1

Atáirgeadh Gnéasach i mBláthphlandaí

2

Bláth: Péacán duilleogach atá modhnuithe do atáirgeadh gnéasach is ea bláth.

Siopail-tacaíocht & cosaint

Peitil- feithidí a mhealladh

Stamínfireann

Cairpéil-baineann

2.stíl

3.ubhagán

2.filiméad

1.antar

1.stiogma

Ubhagán

Gabhadán

3

Cuid baineann & Firinn I NGACH bláth: FIRINN:(a) STAIMíNí (orgáin FIRINNE) a chuireann PAILIN ar fáil. • Déantar an ghaiméit fhirinn sa pailine.

Dha pháirt a bhíonn sa staimín – 1.antar (ina ndéantar pailin) & 2. filiméad a coimeádann san aer é.

Antar

Filiméad

Chuid Fireann don Bláth

4

(d) CAIRPÉIL (na orgáin BHAINEANN) a chuireann uibheacha ar fáil.

3 pháirt sa chairpéal1. Stiogma bailíonn an phailin & spreagann péacadh2. Stíl stiogma suite ar seo.3. Ubhagán ina mbíonn na h-ubhúlaigh. Is ins an ubhagán a tharlaíonn toirchiú, (fhoirmiú an síol).

5

C u i d C u r S í o s F e i d h m e a n n a

Gabhadán Barr an gas Tugann sé tacaíocht don bhláth

Seipeal De gnáth glas , struchtúr cosúi l le dui l leoga.

Cosaint don bhláth nuair atá sé mar bhaclóg.

Staimín An chuid fireann den phlanda. Déanta as an antar & an fil iméid

Gaiméití a dhéanamh agus substaintí a iompar.

Antar Struchtúr cosúi l le sac. Déantús gráinní pai l ine, a dhéanann na gaiméití fireann.

Filiméid struchtúr cosúi l le gas. Tacaíocht a thabhairt don antar. bia & uisce a thabhairt go dtí an antar (beart soithíoch)

Cairpéal Cuid baineann den phlanda. As stiogma stíl & ubhagán.

Déantús gaiméití báine ann. ( is fé idir níos mó ná cairpeal amháin a bheith ag bláth)

Stiogma Barr an cairpéal Ti teann na gráinní pai l ine ar an stiogma.

Stíl Muineál an cairpéal Ceangla íonn sé an ubhagán & an stiogma le chéi le.

Ubhagán Bun an cairpéal Áit ina mbíonn an ubhúlach

Ubhúlach San ubhagán, suthshac. Fabhraíonn an gaiméit baineann as.

Faireog mheala Sac s iúcra Tugann sé bia dona pai l ineoir í .

Pistil

Cuid baineann den bhláth.

6

7

Déantús na gnéascealla (1) Foirmiú & Scaoileadh na Pailine (fireann)

Suíomh: San Antar.– Déanann na máthairchealla spóir (2n) micreaspóir (n) trí mhéóis.– Tarlaíonn miotóis i núicléas an mhicreaspóir a chuireann gráinníní

pailine haplóideacha ina mbíonn dhá núicléas ar fáil.– Pléascann ballaí an antair chun an phailin a scaoileadh.

máthairchealla Spóir (2n)

micreaspóir (n)

8

(árd) déantús an Pailin*Táipéit- taobh istigh de gach sac. Stór bia do gráinní pailine I rith forbairt. • Laistigh den sac pailine tá roinnt

máthair ceall pailine (2n)• Deighleann gach máthair chill pailine

trí mhéóis & déantar 4 gráinní pailine (micreaspóir) haplóideacha.

*Teitread- na micreaspóir. Briseann an teitread ina 4 gráinní pailine.• Deighleann núicléas an micreaspóir

(miotóis) = 2 núicléas haplóideacha.• Núicléas feadánach (pollen tube)• Núicléas giniúnach (gaiméit)

sac pailine

sac pailine

Máthair cill Pailine

antar

Beart soithíoch

Filiméid

Sraith snáithíneach

Pailín

táipét

Forbraíonn gráinne pailine laistigh den anatar.

9

Núicléas feadánach (pollen tube)

Núicléas giniúnach (gaiméit)

10

(2i) Foirmiú an tSuthshaic (baineann)(á):• Méóis i máthairchill

mheigeaspór an tsuthshaic (2n)= 4 cill iníon mheigeaspór (n) ar fáil.

• Teipeann ar 3 cinn.• Beidh an ceann eile ag

forbairt ina Suthsac.

Suthsac: an ÁIT ina forbraíonn an UBH & déantús an tsíol

11

2 (ii)Déantús an UBH sa Suthsac:• Tarlaíonn miotóis X3 sa

núicleas an meigeaspóir a mhaireann sa Suthsac =8 núicléas haplóideacha (n) sa Suthsac.

• Forbraíonn 1 as an 8 ina UBH & bíonn 2 núicléas polacha (n) i lár na cille/suthsac fresin.

(5 cinn eile gan feidhm)• Fanann an Suthsac leis an

Ubh srl.. Mar seo go dtí go dtarlaíonn TOIRCHIÚ.

12

(2ii)- Déantús an Gaiméit Baineann

Gaiméit Baineann

13

Structúir an ubhagán• An ubhagán –ubhúlaigh

anseo.• Micripíl- oscailt an ubúlach.• Forclúideach- balla an

ubhúlach (ceangailt an t-ubhulach le balla an ubhagán).

• Déanann sé cnóitín ina mbíonn máthair chill mhór mheigeaspóir.

14

15

Céimeanna le planda nua a cruthú

1. Pailniú2. Toirchiú3. Fabhrú an tsutha

& na síolta4. Scaipeadh torthaí

& na síolta5. Péacadh

16

Ceisteanna!

(a) Tabhair ról le haghaidh gach ceann de na codanna planda seo: seipil, antar, stiogma. (9)

(b) (i) Déan cur síos ar fhorbairt na ngráinní pailine ó mháthairchealla micreaspóir.(ii) Mínigh céard atá i gceist leis an téarma toirchiú.

17

1. Pailniú: Aistriú pailin ó antar go stiogmaDhá chineál pailniú a tharlaíonn –

1. Crosphailniú: Aistriú pailine ó antar phlanda amháin go stiogma phlanda eile.

(a) Gaothphailiniú(b) Feithidphailiniú

2. Féinphailniú: Aistriú pailine ó antar phlanda amháin go stiogma an phlanda chéanna.

18

FeithidphailiniúTréith An t-oiriúiniú

(adaptation)

Bláthanna le peiteal daite móra

Feithidí a mhealladh

Boladh óna bláthanna Feithidí a mhealladh

Gráinní pailine greamaitheach (méid beag déanta, trom & mór)

go greamaíonn an pailin leis an feithid

Bíonn an stiogma & antar laistigh den bhláth

Cinntiú go greamaíonn feithidí leis an stiogma & go greamóidh an pailin

Faireoga meala – Neachtar milis a dheanamh

Feithidí a mhealladh trí bia a thabhairt dóibh

19

Plandaí Gaothpailnithe Tréith

An t-oiriúiniú

Bláthanna beag gan boladh, gan faireoga meala, gan peiteal/peiteal glasa

Ligean sé don ghaoth chorraí go heasca. Ní gá an gaoth a mhealladh.

Gráinní pailine eatrom, beag, méid mór déanta.

Ionas go –eitleoidh siad go heasca. Mar chúiteamh ar dhíomailt a pailine

Stiogma lasmuigh den bhláth

Gabhfaidh an stiogma le pailin & í ag eitilt ar an ngaoth

Antar le gas fada. Lasmuigh den bhláth

Níos éasca don phailin dul san aer

20

Fiabhras Léana (Hayfever)• Imoibriú ailléirgeach de ionanálú substaintí neamh díobhálacha m.sh.gráinní pailine (an coitianta), spóir fungais, fionnaidh, dusta srl.

Siomtóm- Srón ag rith & na súile ag sreabhadh. Is galar séasúrach é a bhaineann le plandaí gaoth phailinthe de gnáth (déanann siad an-chuid pailin)• Earrach – crainn m.sh. dair, fuinseog• Samhraidh – FéarIs féidir é a laghdú trí an ailléirgean a sheachaintCoiriú- drugaí a thógáil chun na siomtóm a laghdú, srón a glanadh & an at a laghdú.

21

2. Toirchiú:Chomhtháthú gaiméit firinn le gaiméit baineann chun siogót a dhéanamh.

22

• Déanann núicléas feadánach an gráinne pailine feadán pailine a fásann síos tríd an stíl go dtí an suth sac. Faigheann an núicléas feadánach bás nuair a sroicheann sé oscailt na ubhúlach (micripíl).

• Deighleann an núicléas giniúnach (miotóis) ag dul síos an fheadán pailine.

• Déantar 2 gaiméití fireann.• Gluaiseann siad tríd an fheadán tar

éis an núicléas feadánach.

Suth Sac

micripíl

feadán pailine

Nuair a sroicheann an pailin an stiogma tosaíonn sé a fás.(Ceimeatrópacht – fás i dtreo ceimiceáin an ubúlach)

23

Cad a mbíonn I gráinna pailine?A-B-

Cad é feidhm na 2 núicléas seo I atáigeadh?

2010 q13:(iii) Tabhair cuntas achomair ar phróiseas an toirchithe i bplandaí bláthanna. (27)

24

Toirchiú DúbáilteGaiméit/Núicleas 1- Toirchiú leis an Ubh–Fásfaidh sé seo ina suth/planda óg.Gaiméit/Núicléas 2- Nascann sé lena núicléas polacha chun inspeirm tríplóideach (3n) a dhéanamh. Is foinse bia é seo don suth. Déanann na rud go léir an síol.

25

2012 14 (a) (a) (i) Tabhair breac-chuntas ar ról gach ceann ar leith díobh seo a leanas i dtáirgeadh plandaí blátha. 1. Peiteal. 2. Antar. 3. Stiogma. (ii) Ainmnigh struchtúr amháin trína bhfásann an feadán pailneach ionas go sroichfidh sé an suthshac. (iii) Deighleann an núicléas ginealach taobh istigh den fheadán pailneach chun dhá ghaiméit fhireannacha a dhéanamh. 1. Cén cineál deighilte a tharlaíonn? 2. Céard leis a gcomhtháthaíonn gach aon ghaiméit fhireannach ar leith sa suthshac? 3. Ainmnigh táirge gach aon chomhtháthaithe díobh. (iv) De réir mar a fhoirmítear an síol tar éis an toirchithe, forbraítear stór bia i gceann amháin de dhá struchtúr. Ainmnigh ceann amháin ar bith de na struchtúir sin.

26

Éagsúlachtaí idir A.Gnéasach sa Bláthphlánda & Daoine

1. Déantús gaiméití f & b níos casta sa phlánda (sraith méóis, ansin mitóis srl…)

2. Orgáin baineann& firinn sa bláth céanna, inscne ag daoine (bainean NÓ firinn)

3. Bíonn 2 núicléas sa Pailin Firinn as a déantar an gaiméit firinn (1 nicléas sa speirmchill)

4. Toirchiú- tarlaíonn toirchiú dúbalta sa phlanda = 2 táirge deireadh (duine-siogóit sin eile déanta)

27

& Cosúlachtaí…1. Tarlaíonn Toirchiú sa chuid baineann(________ sa phlanda, ___________ sa duine).

2. Toirchiú= comhtháthú gaimeit firinn & baineann chun SIOGÓIT a cruthú mar an gcéanna.

28

3.Foirmiú an tSíol:• Déantar síol as gach ubhúlach toirchithe.

Bíonn trí pháirt sa síol:1. Suthphlanda (a)fréamhán(b) péacán(c) Cotailéadón (síol duille)2. Foinnse bia (inspeirm)3. Cóta cosanta (Testa)

29

Cineálacha Síolta

• Síolta neamhinspeirmeach – síolta ina ionsúnn na chotailéadón an inspeirm go léir

m.sh. pis talún, lus na gréine.

• Síolta inspeirmeach – síolta nuair nach ionsúnn na chotailéadón an inspeirm go léir

m.sh. Arbhar(corn) ,

30

31

• Monachotailéadón – tá chotailéadón amháin/síol duille i láthair m.sh. féar, lus an chromchinn. Stóráiltear an bia sa inspeirm de gnáth.

• Déchotailéadón – 2 chotailéadón

i ngach síol m.sh. pis talún, lus na gréine. Stóráiltear an bhia san chotailéadón i déchot neamh- inspeirmeach.

• Déchot inspeirmeach stóráiltear bia sa chotailéadón & san inspeirm.

32

5. Foirmiú an Toradh:Toradh: Ubhagán atá toirchithe, aibí & ina mbíonn síolta.• Fad is atá na síolta ag foirmiú,

athraíonn an ubhagán ina toradh. (na fás riailithigh, acsín a rialaíonn seo.

• Déanann balla an ubhagán balla an toradh, an peireacarp.

Feidhmeanna na dtorthaí• Cosaint a tabhairt dona síolta• Cabhrú le scaipeadh na síolta.

33

Torthaí gan síolta:

(a) NÁDÚRTHA: déantar torthaí gan síolta.• Oráistí navel – tarlaíonn pailniú ach ní tharlaíonn toirchiú.• Banana – tarlaíonn toirchiú ach ní

fhorbraíonn na síolta.(b) SAORGA: Cuirtear rialaitheoirí fáis (m.sh. áicsin) ar roinnt torthaí a spreagann foirmiú an toradh gan toirchiú m.sh. trátaí agus caora finiúna áirithe gan síolta

34

6. Scaipeadh Síolta:Buntáistí: • Iomaíocht a sheachaint idir na síolta & planda• Seans maireachtála a mhéadú• Áiteanna nua a fháil i gcomhair i fás• Líon na phlandaí a mhéadú.

Scaiptear iad sa: Gaoth; i/ar ainmhithe; san Uisce nó trí féinscaptha.

35

Modhanna scaipthe:

1. Gaoth- Síolta beaga éadroma a chrochtar san aer go heasca m.sh. caisearbhán.(dandelion)

Bíonn struchtúir ag an síol chun buntáiste a bhaint as an aer

2. Ainmhithe- Bíonn crúcaí ar shíolta áirithe a cheanglaíonn iad do fhionnadh ainmhithe nó do chleití éanlaithe

Bíonn toradh milis ag an síol a mheallann ainmhithe chun iad a ithe & eisligtear na síolta m.sh. sméar dubh.

3. Uisce- Bíonn síolta áirithe ar snámh lile uisce toisc chlúdach a bhíonn orthu.Bíonn torthaí áirithe ábalta snámh 4. Féin-scaipeadh Bíonn torthaí áirithe 5. ábalta pléascadh m.sh an pís

36

7. Suantacht (dormancy)

“am sosa” nuair nach fásann síolta agus tagann laghdú ar gníomhú meitibileachta. Tar éis tréimhse suantachta péacann na síolta.Tarlaíonn sé seo trí:• Coscairí fás a bheith i láthair• Níl ocsaigin nó uisce in ann dul tríd an síolchóta• Síolchóta ró tiubh/crua chun an sutha a ligean

tríd• Easpa fás riailtheoirí chun fás a spreagadh.

37

Buntáistí an suantacht

– Toisc go scaipeann síolta sa fómhair is féidri leis an phlanda éalú ó coinníollacha crua an geimhreadh.

– Tugann sé am don suth mí-aibí forbairt – Breis am i gcomhair dáileadh na síolta.– Cabhrú leis an speiceas dul ar aghaidh

mar bíonn ama suantachta difriúla. Bíonn roinnt síolta suantach san ithir i gcónaí - banc síolta. Fásann na síolta seo nuair a faigheann plandaí aibí bás.

síol ag peacadh

38

8.Péacadh:Nuair a thosaíonn síol ag fás ina phlanda nua, deirtear go mbíonn sé ag péacadh.Péacadh: Ath-thosú fás an suthphlandaina phlanda nua ag baint úsáide as an taisce bia a bhíonn ann.Gá le: H₂O, O₂ & teocht do péacadh.

1-Uisce: Bíonn gá le h-uisce chun cíteaplasma na cille a thuaslagadh. 2-Ocsaigin:Chun go dtosódh riospráid aeróbach chun fuinneamh a chur ar fáil. 3-Teocht:Tá teocht optamam ag teastáil chun go bhfeidhmeodh na h-einsímí sa síol ag an ráta is tapúla.

39

(a)Ocsaigin

• Ionsúthe ón ithir. Ocsaigin ag teastáil le haghaidh riospráid aeróbach in ionad coipeadh. Níos mó fuinneamh scaoilte ón bia.

• Alcól tocsaineach don síol= cosc ar péacadh(b) Teocht

• Tá éifeacht ag teocht ar ráta gníomhaíochta einsímí. Tá ráta ard einsímí an tábhachtach i gcomhair péacadh.

• Tá teocht éagsúla ag teastáil ó síolta éagsúla i gcomhair péacadh

40

Céimeanna Péacadh: 1. Coinníollacha oiriúnacha ar fáil.2. Ionsúitear uisce & ocsaigin trín micripíl.3. Uisce isteach – einsímí ag obair4. Díleá – táirgí ag gluaiseadh go dtí an suth5. Déantar einsímí, struchtúr nua (cillbhalla).6. Úsáidtear saillte/glúcós do riospráid7. Titeann mais an síol (riospráid) ardaíonn mais an suth.8. Téann an fréamhán tríd an síolchóta & an péacán suas

thar an dtalamh.

41

Turg: TIONCHAR UISCE, OCSAIGINE & TEOCHTA AR PHÉACADH A FHIOSRÚ.

Treallamh: 4 promhadán, síolta cress, olan cadáis, ola, cuisneoir. Modh: * socraigh 4 promhadán A-D:

A- síolta le uisce, oscailte cuir sa cuisneoir B- síolta gan uisce, oscailte C- síolta le uisce, oscailte, fág sa tseomra D- uisce fiuchta (fág chun fuarú ansin)

cuir isteach síolta, cuir srath ola ar barr leis.

Promhadán D

42

Hipigéach - pónaire leathan• Ullmhú – suantacht críochnaithe, síol inmharthana, Ionsúnn sé uisce éiríonn sé

níos mhóra.• Díleá - bia díleáite & úsáidte• Fréamhán amach tríd síolchóta (fás síos geotrópacht).• Péacán amach eipeacoital ag fás.• Péacán ag fás suas tríd an ithir tugadh cosaint do na síolta mar tá sé fillte.• Éiríonn cotailéadón níos lú• Fréamhán: fásann príomh fhréamh tagann taobh fréamhán astu.• Pécán: duilleoga – fótaisintéis.

43

Eipigéach – lus na gréine

• Tagann cotailéadón thar an talamh. Titeann an peireacarp chun na talamh. Éiríonn na cotailéadón glas & fótaisintéiseach. Tagann an péacán ó idir na cotailéadón.

44

2010 ceist 13.(c) (i) Céard a chiallaíonn suanacht síolta?(ii) Tabhair bealach amháin ina bhfuil suanacht síolta tairbheach do phlandaí.(iii) Mol bealach amháin ina bhfuil eolas ar an tsuanacht tairbheach d’fheirmeoirí & do gharraíodóirí.(iv) Bíonn uisce, ocsaigin agus teocht oiriúnach ag teastáil le haghaidh péacadh síolta. I gcás gach ceann de na tosca sin, déan cur síos ar a thionchar ar phróiseas an phéactha.(v) Cén chuid den suth i síol atá ag péacadh a dtagann gach ceann de chodanna seo na síolóige as? 1. An fhréamh 2. An péacán. (24)

45

Turg: PLÁTAÍ STÁIRSE AGAR NÓ BAINNE BEARRTHA A ÚSÁID CHUN GNÍOMHAÍOCHT DHÍLEÁCH LE LINN PÉACTHA A THAISPEÁINT

Riamh ré: Cuir 4 pónairi leathan ag maothú (soak)do 24-48 uair.Modh:

1. glan an bord le dífhabhtán (steiriliú)2. Fiuch 2 cinn do an pónairí3. Ag úsáid lainne (blade) gearr na 4 cinn síos tríd a lár (ó barr go bun).4. Cuir na pónairí in alcól do 10nóim, ansin glan in uisce.5. Cuir na pinsúirí sa lasar Bunsen & cuir na 4 leath pónairí fiuchta (ceann síos) I mias petri B. (comhmheastoirí ‘controls’)6. Ansin cuir na 4 cinn beo síos sa mias petri A7. Cuir na pinsúirí sa lasar & glan an bord arís8. Fág do 2 lá.

46

Taréis 2 lá:

9. Bain na ponairi go léir as mias petri A &B.10. Cuir iaidín leo & fág do 2 nóiméad.11. Má bhfuil stáirse I láthair athróg an iaidín ó donn dubh/gorm.

Torthaí & conclúd: