6�!� C&< .@Y+�� ��2�!� C&< ����Xi�� 6�!� C&< CT����^ . 9��� 6�!��

4!�Z �M�&<¥�%!�Z .JT } ¡�! T }� ��T } ¤É�z }� §�E��� �* ?�� C&< �! .�M�&< 9��� �2�!��g� É�� ¾ �¯.gg

][�m���� �Hg �[

C!J��8� ��� �EE�� �Z= f@�Z�� .C!J��8� N!�/ :�E*y8� �* '�^� C~P@8� j: ..�/�gu CE�!� 'X� C������ : �C~P@8� � Z �* '�^� ���2�(�O )1= � � D^ �C~P@8� �* '�^� �E*y8� j:

�)1= È� )� � �* '�^� �k<� Z� '�^� �k*� ��C~P@8� )� � �*.g� �k�^ �xO� �E*y8� j( �k�^ �O� C~P@8�� '%�!� 9* � ��g¨'%�!� g j E*y8� 6�GT �s�� � �� j�1 g¥ i� ������ ?��

C~P@8� .���( 6� c .N2� �g¡'�&!� j� C!J��8� g¤'��&�� N!�/ Í .���(�� g§ ?�� C~P@8�

1 f g –���M . 2 f uf � –x'Y �%^ . 3 f uf � ) +���M. 4 f uf � –���M .�/ ��O . 5 ���M #� . %T :» �U ���� #� j: t��� �k��� L�&� �XsM @^ ��-T �* e�kT� ��-T �* '�T #� j°^ �E� 0=�^ ���� � > �! �T� ��^ �

j �EBT «)A� > ��_�^ � /¤ .( 6 ) :Ê�/. 7 f uf � ) –�%!�Z . 8 f uf � + � � � &O �! �~T }�. 9 ) :É��.

10 f g –�M�&< 9��� �2�!�� �E�� �* ?�� C&< �! É�z }� �! T }� ��T } �%!�Z .JT } 4!�Z . 11 f uf � ) –É�� . 12 f uf � : N!�/�. 13 e ]< :��2�(�O )1= È� Õ� D^P@8� Õ� Z �* '�^� �� C~)1= È� )� � �* '�^� �k<� Z f ³C~P@8� )� � �* '�^� �k*� ��uf � )–e ]< .

14 ) :'%�!�. 15 ) :�k�^. 16 f g : �E*y8� . 17 f uf � ) :N2�5^. 18 ) :'�^(�. 19 f g : '�&��.

Page 104: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

97

�*(� R�!� �E*y8�g�&!� '� �N2� ��O .�/ ��O '��&�!�� 'u » ?�� �k��� �E��^ '>�!� L�Mw��«���M�m �: '��&�!� f�Y� ¨ �: .���(� wT &M [ �k�* �E^@�Z� �: 9��T f@�Zi� �sX�

4�Z �&�� 1�2�!� L!m �E��� �/� ����^� .¥ )C9Z��: ��i =� cHJ e�� � ��: ( )RHP : OM�i zs) TN M� RiN) N" �B9� C9�N =���� M�"O�P ���HJ ����� �� Y : Y�� O��i

?� O�P » R9N ,q ��q , TN (�UH»�� � ¢e��� ��HJ )I�9 =� TN =»� �BX�©� C\� �q TM��� ��/7��»�� =� R�� Åq f9�!BW«b ���� ,/ ���: ¨��/ =��� j�½ M� . tWMi @M+q/» �i �M��P

7g¬�+ ��� �9q ��:M9� ��� �©�W� �9�:N«5 =i��� , 7B9Z� �M9��/ .IU¯ p�8D O�P/d @z*�� ��HJ 'z ��/ :»+VD ��/ fB9� =� 'I�D �� ?� f� �©��«.$k [�P 7< 'z �� ��HJ cWM�/ [s��$$���� , �B9Z� �H�P � T�� (.

]7HWa�/ ���B9�� �U*J [

��%&!� .�/:guR�+� g� ���� g�SB!�� �P�2~!� �� �* B�* VW �Pu���2�(� i: �'>�!�� .¨ ��°^ 6m�~!�� �6s~!� �� � ~&ET } �kE� �* B�* � � ~T } ! ��( ��P�2~!� �� j * B�*  ]�BT i

1 f uf � ) –�*(� . 2 f uf � ) +���M #�. 3 ���M #� . %T :»'>�!� L�ME�B^ r��� 0���T�� t�E�2!� Ê�* ��� ?��� �E�M=� t���1 �k��� 9^�� #� ��O �* �kE* w�� ?�� �k��� �

�~!� � ���/� �* #� ��n !� �&O �* �kE*� �*= �* �kE�^ � &��Z� �~!� t�E�2!� ����� �* ��� �* �X��� �* �Ts!� '��/� �* #� ��n !� {�%!��T�T �* '�&T #� «)2!� A� > �A�%u/u �.(

4 f � + ���M. 5 ) +#�. 6 CD�� [ A��2�!� "fu " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* CB/��" VW ���� R�+� ."... 7 ���M #� . %T :»�8�h!� �* NEO : L��52> N�� i: �!: i j� t���h!� [ �1�E^ ���� ��%� �! j� �h^ �2Y�S* �Xm m: j E!� �m� «) ����2�(� A� >ug/¤¡.(

8 �b> T A� > gu/§¡. 9 f g :���.

10 ���M #� . %T :» L2�m �* )�%M �* #� L! �&S�!���%��* �_��< LT�kT� L��� ����� ��T� �Z�M �*� «) �]�&!� A� >¨¤/u.( 11 e ]< . 12 f � –��%&!� .�/ . 13 f uf � : ) ³��� H :R�+� H.

Page 105: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

98

A 2E�! ]�BT.¥ �� � �B� �^ �C��&-!� )�%* �� N2c� ���M #� j( ��P�SB!� �� �* B�* VW� C��&-!� )�%* [ b��!� 9/ ! �P�SB!�¡�2T } �* j( '¤�2�/ �¾�T i C���2!�� §?��28� ?�� . X �sk^

�P�SB!� [ ���2�(� �� C�B�!� .��� [ C�~3�] .u¤u� [�P�SB!� |&�� |&��T } �E25<� w���g� '!J!� �� ���T �¸:�ggi� guC%�%3� [ �h&�!� �� ¾�^ . �P�2~!� �� j * B�* ���2�(� C!J��8� N!�/�

i ��( ����; �P�SB!��C��&-!� j��T . �'T�� �k�!: r T } �Ts!� �X ���2�(�� �)@�!� ���� 'T�� �k�!: � �� �Ts!� �X '>�!� Hg�

��� �� �Z= L�U �k�!: � �� �¸:�g¨)�E8� [ g )��+� �* �Z= ��-� �� g¥ . C��1 �� '>�!� H��� VW ����; A 2E!�� C!�>�!�g¡i g¤�*yT g§�! �k® �* .����>�� u�A 2E!� C��1 [ ug? T j� '2/ uu

��!:u�)@�!� ���� 'T�� u¨j ~T� u AVS<� �E* C!� L!m .)@�!� ���� 1��1 '�^ ��Og��� X� u

1 f uf � : �+��R. 2 f uf � ) –�P�SB!�� �P�2~!� �� . 3 f uf � ) :'>�!�. 4 f uf � ) :���2�(��. 5 f uf � : 6�s~!��. 6 f uf � ) :C!�>��!. 7 ) –C��&-!� )�%* [ b��!� 9/ ! �P�SB!� �� � �B� �^ . 8 f uf � : ���2T. 9 f uf � ) –�2�/ .

10 e ]< . 11 CD�� [ A��2�!� "f� "* CB/�� �EkX �: �EX �" C��1 �� '>�!� H."... 12 �* :i. 13 ) +� )@�!� ������;� �k���. 14 f g : ) ³e� :e���. 15 e ¬*� [ :��T� e�T�M�8� �� �~2�!� 0���. 16 f g : )���. 17 ) :���. 18 ) :}. 19 f g : ) ³�*yT :���*yT. 20 ) :��. 21 ) –A 2E!� . 22 f uf � ) :��Ð . 23 f uf � + ) ³L!s� )@�!� ���� 'T�� ��!: ��Ð j� '2/ A 2E!� C��1 [ �! �k® �* '�^ �m°^ L!s� 'T�� +L!m '�^ j°^ L!s� 'T�� . 24 f uf � ) –)@�!� ���� 'T�� . 25 f uf � ) :j ~T.

Page 106: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

99

��T��� A��*� ��JM�)@�!� ���� 'T�� � !� ��h��� VW �* .¨C!� L!m j�~^  �E* ¥.�/ ��O ¡ ���M »�®�¤��� �&S�>�^ 0�E�^ �¸� 1��1 «.§B�8�� )@�!� ���� 'T�� � !� �h��� �8 )@�!� ���� ?&g�

�ET� ��JM [gg�T� A��*� guÉ�� �� g� �* �� A 2E!� C��1 [ �! �k® �U ��J�T }� �E� #� �Y� C!J!� ..�/g¨ CB/ [ ���M »�kO�E��� ��_� �kE* �T� ?�/ ���^«.g �m: ��:� g¥� O�M g¡ '�^(�

'Y�&!� �: � !�*�g¤r�28� e� j ~T 1�k��i�� g§�kE* C!� L!m .��Ou�j� ug )@�!� ���� )1= F� uu ��� �! .�/ »i�u�A�a-!� 0sX ���%M «u¨{ >� R���: j: H g�� � )1� u��k��/� �

1 f uf � + � . 2 f uf � – ) ³��� X � –��� . 3 f uf � ) :�T���. 4 f uf � ) –)@�!� ���� . 5 f uf � : �E*. 6 f uf � : C!�. 7 f uf � ) +#�. 8 f uf � : �®�. 9 ���M #� . %T :»L��® �%! .�/ t�3�B!� � ���� � E*= �Ts!� i: w�� ?�� �k��� �S2�! ����� �* �VGO j:� ����� �: L�a�� .�y��

S�>�^ 0�E�^ �¸� 1��1 ��®� �X �* '��/�6���� ��O�� �Z� ��� �& « )�Õ A� > �¤/u¨( �)A�a�!� CT�� .( 10 f uf � ) –)@�!� ���� . 11 ) –�ET� . 12 ) +�ET�. 13 f uf � ) –É�� �� . 14 f uf � ) +#�. 15 f uf � + ) ³� O��T j� X� ��T� �Z= ��� ��^� '!J!�� �P�SB!� [ ���2�(� ¹ /� [ �� !� X �sk^ +�sk^ [ ���2�(� ¹ /� [ �� !� X

j� X� ��T� �Z= ��� ��^� �P�SB!�� '!J!� .���M #� . %T :» #� 4M�� L��� L��� L�*� ���� N����� ���� #� ���� es�! . %M m:��~! �kO�E��� ��_� �kE* �T� ?�/ ���^ 0�-­ j� 4 � #�� {�E!� ?-­� �T�2* #� �* L�&� [ �&­� ����� [ �� �E*y8� ?�� j ~T i

i �&* #� �*� j�O� ��_� �kE* � �/ �m: �kP���1� «)> �6�J (� A� ��/�¡( . 16 f uf � ) –�m: ��:� . 17 f uf � –� O�M . 18 ) +j�O 19 f uf � : ) ³j ~�^–j ~T 1�k��i�� r�28� e� . 20 f uf � : ) ³��E��O :��2��. 21 f uf � ) – j�. 22 f uf � ) –F� . 23 f uf � : »i«. 24 ���M #� . %T :»�8�h!� �* �� ~�^ A�a-!� 0sX ���%M i� ����n F� ��W� �kE* @O� CE�� L���� N�� �~>� )1= �T �E�/� «) A� >

�A�%2!�u/�  .(

Page 107: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

100

�½�n���¨#��  )@�!� ���� )1= ��� Í ���M ¥�* �kE!� ¡4T�_ ¤)��z ��� ��®� '�^(� § #� �>� ����Mg� �A�a-!� j���%� �'�^Ì! �O��M j�~^gg'�^(� j�O m: gu�kE!� ����T j� g� [ 'Z�T i�

�kE!� ��� ���^ �1�k��i�g¨1�k��i� [ 'Z1� g L!m j�O g¥ ���M .�/ Í ��E* C!� » )1= ?B��� S^ ���«g¡�sX� g¤AV2~!� 4�%� ��� ?�� i ���2E�!�� ��J!� ��� ?�� ���M #� �* g§ CT� S!��

��^.u�j� ��M i � i�/ �kE� #� �Y� �� 9* �2��� �8 )@�!� ���� )1= :ug »�E�&�� �E��® �E��«.uu '�� J� 6�!� .�/: »��E^u��*J� �! �� }� «.u¨ [ ��>�8�� ���2�(� ¹ /� [ j�k� !� j�sk^

�P�SB!�� '!J!� . ]'z �� �U�HJ IU�/ 'e� [�m�D[

1 f uf � ) +���. 2 f uf � ) –� � )1� . 3 ) +e�. 4 f uf � ) :½�-���. 5 f uf � ) :#�. 6 f uf � ) –)@�!� ���� . 7 f e g ) –�* . 8 ) +�*. 9 f uf � : ) z.

10 f uf � –���M . 11 f uf � ) +�! '�^(� �m:. 12 f uf � ) –'�^(� j�O m: . 13 f uf � ) :�*(�. 14 f ³e ]< uf � – ) ³�kE!� ��� ���^ :�*(�. 15 f uf � –�k��+� [ 'Z1� 1. 16 f uf � ) –L!m . 17 ���M #� . %T :»� S^ ��� )1= ?B�� CE�� ¾�� �* ��k��� j�&B± �%&_� ���= > ��� t�2^ �kE* @O�^ «) ��_ A� >u�/gug.( 18 f uf � : ) ³��* �sX :�sX. 19 f g : AV2~!. 20 f uf � ) –��^ . 21 f g : .�/. 22 ���M #� . %T :»�E��® �E�� i�/�T�>��� �* �� ~E! �E"�M� �E!�&SM } j:� �E�&�� «) �f���(� A� >¡/u�.( 23 f e � : ����. 24 ���M #� . %T :»�*J� �! �� }� ��E^ '2/ �* )1= �: ���k� �%!� «) ��_ A� >u�/gg .(

Page 108: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

101

��: Hg�k��� ���� )1= '��&M [ � &��Z� )@�!�� A@B!� � . ���� �* '�^� )1= ��k��� .�/.�/�u�sX� �)1= �* '�^� ��� �k��� �.�(� �* �]<� .¨ ]�:�!*�� [�m�D[

��kE� #� �Y� ��� H �~� �� {�E!� '�^� ��>�8�� ���2�(� ��� H. H ¥� &��Z� ¡ j��G� [ ��kE� #� �Y� ����.¤ � �* '�^� j��G� ��k��� .�/��O ��§�sX �E2Xs*� �C^@�� �M��* [ .g�

C!J��8� �Xs* X� �j��G� �* '�^� ��� �k��� .�/�]u¤�� [ �CE�!� 'X� �* �E±�-* w����� . %� i�.gg�k��� .�/� :gu�E��� �×� �D�-!� '��&� .g� ���D8�� ]'��&�!�[g¨ ��M�M �Ô

)@�!� ���� �! %! �C^@�� :»~� �~� �� �~��^ �*A�Gg  [ �/� ��-� �~��^ �~!� A@B!�� ) B!� �2�/«.g¥ ��� ��� ��� ]��kE� #� �Y�[g¡" : H �~� �� ��� #� '�^� [ #� . >�� . %� �EO

��� H j��G� H ��� ." ]����^�[

1 f uf � ) –��: . 2 ) :N!�/�. 3 ) :e ¬*� [ ³�sk^ :L!m �~2�! ���!� ����e�T�M�8� � BE* �� �� ]�5B�!�� f@3� . 4 f uf � ) +�E±�-* �� ���^ f@�Zi� �sX� . 5 f uf � ) –��kE� #� �Y� . 6 ) –H . 7 ) :� &��Z��. 8 f uf � ) –��kE� #� �Y� . 9 ) –��O .

10 f uf � ) –�sX �E2Xs*� . 11 f uf � ) –* �E±�-* w��� C!J��8� �Xs* X� �� . %� i� CE�!� 'X� �. 12 f uf � –�k��� . 13 CD�� [ A��2�!� "fu " CD�� [�"f� " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* CB/��" C�_�^ '��&M [ � &��Z�� ."... 14 f e g : '�B&�!�. 15 f g : �~� . 16 |&�!� �s� FT�3� 1�� :»&� �~� �� �~��^ �*�'�/� ��-� �~!� A@< i� ) < �2�/ [ «)��&�� b-O �a��! �u/u¥¥.( 17 f e g : ��.

Page 109: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

102

���� C��5B!� ¾�&Mi �C*��!� ?�� 4 ÀE!� ��� C*�*+�� .[ i�� � &��Z� �¸:�g����!� . i� ���)@�!� ���� �! %! ��-T�/ j ~T j� :»¬T�/ �* C�P(�«.uÂ�± i� � i� ��/@_+ C��2/ j�1 C��2%�

)@�!� ���� �! %! ) B�8��: »���^� ��� 'O b�Z � �<«¨ ?�� �1�%!� ¹�a-!� '� �k�v�� i � s�&E* )�~ (� .¥ ]�U�J ?� FX) ��{�J/ �U¬�� [�m�D[

'��&M [ � &��Z����kE� #� �Y� C-P��� C�_�^ ¡��T� . �C�_�^ �* '�^� C-P�� �k��� .�/9* �k���1 j(¤��>� ���� #� ?�< #� . >� §CE�� [ . �C-P�� �* '�^� C�_�^ �k��� .�/�

)@�!� ���� ÀE�! ��2M N�&M�� �¸� C-P�� C��1 j(g� ��( ÀE!� ¹�&M��� N�&M�� C�_�^ C��1� ����� .�E~!�)@�!�� A@B!� ���� �! %! �C8�� Ck�%^ �� ~! �XVW� C�_�^ C-P�� N��^ �¸: . %� :

»��V�3� 0sX �* �~ET1 bB� ��sZ«gg .�/gu) p�8D ?� O�P Y�� O��i ?� ��� Tq =��� �9N YO�P ��q/ :» cHJ TMH*i ���{z�/ ?� Tq

�H D �MUHW/ ��HJ �MH. �M��� =iZ�� �iN �i �����U«$& R�� Tq/ Y��HJ �[*� ����� R�� T�� ��HJ �[*D z� =��� A� .p�8D O�P/ :» �8U�� 'Mi =� @z*H� "eM9 ��q �M��� =iZ�� �iN �i

1 f g : �*. 2 .�/ ��>� ���� #� ?�< #� . >� j� L!�* �� R�� �� :»� "� � "��>� �m:� � ^� ���X�� �m:� � !���^ � �~ �* �m: ¬T�/ �* C�P(� «)��~!� �E�!� ��%k�2�! ¤/g¨¨( .

3 e :Â�z. 4 �X �� �� .�/ ��>� ���� #� ?�< #� . >� j� A�T :»���^� �� 'O 9* ���X��� ���^� �� 'O ?�� � �<� ���^� �� 'O b�Z � �< «)e�~!� �E�!��%k�2�! �¨/g§ .(

5 f g : s�&�. 6 e ]< : )@�!� ���� �! %! C^@�� ��M�M �Ô '�B&�!� ���D8��»~� �~� �� �~��^ �*A�G!� A@B!�� ) B!� ^ �~��~� �2�/ [ �/� ��-� «

� ��� ����� C��5B!� ¾�&Mi C*��!� ?�� 4 ÀE!� ��� C*�*+�� ��� H j��G� H ��� H �~� �� ��� #� '�^� [ #� . >�� . %� �EO �� )@�!� ���� �! %! ��-T�/ j ~T j� �� i� ����!� [ i�� � &��Z� �¸:� ����»¬T�/ �* C�P(� « i� ) B�8�� i� �/@_+ C��2/ j�1 C��2%� Â�z

)@�!� ���� �! %!»��� 'O b�Z � �<���^� «)�~ (� s�&E* ?�� �1�%!� ,�-!� '� �k�v�� i� . 7 f uf � ) –��kE� #� �Y� . 8 f uf � ) +ÀE!�. 9 f uf � ) –��>� ���� #� ?�< #� . >� .

10 f uf � + � ³4^ 8� #� � CD�� [ A��2�!"fu " CD�� [�"f� " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* CB/��" �* 9�; �E�� �/ ."... 11 |&�!� �s� FT�3� 1�� :»� �� �~ET1 ��n ��sZ3��V� «)��&�� b-O � �a��! g/¨¨§«¨ �.( 12 f g –.�/ . 13 �6�J (� A� > ��/ ¥.

Page 110: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

103

?� �� pq �M8W��«$��8� O�P : c¬�8D/ =�� =�/ Y�D�� < L�· [�Bi f�� T�� ?� � f� =��:M�8�� ��HJ #�h/ Y@�©a� �� csi . �� O�P��8a [{� : T�� (�� K� 'Ii f��� T�� ��q

(�g� H� 'I\N/ 'I\N T�]^� .��8� O�P :�Z\ =� ;HJN zs) RiN) �� ?�/%[s�� .O�P : N [g i/OM��� �R9N ;H � :")eN , .�� O���� :[�� YOIJ O�P T�� �)Ms 'N OIJ N ")eN , f�MP : N

@+�� � ¨�� N ,IJ ��9I�� � T�� �� RiN)[�� Y;89 O�P T�� �,IJ : ���� ��Z8: =��D N[�� Y;89 O�P T�� �p�8D ?� =� ��/ �A+ )I���:/ A�9/ ���/ :O�P T�� �R9N =��� N : ,

")eN .�� [�� :,/ Ri)e ,&R!H�N ,/ RU� .O�P =� YRHP : �� �� )����/ ���� Tq7�PMHG� .�� [P YO�P :�F�: �� �� /N �F� �° ./p�8D O�P IP :»�F� [� ��+ ?�«.x O�P/

p�8D :»)I�: ����H+ �F� [� �9q«.yO�P/ :»���J/ �/I� ��HJ TMX8i )����«.4O�P T�� : �U¦qT����D .�� [�� : ��M�: �U�89 ?� t./»�JM�� ,/ �JM��� ,«.bO�P =U� : I8: T����D �°

�� �9N �9� ?�: �� �U�� �UH\N OM+e�U�� eMH(.

])����/ ���� H+ [ �/¤�Om �* 9�; �E��� §C���* i: g���E!�� CE�� 4�Z C���* �X� A� �� . CE�!� 'X� .�/C������ :j��/ �¯ ��E!�� CE�� . C��k�� N!�/�]u¤�� [CT��%!�� C!J��8�� :���:gg���/ �¯ VW gu

1 ���M #� . %T :»s!� �kT� �Tj ���M ��EO j: �~! VZ �~!m 9�2!� ���m� #� �Om �: �>�^ C���� ) T �* A@B�! e1 � �m: � E*= �T «) A� >

�C����¥u/§ .( 2 f g : 0sX. 3 f g : @^. 4 ���M #� . %T :»i� ��&� �k�&�( j ~�¦ i ���!�� ���1 �* ds­�^ � '/ #� '/ ��(�� t�����!� 6� �* '/ ?��(� � ��T 'X '/ ��Y

��k%!� � � !� X� ��n 'O 4!�Z #� '/ �k��� 4��� ���-�^ �%�DO � %�Z ��O�n # � ��� )� � E!�� t���h!� e ��T 'X )� VB2!��. ) A� >!���� �g�/g¥.(

5 ���%!� A� >  ¨/¨§. 6 ��^�W A� >¨�/¨¥CT�� ÒT�­ 42> �%! � . 7 �C�/� !� A� >  ¥/��. 8 f u : f ³6�2!� �sX 'P��* ���Om �/ #� �"� �D�2!� 9�* � �� ��%&!� .�/ 6��� : 'P��* ���Om �/ #� �"� �D�2!� 9�* �� ��%&!� .�/

) ³6�2!� �sX :6�2!� �sX ���Om �/ �"� ��%&!� .�/ 6�� . 9 f uf � ) –�Om �* 9�; �E�� .

10 ) –C���* . 11 ) :��:. 12 f uf � : j��/ �¯.

Page 111: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

104

��k%�Z �� J���� R�! ���M #� j(gN/� u^� �%T�&!� ¾��� . CE�� j�n [ ���M �! %� �k��� 1���»�%���! t���«�� ��E!� j�n [� »�T�^�~�! t���«.٤� ]j([  ���M #� �Ts~M �: e1yT �� /

��( 0�Z [¥[ �E*y8� �xW�� ���E!�� �T�^�~!� f� Z ¡CE�� .¤)���8�� bT D�!�� § ��^ ��W��!�� �F2�� S!g����M gg#� gu�V2O � �� L!m �� .g� 6��~!� [ �! /� "��-� ����! )� ��n �½" �sX �

j� ��^ b��¯ ��T�g¨i )� ��n )���8� .C!J��8� N!�/ : Xg . %� Na� �� ���n g¥#� g¡���M

»��h� ��n C���!� C!J!� j:«.g¤�/� C*���* C!J!J!�� g§�X��� u����M #� ug���n .uu . %� ��: i: j ~M 0�E�*���h� ���n C!J!J!�u�i ��X1 ��� �� O N/� u¨��� u �X��� u¥.�3� [ ���n .u¡ j°^

1 f uf � ) +��k%�D�^. 2 ) : �%T�&!� ¾���^� �E�)...��%T i (���%�. 3 ���M #� . %T :» t��� ��(� � t�����!� �kY�� CE� � �~�� �* A�&S* �: � ���> ��!�%�� «) �j���� .= A� >�/g��.( 4 ���M #� . %T :»�T�^�~�! t��� \!� ��E!� � %M�� «) �j���� .= A� >�/g�g.( 5 f e g ) :f ³����uf � : ��(. 6 ) +���M. 7 ) –[ . 8 ) :CE���. 9 f uf � : ) ³)��!��–)���8�� bT D�!�� .

10 f g : ) ³F� –F2�� S! ��^ ��W��!�� . 11 f � : ) ³#�–���M . 12 f u : ) ³���M–#� . 13 ) –�V2O � �� L!m �� . 14 f u : j��. 15 ) :�X. 16 f uf � ) :�! %�. 17 f uf � ) –#� . 18 ���M #� . %T :»��h� ��n C���!� C!J!� j: �~�� � %M� RE!� �kT� �T «) �Ò3� A� >uu/g.( 19 f uf � ) –�/� . 20 f uf � ) :�X����^. 21 f uf � –���M . 22 f uf � : ��n. 23 f g ) :��h�. 24 f uf � –i . 25 f uf � : ��(. 26 f uf � ) +.�3� [. 27 f uf � ) –.�3� [ .

Page 112: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

105

'�/ :i ��^ ��* ��* ?���T )���8�g�E�/ Ë���n ?���T :���M #� �E&< ! �* ��* ������ } !u �'k��� 'k��� 6�!� b< T j� �n� � .�E�%! ���n 0�E��� !��É��Ô ¨�k*�%�� �k�&E� ���n(� �k��!���

CT�X�!� �Xs* �E��� X� C/1��J!�� ¥�C�O@^(�� ¡�kG2Z�� 6���!� ��n �X� . 9��B!� j��~ET ��(9P�2!� �: � *(� j &��T� �X�!� )�%� j ! %T� . ��c�� �! j�� É�� }��!� j�� . %E^ ��k��� 1���

'�!�!��¤��� �M� ���n(� VSM �sX ?�� § �* �.� �: .� �* �: C5< �*� �C> 2T �: C� _���%>g���� �� �: �� �>� �*� �b�Y �: A / �*� .É�� N��O �^gg �� t���SM �8 �k�&E�

��� �� t���SM ���^ ���� gu�VS* �� j� .1 g��c��� .e��g¨�h�(� )�*+� �� g C&�E �� g¥ ���� )J!�� ��T�X1 �®�� ���g¡�e�X�!� .�%^ �Ca3� :��SM �¸: �X��E� j( �.� �: .� �* ���n(� t�

9P�2!� ?��g¤9��(� :g§ 9P�2!� 0sX N*�1��^ ³A��� � A1���� C> 2T� C� _� u� �k2 �B^ CT ��* e ��*ug���T� uu Í*� u� C��2!� N2�W g �� N!�� �X�P�> ?�� �kE* u �� �>� .�J^ ��� �>i�

1 f g –i . 2 f uf � –���M . 3 ) :�E�/. 4 e :f ³É���uf � : É��. 5 CT�X�!� : �X�!� �: É1� 3� 1�E�>�� �X�!� )�/ �: � 2Xm ��&~!� �* C^�^)f�-O e ��k��!� u /u¡¨ .( 6 C/1��J!� :-�* C/�^ ���sv�� C�B�* C�2* Ck2)f�-O e ��k��!� �/gg¡.( 7 C�O@^(� )C�aE8� :( �k���°� � !�/ m: �O� ~!� A�2� �k^ �C���B!� �* C/�^ �X� �t���� ��!� 6�5<�� 'O���� 6�5<� �X)5E!�� '�8�'

��>�k-�! �g /u��.( 8 f uf � : '�!�!�. 9 f g : f ³�� �M�%M�uf � : � ~M��.

10 f g : ��%>. 11 f uf � : ) ³Cc��–É�� . 12 f � –���X �� tVSM ���^ . 13 f � : �VS�*. 14 f uf � : e���. 15 uf f� ) –�h�(� )�*+� . 16 f uf � ) +#� �"�. 17 f uf � + 0sX. 18 f uf � : 9P�2_. 19 f uf � : C����. 20 f uf � + ) ³C���(�–9P�2!� 0sX . 21 f uf � : ) ³��T�–e ��* �k2 �B^ CT ��* . 22 f uf � : ) ³e ��*–��T� . 23 ) –Í*� .

Page 113: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

106

��T� �k2 �<.�.�/ ¨#� �"� )�*+� : � t��/� F� �* 6 �S8�� �!�S!�� ¹ EB8�� 9��B!�L�( �t�~��¥j�� N�/ ¡�� : ¤0sX §VBT �X�P�>� ��X�P�> ?�� ��SM 9P�2!� g� �� �S* gg

��.gu�%^ g�N2c g¨[ j� g }��!� g¥�2!�W g¡�ET���M �%^ �C���� [ g¤ �� g§�~����* .�E�/�:u�j: ug �!�S!�]u¤¨� [ X R�!uu�M��/ N�� 9��B!� #� i: .eskT �e�X�!� '�a^.u�.�%^ u¨)�*+� :u  á���u¥eskT Í �B�� 9* ��~M� j� u¡ AJa�* {��Z+� j( �{�± Í ��~M� j� Ç R�!�

�XVS! i ���2�Ì! AJa�8��.u¤

1 f uf � : C��2_. 2 ) –�� . 3 ) –��T� . 4 f uf � ) +C&�E ��. 5 f uf � – ) ³#� �"� )�*+� –)�*+� . 6 f uf � : '� i. 7 f uf � : ) ³j:–j�� . 8 ) :� ��. 9 f uf � ) –0sX .

10 f uf � ) :VBM. 11 f uf � : C� �S*. 12 f uf � – ) ³�� :��. 13 f u ) –�%^ . 14 f u ) :N2G^. 15 f u ) –[ . 16 ) :}���!. 17 f u : ��!��. 18 f uf � : d ���. 19 f uf � : ) ³[ :�*. 20 f uf � ) :�E�%^. 21 f uf � : �×. 22 ) – X . 23 f uf � ) :e�kT. 24 f uf �+ Ç C&�E �� . 25 ) –)�*+� . 26 f uf � – ) ³á��� )�*+� :Ç. 27 f uf � ) :e�kT. 28 f uf � ) +�m°^.

Page 114: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

107

]�J� ��[ . %E^ C���8� �: 1 ���:g��n ��E!�� CE�� u���E� j�M1 � * ���( .?���M i C���!��� ���n

VW ��(VW� C/ �¯ ¨�A1 � *  �^@Z ¥C!J����! .��°^¡ �khM i ��� i: C/ �¯ C���!� j�� N!�/ j���+� t�* �m°^ ���� Ì!¤�! t�k® . Na� ��§�! %� g� )@�!� ���� » N*�/ �%^ t�* �*

��*��/«�gg.� �! �khT ��� 0�E�* . %� ��: i: gu� �� O� ���>� �%!� 4�Y �* �M��%n� �M1��> CY�j�VE!� �& �* A�& �� �E�� ��T� �*g��� )@>+� ?�� r��!� ¹�J���� g¨0VW ?�� . ?�� '�!�!������!� [ A�-�E* C���!� j: �E�/ �*g ���(�� g¥VW g¡N��~! A1 � * N��O �^ �A�B�%* g¤

A�X�® . e�T�M�8� � BE* �� .�/]#� �"�[g§ :j X� �*u��: �C!J��8� . / [ C*��%!� ���^ A1 � * ��khT i� ��EE��ug�E! .uu

])����/ ���� ���:[

1 f uf � ) –. %E^ C���8� �: 1 ��� . 2 f uf � : j���n. 3 f u : ?���T. 4 f uf � – ) ³VW� C/ �¯ –VW� C/ �¯ VW . 5 f uf � ) +���E�. 6 f g : @Z. 7 ) :��: . 8 ) :{�E!�. 9 f uf �: ) ³�� Ca3�� :Na� �.

10 f uf � : �! /. 11 ��&�� b-O � �a��! u/�¤¥. 12 ) –.� . 13 f uf � ) :��E!�. 14 ) :�. 15 ) :t�����!�. 16 CD�� [ A��2�!� "f� " �EkX �: �EX �* CB/�� " 0��� ��� %� j( "... []u¤¨�.[ 17 � [ A��2�!� CD�"fu " �EkX �: �EX �* CB/�� " ��*= j ~T "... []u¤¨�.[ 18 ) +j ~M. 19 f e g – ) ³#� �"� –#� . 20 f g : j� X. 21 ) :�khM. 22 ) :��� X�.

Page 115: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

108

i C!J��8� j� i: �C!J��8�� CT��%!�� C��k�� �E� j��E&M ���: ��E!�� CE�� [ �Z= f@�Z���k�E~! �L!s� j ��BTg���°� 6� G!� j ��Ð u���°� 6�%�!�� .���(� � .���(�� ��<��8�� �&~!�

L!s~^ C�X�E�*��� c ¨0�E�* ���%�� .  ���M �! %� �k��� 1�� ��: i: »j EK VW ��� �k�^«¥.�/� ¡ [ CE�� ����»C� EK i� C� %* i«.¤'�/ j°^ : CO�-!� �: e1yT ��(� ?�� ��E!�� CE�� ��%2� . %!�

�/� ����M #� ��%� [§ ���M #� .�/ » �! �k�� i: L!�X ��n 'Og�� �~3� j ���M ��!:«.gg �E�/ :0sXgu��½�T: 6�!� �T ~�� ����~^ ��� ~M } ��E!�� CE�� j( ��~M�> X� �~M�X��M �* g�

j�*��M�g¨��T� �½�T: ���M #� C*�1°� .g  ��%�°� i �P�%2� ¾�� #�� Ë��%2!� [ CO�-!� �: e1yT b�~^ �½�T: #� ��%�°� j��%2M �½� 0VW.

.�/:) �< M:N O�P��� :7PMHGa� (��*: p�8D ?� t.Mi , . =� T���. ��X)/ �Bm�/�J�U��/ �� �� [\N OMP M\/ Yt�� z: �D��. . ��X)/ ��:M�J �Bm� YcXi/ Cm©i M\/

�:�MS .j/ I�Mi j/ IHi j IU. I<N Y� �9 t./ �U� ��*9$4 L�ª )e�P F< YI<N �M�� �� =�i � Y;iIiN «M� ?� Ii Yj�J A*: "IiV� R �]%5x0 [ ��+ M\/ �<)�� R �� Y��H+

M\/ Y��H+ ¨��� R �� � �9/ Y�MsM�� [� ��+ M\/ Y��H+ �MsM� ¨�� �s// Y¢Ii��A*B�� L�U �� M\/ �F� �HrU� ¨�� Y�M���� ��+ .RHP :[�P M� RiN) N :=iN$b �p�8D ?�

1 ) :��(. 2 ) :�m��. 3 ) :�m��. 4 ) +C�X�E�*. 5 ) –0�E�* . 6 ���M #� . %T :»�� � E*= �Ts!� i:j EK VW ��� �k�^ t�3�B!� � �� «) ���!� A� >§ /¥.( 7 ) :.�/. 8 �C�/� !� A� >  ¥/�� . 9 ) –�/� .

10 f g ) – »�!«. 11 ) – »j ���M ��!:� �~3�«.���M #� . %T :» ��!:� �~3� �! �k�� i: L!�X ��n 'O X i: �!: i �Z= ��: #� 9* ¹�M i�

j ���M «) �ÂB%!� A� >u¤/¤¤.( 12 ) :�sX. 13 ) –�½�T: . 14 ) :)��T�. 15 ) + �! /�i CD�� [ A��2�!� ³C�2!� �/ �D8� t�&B� ���M #� b< T ") " �EkX �: �EX �* CB/��" )@~!� ���Om �/ "... []u¤¨� .[ 16 f g –} . 17 f g + j�O.

Page 116: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

109

�� O��i YO��� :h TN [BP p�8D T�� YT��� ,/ ?� T�� H�� H . Y H+ ,/ Y=iN =�i j/ T���F� [� ��+ M\/ Y�F� ,/ .[�P T�� :F{����$[�� ��g��a�: ��� : )I�i )e�P M\/ Y��*��:

fHa�: fH] f���/ Y;H8��: ;H8i j�J/ Y@)I���: .[�P T�� : �;H8: ���/ �g��a�: )IP/ �g��a�: ���[�� :;89(.

]���8��/ ��Mr��[ �/u~!� ���Om t�&B!� [ )@ . �! /�"?Y�T� ��ST X� "i �* j(�i� ��ST ¨ i ?Y�T

i� ��*= j ~T �V2O � �� L!m �� #� ���M ���X�� .��&< 0�Y�� �2�W j� VW¥0VW i� X i . 6��~!� [ �! /�"��� c 0�Y�� ��� %� �2�W "³��� c ���Y�*� ��� %� �� �S* È�T¡ �0��� ��� %� j(

c�j��c�� �½� ��E� ���.¤��2�S! N��O �8 ��� %� j� i: §j�O �8 ��� c� g��0�Y�! gg� Ð gu j� ��� c 0�Y�� ��� %� �2�W .�%T.g��sX j� CD�� [ �Om� g¨ j( ��XVW �� '%T }� C!J��8� �Xs*

!�� �A� ?�� ��S!� �sO� �A� ?�� CE��� �A��� ?�� 0�Y� j=�%!� [ �Om ���M #� ?�� ��EA� .

)T�]^� � ��: (

1 f g : �-!�. 2 ) :�/�. 3 ) :}. 4 f g –i . 5 f u – ) ³i :��. 6 f u : ��&<�. 7 f u ) –��� c ���Y�*� ��� %� �� �S* È�T . 8 f uf � : j�c��. 9 f uf � ) :�2�S�.

10 f � : ) ³N��O–j�O �8 . 11 f uf � ) :0�Y��. 12 f uf � : ) ³��� � :� �. 13 f u ) + CD�� [ A��2�!� ³6��"fu " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* CB/��" j�¦+� ���Om �/"... CD�� [ A��2�!�� ³"f� " �* CB/��

�EkX �: �EX" ��-��� ���Om �/ ."... 14 f g + j�.

Page 117: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

110

)[�P T�� :[�� �T�]^� �� � =iN :I �� � �J�/ YCH��� ��� �/ �9I8� .[�P T�� : � M\[�� �f8¹B.q :;89 .[�P T�� :[�� ���� T�]^� C\Zi =iN R8�P T�� :CH��� pq (.

'2/ �* ����^� ���<�&M 9* j�¦+� ���Om �/.g �! /� " [ X �L�2<:"uj�¦+� È�T .��/� ¨ 6��~!� [ ���Om j�¦+� � � ��-��� ¥'2/ �* ����(� 9�; [ ��T� . �! /�" 92<+� N�/ �m:

��%!� �: �kE* j�¦+� �XsT"¡�sX� ¤es!� Ã�8� j( §�� )�/ g� X� ����� [ j�¦+� gg i ��Ja�TguÃ�8� L!s� )�%^ .'�/ j°^ :� �2�!� t�* �m:9* ����¦: �XsT �Tg�j ~T � �� g¨ 9* �� �E�/ Ë���� :L!s� i� �s� i . ��� A1�2�! �3�< ��< ��� j�¦p! @X� �2�!� �� ��< es!� Ã�8�� �~!�

A��3� .� [g A1�2��! �3�< 0�T: ����� .g¥'�/ j°^ g¡��n Üe� g¤Ë��!: t�n� es!� Ã�8� L!m g§

1 f u –'2/ �* . 2 f u : ��2<:. 3 f u ) –j�¦+� È�T . 4 f u ) :�/. 5 f e g –6��~!� [ . 6 f e g + j�¦+�. 7 f � –/ �m: �! /� ��%!� �: �kE* j�¦(� �XsT 92<+� N� . 8 f uf � + ) ³]<� :]�5< �sk^. 9 f uf � + ) ³����/ +�� ��<.

10 f uf � ) –�� )�/ . 11 f uf � – X� . 12 ) +��%!� X�. 13 f uf � : 9* �. 14 f � –j ~T . 15 f � : �M�� . 16 f uf � – ) ³A1�2��! �3�< 0�T: ����� :�M1�2�!. 17 fuf � + ¬T�. 18 f uf � –��n e� . 19 f uf � ) –��!: t�n� es!� .

Page 118: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

111

�E�/ :#� �T EM Xg���M u�&Z C�A1�2�! �3�< 0�T: ����� �2�/ ¨0�E��� �* ?��  '2/ �* ] .u¤ � [ j°^�XsT �T� '�/¥�E�/ Ë�!���� �P�> :#� 6� G� N�BM�¡���%�� �� .¤

.�/:) O�P T�� :[�� ��g�� e�B8�� =� ?� CH�i [\ :��� TMBH�i ;\ �£q Y, .O�P T�� : < ��[�� �;�HJ ?� :�M��i ,/ �/IB8i TN ;B�ri/ ;´ �©i TN ��HJ ;�!� f�� �MH8� ���� Y�g�� �:

��HJ . p�8D ��M�� 7���a� =J cXi p�8D ?� T��» R³ f9M8i�Bi �q 7���a� =J ?� FX) I��@����«.d¨�H:q cHJ �G i/ . p�8D ��MP ¤8�/»;�g� �� �MHUJ�«$k��� I�J/ M� . ��MP/p�8D »IB8D , TN f:) cmP/��iq ,q �/«$$f:) �N "N . p�8D ��MP/»;\��iI� eMÆ ��N/«$%

;´ ��n�:/ ;\�9*:N "N .p�8D ��MP/ »���H� ��� =�/ =���H� ��� =U�«$&I�J/ M� . ��MP/ p�8D»T/IB8�� ,q ¨9^�/ =�� R�H+ ��/«$xw/I<M�� "N . p�8D ?� iI��: )M��� [� =��/

Â�/ �\MHÂ< Y�\�/ �\A+�8�9/ �\nX Y�\n .p�8D ?� O�P :» ;UH�/ ��{za� ;��q ����9 ��9q M�/?� ���i TN ,q �M����� �M9�� �� zBP �F� [� ;�HJ �9�</ cDMa�«.$yp�8D O�P/ :» ��� M�/

7���� �M9M�i �< ����� ��D R9V� N �8�· ;H� �)�� � =� =�� f:)«.$4p�8D O�P/ :

1 f u + 01�2�!. 2 f u –���M . 3 f e g : f ³��&Z� : ) ³C�&Z 01�2�! :C%�% . 4 f e g ) –A1�2�! �3�< 0�T: ����� �2�/ . 5 f uf � : �E��. 6 f uf � ) :�XsM. 7 f uf � ) +'�� J�. 8 CD�� [ A��2�!� " fu " CD�� [�"f� " CD�� [�") " �EkX �: �EX �* CB/��" ��n e�� '�/ j: ."... 9 ���M #� . %T :»!� N� L� �T�2T m: �E*y8� �� #� �Y� �%!-A�a�2T�/ �5�^ ���c�� �k��� CE�~�!� .J��^ �� �/ [ �* ���^ «) �]�&!� A� >¨¤/g¤ .( 10 ���M #� . %T :»Ts!� j: �E��� j &± i �EM�T= [ j��5�T � j ���M �U ��: ���n �* � ���� C*��%!� ) T �E*= Ø�T �* )� VZ ��E!� [ ?%�T ��^ �VB� «) A� > �N�B^¨g/¨�.(

11 ���M #� . %T :» '%M @^ �½@O �� �½� � �~!� Á�E� �S�2T �*: ���� : �T�!� !��� 0�T: i: ���2�M i� L�� ?�/� '/� �½�kEM i� f� ����¦�O i / ��� «) ����>+� A� >g¡/u�.(

12 ���M #� . %T :»k^ 1 l �*����!� � 25�>�^ �X�ETj 2�~T � ��O �U j �� 6�s�!� C%��< ��sZ�^ ���� ?�� ?� «) �N�B^ A� >¨g/g¡.( 13 �bk~!� A� >g¤/u§CT�� ÒT�­ 42> �%! � . 14 � A� > �t�T��s! g/ ¥. 15 ���M #� . %T :» �X�GO� �~!� #� ��-T j� i: � E*y�! � ��O �* @2/ ��n 'O �k��� ���- � ?M 8� �k��O� C~P@8� �k�!: �E!J� �E�� !�

j �kÐ «) �)���(� A� >¥/ggg.( 16 �R� T A� > g�/§§.

Page 119: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

112

» T�� ��/?� T��: ,q =��D TN ¨���«.$O�P/ :» ,/ @I<�/ ��N ����� [8� f:) ��� M�/7�H�� TM���i%f:) ;<) =� ,q «&;�H+ f�Z�/ ��g��� "N .p�8D O�P/ :» ?� �/IBJ� TN

��zm�� ��HJ R�< =� ;��/ ?� ¢I\ =� ;�U� (M����� �MB��s�/«.xp�8D O�P/ :» ��/�i TN ,q T/���D?� ��«y?� )I�i "N .'z �� ��HJ/ ���B9 cHJ C�8� O�P/ :» TN ��� TM�i ��/

��:) ?� ���i TN ,q ��� eM89«4'z �� ��HJ �M9 O�P/ : »,/b TN (e)N Tq F!*9 ;�8��iTM8sD ���q/ ;�:) M\ ;�iM©i TN Iii ?� T�� Tq ;�� -*9N«.5p�8D O�P/ :» �: R° I��/

M� �� ;\/ �9e�BJ =� �9q ���!���/ �M �� ��J #*�� f�Z� �:) T�\: ¢�) TN ,7*HGa�«.dp�8D O�P/ :»��9N � �I s ��W� cHJ �����N/ T�U�HW �n��� I��/«.($k

]p�8D ?� ��8� [

�/ �E��� C��-8� 6�� [ �Om �* 9�; . �! /�"���n �� � O�-T i� 0��2�T j� "j:gg'�/ : ��n e��T�E�/ ���M #� f�� :f@�Z� �sX [ .C!J��8� N!�/ ��� �'%�!�� f��T �k��� .�/ .� !�/ �sX ��� :

'%�!� [ �X�E� {�E!� j( �)� �!� �&~� � !�/� �]BT i ���%�!�� j�¦+� j:]u¤ � [��� >� ��� >gu A�a&!�� A�&~!� . %�g��* �sX� ���!�(�� ���2�(� . %� 9* g¨���X�M g T� �� .

1 ���M #� . %T :»�*yM j� R&E! j�O �*�� jm°� i: j �%�T i �Ts!� ?�� R��!� '�Ð� # «) �R� T A� >g�/g��.( 2 f g : j &��¯. 3 ���M #� . %T :»��¯ j !�JT i� A� �� C*� {�E!� '�� L�� ��n !�&� . �Ek� ���*( L�� C��O N�� �k%�Z L!s!� L�� � � �* i:

��;� {�E!�� CE�� �* «) �1 X A� >gg/gg¤«gg§.( 4 ���M #� . %T :» [ ��V�^ C!@�!� ���� N% �* �kE*� #� ��X �* �kE�^ t W�!� � 2E���� #� ���2�� j� i >� C*� 'O [ �EG�� �%!�

��s~8� C2/�� j�O b�O ���h��^ ��(� «) �'5E!� A� >g¥/�¥( . 5 ���M #� . %T :»�8��!� 6� #� ��-T j� i: j���-M �*�«) ��T ~�!� A� >¤g/u§( . 6 ���M #� . %T :» 'O �E�� 9>� �E�� #� ��-T j� i: �k�^ 1 �� j� �E! j ~T �* � �kE* #� ���� m: ��� �~��* [ ���� j: ��sO #� ?�� �ET��^� �/

���&!� VZ N��� 43�� �E* / ��� �EE�� ]�^� �E�� �E�O M #� ?�� ���� ��n «)� A� > �f���(¡/¤§.( 7 f g : .�/�. 8 �1 X A� >gg/�¨. 9 �b> T A� > gu/u¨.

10 �Õ A� > �¤/�¨. 11 f u ) :j°^. 12 f uf � + ��. 13 ) –A�a&!�� . 14 f g –�* . 15 f u : �~M�X�M.

Page 120: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

113

CT��ni� N!�/� :f��Tg0VS� i #�� ���M #� .� !�/ �sX ��� : 4 #� f��T i �� � j:j:� ���^��*u����%* �~�* �� @>�* ���2� j�O .��&� f��T X�� �* 0VW� ���^��* 4 ��&E�

�a��T i� ��E� j O� �E*y8�� C~P@8�¨�kE*  ���¦: [ j O�n ��( ��sX .�1�� �! %� �k��� ���M»� !��� C~P@8�� X i: �!: i ��� #� �kn¥���!� «.¡j°^ ¤#� § ��&E! �M1�kn �� 9; ���M

���� C~P@8� A1�kn ���g����!� . A1�kn [ L-!� ���� �%^ �2�!� A1�kn [ L-!� ���� ��^6�!�.gg#� .�/� guA�&~!� j�n [ ���M g� »8�� �!�!� b�Y�* 6 �g¨0��/ 4 #� ����/ «g 

� ^�� �* e�g¥ #�g¡��^��* 4 .j�� .�/ ��^g¤�*y8� g§#� f��T i u� 9/�� �%^ ��^��* 4 ���En �� ?&O� �^�~!�� �*y8� �� CT ��!�ug�52/� .uu

1 f uf � : f���. 2 f uf � : j:. 3 f uf � –��&� . 4 f uf � : �a�M. 5 f uf � + [. 6 f g : ���. 7 f uf � + »q�%!�� ��P�/« .���M #� . %T :» JTJ�!� X i: �!: i q�%!�� ��P�/ ���!� � !��� C~P@8�� X i: �!: i ��� #� �kn

��~3� «) �j���� .= A� >�/g¤.( 8 f uf � ) –j°^ . 9 f uf � ) :#�^.

10 f uf � ) :� !���. 11 f uf � ) +��T�. 12 f � –#� . 13 ) :�&~!�. 14 f e g : �*�. 15 ���M #� . %T :» i ���n 6��s!� �k2��T j:� �! � ����� !� ����m � %�± �! #� j�1 �* j ��M �Ts!� j: �! � ���>�^ 'G* 6�Y {�E!� �kT� �T

6 �8�� �!�!� b�Y �E* 0�s%E��T .JTJ� e %! #� j: 0��/ 4 #� ����/ �* «)A� > �Ò3� uu/¡�«¡¨.( 16 f uf � : 0 ^��. 17 f uf � –#� . 18 f uf � : j:. 19 ) :j E*y8�. 20 ) –#� . 21 f g : f ³���nuf � ) :�52/. 22 f u : f ³�E��n�� ) :���En�.

Page 121: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

114

C������ CE�!� 'X� �Xs* �*��gf��T ���M #� j°^ u ��Pi1� �%T�_ j��2� È�T ��&T���� T��X�������n� ��!:� ���M �! %�»�T�aE!� 0�ET�X�«�¨��O�  .�/ ¥���M »��� �* � � ?�� k^«.¡ �m°^¤���M #� bT���� C^��8� N��O §�E~! �C%�%3� 9/ * N�/� g���M1�2� 4 0�2�� i � � !� j(�E*ggj:� guN�� /� ��(�� t� *��!� 'X� t�1�2� 9; g�� A�hE� �k�O t�1�2�!� L�M [ A� �

�k����� �* �E��.g¨'�/ j°^ :R�! �g j� g¥����M �%�^ �� A1�2�!� g¡i ��^ g¤�E�/ ËC%�%3� 9/ * 9%M :9/ * 9%M i CB!��� A1�2�!� j�� . %� ig§�C%�%3� u�N��!� ug����M #� 4Ô �X uu 4 �X '�

�#�u��~!� u¨�E! / Ã�* u 0�2�� j� �EE~¦ i e� �CM1�2� 4 0�2�� i u¥��&�Y �E�( �M1�2� 4 u¡

1 f uf � + ���M #� f��� � !�/. 2 f uf � –f��T ���M #� j°^ . 3 f uf � – ) ³��T��X� –� È�T ��T��X� ��Pi1� �%T�_ j��2. 4 ) – ���M �! %� ��n� ��!:� »�T�aE!� 0�ET�X�« . ���2!� A� >§�/g�. 5 ) :��O. 6 ) +#�. 7 ��*J!� A� >�§/uuCT�� ÒT�­ 42> �%! �. 8 ) :�m:�. 9 ) –���M .

10 f uf � ) :�E~!�. 11 f uf � ) –�E* . 12 ) : !. 13 f e g: N�� / ! . 14 f e g : f ³�k���/uf � : �k����/. 15 f uf � ) –R�! � . 16 f � –j� . 17 f uf � ) –���M . 18 ) :}. 19 ) :9/� 8�. 20 f uf � –C%�%3� 9/ * 9%M i CB!��� A1�2�!� j�� . %� i �E�/ . 21 f uf � ) :R�!�. 22 f uf � + ) ³i �E�/ + i �� �/�%5�>� ��/ ?�� ��/ ?�� �! �% �k��n ���M #� j: ¹�-!� �~Ô 4 ?��M t�1�2�!� �~!� �%3 CT��

�k�>�� 1�2�!� N/�_ . 23 f uf � + ) ³���M–#� 4 �X '� . 24 f uf � + �E�/. 25 f g : �E�/. 26 f g : 0��2��. 27 f u : ���&�Y.

Page 122: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

115

L&E� @^ j�J���g�sX� �A1�2�!� [ '��� ¹�%T:� VB%�!� �� uC^��8� [ )���* Ã�8� .� ���� #�� 9��8� ��!:� 6� B!��¨678�� .

�25<� �!=� ��� ����> ?�� )@�!�� A@B!�� �8��!� 6� # ��3�� ��;� .¥ �* ���%� ET�U N2�O C5�5< CD��CP���Q� ��>� RQ �E> 1��S� C . �I8�� C��JK CD�E!� L�M N��O�

\�2!� ���> �� )�*+� CD�E� �E�* N���/� �I8�� C��JK VW �X�GO�� ,�E!� �* F�G� �����/ H �Z��� [ �M��� H ��D�2!�CY����3� #� ]B^ ��&_�E!� )�*+� . b!�� ��2>� F�c �E> ��%� d�

U �M�aXC��2!� �� C��`� C�EE�/ CET� . ��� ����> ?�� )@�!�� A@B!�� �8��!� 6� # ��3����;� �25<� �!=�.

1 ) :L&ET. 2 f g : 0sX�. 3 f uf � + ��� ³4^ 8� #�� CD�� Nk�"fu "A��2�!� 0s� : J��O(� �%&!� 6��O �0�Y��� �E� #� �Y� C&�E � �� �h�(� )�*+� b�EBM

�8��!� 6� # ��3�� �VGO �����M ��>� �25<� �!= ?��� ��� ����> ?�� �M� �<� 0� � # ��3�� . ����(� ) T �D�� �* o��&!� j�O���%!� em �kn �* �-� �G!� ³#� . >� ��� ?�� ���B*� # ��*� e�<�E!� �� ��� #� ��2� �%^� ��&E! �k%�� C���>� ���l� 92> CE> A

CD�� Nk����"f� "A��2�!� 0s� : r�n J�^ 6��Oq��(� �% CD�� Nk���� ³��� �� ��� �� ��! ") "A��2�!� 0s� : j �� 6��~!� d�8��!� 6� # ��3�� 6�X !� )��3� )�� �kn �Z��� [ ��;� �5<� �!=� ��� ����> ?�� #� ?�<� g�gu �*� '��Z �� Z �2M�O �T ?��

��!:� �k�!: �� �� �T�!� !� �! #� �&W ��� ,�-!�. 4 f g : 9��*. 5 f ³e ]< g –�25<� �!=� ��� ���2> ?�� )@�!�� A@B!�� �8��!� 6� # ��3�� . 6 f g – ��;�.

Page 123: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

116

(�!H�*a� �� �

�R���:�_��n :¥� �§u �§� �§¨ �§  �g�� �ggg. #� A1��:4!��� A1��: ����M :�u ��� ��¨.

¾ �D8� A1��: :��. C�!�(� :¤¥ �g� .

��EG�>i� :¥¨ �¥  �¥¥. .i��>i� :¨¥ �¨¡.

i�C���> :�¨ � � � g � u � ¥. �� �>i� :¡� �¡¨ �g� . )@>+� :�g ��¡ ��¤ �¨� �¨g �¨u �¨� �¨¥ �¨¡ � � � ¤ �¤g �§� �§¨ �§  �g�¡.

���i� ��>i�: ¤u �g��. '<(� :¨¡ � g � ¡ �§�.

.@Y+� :§¥. ��^�1�2�!� .: �¨ � � �¡§.

j�¦+� :u¤ �u§ ��� ��g ��¤ ��§ �¨� �¨g �¨u �¨� �¨¨ �¨¥ �¨¡ �¨¤ �¨§ � � � u �¥� �¥¨ �¥  �¥¥ �¥¡ �¥¤ �¥§ �¡� �§u �g�� �g�§ �gg� �ggu.

6 ��%2!� :g�¤.

t

Page 124: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

117

��2-�!� :¤ . ���M #� �T�%M : � �ggg.

���%�!� :¨¥ �¨¡ �¨¤ �ggu. �T ~�!� :¡� �¤¨ �g�¤. �� �!� :�¤ �¨g �¨u.

� ��� : � � ¥. ���� :¡¨ � �� :�� ��¨ �g��. �X �� :¡¨.

r R3� :¡¤. C�~3� :¨¥ �¨¡ �§¤. â

��V :�� ��  � � � ¨ �   � ¥ �§u. � C�� ��!� :   �¡g �¡¥ �¡¤. { 9��!� :¡¡ �¡¤ �¤¨. A�5�!� : ¤ �¥� �¥¨. �

�-!� :�� ��¨ ��  � � � u � ¨ � ¥ �¤u. C��&-!� :§¤. L-!� :�¡ �gg�. ��-!� :¤ .

Õ '�&!� C&B!� :¤¥ �¤§.

�C&B! :¤g �¤  �¤¤ �g�§.

Page 125: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

118

� ��h!� :�� ��¨.

¹ �º!��!� :g�  �g�¥. .��!� :§g �§� �g��. ���!� :¡g �¡u �¡� �¡¨ �¡¥. ���!� :¡¨ �¡§. '%�!� :¨� �¡¡ �¡¤ �§¥ �ggu.

j���(� ���!�: �  � � �¡  �§u. f '�&!� :�u �¨g � � � g � u � ¨ �   � ¥ �¡¨ �¤¨ �¤  �§u �§� �§¨.

¾ A��%!�A %!� � :¡  �¤g �¤¨ �¤¥ �g�  �g�§.

Ê�%!� �)�%!� :¡  �¤u �¤� �g� . {��%!� :�§.

Á �&~!� :u§ ��g ��§ �¨¨ � � � u �¥� �¥  �¡� �¤g �§� �§g �§u �g�¤.

. `� r �!�� & : ¤ � §. )

'G8� :§� �g�¤. É��`� �É��`� : ¥ � § �¡¤ �¤u �¤  �¤¥ �¤¡ �§¥ �g�  �g�§.

j �hE!� :�§. R&E!� :�§. � E!� :¨g �¨u �¨¡.

� ��� !� :¨§ � � �ggg.

Page 126: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

119

'zJ�� �� � {�2� ��� :�� � � �¤g. ��� ��� :�§ �¤� �ggg. �~� �� : ¤ �¥� �ggg. 'k� �� :¥� �¥¤. C&�E �� :u¤ �¨� �¨§ � g �   � ¡ �¥¥ �¥¡ �¥¤ �¥§ �¡� �¡g �¡u �¡¡ �¤� �g�  �g�¤.

�� �~3� 9�* ���D�2!� #� �2� :u¤ ��¤ �¨� � ¡. BE* ��e�T�M�8� � :¨� �¨� �¤  �¤§ �g�¡.

)1=)¹ :( � �§§ �g��. 6

��� ��� �� ���� :�� �¥� �¥¤. �

��'�P��� �'T :¨u �§� �§¤ �§§. r ��3� : §. ��3� : §. �� :§§ �g��.

1 1��1)¹ :(§¤.

Page 127: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

120

Cc�� �� �T� :§§. ¹ C-P�� :g�u. j��G� :¥u �g�g.

���� �� ��� �� ��� �� �� :u¤. ���]�!�_ �� �� :[ § �g�g.

JTJ�!� �2� �� ��� :¥u. ��� : ¤ �¥� �g�g. ?���) ¹ :(¥¤.

f C�_�^ :g�u. j ��^ : � � ¤ �¥¤.

) J��* :�¨.

)@�!� ���� �#� . >� �ÀE!� �?&B8� ���� :u¤ ��� ��g ��  ��¤ ��§ �¨u �¨¨ �¨¡ � g � ¥ � ¡ � ¤ �¥g �¥¨ �¥  �¥¥ �¡� �¡g �¡¥ �¡¤ �¤� �¤g �§u �§¨ �§  �§¡ �§§ �g�� �g�g �g�u �g�¡ �gg .

A�%8� L�*: ¥ .

t 8� L�* :�¤. V~�� �~E* :¡¡ �g��.

?> *)¹ :( � �¥¤ �¤g �§¡. 0

t���*� t���X :§¨. ��X �� C*�X :§¨.

Page 128: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

121

(�J�U��/ C\�Za� �� �

A���ni� �CT��ni� :¨¨ �¨¥ � ¥ � ¤ �¤u �¤� �¤¨ �¤¤ �gg�. C�O@^(� :g� .

�C������ CE�!� 'X :�¨ �¨� � � � ¨ �¡¥ �¤u �§  �§¥ �g�g �g�� �g�¤ �gg�. � C��k�� : § �¤¨ �gg� �gg¡. â ��� �� :u¤ �¥u �¡�. 1 CT�X�!� :g� . �

�w^���! :�¥ �¥u. � C/1��J!� :g� . � C��^�-!� :¨¨. C�O�~-!� :¨¨ �¨¡ �¥¨. C��-!� :�¥.

Õ 5B!�6�5<(� �C�� :�� ��¥ �¥u �¡� �g�g.

Page 129: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

122

� CT�X�h!� :¨¨. ¾ CT��%!� :u¤ ��u � � � u � � �   �¡� �¡  �¡¥ �¡¡ �¡¤ �¤u �¤� �¤¨ �¤¥ �¤¡ �g�g �g�¡.

Á C�*��~!� :¨¨ �¡u �¡¨. ) A�v� :�g ��  � ¨ �  . C���8� :¡�. Ck2-8� :¡u �¡¨ �¡  �¡¥.

�8�C��8� �C!J� :u¤ ��u �¨¥ �¨¤ � u �¥u �¡� �¡¨ �¡  �¡¥ �¡¡ �¡¤ �¡§ �¤� �¤g �¤u �¤¨ �¤  �¤¥ �§¨ �§¥ �§¤ �g�g �g�� �g�¨ �g�¥ �g�¡ �g�§ �ggu.

e 1 k�!� :§u.

Page 130: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

123

Ls�a�/ )e�*a� « )@�(� ... { *�/ �O�-��8�� ������8�� 6��!� �* ���E!�� .���!� �kn( ����M �T�!� VZ b�!�M ³�J!� A�X�%!� ³��Og§ ¨« g§ §. « C��<i�

...��� [ ���� �1 � 8� �2� �"� .1�� 4�%� �@%��!� �a �� ��� �� �"� b�!�M ³C��5B!� J t�V� �� �* ���g¨g  /g§§ .

« j=�%!� t@T��M³ b�!�M k* ��/ �C������> C2�~U C�Z C5�� �e�T�M�8� 1 �� �� ��� �� ��� � BE* �� �/� �0�n�g¡¥.

« t�&T���!�³ t�V� ������ ��� �� ��� �� ��� ��3� �� b�!�Mg¨u�/u��u.

« 6��O Â�D�M '��!� ...C�X�E�8� e� �� ��i ��� �� 4�%� ³ÀXs!� j��G� �� �"� �� ��� �T�!� Rã #� �2� �� b�!�M ³

��T�!� ���� �� ��X���: �� �>�Tg¨g§ /g§§¤. « {�2%8� �T EM

...{�2� ��� V�&M �* A�X�%!� �e1�����V&!� 6 %�T �� ��� �X�_ �� b�!�M ³g¤¡� . « ]�5B!� 9*���

...��2 �� 9���!� )�*+� �E�* t�V� �FT�1: ��� 1���: ���2 �� 9��� b�!�M �g¨g  /g§§ . «���* ��� �E> ³

Page 131: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

124

�� �TJT �� ��� #� �2� �� b�EBM C� > * ��Y A� B* CD�� ³ÈT�J%!� ��i !�� ����!� �C��* ��k ��n� C��!� ��~!� �CE�!�Çağrı Yayınları, İstanbul 1992 /1413 .

« 1��1 �� �E>³ ��~!� �CE�!� C� > * ��Y A� B* CD�� ³e1�(� ���a�!� F�n(� �� j����> 1��1 �� b�EBM

��k ��n� C��!�Çağrı Yayınları, İstanbul 1992 /1413 . « es*��!� �E>³

C��!� ��~!� �CE�!� C� > * ��Y A� B* CD�� ³es*��!� A� > �� ?��� �� ��� ?��� �� b�EBM ��k ��n�Çağrı Yayınları, İstanbul 1992 /1413 .

« �*���!� �E>³ ��Y A� B* CD�� ³�*���!� '�&!� �� �"�!� �2� �� #� �2� ��� �� b�EBM ��~!� �CE�!� C� > *

��k ��n� C��!�Çağrı Yayınları, İstanbul 1992 /1413 . « ��~!� �E�!�³

���G�!� f���8� A�P�1 ³�%k�2!� ��� ��� ��3� �� �"� �~� �� b�!�Mg«g� �1��=��� �g� ¥. « �P��E!� �E>³

P��E!� �>���� ��� �� ���n �� �"� �"�!� �2� �� b�EBM �CE�!� C� > * ��Y A� B* CD�� ³� ��k ��n� C��!� ��~!�Çağrı Yayınları, İstanbul 1992 /1413 .

« �P�%�!� r�n³ . 2���>� �����&�!� ��� �� 1 ��* �T�!� ��> b�!�Mgu§¨ .

« j�¦+� ��n ³ �� ����!� ��� ���X �� 4�%� ³�%k�2!� ��� �� ��3� �� �"� �~� �� b�!�M t�V� �. �W� ���

g¨g� /g§§�. « e��D2!� ]�5<

��Y A� B* CD�� �e��D2!� �&��� ��X���: �� '����: �� ��� #� �2� �� b�EBM ³]�5B!� 9*��� ��k ��n� C��!� ��~!� �CE�!� C� > *Çağrı Yayınları, İstanbul 1992 /1413 .

« ���* ]�5<³ 3� �� b�EBM ³]�5B!� 9*��� C� > * ��Y A� B* CD�� �eV-%!� ���* �� ��a3� �� ���* �� ��k ��n� C��!� ��~!� �CE�!�Çağrı Yayınları, İstanbul 1992 /1413 .

« ¾�&!� �� ¾�&!�

Page 132: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

125

�kE* C���E!� C/�&!� j���� ��� 4�%� ³e1��S2!� �����!� ��� �� �X�_ �� �X�%!� �2� � BE* �� b�!�M ³3� �� �X�� �e�c ~!� ��g�¥¡ /g§¨¤ �)+� C^�%�!� �-� C2�~* .(.

« j E&!� t� @<� f�-O³ A�X�%!� �9T�2!� �2� �&! 4�%� �e ��k�!� �/���&!� ��� �� ��� b�!�Mg§¥� .

« ��&�� b-O *���� {�2!+� 'TJ� ?�� FT1� (� �* �k�n� {�E!� CE�!� ���� �a�!� ��� �� '����: b�!�M ³ �

�� ��@%!� �"� 4�%�– ,T��M j��� )�*@>+� É���!� C2�~*.( « .���!� ªO

....��^(�� .� /(� �E> [ t�V� �e�E�� �T�!� )�� �� �%�8� ��� �T�!� �@� b�!�M ³g¨�  /g§¤ .

« '2E ��� �E�* '2E �� �"� �E�** CD�� �'2E �� ��� �� �"� #� �2� �� b�EBM ³ �CE�!� C� > * ��Y A� B

��k ��n� C��!� ��~!�Çağrı Yayınları, İstanbul 1992 /1413 . « �T�52!� �a�*

...��a�8� �P��� [ "���! VSB!� �a�8�� q>�(� �a�8�" �2� 4�%� ��%k�2!� �T�!� � � b�!�M ³ ��T�!� ��Ts� ��� �� ��� �� {��%!�g¨g� /g§§u.

« �!� �a�8��� ...�k�����*� ���!�� �%_�E�! �>���!� �0VW� �T��!� �"� b�!�M ³g§¤§ .

« V2~!� �a�8�³ ��&��!� ��v� �2� e�" 4�%� ���!� �"� �� j����> �>�%!� ��� b�!�Mg¨�¨ /g§¤¨ �) ��1

���!� É���!� ��� :.( « {�k&8� �a�8�

...e 2E!� FT�3� ��&!( 1���: ³� 0�-� ��/�-��8� �* b�&! .e . j��! ³LE���g§¥  . « '5E!�� '�8�³

���>�k-!� �"� �� Ê�~!� �2� �� ��� ]�&!� �� b�!�M . Edi., William Cureton, 1923 « ��~!� CE8�

...�%k�2!� |^�5�! VSB!� �E�!� ÒT�­� r�nT�!� ���h�(� �"�!� ���Y ��� b�!�M ³ ���g¨uu /u��g.

Page 133: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

25

İKİNCİ BÖLÜM

ATÂ b. ALİ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’NİN KELÂMÎ GÖRÜŞLERİ

Page 134: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

26

ATÂ b. ALİ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’NİN KELÂMÎ GÖRÜŞLERİ

Çalışmanın bu kısmında Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye göre Ebû Hanîfe’nin kelâmî

görüşleri üzerinde durulmuştur. Burada Ebû Hanîfe’ye nispet edilen el-Fıkhü’l-ekber

(sonraki isimlendirme ile el-Fıkhü’l-ebsat) adlı risale ve Atâ b. Ali el-Cûzcânî’nin bu

risale üzerine yazdığı şerh esas alınmıştır. Ebû Hanîfe’ye nipet edilen risalede belli bir

sistem takib edilmemiş, bazı konular birkaç kez tekrar edilmiştir. Buna bağlı olarak Atâ

b. Ali el-Cûzcânî’ye nispet edilen şerhte ele alınan ve birbiriyle bağlantılı olan konular

da dağınıklık arz etmiştir. Buna karşılık bu çalışmada, bahsedilen dağınıklığın önüne

geçmek için birbiriyle bağlantılı konular bir başlık altında toplanmıştır. Bu bölüm el-

Fıkhü’l-ekber, Allah’ın sıfatları, nübüvvet, sem‘iyyat, iman , marifetullah, iyiliği

emretme kötülüğü yasaklama ile imamet ve tafdil ana başlıklarına ayrılmıştır.

I. el-FIKHÜ’L-EKBER (USÛLÜ’D-DÎN)

Ebû Hanîfe el-Fıkhü’l-ekber adlı risalesine öğrencisi Ebû Muti’in sorusu üzerine

el-fıkhü’l-ekberin tanımı ile başlamıştır. Ebû Hanîfe’ye göre el-fıkhü’l-ekber kişinin

ehl-i kıbleden olan bir kimseyi herhangi bir günahı sebebiyle tekfir etmemesi, kimseyi

imandan çıkarmaması, iyiliği emredip kötülükten sakındırması, kendisine takdir olunan

şeyin ona isabet edeceğini, takdir olunmayan şeyin isabet etmeyeceğini bilmesi,

Resulüllah’ın ashabından hiçbiri ile ilgisini kesmemesi, birini sevip diğerini

sevmemezlik etmemesi, Hz. Osman ve Hz. Ali’nin durumunu Allah’a havale etmesidir.

Kısaca itikada ilişkin temel ilkeleri bilmesidir. Bu meselelerle ilgili olarak Cûzcânî şu

açıklamaları yapmıştır:

Büyük günah işleyen bir mü’min Haricîlere göre küfre girer ve imanı yok olur.

Kaderiyye ve Mutezile’ye göre bu kimse imandan çıkar ancak küfre girmez, imanla

küfür arasında kalır. Müslüman olarak isimlendirilir, mü’min veya kâfir olarak

isimlendirilmez. Allah Teala’ya tövbe eder ve bu günahından dönerse iman dairesine

girer. Bu günahından tövbe etmeden ölürse küfür dairesine girer ve ebediyen

cehennemde kalır. Kaderiyye ve Mutezile görüşlerini şu ayetle delillendirmiştir: «Kim

Page 135: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

27

bir mü’mini kasten öldürürse cezası içinde ebedi kalacağı cehennemdir».1Onlara göre

burada o kimsenin cehennemde ebedi kalacağı haber verilmektedir ve kesinleşmiş

ebedilik kâfirler içindir. Cûzcânî ise bu konuda sahabe ve müfessirlerin görüşünü

benimsemektedir. Ona göre bu ayette kastedilen şey katlin helal sayılmasıdır. Ayette

geçen “ebedi” (��!�Z) lafzı ile sonsuzluk değil, uzun zaman ifade edilmektedir.

Cûzcânî imanın büyük günah ile ortadan kalkmayacağına şu ayetleri delil

göstermektedir: «Eğer bir fasık size bir haber getirirse onun doğruluğunu araştırın».2

Ona göre burada fasığın haberinin araştırılması emredilmektedir. Eğer bu kişi kâfir olsa

idi Allah Teala onun şahitliğini kabul etmeyi yasaklardı. Başka bir ayette şöyle

buyrulmaktadır: «Ey mü’minler hep birden Allah’a tövbe ediniz».3 Allah Teala burada

günahlardan sonra tövbe etmeyi emretmiş ve muhataplara iman ismi ile hitap etmiştir.

Eğer günah işlemek suretiyle kâfir olunsaydı küfür ismi ile hitap ederdi. Cûzcânî’ye

göre Resulüllah’ın önünde zina fiilini ikrar ettiğinden haber verilen Maiz hadisi de

imanın büyük günah ile ortadan kalkmayacağına bir delil teşkil eder. Çünkü o eğer

mürted olsa idi, ya öldürülmesi emredilirdi ya da İslam’a dönmesi istenirdi. Öyleyse

buradan çıkan mânâ imanın mahallinin kalp, günahların mahallinin organlar olduğu,

ikisinin ayrı mahallerde bulunduğu ve birbirleriyle çelişmedikleridir.4

İyiliği emretme ve kötülüğü yasaklama konusunda, Cebriyye «Siz doğru yolda

olunca sapan kimse size zarar veremez»5ayetinden hareketle, iyiliği emretmenin ve

kötülüğü yasaklamanın gerekli olmadığı görüşündedir. Cûzcânî’ye göre ise bu ayet

zararın nefyi ile ilgilidir. Ayetten kastedilen, günahın zararının günahkârdan başkasına

geçmeyeceğidir. Bununla birlikte Cûzcânî iyiliği emredip kötülüğü yasaklamanın

gerekliliğini şu ayetlerle ortaya koyar: «İyiliği emreder kötülükten men edersiniz»6,

«Sizden, hayra çağıran, iyiliği emredip kötülüğü men eden bir topluluk bulunsun».7

Kişiye, takdir olan şeyin isabet edip takdir olunmayan şeyin isabet etmemesi

hususuyla ilgili olarak Kaderiyye ve Mutezile şöyle düşünmektedir: Günahkârın günahı

ve kâfirin küfrü Allah’ın meşieti ve iradesi ile değildir. Çünkü Allah Teala, eğer 1 en-Nisa 4/93. 2 el-Hucurat 49/6. 3 en-Nur 24/31. 4 Süleymaniye Ktp., Yeni Cami, nr. 1190, vr. 268b-269a. 5 el-Maide 5/105. 6 Al-i İmran3/110. 7 Al-i İmram 3/104. Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 269a.

Page 136: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

28

günahkârın günahını ve kâfirin küfrünü dileseydi ve sonra onları cezalandırsaydı, bu

O’ndan bir zulüm ve haksızlık olurdu. Cûzcânî ise bu görüşlerinden dolayı onları,

mahlukun iradesini hâlık’ın iradesine galip kılmakla suçlamış, hiçbir şeyin Allah’ın

iradesine galip gelmesinin mümkün olmadığını belirtmiş ve şu ayeti zikretmiştir:

«O’nun ilmi dışında bir yaprak bile düşmez. O, yerin karanlıkları içindeki bir tek taneyi

dahi bilir. Yaş ve kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır». 1 Cûzcânî’ye göre

günahkârın günahının ve kâfirin küfrünün Allah Teala’nın iradesi ile meydana

gelmesiyle O, haksızlık yapmış ve zulmetmiş olmaz. Çünkü Allah Teala onlara hidayet

ve dalalet yolunu göstermiş, emir ve yasaklarda bulunmuştur ve onlar için her an

istitaati meydana getirmektedir.

Cûzcânî, Kaderiyye ve Mutezile’nin iradenin hakikatini bilemeyeceklerini ifade

etmiştir. Çünkü ona göre iradenin hakikatini bilmek Allah Teala’nın misli olmayı

gerektirir, Allah Teala ise benzerleri olmakla vasıflandırılmaktan beridir. Bunun

yanında Cûzcânî’ye göre Kaderiyye ve Mutezile haksızlık ve zulmün hakikatini ise

anlamamıştır. Ona göre haksızlık ve zulmün aslı, kişinin başkasının mülkünde haksız

yere tasarruf etmesidir. Hakkına ve mülküne sahip olduğu bir şeyde tasarruf ettiği

zaman zulüm ve haksızlık ile vasıflandırılamaz. Nitekim Allah Teala da kendi

mülkünde tasarruf etmektedir.

Cûzcânî’ye göre bu meselede doğru olan görüş Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat’in

görüşüdür. Buna göre; kulların fiilleri iki çeşittir, itaat cinsinden olanlar ve ma‘siyyet

cinsinden olanlar. İtaat eğer farz cinsinden ise Allah Teala’nın iradesi, kazası, hükmü,

rızası ve emri iledir. Ma‘siyetin ise tamamı O’nun rızası ve emri dışındadır. «Sana gelen

iyilik Allah’tandır. Başına gelen kötülük ise nefsindendir»2 ayetinin mânâsı da şudur;

her ne kadar kuldan şerrin sadır olması sadece Allah Teala’nın yaratması ile olsa da,

edebe riayeten şer tek olarak Allah Teala’ya izafe edilmez. Çünkü izafet iki kısımdır,

tahkiki izafet (4�%� C^�Y:) ve tekrimi izafet (Ê�~M C^�Y:). Şu ayet tahkiki izafete örnektir;

«Göklerin ve yerin mülkü Allah’ındır».3 «Allah’ın evi», «Allah’ın devesi» ve «Allah’ın

resulü» ifadeleri de tekrimi izafete örnektir. İtaat ve ma‘siyet tahkiki izafetin

dışındadırlar, çünkü bu Cebriyye’nin görüşüdür. İtaat ve masiyet tekrimi izafettendirler.

1 el-En‘am 6/59. 2 en-Nisa 4/79. 3 en-Nur 24/42.

Page 137: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

29

İtaat mükerrem ve razı olunan bir şeydir, Allah Teala’ya tek başına izafe edilmesi

caizdir. Zira “Hayır Allah’tandır” denir, şer ise ikram mahallinden değildir ki Allah

Teala’ya tek başına izafe edilsin. Ancak şer genel olarak O’na izafe edilebilir. Ayette de

«Hepsi Allah’tandır, de»1 buyrulmaktadır.2

Cûzcânî, Rafızîlerin ve Şiîlerin sahabeye karşı tutumları dolayısıyla doğru yolda

olmadıklarını ifade etmiş, Hz. Osman ve Hz. Ali’nin durumu ile ilgili en selim yolun

dilimizi onlardan sakınmamız olduğunu söylemiştir.3

Cûzcânî de Ebû Hanîfe gibi dinde fıkhın ahkamda fıkıhtan daha üstün olduğu

görüşündedir. Çünkü kişinin Rab’bine nasıl ibadet edeceğini öğrenmesi onun için

birçok ilmi toplamasından daha hayırlıdır. Fıkhın en üstünü de kişinin imanı, şerai‘ı,

sünnetleri, hadleri ve ümmetin ihtilafını bilmesidir. Ona göre Ebû Hanîfe iman ile ilm-i

hali, şerai‘ ve sünnetler ile helal ve haram bilgisini, hadler ile günahlardan kaçınmayı ve

emirlere uymayı, ümmetin ihtilafı ile de nefsin arzusu ile bir şey uydurarak değil de

kıyas, istihsan ve istinbat ile mânâların detaylarını bilmek suretiyle nazar ilmini

kastetmiştir.4

II. ALLAH’IN SIFATLARI

Ebû Hanîfe’ye göre Allah Teala, yaratmayı dilemediği bir şeyi emretmiş,

yaratmayı emretmediği bir şeyi de dilemiştir. Şöyle ki, kâfire İslam’ı emretmiş ancak

dilememiş, kâfire küfrü emretmediği halde dilemiştir. Cûzcânî Ebû Hanîfe’nin bu

görüşünü ilâhi sıfatlara atıfta bulunarak şerh etmiş ve şöyle demiştir: Hayatın hayy’ın,

kudretin kadir’in ve kuvvetin kavî’nin sıfatı olması gibi, meşiet şaî’nin, irade mürîd’in,

emir âmir’in, kelâm mütekellim’in sıfatıdır ve sıfat mevsuftan ayrılmaz. Bu kısımda,

Cûzcânî’ye göre ilâhi sıfatların mahiyeti, diğer mezheplerin ilâhi sıfatları anlayışı ve

ilâhi sıfatlarla ilgili meseleler üzerinde durulmuştur.

Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaate göre sıfatlar Zat’ın ne aynıdır ne gayrıdır. Cûzcânî de

bu görüşü benimser. Çünkü eğer sıfatlar Zat’ın aynıdır dersek O’nun bütün sıfatlarını

atıl bırakmış oluruz. Ancak bu, Kaderiyye ve Mutezile’nin görüşüdür. Onlar irade,

1 en-Nisa 4/78. 2 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 269a-269b. 3 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr., 269b-270a. 4 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 270a.

Page 138: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

30

meşiet, kaza, kader ve hükmün hepsini ilim mânâsına alırlar, bundan dolayı da şer

konusunda irade, meşiet ve kazayı inkar ederler. Sıfatlar Zat’ın gayrıdır dersek Zat ile

sıfatlar arasına gayrîlik sokmuş oluruz ki, bu da Mutezile ve Eş‘ariyye’nin görüşüdür.

Çünkü onlar fiilî sıfatları muhdes kabul ederler, ancak bu caiz olmadığı gibi sıfatların

Zat’ın gayrı olması da caiz değildir.

Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaate göre Allah Teala’nın sıfatları Zat’ın ne aynıdır ne de

gayrıdır ve sıfatlar muhdes değildir. Bu, zatî sıfatlar için de fiilî sıfatlar için de aynıdır.

Çünkü Allah Teala bütün sıfatları ve isimleri ile kadimdir. Olmayan bir ismi veya

olmayan bir sıfatı O’na vermek caiz olmadığı gibi, sıfatlarından ve isimlerinden bazısını

bazısından önce olmakla vasıflamak da doğru değildir.1

Kaderiyye ve Mutezile fiilî sıfatları muhdes kabul ettiklerinden dolayı sıfatları

Zat’ın gayrı kabul etmişlerdir. Bu hususta Eş‘ariyye de onlara tabi olmuştur. Onlar bu

görüşlerini şöyle açıklamışlardır: Nasıl ki duyular aleminde yazı, yazma fiili ile

meydana geliyor, bina da binayı yapanın fiili ile hasıl oluyorsa duyu ötesinde de bu

böyledir. Bu nedenle O, yaratması ile hâlık, rızık vermesi ile razık, emretmesi ile âmir,

irade etmesi ile de mürîd’dir. Cûzcânî ise bunun Allah Teala’nın yaratıkları yarattığı

zaman hâlık, onları rızıklandırdığı zaman razık olması demek olduğunu, bunun ise caiz

olmadığını söylemiştir. Çünkü fiilî sıfatların sonradan meydana geldiği görüşü, kadim

olan Allah’ın Zat’ını, havadisin ve hacetin mahalli kılmaya götürür. Allah Teala ise

bundan yüce ve üstündür.

Cûzcânî bu meseleyi şöyle açıklamıştır: Celal, kibriya, kudret, ilim, semi, basar

gibi sıfatlar zatî sıfatlardır. Bunların dışında kalan tahlik, tekvin, terzik, fiil, irade,

meşiet, kaza ve hüküm gibi sıfatlar da fiilî sıfatlardır. Biz Allah Teala ilmi ile âlim’dir,

iradesi ile mürîd’dir, kelâmı ile mütekellim’dir hayatı ile hay’dır deriz ve bunu sıfatların

hakikat olduğunu ispat etme anlamında söyleriz. Demek isteriz ki, O alim’dir ve O’nun

ilmi vardır, mütekellim’dir ve kelâmı vardır, diğer zatî sıfatları da böyledir. Cehmiyye,

Mutezile ve Kaderiyye ise böyle düşünmezler, onlar sıfatların hepsini nefyederler.

Mesela Mutezile “Zat’ı ile âlim’dir, Zat’ı ile kadir’dir” der, Cehmiyye “ilim olmadan

âlim’dir, kudret olmadan kadir’dir” der.

1 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 279a-279b.

Page 139: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

31

Cûzcânî, Kaderiyye ve Eşariyye’ye de şöyle cevap verir: Bir usta bina yapmasa

da ustadır, bir yazar yazı yazmasa da yazardır. Kendisinden yazma fiili hasıl olan bir

yazar olmak, yazar olmanın zorunluluğundan değildir. Aynı şekilde Allah Teala’nın da

yaratmadan hâlık olması caizdir. Çünkü biz, Allah Teala’nın hiçbir kul yokken de

ma‘bud olduğu, sahip olunacak hiçbir şey yokken de rab olduğu, hiçbir mülk yok iken

de malik olduğu hususunda aynı görüşteyiz. O halde rızıklandırdığı kimse olmadan

razık olması, mahluk olmadan hâlık olması niye caiz olmasın? Cûzcânî bunu şöyle

delillendirir: Allah Teala yaratmadan önce hâlık olmasaydı, sonra kendisi için yaratma

fiilini meydana getirseydi ve yaratıkları onunla yaratsaydı, yaratma fiilinden

yoksunluğunda bu sıfat iptal olurdu ve O yaratmaktan aciz kalırdı ki, Allah Teala

bundan yüce ve üstündür. Ayette de şöyle buyrulur: «O, her an yaratma halindedir».1

Çünkü muhdes bir şey teğayyür mahallidir. Oysa Alah Teala’nın Zat’ında ve zatî

sıfatlarında teğayyür caiz olmadığı gibi fiilî sıfatlarında da teğayyür caiz değildir.

Çünkü O, eğer kendisi için bir sıfat veya isim meydana getiriyor olsaydı yaratıkları ile

benzer olurdu, ancak O’nun hiçbir dengi yoktur.

Neticede Cûzcânî’ye göre sahih olan görüş Allah Teala’nın ezelde, zatî olsun

fiilî olsun, bütün sıfatları ile mevsuf olduğu ve sıfatların Zat’ın ne aynı ne gayrı olduğu

görüşüdür. Bu, sıfatların O’ndan ayrılmadıkları mânâsındadır. Bir şeyin rengi gibi, renk

o şeyin ne aynıdır ne gayrıdır. Bununla teşbih amaçlanmaz, kelâmın izahı amaçlanır.

Cûzcânî bu meseleyle ilgili olarak Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin görüşüne de yer

vermiştir. Buna göre İmam Mâtürîdî’ye Allah’ın sıfatlarının ne olduğu sorulmuş, o da

“Zat’ın ne aynıdır ne gayrıdır” diye cevap vermiştir. “‘Zat’ın ne aynıdır ne gayrıdır’, ne

demek” denilmiş, o da “O’nun sıfatı hakikattir, bundan başkası caiz değildir” diye

cevap vermiştir. Yine Cûzcânî’ye göre Allah Teala için, ilmiyle âlim’dir, kudretiyle

kadir’dir demek caizdir, çünkü zatî sıfatların ezelî olduğu hususunda bir tartışma yoktur.

Ancak fiilî sıfatlarda mesela, yaratması ile hâlık’tır ( 4!�Z�%�Æ ) demek, sıfatlar konusunda

bir şüphe uyandırmamak açısından caiz değildir. Semerkand alimleri de “bıçak ile

kesendir” (�~�!�� 9_�/) örneğinde olduğu gibi, “ile”nin (6) bir alet zannı vermesi

dolayısıyla bu noktada temkinli davranmışlar ve “Âlim’dir ezelde onunla mevsuf

1 er-Rahman 55/29.

Page 140: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

32

olduğu ilmi vardır, kadir’dir ezelde onunla mevsuf olduğu kudreti vardır,

mütekellim’dir ezelde onunla mevsuf olduğu kelâmı vardır” demişlerdir.1

A. ALLAH’IN SIFATLARI İLE İLGİLİ MESELELER

1. Ehadiyet ve Vahdaniyet

Cûzcânî’ye göre Allah Teala’nın ehadiyeti ve vahdaniyeti sayı bakımından

değildir. Çünkü sayı bakımından ehadiyet ve vahdaniyet artmaya, eksilmeye, ortaklığa

ve benzerliğe ihtimal taşır. Ancak Allah Teala’nın ehadiyeti benzerlerin ve ortakların

O’ndan nefyi açısındandır. Ayette de şöyle buyrulur: «O’nun benzeri hiçbir şey yoktur.

O işitendir, görendir»2 («VB2!� 9���!� X� ��n ��G�O R�!»). Cûzcânî, Ebû Mansûr el-

Mâtürîdî’nin de ayette geçen “Á”ın zaid olduğunu, aksi takdirde O’nun bir benzeri

olduğunun zannedileceğini söylediğini ifade etmiştir. Cûzcânî’ye göre Allah Teala’nın

vahdaniyeti sayı bakımından değil fiilerinde ortağı olmaması bakımındandır. Cûzcânî

bununla ilgili olarak şu ayeti zikretmiştir: «Dilediği şeyi mutlaka yapandır».3

2. Kelâm

Kaderiyye ve Mutezile’ye göre kelâm mahluktur. Bazıları kelâm muhdestir

demiş, “halk” ismini ona ıtlak etmemiştir. Cûzcânî’ye göre bu iki lafız arasında fark

yoktur. Kaderiyye ve Mutezile görüşlerine şu ayeti delil getirmişlerdir: «Biz onu Arapça

bir Kur’an kıldık» 4 («����� ��=�/ 0�E��� ��:»). Burada “kılmak” ('��), “yaratmaktır”

demişlerdir. Cûzcânî ise “kılmak” kelimesinin “yaratmak” kelimesine

dayandırılamayacağını belirtmiş ve şu ayetlerle bu görüşünü açıklamıştır: «Onlar

Ku’an’ı bölüp ayıranlardır» 5 («��� j=�%!� � ��� �Ts�!�»). Burada mülhidlerden haber

verilmektedir, “� ���” lafzı “yaratmak” anlamında düşünülebilir mi? Yine «Onlar,

1 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 279b-280a. 2 eş-Şura 42/11. 3 el-Buruc 85/16; Süleymaniye Ktp., a.g.e., 280b. 4 ez-Zuhruf 43/3. 5 el-Hicr 15/91.

Page 141: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

33

Rahman’ın kulları olan melekleri de dişi saydılar»1 (« �2� �X �Ts!� C~P@8� � �����c��: �"�!� 1 »)

ve «Onlar Allah’a ortak koştular»2 («��O�n # � ����») buyrulmuştur. Cûzcânî bu hususu

şöyle delillendirmiştir: Eğer Allah Teala kelâmı muhdes kılsaydı, kelâmı ihdas etmeden

önce dilsizlik O’na caiz olurdu, dilsiz ise âcizdir, âcizin emîr olması uygun değilken

Rab olması nasıl uygun olsun?3

Cûzcânî’ye göre; Mushaflarda yazılan, mihraplarda okunan, gırtlaklarda

ezberlenen şey Allah’ın kelâmıdır. Ancak harfler, hece, renk ve sesin hepsi mahluktur,

Allah’ın kelâmında ne ses, ne nağme, ne harfler, ne de hece vardır. Semerkand alimleri

bu noktada da temkinli davranmışlar ve “Kur’an Allah kelâmıdır ve O’nun kelâmı

harfler, hece ve renk üzerine kurulmadığı için mahluk değildir” demişlerdir. Eş‘arîler’e

göre Mushaf’ta olan şey Allah’ın kelâmı değildir ancak o, Allah’ın kelâmından bir ifade

ve ondan bir hikâyedir. Onlar bundan dolayı Mushaf’ta olanı yakmaya cevaz vermişler

ve “Kelâm O’nun sıfatıdır, sıfat mevsuftan ayrılmaz” demişlerdir. Cûzcânî ise onlara

şöyle cevap vermiştir: Madûm Allah Teala’nın ilmi ile bilinendir. Nasıl ki ilim sıfatı

madûmun malum olmasıyla zail olmuyorsa, kelâm da Mushaf’taki yazının zuhuruyla,

yok olmakla vasıflanamaz. Bunun delili şudur; Mushaf’ta bulunan şey Allah Teala’nın

kelâmının yazılmış hali olmasaydı Allah’ın kelâmı kullar arasında madûm olurdu, bu da

Allah Teala’nın hitabının ortadan kalkması sonucuna götürür.4

3. Meşiet

Cûzcânî meşietle ilgili olarak, Ebû Hanîfe’nin “Allah’ın dilemesi O’nun

rızasıdır” görüşünü şöyle açıklamıştır: Allah’ın dilemesi O’nun rızasıdır ve Allah Teala

kullarını razı olduğu bir şeyden değil razı olmadığı bir şeyden dolayı cezalandırır. Allah

Teala kâfiri küfründen dolayı azaba çeker çünkü küfürden razı değildir. Ancak küfür

O’nun dilemesi iledir ve dilemesi rızasıdır. Ona göre meşiet, irade, kaza, kader ve bütün

sıfatları rızasıdır, ancak O’nun dilemesi ile kuldan hasıl olan fiil taatler cinsinden olursa

bundan razı olmuş, masiyetler cinsinden olursa bundan razı olmamıştır. Nasıl ki Allah

1 ez-Zuhruf 43/19. 2 er-Ra‘d 13/33. 3 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 280a. 4 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr., 280a-280b.

Page 142: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

34

Teala kâfirin kendisini yaratmış ancak küfrün kendisinden razı olmamışsa, fiillerde de

bu böyledir.1

Ebû Hanîfe’ye göre kulun kendisiyle kötülüğü işlediği güç (istitaat) bizatihi

iyiliği işlemesi için de elverişlidir. Kul, Allah Teala’nın kendisinde meydana getirdiği

ve kötülükte değil iyilikte kullanmasını emrettiği istitaati tevcihinden dolayı ceza

görecektir.

Kaderiyye masiyetlerde ve şerde Allah Teala’nın takdirini nefyetmektedir. Onlar,

Allah Teala’nın iki yol ortaya koyduğunu ve amelleri kullara tahsis ettiğini, kulun

isterse hayrı seçip isterse şerri seçeceğini, kulun fiillerinin Allah Teala’nın mahluku

olmadığını benimsemişler ve bu görüşlerine şu ayeti delil getirmişlerdir: «Öyle ise

dileyen iman etsin dileyen inkâr etsin».2 Cûzcânî ise bu ayetin Allah Teala’dan bir vaid

olduğunu, burada fiilin kullara tefvizinin söz konusu olmadığını söylemiş ve fiillerin

Allah Teala’nın mahluku olduğuna delalet eden ayetler zikretmiştir. 3 Mükâfat ve

cezanın da yaratmanın aslına değil, yaratılmış fiilin kullanımı üzerine olduğunu

söylemiştir. Ona göre istitaat fiille beraberdir, ne önce ne de sonradır çünkü istitaatin

her bir cüzü fiilin her bir cüzüyle bağlıdır. Ona göre Kaderiyye’nin istitaat fiilden

öncedir, kulda mevcuttur, dilediği gibi kullanır sözleri, kulun kendisi için dilediğini

seçmesi sonucuna, bu da Allah Teala’dan istiğnaya götürdüğünden küfrü gerektirir.4

Ebû Hanife’ye göre kul kendisi için fayda veya zarar vermeye kadir değildir.

“Kişi isterse yapar isterse yapmaz” denemez. İmanı da küfrü de dileyen Allah’tır.

Bununla ilgili olarak Kaderiyye meşieti nefyetmediğini, ancak meşietin cebrî meşiet

(�� C��-*) ve tefvizî meşiet (wT &M C��-*) olmak üzere ikiye ayrıldığını söyler ve buna şu

ayeti örnek gösterir: «Allah dileseydi hepinizi tek bir ümmet kılardı; fakat O, dilediğini

saptırır, dilediğini de doğru yola iletir».5 Kaderiyye’ye göre «Allah dileseydi» lafzı

cebrî meşiettir, yani Allah dileseydi sizi İslâm’a zorlardı demektir. «Dilediğini saptırır»

kavli de tefvizî meşiettir, doğru olan budur. Cûzcânî ise onları, sanki Allah Teala’nın

ortakları imiş gibi Allah Teala’nın meşietini ikiye ayırmakla itham etmiş ve onlara şöyle

karşı çıkmıştır: Bir adam bir insana iki emir arasında seçim yaptırsa ve hayır ve şer

1 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr., 281a. 2 el-Kehf 18/29. 3 bk. el-Kehf 18/29; el-Müddessir 74/54-56; es-Saffat 37/96; ez-Zümer 39/62. 4 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 272b. 5 en-Nahl 16/93.

Page 143: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

35

arasından bir işi ona tefviz etse, kişi eğer şerri seçerse mazur olurdu, çünkü siz kulları

masiyet irtikab etmekte mazur kıldınız. Kişi eğer hayrı seçerse kendisinde müfevviz ve

muhayyirin üzerinde bir güç bulunmuş olurdu, çünkü siz kul için Allah Teala’nın

üzerinde bir güç kabul ettiniz, bu ise küfürdür.

Cûzcânî’ye göre bu konuda doğru olan görüş Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaatin

görüşüdür. Buna göre kulun fiili hakikattir mecaz değildir, Mücbire’ye göre ise kulun

fiili hakikî değil mecazîdir. Cûzcânî’ye göre bu iddia kuldan ümit ve korkunun ıskatını

gerektirir. Çünkü bu durumda kul fiilinin kötülüğünden korkmaz ve amelinin hayrını

ümit etmez, bu ise açık bir şekilde küfürdür. Çünkü ümidin zevalinde ümitsizlik vardır

ancak Allah Teala «Rabbinin rahmetinden sapıklardan başka kim ümit keser?» 1

buyurmuştur. Korkunun zevalinde de emin olma durumu vardır ve kim Allah Teala’ya

karşı kendini emniyette hissederse küfre girmiş olur, zira ayette şöyle buyrulur

«Allah’ın azabından emin mi oldular».2 Korku ve ümidin zevalinde ise ubudiyetin ıskatı

ve rububiyyetin tefviti vardır.

Cûzcânî’ye göre Kaderiyye fiillerin yaratılması görüşü ile Allah Teala’nın

sıfatını kendi nefsine izafe etmek suretiyle, Mücbire de çirkin fiilleri Allah Teala’ya

izafe etmek suretiyle dalalete sapmışlardır. Ebû Hanîfe ve ashabı ise orta yolu tutmuşlar

ve demişlerdir ki: Yaratma Allah Teala’nın fiilidir ve bu, kulda istitaatin meydana

getirilmesidir. Meydana gelen istitaatin kullanılması kulun mecazî değil hakikî fiilidir.

Ebû Hanife ve ashabı bunu cebr ve kaderden saymışlardır. Eş‘ariler’e göre ise şer için

elverişli olan istitaat hayır için elverişli değildir. Cûzcânî’ye göre bu cebrin aynısıdır,

çünkü şer istitaati hayır için elverişli olmadığı zaman şer fiilinde mecbur olunmuş

olunur. Eş‘ariler bu görüşlerinden dolayı takat getirilemeyecek şeyle mükellef tutmayı

caiz görmüşlerdir. Ancak Allah Teala şöyle buyurur: «Allah her şahsı, ancak gücünün

yettiği ölçüde mükellef kılar».3 Cûzcânî’ye göre eğer, “Allah Teala Hz. Muhammed’den

(sav) bir haber olarak «Bize gücümüzün yetmediği işler yükleme»4 buyurmuştur, gücün

yetmeyeceği şeyi emretme caiz olmasaydı Nebî’nin (sav) bu dileği caiz olmazdı”

denirse buna şöyle cevap verilir: Nebî’nin (sav) dileği tahfif içindir, takatin nefyi için

1 el-Hicr 15/56. 2 el-Araf 7/99. 3 el-Bakara 2/286. 4 el-Bakara 2/286.

Page 144: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

36

değildir. Bunun da delili ayetin siyakıdır: «Ey Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin

gibi bize de ağır bir yük yükleme».1

4. Kaza ve Kader

Ebû Hanîfe kaderle ilgili olarak şu hadisi zikreder: «Şüphesiz ki sizin herhangi

birinizin yaratılması, ana karnında kırk gün nutfe, sonra bunun gibi bir kan pıhtısı, sonra

bunun gibi bir et parçası olarak devem eder. Daha sonra Allah ona bir melek gönderir,

üzerine rızkını ve ecelini, said veya şaki olacağını yazar. Kendisinden başka ilah

olmayan Allah’a yemin ederim ki, kişi, cehennemle kendi arasında bir zira mesafe

kalıncaya kadar cehennemliklerin amelini işler, daha sonra ilahi yazı onu geçer, cennet

ehlinin amelini işler sonra ölür ve cennete girer. Hiç şüphesiz bir kimse cennet ehlinin

amelini işler, öyle ki cennetle kendi arasında bir zira‘ mesafe kalmışken cehennem

ehlinin amelini işler, sonra ölür ve cehenneme girer».2

Cûzcânî’ye göre bu haberden kastedilen şey, levh-i mahfuz’da yazılan şekavetin

saidlerin fiilleri ile saadete dönüşeceği, saadetin de şakilerin fiilleri ile şekavete

dönüşeceğidir. Eş‘ariler’e göre bunda tebdil olmaz. Eş‘ariler bundan dolayı Hz.

Ebubekir ve Hz. Ömer’in puta secde ettikleri dönemde, Firavun’un sihirbazlarının da

Firavun’un izzeti adına yemin ettikleri ve ilahlığını ikrar ettikleri dönemde mü’min

olduklarını kabul etmişlerdir. Cûzcânî onların bu görüşlerini, İslam ile İslam’dan önceki

günahların bağışlanacağını haber veren nakillerle 3 reddeder. Ona göre eğer kâfir

İslâm’dan önce mü‘min olsaydı, bağışlamanın faydası ortadan kalkardı. Cûzcânî,

“Tebdil görüşü Allah Teala hakkında bedânın tecvizine götürür” şeklindeki bir iddiaya

karşı, levh-i mahfuz’da yazılan şeyin Allah Teala’nın değil kulun sıfatı olduğunu, kulun

halinin değişmesinin caiz olduğu gibi sıfatının da değişken olduğunu, Allah Teala’nın

kaza ve kaderinde ise teğayyür ve tebeddülün olmadığını söyleyerek cevap vermiştir.

Cûzcânî bunu şöyle açıklamıştır: Kaza Allah Teala’nın sıfatıdır ve muhdes değildir

ancak levh-i mahfuz’da yazılan şey kaza edilendir ve muhdestir. Hüküm muhdes

değildir ancak hükmedilen muhdestir. Kader muhdes değildir ancak takdir edilen

1 el-Bakara 2/286. Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 273a-273b. 2 bk. Buhari, Bed‘ü’l-halk 2, Cihad 77; Müslim, İman 179, Kader 12; Ebû Davud, Sünnet 16; Ahmed b. Hanbel XV,7. 3 bk. el-Enfal 8/38; er-Ra‘d 13/39; Ahmed b. Hanbel, IV,204,205.

Page 145: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

37

muhdestir. Takdir edilen şeyin değişmesi kazanın değişmesini gerektirmez. Çünkü

insanlar dört kısımdır: Kendilerine başlangışta da sonda da saadet takdir olunanlar, Ali,

Hasan ve Hüseyin (ra) gibi; başlangıçta ve sonda şekavet takdir olunanlar, Ebû Cehil ve

ashabı gibi; başlangışta saadet sonda şekavet takdir olunanlar, İblis ve Bel‘am gibi;

başlangıçta şekavet sonda saadet takdir olunanlar, Ebûbekir, Ömer (ra) ve Firavun’un

sihirbazları gibi. Allah Teala’nın kazası mecrası üzere işlemektedir, teğayyür kaza için

değil kaza edilen içindir.1

5. Haberî Sıfatlar

Ebû Hanîfe şöyle demiştir: Biz Allah Teala’yı kendisini tavsif ettiği gibi tavsif

ederiz. O birdir, hiçbir şeye muhtaç değildir. Doğurmamış ve doğurulmamıştır, hiçbir

şey O’na denk değildir. O hayy’dır, kayyum’dur, kadir’dir, duyan, gören ve bilen’dir.

O’nun eli kullarının elleri üzerindedir, fakat kullarının eli gibi bir uzuv değildir. O,

ellerin yaratıcısıdır. O’nun yüzü yarattıklarının yüzü gibi değildir. O, bütün yüzlerin

yaratıcısıdır. O’nun nefsi yarattıklarının nefsi gibi değildir. O, bütün nefislerin

yaratıcısıdır. “O’nun benzeri hiçbir şey yoktur. O, işitendir, görendir.”2

Cûzcânî’ye göre “el”, “yüz”, “ayak” gibi ifadeler Allah Teala’nın kendisini

vasıflandırdığı sıfatlarıdır. Te’villeri kudret ve kuvvettir. Çünkü bunların düşünceden

gitmesi zayıflığı ve kuvvetin zevalini gerektirir, Allah Teala organları olmaksızın

kavîdir. Muattıla ise el, yüz ve gözün O’nun sıfatı olduğunu inkâr etmiş, Müşebbihe de

Allah Teala’yı organ mânâsında el ve ayakla vasfetmiştir. Cûzcânî bu görüşleri

sebebiyle her iki fırkanın da doğru yoldan çıktığını söylemiştir.3

a. İstiva

Ebû Hanîfe Rahman’ın arşa istiva ettiğini, arşın ala-i illiyyinde bulunduğunu,

O’na dua ederken aşağıya değil yukarıya yönelindiğini, çünkü aşağının rububiyyet ve

uluhiyyet vasfı ile ilgisi olmadığını zikretmiştir.

1 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 274a-274b. 2 eş-Şura 42/11. Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 284b-285a. 3 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 277b.

Page 146: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

38

Kerramiyye ve Müşebbihe Allah Teala’nın mekân yüksekliği ve yer tutma

anlamında arşın üzerinde bulunduğunu, arşın O’nun tahtı olduğunu iddia etmişler, O’nu

oturma, inme, gelme ve gitme ile vasıflandırmışlardır. Onlar bu söylemlerine şu ayeti

delil getirirler: «Rahman arşa istiva etmiştir».1 Cûzcânî onların bu iddialarını şu delille

reddetmiştir: Arş yoktu sonra O’nun yaratması ile oldu. Bu durumda O’nun arşı

yaratması ya yaratıkları üzerindeki azametini ve ceberutunu göstermek içindir ya da

üzerinde oturacak bir şeye olan ihtiyacındandır. Allah Teala’nın üzerinde oturacak bir

şeye ihtiyaç duyması caiz değildir, çünkü muhtaç olan ihtiyacına yenik düştüğünden

dolayı yaratıcı olamaz. Yenik düşen emîr bile olamazken, ibadet edilen bir Rab nasıl

olur? Bu taraf iptal olunca ilk tarafın doğruluğu ortaya çıkmıştır, o da yaratıkları

üzerindeki ceberutunu göstermek için yaratmış olmasıdır.2

Kerramiyye ve Müşebbihe Allah Teala’nın cisim olduğu iddiasında da

bulunmuştur. Onlara göre cisim cevher ve arazdan oluşmaktadır. Cûzcânî de onlara bu

noktadan cevap vermiştir. Cûzcânî, cevher ve arazları yaratanın Allah Teala olduğunu,

dolayısıyla O’nun bu ikisiyle vasıflandırılamayacağını söylemiştir. Allah Teala için

“sair şeyler gibi olmayan bir şeydir” denildiği gibi “sair cisimler gibi olmayan bir

cisimdir de denebilir”, görüşüne karşılık Cûzcânî şey’iyyetin vücuttan ibaret olduğunu,

şey’iyyetin nefyinde varlığın da nefyi olduğunu ve bunun caiz olmadığını, cismin ise

bunun gibi olmadığını söylemiştir. Cûzcânî bu görüşüne kelâm için “cisim” değil “şey”

denmesini örnek göstermiştir. Çünkü o, varlığından ibarettir. Cûzcânî bundan dolayı

madûm için “şey” demenin caiz olmadığını, bunun Mutezile’nin görüşü olduğunu

söylemiştir.3

Ebû Hanîfe’ye göre Allah Teala’ya bir mekân izafe edilemez. O, hiçbir yer

yokken, hiçbir mahluk yokken ve hiçbir şey yokken de vardı, O her şeyin yaratıcısıdır.4

Kaderiye ve Mutezile ise Allah Teala’nın her yerde olduğu görüşünü

benimsemiş ve bu görüşlerini şu ayete dayandırmışlardır: «Gökteki ilâh da yerdeki ilâh

da O’dur».5 Onlara göre burada Allah Teala’nın hem semada hem de arzda olduğu

haber verilmektedir. Cûzcânî’ye göre ise bu ayetten kastedilen, onların dediği şey

1 Taha 20/5. 2 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 277a-277b. 3 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 277b. 4 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 284b. 5 ez-Zuhruf 43/84.

Page 147: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

39

olsaydı, “Gökteki de yerdeki de O’dur” denmesi yeterli olurdu. Oysa ayette “ilah”

kelimesinin de bulunması, O’nun uluhiyetinin gökteki ve yerdeki nüfûzuna delalet

etmektedir. Ona göre bunun aksi Allah Teala’nın yırtıcı hayvanların, sürüngenlerin ve

haşeratın karınlarında olmasını gerektirir ki, Allah Teala bundan yüce ve üstündür.1

b. Allah’ın Gazabı ve Rızası

Ebû Hanîfe Allah Teala’nın mahlukların sıfatları ile tavsif edilemeyeceğini

söyler. O, Allah Teala’nın gazab ettiğini ve razı olduğunu, gazabı ve rızasının, O’nun

keyfiyetsiz sıfatlarından olduğunu kabul etmiştir. O’na göre Allah’ın gazabı cezası,

rızası da sevabıdır.

Cûzcânî’ye göre de Allah Teala gazab eder ve razı olur, çünkü gazab etmeyen ve

razı olmayan bir varlık emredici ve nehyedici olamaz, Allah Teala bundan yüce ve

üstündür. O’nun gazabı ve rızası Zat’ının ne aynı ne de gayrı olan sıfatıdır. Cûzcânî’ye

göre Ebû Hanîfe’nin “O’nun gazabı cezası, rızası sevabıdır” sözü yani öfkelendiği şey

için cezası, razı olduğu şey için sevabı vardır demektir. Çünkü cezası cehennemi, sevabı

cennetidir ve bu ikisi muhdestir. Cezası gazabı sebebiyle, sevabı da rızası sebebiyle

olunca “gazabı cezası, rızası sevabıdır” demek caiz olur. Ancak bunun Mutezile’nin

görüşü olduğu, onlardan başkasının bu görüşe sahip olmadığı zikredilmiş ve Allah

Teala’nın Kur’an’da rızasını ayrı cennetini ayrı, aynı şekilde gazabı ayrı cehennemi ayrı

olarak zikrettiği ifade edilmiştir.2

III. NÜBÜVVET

Cûzcânî nübüvvetle ilgili olarak nebî ve resulün ne demek olduğu ile nebî ve

resullerin küçük günahlardan masum olmadıkları konularına yer vermiştir.

A. RESUL ve NEBÎ

1 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 277b-278a. 2 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 284b.

Page 148: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

40

Cûzcânî’ye göre resul, kendisine Cebrail(as) aracılığı ile vahyedilen kimsedir.

Nebî ise kendisine Cebrail(as) aracılığı ile değil, ya başka bir melek aracılığıyla

vahyedilen, veya rüyada gösterilen, yahut ilhamın başka bir çeşidiyle vahyedilen

kimsedir.

B. PEYGAMBERLERİN GÜNAHSIZLIĞI

Cûzcânî’ye göre resullerin hem risalet hem nübüvvet derecesi vardır. Ancak

resul Cebrail(as) ona vahyetmeden önce nübüvvet derecesinde kendisine beliren şeyi

yapmakla emrolunmamıştır. Eğer yaparsa bu ondan bir zelle ve küçük günah olur.

Cûzcânî buna Davud(as)’ın Cebrail(as) aracılığıyla gelen vahyi beklemeden Avriya’nın

hanımı ile evlenmesini örnek verir. Yine Cûzcânî’ye göre nebîler ve resuller en faziletli

olanı bırakıp içtihadla faziletli olana yani mübaha meylettiklerinde de bu onlardan bir

zelle olmaktadır. O, bununla ilgili olarak da Adem(as) örneğini vermiştir. Cûzcânî’ye

göre, Adem(as) Allah Teala’nın «Sadece şu ağaca yaklaşmayın»1 emrini unutmuş ve

İblis’in ağaç adağı ile Allah Teala’nın ismine saygı gösterdiğini zannetmiştir. Böylece

en faziletli yol olan nehyi unutup içtihada girmiş ve bu ondan bir zelle olmuştur. Bunun

üzerine Allah Teala «Adem rabbine asi olup yolunu şaşırdı»2 buyurmuştur. Ancak

Cûzcânî’ye göre bu Allah Teala’dan bir azar ve ikaz niteliği taşır, onun günahını ve

suçunu onaylama niteliği taşımaz. Nitekim Adem(as) Havva (ra) ile beraber hatalarının

farkına vardıklarında «Ey Rabbimiz! Biz kendimize zulmettik»3 demişler, Allah Teala

da «Ne var ki o, (ahdi) unuttu, onda azim de bulamadık»4 buyurmuştur. Cûzcânî’ye

göre nebîlerde ve resullerde küçük günahların gerçekleşmesi bu iki şekilde olur.5

IV. SEM‘İYYAT

1 el-Bakara 2/35. 2 Taha 20/121. 3 el-Araf 7/23. 4 Taha 20/115. 5 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 282b.

Page 149: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

41

Bu kısımda meleklerin itaat üzere yaratıldıkları, kabir azabının var olduğu,

kıyametin yaratılmadığı, cennet ve cehennemin yaratıldığı ile cennet ve cehennemin

bekâsı gibi sem‘iyyata ilişkin konular üzerinde durulmuştur.

A. MELEKLER

1. Meleklerin Tabiatı

Cûzcânî Ebû Hanîfe’nin Allah insanları melekler gibi itaatkâr yaratmak isteseydi,

buna kadir olurdu görüşünü şu ayetlerle desteklemektedir: «Allah dileseydi elbette

hepinizi doğru yola iletirdi»1, «Allah dileseydi sizleri bir tek ümmet yapardı; fakat size

verdiğinde (yol ve şeraitlerde) sizi denemek için (böyle yaptı)».2 Cûzcânî Harut ve

Marut dışındaki meleklerin itaat için yaratıldığını, Hame b. Heym b. Lakis b. İblis

dışındaki şeytanların şer için yaratıldıklarını, insanlar ve cinlerin de fıtrat üzere

yaratıldıklarını dile getirmiştir. Mutezile’ye göre fıtrattan kastedilen İslam’dır, Ehl-i

Sünnet’e göre ise hilkattir. Ehl-i Sünnet bu görüşünü nakli delillere dayandırmıştır.3

Cûzcânî de bu görüşe katılmakta, insanların ve cinlerin ne İslam sıfatı ne de küfür sıfatı

üzerine yaratıldıklarını benimsemekte, sonra hidayete eren kimsenin Allah Teala’nın

hidayeti ile hidayete erdiğini, dalalete sapan kimsenin de O’nun saptırmasıyla doğru

yoldan çıktığını ifade etmektedir.4

B. AHİRET HALLERİ

1. Kabir Azabı

Ebû Hanîfe’ye göre kabir azabını bilmem diyen bir kimse, kabir azabı ile ilgili

ayetleri5 inkar etmiş olur. Ayete inanıyorum fakat tefsir ve te’viline inanmıyorum derse

Kur’an’da tefsiri te’vilinin aynı olan ayetler bulunduğundan kâfir olur.

Cûzcânî’ye göre kabir azabının inkârı meselesi Cehmiyye, Kaderiyye ve

Mutezile’nin aklı işitmek, görmek, tatmak, koklamak ve dokunmak gibi altıncı bir duyu 1 el-En‘am 6/149. 2 el-Maide 5/48. 3 bk. er-Rum 30/30; Fatır 35/1; Buhari, Cenaiz 80-93, Müslim, Kader 22-25. 4 Süleymaniye Ktp., 281b-282a. 5 «Onlara iki kez azab edeceğiz» (et-Tevbe 9/101), «Şüphesiz zulmedenlere, ondan başka da azab vardır» (et-Tûr 52/47).

Page 150: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

42

olarak kabul etmeleri ve işleri akıl üzerine bina etmeleri meselesinin bir uzantısıdır.

Onlar ölünün duyular aleminde de duyu ötesinde de kendisine verdiğimiz acıları

hissetmemesinden hareketle mizanı, sıratı, mü’minlerin cehennemden çıkmalarını,

Münker ve Nekir’in sualini, cansız varlıkların tesbihini, miracı ve rü’yetullahı inkâr

etmişlerdir. Onlar aklı zorunlu sebep kabul etmişlerdir, ancak akıl bu hususların hepsini

kapsamaz. Cûzcânî’ye göre akıl muhdestir. Acz, zaaf, bitkinlik ve yokluk ona arız olur.

Duyu ise makulat dışındakiler için değil akıl için ve idrak edilebilen makulat içindir.

Fayda ve zarar hususunda yalnız nakle tabi olduğu gibi makulat dışındaki hususlarda da

tevakkuf edip nakle döner, sekîm olmayıp selîm olduğu zaman nakle tabi olur. Cûzcânî

bu görüşünü, «Allah’ın yaratıkları üzerinde düşününüz, yaratan(ın zatı) üzerinde

düşünmeyiniz» 1 hadisi ile açıklamıştır. Ona göre anlayışın azlığı ve aklın eksiliği

dolayısıyla Allah Teala’nın Zat’ı hakkında düşünmeye gerek yoktur. Cûzcânî,

Kaderiyye ve Mutezile’nin, rububiyyetin künhünü aciz ve noksan akılları ile idrak

etmeyi istediklerini ve marifeti ortadan kaldırdıklarını söylemiştir. Bununla birlikte

Cûzcânî kabir azabının var olduğuna çeşitli ayetlerle istidlâl etmiştir.2

Cûzcânî cansız varlıkların tesbihine delil olarak şu ayeti gösterir: «O’nu övgü ile

tesbih etmeyen hiçbir şey yoktur».3 Mutezile’ye göre vezin gayri makuldür çünkü itaat

olsun masiyyet olsun kulların fiillerinin hepsi arazdır. Araz ise iki zamanda da baki

değildir, sona erecek ve yok olacaktır. O halde her şey yok olduğu ve hiçbir şey

kalmadığı zaman hangi şey tartılacaktır? Cûzcânî ise onlara ayetlerle4 cevap verir ve bu

konudaki haberlerin çok olduğunu bunun reddedilmesinin mümkün olmadığını söyler.5

2. Kıyamet

Mutezile kıyametin yaratılmış olduğunu ancak canlılara görünmediğini, insan

ölünce ona göründüğünü düşünmekte ve bu düşüncesini şu hadise bina etmektedir:

«Kim ölürse onun kıyameti kopmuştur». 6 Cûzcânî ise bunun mânâsının kabir

1 Aclûnî, Keşfü’l-hafa, I, 371-372. 2 bk. et-Tevbe 9/101; et-Tûr 52/47; es-Secde 32/21; el-Mü’min 40/46; Nuh 71/25. Süleymaniye Ktp, a.g.e., vr.278b. 3 el-İsra 17/44. 4 bk. el-Araf 7/8; el-Enbiya 21/47. 5 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 278b. 6 Aclûnî, a.g.e., 2/279.

Page 151: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

43

darlığından kişinin kendisine saadet veya şekavet halinin, kıyamet saatindeki halinin,

cennet bahçelerinden bir bahçede mi yoksa cehennem çukurlarından bir çukurda mı

olduğunun ve ruhunun İslam üzere mi başka bir şey üzere mi çıktığının gösterilmesidir.

Cûzcânî’ye göre bunun delili şudur: Kıyamet göğe ve yere yayılmıştır, sınırlı değildir.

Eğer mevcut olsaydı aşikar olurdu. Cûzcânî bununla ilgili olarak Mâtürîdî’nin de şöyle

söylediğini ifade etmiştir: Mutezile’nin “O aramızda mevcuttur fakat bize görünmez”

sözündeki, kıyametin en hafifidir.1

Mutezile’ye göre madûm “şey”dir. Onlar bu görüşlerini şu ayete

dayandırmışlardır: «Çünkü kıyamet gününün depremi müthiş bir şeydir».2 Onlara göre

zelzele madûmdur ve Allah Teala onu “şey” olarak isimlendirmiştir. Ancak Cûzcânî,

zelzelenin oluş ve meydana geliş zamanında büyük bir şey olacağını, Allah Teala’nın şu

anda onu “şey” olarak isimlendirmediğini düşünmektedir. Cûzcânî madûmun “malum”

olarak isimlendirilip “şey” olarak isimlendirilmemesini de şöyle açıklamaktadır: Eğer

biz onu “malum” olarak isimlendirmezsek Allah Teala’yı bilgisizlikle vasıflandırmış

oluruz. Allah Teala ise cehaletle vasıflanmaktan beridir. Eğer zelzeleyi “şey” olarak

isimlendirirsek eşyanın kendi kendine meydana geldiğini, kadim ve ezelî olduğunu

benimsemiş oluruz. Oysa bu, Dehriyye, Zenadıka ve Eflakiyye’nin görüşüdür. Çünkü

onlar Yaratıcıyı inkâr ederler, dehrin kadim olduğuna inanırlar ve işleri tabiatlara izafe

ederler. Biz ise alemin muhdes olduğuna ve onun bir muhdisi olduğuna inanırız. Bunun

delili de eşyanın yaşlıktan kuruluğa, sağlıktan hastalığa, kuvvetten zayıflığa, düzlükten

eğriliğe halden hale değişmesi ve dönüşmesidir. Eğer kendi kendilerine meydana

geliyorlarsa neden halleri değişsin? Halleri değişince bu onların bir muğayyiri ve

muhdisi olduğuna delalet eder. Cûzcânî konuyla ilgili olarak İmâm-ı Âzam Ebû

Hanîfe’den bir rivayet zikreder. Buna göre Ebû Hanîfe bir dehrî ile tartışmış ve ondan

bir delil istemiş, dehrî de şöyle söylemiştir: Eşya halden hale değişmektedir çünkü

eşyanın yapısı dört tabiat üzeredir; yaşlık, kuruluk, soğukluk ve sıcaklık. Bu tabiatler

eşit oldukça sahipleri de eşit olur. İçlerinden bir tabiat onlara galip geldiği zaman

hükümranlıkları sona erer, sahiplerinin hükümranlığı da biter. Bunun üzerine Ebû

Hanîfe demiştir ki: Yaratıcı’yı ve yaratılanı, Galib’i ve mağlubu tam da inkâr ettiğin

yerden ikrar ettin, çünkü sen bu tabiatlardan birinin diğerine galip geldiğine inanıyorsun,

1 Süleymaniye Ktp, a.g.e., vr. 284a. 2 el-Hacc 22/1.

Page 152: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

44

diğerleri ise ona mağlub oluyor. Böylece alemin tamamında bir galip olduğu

kesinleşmiştir. Bu şekilde biz sizin meselenizi aşmış olduk ve dedik ki: Galip olan;

kudret sahibi, yaratıcı Allah’tan başkası değildir. Bunun üzerine Dehrî sayıklamaya

başlamış. Ebû Hanîfe de şöyle söylemiş: Bana, karşı tarafla sayıklayıncaya kadar

konuşmak düşer dilsiz oluncaya kadar değil, çünkü dilsizleştirmek mucizedir, mucize

ise nebîler içindir diğerleri için değil.1

3. Cennet ve Cehennem

Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaate göre cennet ve cehennem yaratılmıştır, Cehmiyye,

Kaderiyye ve Mutezile’ye göre ise yaratılmamıştır. Çünkü Allah Teala cennet ve

cehennemi iki fırkanın ayrım zamanında yaratmaktan aciz değildir. Cûzcânî bu hususta

da Ehl-i Sünnet ile aynı fikirdedir ve bu görüşünü şu ayetlere dayandırır: Allah Teala

cennet hakkında «Takva sahipleri için hazırlanmış»2 ve cehennem hakkında «Kâfirler

için hazırlanmış bulunan» 3 buyurmaktadır. Cûzcânî’ye göre diğer mezheplerin

görüşlerini doğru kabul etmek Allah Teala’yı haberinde yalanlama sonucuna götürür.

Çünkü Allah Teala kâfirleri cehennemle korkutmuş, mü’minleri de cennete teşvik

etmiştir. Olmayan bir şey ile korkutmak ve olmayan bir şeye teşvik etmek boş sözdür,

Allah Teala ise böyle bir şeyden yüce ve üstündür.4

Ebû Hanîfe “Cennetlik ve cehennemlikler girdikten sonra cennet ve cehennem

yok olacaktır” diyen bir kimse, cennet ve cehennemde ebedi kalışı inkâr ettiği için kâfir

olur, demiştir.

Cehmiyye, Kaderiyye ve Mutezile’ye göre cennet ve cehennem son bulacaktır.

Mutezile bu görüşünü açıklamamıştır ancak onlar sevabı amellerin karşılığı, cezayı da

küfür ve masiyetlerin karşılığı kabul etmiş ve amellerin sonlu olduğunu sevapların ve

cezaların da sonlu olduğunu benimsemişlerdir. Cûzcânî onların bu görüşlerine şu

ayetlerle itiraz eder: «Fakat iman edip salih amel işleyenler için eksilmeyen devamlı bir

ecir vardır»,5 başka bir ayette cennet nimetleri için «Tükenmeyen ve yasaklanmayan»1

1 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 283b-284a. 2 Al-i İmran 3/133. 3 Al-i İmran 3/132. 4 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 283a-283b. 5 et-Tin 95/6.

Page 153: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

45

buyrulmuştur. Cûzcânî, cennet ve cehennemin sonsuza dek devam etmesi görüşünün,

Allah Teala’nın bakiliği ile ortaklık teşkil edeceği iddiasını eleştirmiş ve iddia

sahiplerine şu ayetle cevap vermiştir: «O’nun Zat’ından başka her şey yok olacaktır.

Hüküm O’nundur ve siz ancak O’na döndürüleceksiniz».2 Cûzcânî’ye göre cennet ve

cehennem başlangıçta yoktular. Sonra Allah Teala’nın yaratması ile meydana geldiler

ve Allah Teala’nın idamesi ile devam etmektedirler. Ona göre bu bekada ortaklığa

götürmez. Çünkü Allah Teala başkasının ibkası ile değil kendi bekası ile bakidir.

Cennet ve cehennem ise sadece Allah Teala’nın onları ibkası ile baki kalacaktır.3

V. İMAN

Bu kısımda iman ve İslâm’ın ne demek oldukları, imanın kaynağı, yeri ve

fer’inin neresi olduğu, amelin imanın rükünlerinden olmadığı, iman edip amel

işlemeyenin durumunun Allah’ın dilemesine bağlı olduğu, taklidi imanın sahih olduğu,

“ben cennetliğim” ve “ben cehennemliğim” demenin doğru olmadığı, imanda istisnanın

caiz olmadığı ve günah işleyenin tekfir edilmemesi gerektiği gibi konular işlenmiştir.

A. İMAN ve İSLÂM

Ebû Hanîfe iman nedir sorusuna Cibrîl hadisi ile cevap vermiştir. Cûzcânî de

iman ve İslamın ne olduğu konusunda ihtilaf olduğunu söylemiştir. Bu husustaki

ayetlere dayanarak bazıları ikisinin aynı şey olduklarını, bazıları ise ikisinin birbirinden

farklı şey olduklarını savunmuşlardır. Ancak Cûzcânî’ye göre bu konuda doğru olan

görüş Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin görüşüdür. Cûzcânî Mâtürîdî’nin görüşünü şöyle

ifade etmiştir: “İslam Allah Teala’yı keyfiyetsiz olarak bilmektir, mahalli sadırdır,

bunun delili «Allah kimin gönlünü İslam’a açmışsa»4 ayetidir. İman Allah Teala’yı

vahdaniyetiyle ve uluhiyyetiyle bilmektir, mahalli kalptir, bunun delili «Fakat Allah

size imanı sevdirmiş ve onu gönüllerinize sindirmiştir»5 ayetidir. Kalp sadrın içidir.

1 el-Vakıa 56/33. 2 el-Kasas 28/88. 3 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 284a. 4 ez-Zümer 39/22. 5 el-Hucurat 49/ 7.

Page 154: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

46

Marifet Allah Teala’nın sıfatlarını bilmektir, mahalli fuaddır, bu kalbin içidir. Tevhid

Allah Teala’yı bir olarak bilmektir, mahalli sırdır, bu fuadın içidir. «O’nun nurunun

temsilcisi, içinde lamba bulunan bir kandillik gibidir»1 ayetinin mânâsı budur. Burada

Allah Teala sadrı kandilliğin, kalbi kristal bir fanusun, fuadı lambanın, sırrı ağacın

yerine koymuştur. Sırrın içi kendisine hafa denilen yerdir, burası hidayet nurunun

yeridir ve bunda kulun hiçbir rolü yoktur. Ancak Allah Teala dalaletteki kulunu

hidayete eriştirmeyi irade ettiği zaman nurunu hafaya atar bunun üzerine burası parlar,

«O, rabbinden bir nur üzeredir»2 ayetinin mânâsı budur. Sonra bu nur sırrı parlatır ve

kul için tevhid gerçekleşir, böylece kul Allah Teala’nın bir olduğunu kabul eder ve

putlardan uzaklaşır. Bu nur sonra fuadı parlatır ve kul için marifet gerçekleşir, böylece

kul bütün sıfatları ile Allah Teala’yı bilir. Sonra bu nur kalbi parlatır ve kul için iman

gerçekleşir, sonra sadrı parlatır ve onun için İslâm gerçekleşir. Sonra bu nur organlara

yayılır böylece kul günahlardan kaçar ve emirlere uyar. Kul buna cevap verdiği zaman

muttaki bir mü’min olur, eğer cevap vermezse takva ismi ondan gider ve günah irtikabı

sebebiyle fısk ismiyle isimlendirilir. Bu kimsenin fıskından korkulur imanının sağlam

olması umulur. Neticede burada tevhit, marifet, iman ve İslâm olmak üzere dört akit

vardır ve bunlar birbirinin ne aynıdır ne gayrıdır. Bunlar birleştiğinde din meydana gelir

ki, «Allah nezdinde hak din İslâm’dır»3 ayetinin mânâsı budur.4

Ebû Hanîfe’ye göre imanın kaynağı ve yeri kalptir, fer’i de cesettedir. “O

parmağında mıdır?” diye sorulursa evet denir. “Parmak kesilirse iman nereye gider?”

denirse, kalbe denir. Cûzcânî’ye göre parmak kesilince iman oradan kalbe gider sözü,

iman cesettedir ve bölünmez görüşüne dayanır. “İnsan öldüğü zaman imanı ruhuyla mı

kalır yoksa bedeniyle mi?” sorusuna Cûzcânî şöyle cevap verir: İnsan öldüğü zaman

imanı ne ruhuyla kalır ne bedeniyle. İnsan ölünce imanı, kulun kendisiyle imana ehil

olduğu, hayatında iken rabbine ibadet ettiği ve sadece onu ibadet için uygun kıldığı

mânâ ile kalır. Buradaki mânâdan kasıt, Allah Teala’nın kulun kalbinin hafasını

nurlandırması ve sadece onu ibadet için uygun kılmasıdır. Ona göre insan ölünce diğer

amelleri Allah Teala’nın mükafatı veya cezası ile birleşir.5

1 en-Nur 24/35. 2 ez-Zümer 39/22. 3 Al-i İmran 3/19. 4 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 270b-271a. 5 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 284b-285a.

Page 155: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

47

B. İMAN-AMEL İLİŞKİSİ

Ebû Hanîfe iman nedir sorusuna Cibril hadisi ile cevap verdikten sonra

kendisine “Buna kesin olarak inanan ve ikrar eden mü’min midir?” diye sorulmuş, Ebû

Hanîfe de “Evet, bunu ikrar edince İslâm’ın bütününü ikrar etmiş olur ve o kimse

mü’mindir” cevabını vermiştir. Cûzcânî de bu mesele ile ilgili şunları söylemiştir: İman

kalp ile tasdik, dil ile ikrardır. Her ikisi de rükündür. Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaate göre

biri diğerinden ayrıldığı zaman iman gerçekleşmemiş olur. Kişi kalbi ile inansa fakat

dili ile ikrar etmese, bu kimse ikrar etme imkanı üzeredir mü’min olmaz, dili ile ikrar

edip kalbi ile inanmadığı zaman da bu böyledir.

Eş‘arilere göre kişi kalbi inanıp dili ile ikrar etmediği zaman mü’mindir.

Cûzcânî onların bu görüşüne «Ben insanlarla onlar ‘Lâ ilâhe illellah’ deyinceye kadar

mücadele etmekle emrolundum»1 hadisi ile karşı çıkar. Ona göre bu hadiste dilin ikrarı

adam öldürme, esir alma ve ganimet uygulamasının terki için bir rükün ve teminat

kılınmıştır.

Kerramiyye’ye göre kalbi ile inanmadığı halde dili ile ikrar eden kimse

mü’mindir. Cûzcânî ise bunun Kur’an’a aykırı olduğunu Allah Teala’nın şöyle

buyurduğunu ifade etmiştir: «Münafıklar sana geldiklerinde».2 Cûzcânî’ye göre Allah

Teala, dilleri ile ikrar etseler de kalplerinde tasdik olmayınca onları yalancı saymış ve

onlardan imanı nefyetmiştir, böylece tasdik ve ikrarın her ikisinin de imanın rüknü

olduğu ortaya çıkmıştır.

Şafiiyye, Zahiriyye ve Şekkakiyye’ye göre iman; ikrar, tasdik ve ameldir. Onlar

bu görüşlerine şu ayeti delil göstermişlerdir: «Allah sizin imanınızı asla zayi edecek

değildir». 3 Onlara göre burada namaz kastedilmektedir, namaz burada iman olarak

isimlendirilmiştir. Cûzcânî ise bu iddianın Kitab’a, sünnete ve icma-i ümmete aykırı

olduğunu, ayette «Kim Allah’a inanır ve faydalı iş yaparsa»4 buyrulduğunu söylemiş ve

burada kişinin amel olmadan mü’min olarak isimlendirildiğine dikkat çekmiştir.

1 Buhari, İman 28, Salat 28, Zekat 1; Müslim, İman 32-36, Ebû Davud, Cihad 95; Nesaî, Zekat 3, İbn Mace, Fiten 1-3. 2 el-Münafikun 63/1. 3 el-Bakara 2/143. 4 et-Talak 65/11.

Page 156: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

48

Cûzcânî bunu şöyle açıklamıştır: Atfedilen, kendisine atıfta bulunulandan başka bir

şeydir. Çünkü eğer ameller imandan olsaydı nesh caiz olmazdı. Örneğin bin sene küfür

üzere yaşayıp da ömrünün sonunda iman eden ve bu hal üzere ölen kimsenin imanı tam

bir mü’min olarak öldüğü hususunda ittifak ettik. Eğer amel imandan olsaydı bu

kimsenin imanı eksik olurdu, çünkü bu kimse hiç amel işlememiştir. Cûzcânî’ye göre

böylece onların görüşlerinin yanlışlığı ortaya çıkmıştır.1

Ebû Hanîfe’ye göre Türk diyarında bulunan, İslâm’ı mücmel olarak kabul eden,

farzları ve amelleri bilmeyen, Kitab’ı ve İslâm’ın icaplarını ikrar etmediği halde Allah

Teala’yı ve imanı kabul eden fakat imanın icaplarını ikrar etmeyen kimse mü’mindir.

Cûzcânî’ye göre bunun iki faydası vardır: Birincisi; Mutezile ve Eş‘ariyye’nin aksine

taklidî iman sahihtir. Onlar ise taklidî imanı sahih kabul etmezler ve halkın küfrüne kail

olurlar. Cûzcânî’ye göre bu Allah Teala’nın risalet ve nübüvvetteki hikmetinin

faydasının ortadan kalkması sonucuna götürür. Çünkü kendisine risalet ve nübüvvet

verilen zat, İslâm’ı önce kâfirlere arz etmekle emrolundu. Eğer İslâm arz ve taklit ile

sahih olmasaydı risaletteki hikmet ortadan kalkardı. Bununla birlikte istidlal edebilme

derecesi taklit derecesinden bin defa daha üstündür. Ayrıca istidlal ve istinbat

derecesinde olanların çoğunun imanı daha nettir. İkinci fayda; imanın dil ile ikrar kalp

ile tasdik olması, amelin ise şerai‘den olması, imandan olmamasıdır. Şekkakiyye’ye

göre ise amel imandandır. Onlar bundan dolayı imanın artıp eksileceğini düşünür ve bu

görüşlerini şu ayete dayandırırlar: «İman edenlere gelince onların imanlarını artırır».2

Ancak Cûzcânî’ye göre buradaki imanın mânâsı tasdiktir. Yani onların tasdiklerini

artırır, demektir. Cûzcânî bunu şöyle açıklar: Kur’an’ın tamamına inanmak gerekir.

Kur’an Hz. Muhammed’e (sav) ayet ayet, sure sure iniyordu ve her ayet indiğinde onu

tasdik etmek gerekiyordu. Kur’an’ın bir ayetini tasdik etmeyen kimse Kur’an’ın

tamamını tasdik etmemiş bir kimse gibi küfre girmiş olur. Cûzcânî’ye göre ayetin te’vili

budur. İman doğrular üzerine bir akittir, akitten bir şey nakzedilirse akdin tamamı

fesholur.

Cûzcânî, amelin imandan olduğu görüşünün, Mutezile’nin taklidi iman sahih

değildir görüşünden daha çirkin olduğu fikrindedir. Çünkü Allah Teala imanını

doğruladığı kimseye amel ile hitab etmektedir. Ayette şöyle buyrulur: «Ey iman edenler!

1 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 271a. 2 et-Tevbe 9/124.

Page 157: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

49

Namaz kılmaya kalktığınız zaman».1 Eğer abdest, namaz ve zekat imandan olsaydı,

iman hitabının içine girerdi ve amel ile emir hitabı geçersiz olurdu. Bu durumda

ölümden sonra amel etme emri ile karşı karşıya kalınırdı. Oysa ölüm ameli kesendir.

Cûzcânî’ye göre Allah Teala imanla beraber salih ameli, sevap vermek için şart koşar

ve şu ayetler de buna delalet eder: «İman edip iyi işler yapan»,2 «Ancak tövbe eden,

iman eden ve iyi davranışta bulunan kimseler hariçtir».3 Ona göre imanın mahallinin

kalp, amelin mahallinin organlar olması da buna delalet etmektedir. Kim birini

diğerinden kabul ederse onu yerinden uzaklaştırmış olur, çünkü onun mahallini ortadan

kaldırmış olur.4

Ebû Hanîfe’ye göre iman eden fakat namaz kılmayan oruç tutmayan bu

amellerin hiçbirini işlemeyen kişinin durumu Allah’ın dilemesine bağlıdır, dilerse azab

eder dilerse rahmet eder. Ebû Hanîfe Allah’ın Kitab’ından herhangi bir şeyi inkâr

etmeyen mü’mindir dedikten sonra Muaz b. Cebel hadisini zikretmiş ve şöyle demiştir:

“Bana ilim ehlinden birinin haber verdiğine göre, Muaz b. Cebel Hıms şehrine geldiği

zaman insanlar onun çevresinde toplandılar. Bir genç ona: Namaz kılan, oruç tutan,

beyti hacceden, Allah yolunda cihada bulunan, köle azad eden, zekatını veren fakat

Allah ve Resulü’nden şüphe eden kimse için ne dersin, diye sordu. Muaz: Onun için

ateş vardır, dedi. O genç: Namaz kılmayan, oruç tutmayan, beyti haccetmeyen, zekatını

vermeyen fakat Allah ve Resulü’ne inanan kimse için ne dersin, diye sorunca Muaz b.

Cebel: Onun için Allah’tan affedileceğini umar, azaba uğrayacağından da korkarım,

dedi. Bunun üzerine o genç: Ey Abdurrahman’ın babası, şüphe ile amel fayda vermediği

gibi, iman ile beraber de herhangi bir şey zarar vermez, dedi ve gitti. Muaz b. Cebel de:

Bu vadide bu gençten daha bilgilisi yok dedi.”

Mürcie, mü’minin kebair ve masiyet irtikab etse de cennetlik olacağını, kebair

ve masiyetlerin imanla beraber zarar vermeyeceğini savunur ve bu görüşüne gencin

sözünü ve Muaz’ın gencin sözünü inkâr etmemesini delil gösterir. Cûzcânî ise bu

konuyu şöyle açıklar: Gencin sözü, Muaz’ın “Onun için Allah’tan affedileceğini umar,

azaba uğrayacağından da korkarım” sözünün ardından çıkmıştır. Gencin “İman ile

beraber herhangi bir şey zarar vermez” sözünden kastedilen, Muaz’ın sözünden

1 el-Maide 5/6. 2 el-Bakara 2/277. 3 Meryem 19/60. 4 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 271b-272a

Page 158: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

50

kastedilen şey değildir. “İman ile beraber herhangi bir şey zara vermez sözünden”

kastedilen, imanın büyük günah ile ortadan kalkmayacağıdır. Bununla birlikte korkunun

gerekli olduğunun delili Allah Teala’nın kullarına Kur’an dışında da takvayı

emretmesidir. Bu, korkuyu gerektirir. Korkunun zevali ise kulluğun ıskatını,

rububiyyetin tatilini gerektirir, bu da caiz değildir.1

Ebû Hanîfe’ye göre “Ben cennetliğim” diyen kimse iddiasında yalancıdır, o

bunu bilmemektedir. Mü’min imanı sebebiyle cennete giren, işledikleri sebebiyle ateşte

azab gören kimsedir. “Ben cehennemliğim” diyen kimse de iddiasında yalancıdır, onun

bu hususta bilgisi yoktur, bu kimse Allah’ın rahmetinden ümidini kesmiştir.

Cûzcânî’ye göre “Ben cehennemliğim” diyen kimse kendisinden korkuyu, “Ben

cennetliğim” diyen kimse de kendisinden ümidi ıskat etmiştir ve her iki durum da caiz

değildir. Ancak bunu cümleten söylemek yani, “Mü’minler şüphesiz cennetliktir”

demek caizdir. Çünkü nebîler, resuller ve veliler mü’minler cümlesindendir. “Şüphesiz

kafirler cehennemliktir” demek de caizdir. Eğer bunda şüphe edilirse küfre girilir, çünkü

nass inkâr edilmiş olur. Ona göre, bir kimseye aynıyla işaret edildiği zaman, eğer işaret

edilen nebîlerden, resullerden ya da nebî ve resullerin cennetlik olduğunu tasdik

ettiklerinden ise, “Şüphesiz bu cennetliktir” demek caizdir. Bunda şüphe edildiği zaman

Allah Teala ve Resulü yalancı çıkarılmış olur. Eğer kendisine işaret edilen nebîlerden ve

nebîlerin cennetlik olduğunu tasdik ettiklerinden değilse, “Bu cennetliktir demek” ancak

bir şartla caiz olur o da, “İman üzere öldüyse bu cennetliktir” demektir. Kâfirde de aynı

şekilde ancak Kitab’ın cehennem ehlinden olduğunu söylediklerinden ise onun için “Bu

cehennemliktir” demek caiz olur, mesela Ebû Cehil, Bel‘am, Firavun ve benzerleri için

caizdir.2

C. İMANDA İSTİSNA

1 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 276b-277a. 2 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 276a-276b.

Page 159: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

51

Ebû Hanîfe’ye göre mü’min olan bir kimsenin, ben gerçekten mü’minim, demesi

gerekir. Çünkü o imanında şüphe etmemektedir. Bu durumda onun imanı meleklerin

imanı gibi olur. Eğer kendisine “Sen mü’min misin?” diye sorulan bir kimse, “Allah

daha iyi bilir” diye cevap verirse, bu kimsenin imanında şüphe vardır.

Cûzcânî’ye göre Kur’an’da mü’min, kâfir ve münafık olmak üzere üç sınıf

insandan bahsedilir, dürdüncü bir sınıf yoktur. Çünkü iman bir akittir, diğer akitlerde

olduğu gibi istisna onu iptal eder. Cûzcânî bununla ilgili olarak şu ayetleri zikreder:

«Çünkü rabbi ona: Müslüman ol, demiş, o da: Alemlerin rabbine boyun eğdim

demişti».1 Burada istisna edilmemiştir. Allah Teala Firavun’un sihirbazları ilgili olarak

da istisna etmeden şöyle dediklerini buyurmuştur: «Alemlerin Rabbine iman ettik».2

Yine şöyle buyrulur: «İşte onlar gerçek mü’minlerdir», 3 «İşte gerçekten kâfirler

bunlardır»,4 «Bunların arasında bocalayıp durmaktadırlar».5

Eğer, “Nebî (sav) bir mezara uğramış, onlara selem vermiş ve «İnşallah biz size

kavuşacağız»6 buyurmuş, dolayısıyla ölümde istisna etmiştir ancak ölümde bir şüphe

yoktur, biz de aynı şekilde imanımızda şüphe etmiyoruz fakat imanda istisnayı caiz

görüyoruz”, şeklinde bir iddia ortaya atılırsa, Cûzcânî’ye göre Nebî (sav) burada

ölümde değil o kabrin ölülerine kavuşmada istisna etmiştir. Kavuşma şüphelidir, çünkü

cennetlikler ve cehennemlikler olmak üzere iki fırka vardır. Allah Teala’nın «Allah’ın

dilemesine bağlamadıkça (inşallah demedikçe) hiçbir şey için “Bunu yarın yapacağım”

deme»7 kavli dolayısıyla da her şüpheli şeyde istisna etmek gerekir. Ancak “İnşallah bu

bir adamdır”, sözünde olduğu üzere, kesin olan şeylerde istisna caiz değildir. Çünkü

imanda istisnayı caiz gören küfürde istisnayı da caiz görür. Küfürde istisna ise küfürdür.

Eğer, “Biz iman üzere ölüp ölmeyeceğimizi bilmediğimizden dolayı, hatimede istisnayı

caiz görüyoruz” denirse, Cûzcânî’ye göre bu, iman üzere sebatta istisnadır ve bunda

istisna gereklidir.8

1 el-Bakara 2/131. 2 eş-Şuara 26/47. 3 el-Enfal 8/4. 4 en-Nisa 4/151. 5 en-Nisa 4/143. 6 Ebû Davud, Cenaiz 79; Müslim, Taharet 39, Ceniz 103-104; Nesaî, Taharet 109, Cenaiz 103; İbn Mace, Cenaiz 36, Zühd 36; Ahmed b. Hanbel, II, 300, 375. 7 el-Kehf 18/23-24. 8 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 275a-275b.

Page 160: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

52

Ebû Hanîfe’ye göre “Kâfiri kâfir olarak bilmem” diyen kimse kâfir gibidir.

“Kâfirin son gideceği yer neresidir bilmiyorum” diyen kimse de Allah’ın Kitabı’nı inkâr

etmiş ve kâfir olmuş olur. Cûzcânî’ye göre, kâfiri kâfir olarak bilmeyen küfre girmiştir,

çünkü eşya zıddı ile bilinir, küfrü bilmeyen imanı da bilmez. Kâfirin son gideceği yerin

neresi olduğunu bilmediğini söyleyen bir kimse de kâfir olmuştur, çünkü Allah Teala

kâfirin varacağı yerin cehennem olduğunu bildirmiş bu kimse ise bunda şüphe etmiştir.1

D. GÜNAH İŞLEYENİN TEKFİR EDİLMEMESİ

Ebû Hanîfe’ye göre günah işleyen bir kimse kâfir olmaz. Cûzcâni bununla ilgili

olarak; nebîler ve resuller hariç, insanlar ve cinlerin büyük ve küçük günahlardan

masum olmadıklarını, nebîler ve resullerin büyük günahlardan masum olduklarını

söyler. Çünkü eğer büyük günahlardan masum olmasalardı yalan söylemiş olurlardı,

yalancı ise nübüvvet için uygun değildir. Ona göre nebîler ve resuller küçük

günahlardan masum değildir. Çünkü Allah Teala onlar için şefaat makamını sabit

kılmıştır. Eğer küçük günahlardan korunmuş olsalardı şefaat makamında bir zaaf

meydana gelirdi. Çünkü belâ ile sınanmayan kimsenin kalbi belâya dûçar olana karşı

incelmez. Cûzcânî’ye göre nebîlerden günahsızlığın büsbütün kaldırılmamasındaki

hikmet budur. Mutezile’ye göre ise nebîler büyük küçük bütün günahlardan masumdur,

çünkü onlar şefaati kabul etmezler.2

VI. MARİFETULLAH

Ebû Hanîfe’ye göre Allah Teala’nın kullar üzerindeki hakkı, O’na kulluk

etmeleri ve hiçbir şeyi O’na ortak koşmamalarıdır. Cûzcânî bununla ilgili olarak, Allah

Teala’nın ne ile bilineceği hususunda ihtilaf edildiğini söylemiştir. Mutezile’ye göre

Allah Teala akılla bilinir, bundan dolayı taklidî iman sahih değildir. Onlara göre

insanlar akıl bakımından eşittirler. Cûzcânî, böylece kâfirler ve facirler ile Nebîler ve

evliyanın akıllarını bir tutmaları sebebiyle Mutezile’yi eleştirmiştir. Eş‘ariler’e göre

Allah Teala, Allah ile bilinir O’ndan başka bir şeyle bilinmez. Buradan hareketle irsal

1 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 275a. 2 Süleymaniye Ktp., a.g.e., 282a-282b.

Page 161: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

53

edilen bir nebî, mukarreb bir melek de olsa hiç kimsenin Allah Teala’yı hakkıyla

bilemeyeceğini, yalnızca Allah Teala’nın marifetinin hakkını vererek Zat’ını Zat’ıyla

bileceğini, meleklerden olsun mü‘minlerden olsun O’nun dışındakilerin ancak O’ndan

hikaye edici olduklarını, onların bu durumlarına şaşılmaması gerektiğini çünkü onların

imanlarında şüpheci olduklarını kabul etmişlerdir. Cûzcânî onlara şu ayetlerle karşı

çıkmıştır: «Allah adaleti ayakta tutarak (delilleriyle) şu hususu açıklamıştır ki,

kendisinden başka ilah yoktur. Melekler ve ilim sahipleri de (bunu ikrar etmişlerdir)».1

Burada Allah Teala kendi Zat’ının şehadetiyle, meleklerin ve ilim sahiplerinin

şehadetini birleştirmiştir. Kim kulun şehadetinde şüphe olduğunu iddia ederse Allah

Teala’nın şehadetinde de şüphe olduğunu iddia etmiş olur. Cûzcânî’nin zikrettiği diğer

ayet de şudur: «İsteyen de aciz, kendinden istenen de! Onlar, (bu aciz putları Allah’a

ortak koşmak suretiyle) Allah’ın kadrini hakkıyla bilemediler».2 Yani Allah Teala’yı

marifetinin hakkıyla bilemediler. Kim “Mü’min Allah’ı marifetinin hakkıyla bilemez”

derse mü’minle kâfiri eşit kılmış olur bu da ona kötülük olarak yeter.

Ehl-i Sünnet’e göre Allah Teala O’nun tarifi ile yani O’nun tarikinin, delillerinin

ve hidayetinin beyanı ile bilinir. Şu ayetler buna delalet eder: «O’na iki yolu (doğru ve

eğriyi) göstermedik mi?»,3 «O, rabbinden bir nur üzere değil midir?».4 Ehl-i Sünnet’e

göre marifet Allah Teala’nın tarifi olunca hakikat makamı olur, ancak biz O’na hakkıyla

ibadet edemeyiz. Çünkü birimiz gök ve yer ehlinin ibadetlerini toplasa ve bu ibadetlerin

hepsini bir bakışta karşılasa aslında onları dengeleyemez. Bu, halis ibadet hakikat

makamı olmaz demek değildir, çünkü bu, Allah Teala’nın hakkı ile değildir, aksine

Allah Teala’nın hakkıdır. “O’na hakkıyla ibadet edemeyiz” sözünden maksat, O’na

hakkıyla ibadet etmek bize mümküm olmaz anlamındadır. Çünkü biz zayıf ve aciziz,

ibadette kusur ve noksanın meydana gelmesinden kurtulamayız, ancak bu mânâ

marifette yoktur.5

VII. İYİLİĞİ EMRETME KÖTÜLÜĞÜ YASAKLAMA

1 Al-i İmran 3/18. 2 el-Hacc 22/73-74. 3 el-Beled 90/10. 4 ez-Zümer 39/22. 5 Süleymaniye Ktp., a.g.e., 285a-285b.

Page 162: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

54

Ebû Hanîfe’ye göre, iyiliği emreden kötülüğü yasaklayan bu konuda insanlar

kendisine tabi olmuşken, sonra cemaate karşı çıkan kimsenin bu davranışı doğru

değildir. Çünkü her ne kadar iyiliği emretmek ve kötülüğü yasaklamak gerekli bir fariza

olsa da, onların kan dökmek, haramı helal saymak ve malları yağmalamak gibi fiillerle

bozup ifsat ettikleri şeyler, ıslah ettikleri şeylerden daha fazla olur. Ona göre haddi aşan

bir zümre, iyilikle emrolunur kötülükten nehyolunur, kabul ederlerse ederler, etmezlerse

onlarla savaşılır. İmam zalim de olsa kişi adil zümre ile beraber olur. Cûzcânî de sultan

zalim olduğu zaman kılıçla ona karşı çıkmanın caiz olmadığı görüşündedir. Rafıziler ve

Mutezile’ye göre ise sultan haksızlık edip zulmettiği zaman kılıçla ona karşı çıkmak

caizdir, onlara göre böyle bir durumda sultan imametten, kazadan ve saltanattan

azledilir.1

VIII. İMAMET VE TAFDİL

Cûzcânî’ye göre sahabenin de ittifakıyla imamet Nebî’den (sav) sonra halkın

vazifesidir. Bununla beraber Cûzcânî’ye göre imamet bir kabileye tahsis edilemez,

imamın masum ve müctehid olması şart değildir ancak cesur ve hükümleri

uyguyabilecek kabiliyette olması gerekir.2

Mutezile’ye göre melekler mü’minlerden üstündür, Ehl-i Sünnet’e göre ise

mü’minler meleklerden üstündür. Cûzcânî bu hususta da Ehl-i Sünnetin görüşünü

benimser. Çünkü mü’minlere akılla beraber heva da yerleştirilmiştir, meleklere ise heva

olmaksızın sadece akıl yerleştirilmiştir. Bundan dolayı mü’minler amelleri karşılığında

mükafatlandırılırlar, meleklerin amelleri için ise mükafat yoktur. Cûzcânî, Mutezile’nin

üstünlüğün ameller ile olduğunu zannettiğini, ancak yanıldığını, üstünlüğün üstün kılma

ile olduğunu benimsemekte ve şu ayeti zikretmektedir: «O peygamberlerin bir kısmını

diğerlerinden üstün kıldık». 3 Burada Allah Teala üstün kılmayı kendisine izafe

etmektedir.4

1 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 274b. 2 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr.282b-283a. 3 el-Bakara 2/253. 4 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr. 282a.

Page 163: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

55

Cûzcânî fazilet tartışmaları ile ilgili olarak çeşitli hadislere dayanarak, 1

nebîlerden ve resullerden sonra insanların en üstününün hilafet mertebelerindeki gibi

Ebûbekir, Ömer, Osman ve Ali(ra) olduğu, fakih ve alim olması dolayısıyla Hz.Aişe’nin

Hz.Fatıma’dan daha üstün olduğu görüşündedir.2

1 bk. Aclûnî, a.g.e., II,190; I,374; Beyhakî, Sünenü’l-Kübra, IV, 19. 2 Süleymaniye Ktp., a.g.e., vr.282b-283a.

Page 164: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

56

SONUÇ

Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber adlı eserin kendisine atfedildiği Atâ b. Ali el-Cûzcânî’nin

hayatı ve yaşadığı dönem ile ilgili olarak kaynak eserlerde herhangi bir bilgiye

ulaşılamamıştır.

el-Fıkhü’l-ekber adlı risale iki rivayet kanalıyla bugüne ulaşmıştır. Bunlardan

biri Ebû Hanîfe’nin öğrencisi Ebû Mutî‘ el-Belhî’ye diğeri de Ebû Hanîfe’nin oğlu

Hammad b. Ebû Hanîfe’ye aittir. Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye nispet edilen Şerhu’l-Fıkhi’l-

ekber adlı eser, İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe’nin öğrencisi Ebû Mutî‘ el-Belhî tarafından

rivayet edilen el-Fıkhü’l-ekber adlı risalenin şerhidir. Bu risale, Ebû Hanîfe’nin oğlu

Hammad b. Ebû Hanîfe yoluyla rivayet edilen el-Fıkhü’l-ekber’den ayırt edilebilmesi

için, Beyazîzade Ahmed Efendi tarafından, el-Fıkhü’l-ebsat olarak isimlendirilmiş ve

bunun ardından bu isimle tanınmıştır. Buna göre Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye nispet edilen

Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber adlı eserde bugün bilinen adıyla el-Fıkhü’l-ekber adlı risale değil

el-Fıkhü’l-ebsat adlı risale şerh edilmektedir. Yani bu şerhin metnini bugün bilinen

adıyla el-Fıkhü’l-ebsat oluşturmaktadır.

Kütüphane katalogları, GAS ve Mâtürîdiyye tarihi ile ilgili eserlerde Atâ b. Ali

el-Cûzcânî’ye Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber adlı bir eser atfedilmekte ve bu eserin

neşredildiğine dair bir bilgi bulunmamaktadır. Buradan hareketle bu çalışmada bu eserin

edisyon kritiği gerçekleştirilmiştir. Ancak araştırmanın ilerleyen aşamalarında

Cûzcânî’ye nispet edilen bu şerhin başka müelliflere de nispet edildiği ve Ebû Mansûr

el-Mâtürîdî ve Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye nispet edilerek neşredildiği tespit

edilmiştir. Ancak bu şerhin Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’ye aidiyetini kanıtlayan bir delil

bulunmamaktadır. Araştırmacıların çoğu bu şerhin Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye ait

olduğu yönünde görüş beyan etmişlerdir. Fakat bu şerhin üslûbu ve şerhteki görüşler ile

Ebü’l-Leys es-Semerkandî’nin eserlerindeki üslûp ve görüşler farklılıklar arz etmektedir.

Page 165: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

57

Şerhte akaidle ilgili tartışmalı meseleler işlenmekte, karşıt görüşler delilleriyle birlikte

ele alınmakta ve reddedilmektedir. Doğru kabul edilen görüşler aklî ve naklî delillerle

savunulmakta ve tartışmacı bir yol izlenmektedir. Ebü’l-Leys es-Semerkandî’nin

eserleri ise genellikle ele alınan konularla ilgili sahabe ve ilk dönem alimlerinin

görüşlerini içeren rivayetlerden oluşmaktadır. Ayrıca ele alınan konularda tartışmacı ve

savunmacı bir yöntem izlenmemekte, doğru kabul edilen görüşü beyan etme ve halka

öğüt verme niteliği bu eserlerin temel özelliğini oluşturmaktadır. Yani şerhte kelâmî bir

üslûp takip edilirken Ebû’l-Leys es-Semerkandî’nin eserlerinde kelâmî bir üslûp takip

edilmemektedir. Ayrıca şerhteki görüşler ile Ebû’l-Leys es-Semerkandî’nin

eserlerindeki görüşler bir bütünlük arz etmemekte, farlılıklar taşımaktadır. Bununla

birlikte şerhte birçok mezhebin görüşlerinin yanı sıra Eş‘ariyye mezhebinin görüşlerine

de yer verilmekte ve bu görüşler eleştirilmektedir. Buna karşılık Ebü’l-Leys es-

Semerkandî’nin hiçbir eserinde Eş‘ariyye mezhebinden bahsedilmemektedir. Bu da bu

şerhin Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye ait olamayacağı görüşünü kuvvetlendirmektedir.

Bu şerhin Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye ait olduğu yazma nüshalarla da

kanıtlanamamaktadır. Buna karşın mevcut nüshalar arasında istinsah tarihi en eski olan

yazmada bu şerh Atâ b. Ali el-Cûzcânî’ye nispet edilmekte ve bu nüshanın başka

nüshalarla da mukabele edildiği belirtilmektedir. Bu sebeplerden ötürü, bu şerhi Atâ b.

Ali el-Cûzcânî’ye nispet etmek daha doğru görünmektedir.

Ebû Mutî‘ rivayetiyle gelen el-Fıkhü’l-ekber adlı risale, Ebû Hanîfe’nin Ebû

Mutî‘ tarafından kendisine yöneltilen sorulara verdiği cevaplardan oluşmaktadır. Risale

kader konusunda bir bölüm, Allah’ın iradesi bölümü, günah işleyen kimsenin kâfir

olduğu iddiasının reddine ilişkin bir bölüm ve iman bölümü olmak üzere dört bölüme

ayrılmıştır.

Ebû Mutî’in sorduğu sorular doğrultusunda Ebû Hanîfe risalede usûlü’d-dinin ne

demek olduğu, dinde fıkhın (usûlü’d-dîn) ahkâmda fıkıhtan (furûu’d-dîn) üstün olduğu,

imanın ne demek olduğunun Cibril hadisinde ifade edildiği, bu hadise kesin olarak

inanan ve ikrar edenin mü’min olduğu, kulun istitaati sarf ve tevcihinden dolayı ceza

göreceği, iyiliği emretme ve kötülüğü yasaklamanın nasıl olacağı, Allah’ın kulun

yapacağı itaatten razı olup ma‘siyetinden razı olmadığı ve imanda istisnanın caiz

olmadığı görüşlerini beyan etmiştir. Ebû Hanîfe bu görüşlerin yanında mü’minin

cehennemde ebediyen kalmayacağı, iman edip amel etmeyen kimsenin durumunun

Page 166: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

58

Allah’ın dilemesine bağlı olduğu, zulmeden kimselerle küfürlerinden dolayı değil haddi

aşmalarından dolayı savaşılması gerektiği, aşağı mekânların uluhiyyet vasfı ile ilgisi

olmadığından dua ederken yukarıya yönelineceği, kabir azabının var olduğu, “ben

cennetliğim” veya “ben cehennemliğim” demenin doğru olmadığı ile her dindar ve

günahkâr kimsenin arkasında namaz kılmanın caiz olduğu konularını da zikretmiştir.

Risalede bundan başka dileseydi bütün insanları melekler gibi itaatkâr yaratmaya

Allah’ın kadir olduğu, günah işleyen bir kimsenin kâfir olmadığı, cennet ve cehennemin

yaratılmış ve ebedî olduğu, Allah’ın mahlukların sıfatıyla tavsif edilemeyeceği, imanın

yerinin kalp olduğu fer‘inin de cesette bulunduğu, fiillerin hepsinin Allah’ın takdiriyle

meydana geldiği, Allah’ın kulları üzerindeki hakkı ve kulların Allah’tan beklediklerinin

ne olduğu gibi konular da dile getirilmiştir. Risalede belli bir tertip gözetilmemiş, bazı

konular birkaç kez tekrar edilmiştir.

Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber’in müellifi Atâ b. Ali el-Cûzcânî bu risalenin şerhine

başlarken, bazı kimselerin kendisinden İmâm-ı Âzam’a nispet edilen el-Fıkhü’l-ekber’i

şerh etmesini istediklerini, kendisinin de onların bu taleplerini yerine getirdiğini, onu

özlü bir şekilde şerh ettiğini, kolay öğrenilmesi ve daha faydalı olması için açık olan

görüşleri beyan etmeye girişmediğini ifade etmiştir. Cûzcânî risalede yer alan konularla

ilgili çoğunlukla mezhepler arasında tartışmalı olan konulara değinmiş, mezheplerin

görüşlerini ele alarak eleştirmiş ve bu konularda Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat’in

görüşlerini aklî ve naklî delillerle ispat etme yöntemini izlemiştir.

Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber’de Cûzcânî her şeyin Allah Teala’nın iradesi ile meydana

geldiğini ve irade sıfatının hakikatinin bilinemeyeceğini, şerri de Allah Teala’nın

yarattığını ancak edebe riayeten O’na tek olarak izafe edilemeyeceğini, İslâm, iman,

marifet ve tevhidin birbirinin ne aynı ne gayrı olduklarını, bunların dördünün birleşmesi

ile dinin meydana geldiğini, istidlâl derecesine ulaşmayan taklidî imanın da sahih

olduğunu, istitaatin fiille beraber olduğunu, kulun fiilinin mecazî değil hakikî olduğunu,

bunun aksini iddia etmenin kuldan ümit ve korkunun düşmesine neden olacağını ve

bunun da küfre girmeye sebep olacağını belirtmiştir. Cûzcânî daha sonra; levh-i

mahfuzda yazılanların Allah Teala’nın değil kulun sıfatları olduklarından

değişebileceklerini, Allah Teala’nın kaza ve kaderinde ise değişme olmadığını, Allah

Teala’nın arşı yaratıkları üzerindeki azametini ve ceberutunu göstermek için yarattığını,

Allah Teala’nın cisim olmakla vasıflandırılamayacağını, madûm için “şey” demenin

Page 167: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

59

caiz olmadığını, “Allah Teala her yerdedir” demenin doğru olmadığını ve Allah

Teala’nın azamet ve rububiyyet yüceliğiyle arşın üzerinde olduğunu savunmuştur.

Ayrıca Allah Teala’nın ezelde bütün sıfatları ile mevsuf olduğu, sıfatların Zat’ın ne ayrı

ne gayrı oldukları, nebîler ve resullerin küçük günahlardan masum olmadıkları ve Allah

Teala’nın O’nun bildirmesi ile bilineceği gibi hususlar da Cûzcânî’nin şerhte beyan

ettiği görüşlerdendir.

Cûzcânî ele alınan konularda Ehl-i Sünnet ve’l-Cemmat’in görüşlerini

benimsemiş, bunun dışındaki mezheplerin ve fırkaların görüşlerini eleştirmiştir.

Cûzcânî’nin eleştirdiği mezhep ve fırkalar şunlardır: Cehmiyye, Dehriyye, Eflâkiyye,

Eş‘ariyye, Haricîler, Kerramiyye, Mutezile, Mücbire, Müşebbihe, Rafızîler, Şafiîler,

Şekkakiyye, Şia, Zahiriyye ve Zenadıka.

Cûzcânî görüşlerinin doğruluğunu ispatlarken naklî delillerden bolca istifade

etmiş, bunun yanında aklî deliller de kullanmıştır. Cûzcânî fiilî sıfatların muhdes

olmadığı, kabir azabının var olduğu, kelâmullahın kadim olduğu, Allah’ın bir mekanda

bulunmaktan münezzeh olduğu, nebî ve resullerin küçük günahlardan masum

olmadıkları, cennet ve cehennemin yaratılmış olduğu gibi meseleleri açıklarken aklî

delillere yer vermiştir.

Cûzcânî şerhinde kabir azabı, kıyamet, cennet ve cehennemin yaratılması gibi

konularda madûm, cevher-araz, şey’iyyet, işleri akla veya dört tabiata bina etme gibi

felsefî bahislere de çok kısaca temas etmiştir.

Cûzcânî şerhte iman ve İslâm’ın mahiyeti, Allah’ın sıfatları, kıyamet, Allah’ın

ortaklardan tenzihi ve marifetullah gibi belli başlı konularda Ebû Mansûr el-

Mâtürîdî’nin görüşlerine temas etmiştir. Bu konular arasından iman ve İslâm’ın

mahiyeti ile ilgili olarak, şerhte İmam Mâtürîdî’ye atfedilen görüşler gerçekten İmam

Mâtürîdî’ye ait ise bu, İmam Mâtürîdî’nin tasavvufî bir yönünün de olduğunu ortaya

koymaktadır. Ancak İmam Matürîdî’nin matbu eserlerinde, iman ve İslâm’ın mahiyeti

konusunda bu şerhte zikredilen görüşler yer almamaktadır. Şerhte İmam Mâtürîdî’nin

tevhid, marifet, iman ve İslâm’ın birbirinin ne aynı ne gayrı olduklarını ve bunların

hepsinin birleşmesi ile dinin meydana geldiği görüşünü benimsediği ifade edilmektedir.

Fakat İmam Matürîdî’nin matbu eserlerinde iman ve İslâm’ın birbirinin aynısı (“ �½

� ��”) oldukları görüşü savunulmaktadır.

Page 168: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

60

Atâ b. Ali el-Cûzcânî’nin Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber’i, Beyazîzade Ahmed Efendi’nin

el-Usûlü’l-münîfe adlı eserini yazarken yararlandığı kaynaklar arasında yer alır. Zebîdî

de İthafu’s-sâde adlı eserinde Cûzcânî’nin şerhinden el-Fıkhü’l-ebsat üzerine yazılmış

nefis bir şerh olarak bahseder.

Genel olarak bakıldığında bu şerhin, akaid sahasında farklı görüşler dile getiren

ve yeni açılımlar yapan bir eser olmaktan çok, Ebû Hanîfe’nin görüşleriyle ilgili

meseleleri Ehl-i Sünnet çizgisini takib eden mutedil bir yaklaşımla ve güzel bir üslûpla

ortaya koyan bir eser olduğu söylenebilir.

Page 169: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

61

BİBLİYOGRAFYA

Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybaânî, el-Müsned, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992.

Aclûnî, Ebü’l-Fida İsmail b. Muhammed, Keşfü’l-hafa ve müzilü’l-ilbas: amma iştehere mine’l-ehadis ale’s-sünneti’n-nas, I-II, thk. Ahmed Kalaş, Mektebetü’t-Türasi’l-İslâmi, Haleb, ts.

Beyazîzade, Ahmed b. Hasan b. Sinanüddin, el-Usûlü’-münîfe li’l-İmam Ebî Hanîfe, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1705.

________, a.g.e., Süleymaniye Ktp., Esad efendi, nr. 1140.

Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali, es-Sünenü’l-kübra, I-X, Dâiretü’l- Maârifi’l- Osmaniyye, Haydarabad 1356.

Brockelmann, Carl, Geschhichte der arabischen litterature: Supplement, I-III, Leiden: E. J. Brill 1942.

Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmaîl, Sahihu’l-Buhârî, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992.

Cûzcânî, Atâ b. Ali b. Muhammed, Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber, Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, İlmu’l-Kelâm, nr. 870.

________, Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber, Süleymaniye Ktp., Fatih, nr. 3137.

Page 170: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

62

________, Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber, Süleymaniye Ktp., Fatih, nr. 3139.

________, Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber, Süleymaniye Ktp., Fatih, nr. 5392.

________, Şerhu’l-Fıkhi’l- ekber, Süleymaniye Ktp., Yeni Cami, nr. 1190.

Çelebi, İlyas, İmam Azam Ebu Hanife’nin İtikadî Görüşleri, MÜ İlâhiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 2000.

Daiber, Hans, The Islamic Concept of Belief in the 4th/10th Century: Abu l-Lait as-Samarkandi’s Commentary on Abu Hanifa (died 150/767) al-Fiqh al-absat, Tokyo 1995.

Ebû Dâvûd es-Sicistânî, Süleyman b. Eş’as b. İshâk el-Ezdî, Sünenu Ebî Dâvûd, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992.

Ebü’l-Leys es-Semerkandî, Nasr b. Muhammed el-Hanefî, Bustânu’l-arifîn, Dârüttıbaati’l-amire, İstanbul 1872.

________, Mukaddimetü’s-salat, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1014.

________, Risaletü’l-es’ile ve’l-ecvibe, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2300.

________, Tefsîru’s-Semerkandî, I-III, thk. Ali Muhammed Müfevviz, Adil Ahmed Abdu’l-Mevcud, Lübnan 1993.

Gölcük, Şerafettin - Bebek, Adil, “el-Fıkhü’l-ekber” DİA, XII, 544-547, İstanbul 1995.

Page 171: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

63

İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvinî, Sünenü İbn Mâce, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992.

Kahveci, Harun, Ebü’l-Leys es-Semerkândî ve Kelâmî Görüşleri, KTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Trabzon 2000.

Kutlu, Sönmez, “Ebû Mansûr el-Mâturîdî ve Maturidi Kültür Çevresiyle İlgili Bibliyografya” İmam Mâturidî ve Maturidilik, 385-482, Kitâbiyât, Ankara 2003.

Macdonald, Duncan Black, “Mâtürîdî” İA, VII, 404-406, Ankara 1988.

Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd, Kitâbü’t-Tevhîd (nşr. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi), İSAM Yayınları, Ankara 2005.

Müslim b. Haccâc, Sahîhu Müslim, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992.

Nesaî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Ali b. Şuayb, Sünenü’n-Nesaî, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992.

Sezgin, Fuat, Geschichte des Arabischen Schrifttums, E.J. Brill, Leiden 1967.

Yavuz, Yusuf Şevki, İslam Akaidinin Üç Şahsiyeti Ahmed b. Hanbel. İbn Furek. Kadı Beyzavi, Kültür Matbaacılık, İstanbul 1989.

Yazıcı, Tahsin, “Cûzcân” DİA, VII, 96-97, İstanbul 1993.

Zebîdî, Ebu’l-Feyz Murtaza Muhammed b. Muhammed, İthafü’s-sâdeti’l-müttekîn bi Şerhi İhyâi ulûmi’d-din, I-X, ys. ts.

Page 172: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

64

Page 173: ATÂ b. AL İ el-CÛZCÂNÎ’YE GÖRE EBÛ HANÎFE’N İN ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...2 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST

1