ATASÖZLERİ VE DEYİMLERDE “KAN” KAVRAMItdk.gov.tr/wp-content/uploads/2016/04/02-Gonca KUZAY... · 2017-09-05 · rına sahip olmaları nedeniyle değişimin daha zor gerçekleştiği

13Türk Dünyası 41. Sayı

* Dr.,CelalBayarÜniversitesiTürkDiliveEdebiyatıHalkBilimiAnabilimDalı,[email protected]

ATASÖZLERİ VE DEYİMLERDE “KAN” KAVRAMI

Gonca KUZAY DEMİR*

Özet:Bireyin; ait olduğu toplumun deneyimleri, gelenek ve görenekleri, inançları ve

tarihi gibi zaman içerisinde edindiği birikimle donanarak o topluma ait ve toplu-mun kodlarına sahip olması “kültürel bellek” ve “toplumsal hafıza” gibi kavramlar dâhilinde tartışılmaktadır. Asırlar boyunca kuşaktan kuşağa aktarılarak zamanın ge-reksinimlerine uygun hâlde yaşatılan kültürel birikim bireyin kabulü, kullanımı ve aktarımı ile bir sonraki kuşağa nakledilmektedir. Bu durum edinilen bilginin yeni kuşakların sosyal çevre ve şartlarına uygunluğu süresince devam eder; aksi durumda gereksiz ve uygunsuz hâle gelerek yaşatılması mümkün değildir.

Kültürel belleğin aktarım yollarından biri sözlü aktarımdır. Bu bağlamda sözlü kültür ürünleri, geçmişten günümüze aktarılan toplumsal deneyim ve kültürel biri-kimin ürünüdür. Kalıp ifade yapısına sahip atasözleri ve deyimler de ilk ve ikincil anlamlarıyla kültürel kodlar taşıyan sözlü kültür ürünlerindendir ve bu bakımdan in-celendiğinde bir toplumun geçmişten günümüze getirmiş olduğu deneyimleri, gelenek ve görenekleri, inançları ve tarihi yansıtırlar.

Bu çalışmada; “kan” kelimesinin Anadolu sahası atasözleri ve deyimlerinde kar-şıladığı metaforik anlamlar üzerinde durulmuştur. Atasözleri ve deyimlerle aktarılan ve yaşatılan gelenek ve görenekler, inançlar ve tarihsel deneyimler işlenerek günü-müzde aktif bir şekilde kullanılan bu “kanlı” sözlerle aktarılan toplumsal birikim ve kültürel bellek tespit edilmiştir.

Anahtar kelimeler: Atasözü, deyim, kan, can, kurban, şiddet.

The Concept of “Blood” in Proverbs and IdiomsAbstract:The fact that the individual is equipped with the experiences, traditions and cus-

toms, beliefs and history of the society to which he/she belongs and possesses the

Atasözleri ve Deyimlerde “Kan” Kavramı

Türk Dünyası 41. Sayı14

codes of the society is discussed within the concepts such as “cultural memory” and “collective memory”. The cultural accumulation, which has been conveyed from ge-neration to generation for centuries and maintained according to the needs of time, is transferred to the next generation through the acceptance, usage and conveyance of the individual. This continues as long as the knowledge acquired is in compliance with the social environment and conditions of that time; otherwise, it becomes unne-cessary and inconvenient, and accordingly unable to be maintained.

Verbal conveyance is one of the conveyance ways of the cultural memory. In this context, verbal cultural products arises from the social experience and cultural accu-mulation conveyed from past to the present time. Proverbs and idioms having cliché expression structure are also the verbal cultural products with their primary and se-condary meanings, and when examined from this aspect, they reflect the experiences, traditions and customs, beliefs and history taken from past to the present time by a society.

In this study, the metaphorical meanings implied by the word “blood” in Ana-tolian proverbs and idioms are emphasized. The traditions and customs, beliefs and historical experiences that are conveyed and maintained through proverbs and idioms are handled, and the social accumulation and cultural memory conveyed with these bloody words that are used actively at the present time are determined.

Key words: Proverbs, idioms, blood, life, soul, sacrifice, violence.

GirişSosyalbilimlerinsondönemlerekadartanımlanmasıenzorkavramların-

danbiri“kültür”dür.Genişbiriçeriğesahipolanbukavramiçin,ilkbilimseltanım1871yılındaEdwardBurnettTylortarafındanyapılmıştır.Bütüncülbiryaklaşımla kavramı ele alanTylor için;“Kültür, ya da uygarlık, bir toplu-mun üyesi olarak, insanoğlunun öğrendiği (kazandığı) bilgi, sanat, gelenek görenek ve benzeri yetenek, beceri ve alışkanlıkları içine alan karmaşık bir bütündür.”(Güvenç1979:101).

Kavramı tanımlama zorluğunun farkında olan Bozkurt Güvenç, kültü-rünözelliklerini“öğrenilir”,“tarihîdirvesüreklidir”,“toplumsaldır”,“idealyada idealleştirilmişkurallar sistemidir”, “ihtiyaçlarıkarşılayıcıvedoyumsağlayıcıdır”,“değişir”,“bütünleştiricidir”ve“soyutlamadır”şeklindebelir-lemektedir(Güvenç1979:101-105).Bireyin;aitolduğutoplumundeneyim-leri,gelenekvegörenekleri,inançlarıvetarihigibizamaniçerisindeedindiğibirikimledonanarakotoplumaaitolmasıvetoplumunkodlarınasahipolması“kültürlenme” olarak görülebilir. Bireyin kültürlenme sürecinde “toplumsalhafıza”ve“kültürelbellek”olarakadlandırılanikikavramdevreyegirmekte-dir. “Toplumsal hafıza ya da sosyal bellek toplumu meydana getiren, etkileyen birçok unsuru bünyesinde barındıran büyük bir hatırlama, var olma alanıdır.” (Temur2011:157).Kültürelbellekise,Assmann’agöre,insanbelleğinindışboyutudur.“Büyükölçüdegrup içindeanlamlıolarakkabuledilenşeylerleözdeş”leşenkültürelbelleğiniçeriğini,içeriğinindüzenlenişinivemuhafaza

Gonca KUZAY DEMİR


süresini “toplumsal ve kültürel çerçevenin koşulları” belirlemektedir (Ass-mann2015:26-27,29).Birey,geçmişinbilgisiniedinipbubilgiyizamanınveşartlarıngereksiniminegöregüncelleyerekkullanmaktadır.Böyleliklekültür-lenenbirey,“biz”leşirken,aynızamandakültürecanlılıkvesüreklilikkazan-dırmaktadır(Temur2011:157).

Kültürel belleğin aktarım yöntemi aynı zamanda belleğin sınıflandırıl-masınısağlamaktadır.Sözlükültürevresindekullanılantemelaraç“söz”dürvebuevrebelleğinmekânıAssmann tarafından“ritüelbağdaşıklık”olarakadlandırılır.Yazınınkullanılmayabaşlanmasındansonra,bellekkaydetmeyeyarayanbirdiğeraraçise“yazı”dırveAssmann’agörebubelleğinmekânına“metinselbağdaşıklık”adıverilir.Kültürelbelleğin,aktarımıancakbelleğincanlı tutulması ilemümkünolur.Bu ise tekrarlamave canlandırma ileger-çekleşir.Ritüelbağdaşıklıktanmetinselbağdaşıklığageçildiğindeisebelleğinhatırlanması,tekrarlanmasıvecanlandırılmasıyeriniyaygınlaştırılmasınabı-rakır(Assmann2015:97-101).

Kültürel belleği hem kaydetme hem de aktarma yöntemlerinden birinioluşturansözlükültürortamları,toplumsalhayatiçindeyaygınbirkullanımasahiptirvedahagenişbirkitleyehitapetmektedir.Sözlükültürürünleri,top-lumsalbilincinbireryansımalarıdırveyaratım,kullanımveaktarımbağlam-larıbakımındansözlüortamınürünüdürler.Masal,efsane,halkhikâyesi,des-tan,atasözü,deyim,türkü,mani,ninni,ağıt,bilmece,duavebeddualargibisözlükültürürünleriaitolduğutoplumundeneyimleri,gelenekvegörenekleri,inançlarıvetarihigibiasırlarboyuncaoluşmuştoplumsalhafızanınvekültü-relbelleğinürünüdürvekuşaktankuşağaaktarılarak,zamanıngereksinimle-rineuygunhâldeyaşatılanbirikimiiçermektedir.Kültürtarihiniortayakoyanimgeler taşıyan ve diğer sözlü kültür ürünlerine kıyasla kalıp ifade yapıla-rınasahipolmalarınedeniyledeğişimindahazorgerçekleştiğiatasözlerivedeyimlerinbubakımdandahayakındanincelenmesigerekmektedir(Sağlam2001: 45).Atasözleri ve deyimler hakkındaki çalışmalarıyla tanınanÖmerAsımAksoy’agöreatasözleri;“ulusalvarlıklar”dırve“kavramzenginliği”nesahip“dilyapıları”dır. “Ulusun ortak düşünce, kanış ve tutumunu belirtir, ge-niş halk yığınlarının yüzyıllar boyunca geçirdikleri denemelerden ve bunlara dayanan düşüncelerden doğmuştur.”vebunedenle“inandırıcıvekutsaldırlar”(Aksoy1984:19).Aksoy’agöre;“Deyimler de ulusal damga taşıyan dil var-lıklarıdır.”(Aksoy1984:45).

Türk Dünyası Ortak Atasözleri SözlüğüadlıkitabıylakonuyakatkıyapanÖzkulÇobanoğlu,AzerbaycanTürklerinin“Atalar sözünün her biri bir des-tandır.”atasözündenyolaçıkarak,“küçükmanacaderin”atasözlerivedeyim-lerin “Türk dünyası olarak adlandırdığımız, kültür ekolojisinin varlık nedeni olan ve mitolojik devirlerden itibaren yarattığı ve taraflarından yaratıldığı



kültürel kodlarının âdeta şifreleridir.”ifadeleriyleöneminivurgulamıştır(Ço-banoğlu2003:155).

Geçmiştengünümüzekadarbirmilletinkültürkodlarınıbünyesindesak-layanatasözlerivedeyimlerbubakımdanbüyükdeğertaşımaktadırlar.Bune-denlebumakalede;“kan”kelimesininAnadolusahasıTürkatasözlerivede-yimlerindekarşıladığımetaforikanlamlartespitedilmiştir.Öncelikle“kan”ınfizikianlamıverilipTürkkültüründekisembolikanlamlarıüzerindedurulmuş,ardındankanileilgiliatasözlerivedeyimlerkankelimesininkarşıladığıan-lamlarbakımındantasnifedilerekbusözlervasıtasıylaaktarılanveyaşatılangelenekvegörenekler,inançlarvetarihseldeneyimlerişlenmiştir.Böyleliklegünümüzdeaktifbirşekildekullanılanbu“kanlı”sözlerleaktarılantoplumsalbirikimvekültürelbelleküzerindedurulmayaçalışılmıştır.

İnsanoğlu,yaşadığıkültürelortamdanetkilenerekbazınesnelereilkanla-mıdışında,sembolikanlamlardayüklemiştir.Kiminesnelereolumluanlamlaryükleyerekkutsamış,kiminesnelereolumsuzanlamlaryükleyereklanetlemiş,kiminesneleredehemolumluhemdeolumsuzanlamlarıbirlikteyüklemiştir(Çetin2012:109).TürkçeSözlük’teilkanlamı“Atardamar ve toplardamar-ların içinde dolaşarak hücrelerde özümleme, yadımlama görevlerini sağlayan plazma ve yuvarlardan oluşmuş kırmızı renkli sıvı.” (TDK2011:1292)ola-raktanımlanankan,sözlüktekimaddesiningenişliğindendeanlaşılabileceğiüzerekültürümüzdeçokönemlibiryeresahiptir.Kavramınilkanlamıdışındayapılantanımlar,sembolikanlamlarıüzerinekurulmuştur.Kansembolizmin-dedeüçüncüanlamyüklemeşekliuygulanmışvehemolumluanlamlarhemdeolumsuzanlamlaryüklenerek,“ikicikli”biryol izlenmiştir (Çetin2012:110’daJeanPaulRoux,“blood”,The Encyclopedia of Religion,Ed.M.Eliade,C2,s.254-256’danalıntı).

OrhanHançerlioğlu,Dünya İnançları Sözlüğü’ndekanı;“Güç ve canlılık verici, kötülüklerden arıtıcı olduğuna inanılan sıvı.”olaraktanımlanmışvetümkültürlerdekanınolumluvebüyülübiretkisiolduğubilgisinivermiştir(Hançerlioğlu2010:238).

SedatVeyisÖrnek;“Kudret ve hayat veren, ruhu barındıran, kötülükleri uzaklaştırıcı ve arıtıcı bir madde olarak kabul edilir. Kan, erginlik törenle-rinde, beslenmede, kan kardeşliğinde, büyücülükte önemli rol oynamaktadır.” ifadeleriylekanın,kültürtarihindekianlamlarınaveuygulamaalanlarınadik-katçekmektedir(Örnek1971a:129-131).

Kan kavramınınTürk kültüründeki yerini destanlarda da görmekmüm-kündür.Türkdestanlarınabakıldığındakanileilgiliilkmotifkahramanındo-ğumu esnasında karşımıza çıkmaktadır. “OğuzKağanDestanı”nda görmüşolduğumuzüzere,elindekantutarakdoğma,kahramanınolağanüstüdoğumuiçin bir hazırlıktır ve kahramanın gücünün ve ileride göstereceği başarının

Gonca KUZAY DEMİR


sembolüdür. Bahattin Ögel’in deManas’ın veManas’ın oğul ve torunları-nındoğumlarındatespitettiğibuolumluanlamlarasahipmotif,Kül-ÇoraveKan-Çora’nındoğumunda,elindekül iledoğanKül-Çora’nınhayatıboyun-ca“iyi,sadıkvekahraman”biryapıgösterirken,elindekaniledoğanKan-Çora’nın “kötü, hain ve sadakatsiz” olmasını simgelemektedir (Ögel 1998:500).Ögel’invermişolduğuörneklerdedegörülebileceğiüzere,kahramanındoğumundaelindekaniledoğmabuaçıdandaikiyönlüanlamasahiptir.Türkdestanlarındakanileilgilidiğerbirunsur,kahramanaadverilmesimotifindegörülmektedir.Bilindiğiüzere,kahramanınadalmasıancakkahramanınkandökmesiilemümkündür.DedeKorkutanlatmalarındadayeralanmotif,kandökmenincesaretvegüçgöstergesiolarakalgılanmasındankaynaklanmakta-dır.JeanPoulRoux,kahramanınadalmasınıerginlenmeninbiraşamasıolarakkabuletmektedir(Roux2002:229).Buaçıdandakandökerekadalma,belirlibirkutsallığasahiptir.

Kan kavramının anlam yüklemesini değerlendirirken, kanın ilk anlamıdışında, koruyucu, arındırıcı ve sağaltıcı gibi olumlu anlamlarının yanındatabulaştırıcıvekirleticigibiolumsuzanlamlarıdaolduğunusöylemekmüm-kündür(Çetin2012:110).BunedenleAnadolusahasıTürkatasözlerivede-yimlerindekullanılankankelimesininanlamlarınıdaüçgrupaltındadeğer-lendirmekmümkündür.Bunlardanilkikankelimesininilkanlamıylavebunabağlıözellikleriylekullanıldığıatasözlerivedeyimlerdir.İkincigrup,kanınolumluanlamlarıylayeraldığıatasözlerivedeyimlerdir.Üçüncügrupiseka-nınolumsuzanlamlarıylayeraldığıatasözlerivedeyimlerdir.

1. Kan Kavramının Temel Anlamıyla ve Buna Bağlı Özellikleriyle Yer Aldığı Atasözleri ve Deyimler

“Atardamar ve toplardamarların içinde dolaşarak hücrelerde özümleme, yadımlama görevlerini sağlayan plazma ve yuvarlardan oluşmuş kırmızı renk-li sıvı.” (TDK2011:1292)olaraktanımlananyadabulmacalarda“hayati sıvı” anlamındayer alan “kan”kelimesi, bazı atasözüvedeyimlerde temel anla-mıylavebunabağlıözellikleriylekullanılmaktadır.Atasözlerivedeyimleri-mizdekan,yüzveyayanaktarengiyleyeraldığındadahaçoksağlıklıolmavecanlılıkbelirtisiolarakgörülmektedir.

Günümüzekadartümtoplumlardacanlılıkvesağlıklıolma;vücutsıvıla-rınınmiktarı,rengiveyoğunluğugibidurumlardikkatealınarakbelirlenmeyeçalışılmaktadır.Vücuttandışaçıkışıçıplakgözlegörülebilirbusıvılar -kan,tükürük,idrar,ter,gözyaşı,sümük,meni-istisnasızhertoplumdainsanailiş-kinolarakonunsağlıklı-sağlıksız,güçlü-güçsüz,neşeli-neşesiz,cesur-korkakolmaveüremegibiçeşitlifonksiyonlarıylailişkilendirilmiştir.Buradanhare-ketlekanlıkişilerherzamanhareketli,sağlıklı,güçlüvesamimiolarakdüşü-



nülmüştür.Aksidurumdaisebukişilerhareketsiz,sağlıksız,güçsüz,soğukvesamimiyetsizolaraknitelendirilmiştir.Atasözlerivedeyimlerindekanıntemelanlamıylavebunabağlıözellikleriyle

yeraldığıörneklerşuşekildedir:

(Birinden)Kangitmek:“1. Büyük ve küçük abdestini yaparken kan gelmek; 2. Kadınlarda aybaşı çok kanlı olmak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Söz-lüğü)

(Birini)Kanboğmak:“Beynine kan hücumuyla ölmek.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

(Birinin)Kanıkaynamak:“Coşkun ve kıpırdak olmak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

(Vücudunbiryerine)Kanoturmak:“Bir damarın çatlamasıyla sızan kan, do-kular arasına akıp kalmak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

Ağanın alnı terlemezse ırgadın burnu kanamaz: “İşveren işçisi ile birlikte çalışmazsa işçi işe var gücüyle sarılmaz.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

Ağırkanlı:“1. Ağır canlı; 2. Varlığı insana sıkıntı veren, sevimsiz, antipatik.” (Aksoy1984b:439)

Ahdedi,kançıkmadı,yaşaMehmetonbaşı:(TDK2009:I-221)Akacakkandamardadurmaz:“Kişi, alın yazısında olanla kesinlikle karşıla-

şır.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Alkanlaraboyanmak:“1. Yaralanmak; 2. Vurularak ölmek; 3. Şehit olmak.”

(TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Başına kan çıkmak: “Öfkelenmek, hiddete kapılmak, kontrolünü yitirmek.”

(TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Benzikanlanmak:“Sağlıklı duruma gelmek, canlanmak.” (TDK-Atasözleri

ve Deyimler Sözlüğü)Benzinde kan kalmamak: “Kansızlık sebebiyle yüzü sararmak.” (TDK-

Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Benzinekangelmek: “Sağlıklı duruma gelmek, canlanmak.” (TDK-Atasözleri

ve Deyimler Sözlüğü)Bitikanlanmak:“Sıkıntı içinde yaşayan bir kişi para ve varlık yönünden güç-

lenmek.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Burnu(bile)kanamamak:“1. Zarar görmemek, yarasız beresiz olmak; 2. Teh-

likeli bir durumdan yara bere almadan kurtulmak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

Gonca KUZAY DEMİR


Candanahbap,kandanşarapolmaz:“Kandan şarap yapılamayacağı gibi hiç kimse de tam anlamıyla içten, fedakâr dost olamaz.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

Çintikvursankanıdamlar:(TDK2009:I-276)Et kanlı gerek, yiğit canlı:“Kebap çok pişirilmemeli, genç de hareketli ve

canlı olmalıdır.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü) Etkanlı,yiğitcanlıgerek:(TDK2009:I-118)Etinkanlısı,yiğidincanlısı:(TDK2009:I-117)Gözleri kan çanağına dönmek (kanlanmak)“1. Uykusuzluk, yorgunluk, ağ-

lama vb. sebeplerle gözleri çok kızarmak; 2. Sinirden, öfkeden, hiddetten gözleri irileşmek ve kızarmak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

Her damardan kan alınmaz:“Herkesten yardım istenmez, istense de alına-maz.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

İçerdebirkaşıkkanıolmak:(TDK2009:I-333)İçikan,dışıgön:(TDK2009:II-139)İnsanındışıgön,içikan:(TDK2009:I-143)Kanakar,kellekokar:(TDK2009:II-62)Kanalacakdamarıbilmek:“Nereden ya da kimden çıkar sağlanabileceğini

bilmek.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Kanalacakdamarıolmamak:(TDK2009:I-341)Kanbeyninesıçramak (çıkmak):“Çok sinirlenmek, hiddetlenmek, kontrolü

yitirme.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Kançanağıgibi:“Kanlanan (göz).” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Kanderegibiakmak:“Vücudun bir yerinden çok kan akmak veya bir savaşta

çok kişi yaralanarak ölmek.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Kanısbatsızkaynar:(TDK2009:I-151)Kankaybetmek:“1. Herhangi bir nedenle vücuttan çok kan akmak; 2. mec.

Güçsüzleşmek, etkisini kaybetmek.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlü-ğü)

Kankırmızı:“Kan renginde kırmızı, çok kırmızı.” (Aksoy1984b:764)Kanrevaniçindekalmak:“Her yanı kana bulanmak.” (TDK-Atasözleri ve

Deyimler Sözlüğü)Kanrevaniçinde: “Her yanı kana bulanmış.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler

Sözlüğü)Kanteriçindekalmak: “Sırılsıklam ter içinde kalmak.” (Aksoy1984b:765)



Kanteriçinde:“Çok terli, yorgun ve perişan bir durumda.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

Kan tere batmak:“Kan ter içinde kalmak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

Kan tutmak: “1. Kan gördüğünde bayılmak; 2. Şok geçirmek.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

Kantutmak:“1. Adam öldüren kişi, dizinin bağı çözülüp kaçamamak; 2.Kan görünce bayılmak; 3. Ansızın ölmek.”(Aksoy1984b:765)

Kanvermek:“1. Hastaya, yaralıya kan aktarmak; 2. Kan nakli için kan aldır-mak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

Kanyürümek:“Bir organda aşırı kan birikmek.” (TDK-Atasözleri ve Deyim-ler Sözlüğü)

Kanaboyamak(bulamak):“Kan içinde bırakmak.” (TDK-Atasözleri ve De-yimler Sözlüğü)

Kanıağır:“Hoşa gitmeyen, sevimsiz, konuşup görüşmesi insana sıkıntı veren kişi”.(Aksoy1984b:763)

Kanıdelirmek(oynamak):(TDK2009:II-143)Kanıdonmak(çekilmek):“Donakalmak, çok şaşırmak.” (TDK-Atasözleri ve

Deyimler Sözlüğü)Kanıısınmak:“Yakınlık duymak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Kanıkırmızıçıktı:(TDK2009:I-341)Kanıkurumak:“1. Çok usanmak, çok bıkmak; 2. mec. Bitkin, yorgun, cansız

duruma düşmek.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Kanıkurumuş:(TDK2009:I-341)Kanısıcak(sıcakkanlı):“Kendini herkese sevdiren, herkesçe sevilen, sempa-

tik, sıcakkanlı”.Kanı sulanmak:“Kansızlığa uğramak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Söz-

lüğü)Kanınıköpekemer:(TDK2009:I-341)Kanlıcanlı:“Yüzünden sağlık ve güç fışkıran.”(Aksoy1984b:764)Sendenkançıkmadıkçaeldenterçıkmaz:(TDK2009:I-185)Soğukkanlı:“En ağır durumlar karşısında heyecan, telaş, şaşkınlık göster-

meyen, duygularında ölçüyü kaçırmayan.”(Aksoy1984b:877)Yanağına kan gelmek:“Yüzü daha canlı ve renkli olmak, iyi beslenmekten

dolayı gürbüz görünmek.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

Gonca KUZAY DEMİR


Yanağından(yüzünden)kandamlamak(fışkırmak):“Çok sağlıklı olduğu, yü-zünün renginden anlaşılmak.”(Aksoy1984b:933)

Yetatlıyıiçsuyubalgamolsun,yeetiiçsuyualkanolsun:(TDK2009:II-89)Yüzünden kan damlamak:“Çok sağlıklı olmak, sağlığı yüzünün renginden

belli olmak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Yüzünekangelmek:“Sağlığı yerine gelmek, benzinin solgunluğu geçmek.”

(TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

2. Kan Kavramının Olumlu Anlamlarıyla Yer Aldığı Atasözleri ve De-yimler

KankelimesininTürkkültürtarihindevebunabağlıolarakyaratılan,kul-lanılanveaktarılanatasözlerivedeyimlerdekarşıladığımetaforikanlamlarıntemelindekanıncanvedolayısıylaruhileeşgörülmesidüşüncesiyeralmak-tadır.İlkeltoplumlardangünümüztoplumlarınakadarinsanlarkanaözelbirdeğervermişveonungelişigüzelakıtılmasının iyiolmadığınıdüşünmüştür.Sözkonusubudüşüncenintemelinde,âdetagenelbirkabulle,yaşamlaözdeş-leştirilmişkan-can-ruhanlayışıyatmaktadır(Erginer2003a:181).Kanlacan,canileruhdolayısıyladakanileruhpekçoktoplumdaeşgörülmektedir.

İnsanlık âleminin inanışlarında etkin üç büyük dine bakıldığında;Yahudilik’teveHristiyanlık’takanileruhuneşgörüldüğünü,İslamiyet’teisekanaböylebirnitelikverilmediğinisöylemekmümkündür.Kan-ruhbirlikte-liğine inananYahudilerinkutsalkitabıTevrat’takan,canlılarayaşamverenögeolarakgeçmektedirveetecanverenkandırvekanındacanındasahibiTanrı’dır(Ökten2003:134).

Hristiyanlığın önemli törenlerinden Efkaristiya ayini, kiliseye bağlılığıifadeederken,kurtuluşuntekyoluolarakdagörülmektedir.Buayininesasın-daHz.İsa’nınruhunupaylaşmakdüşüncesibulunmaktadır.AyinçerçevesindeHz.İsa’nınbelirttiğiüzere,onunbedeniekmek,kanıiseşarapolarakkabuledilirvebunedenleşaraptantatmak,inananlarıİsa’nınpaydaşıhâlinegetir-mektedir(Ökten2003:151).

Kan ile ruhun bir olduğu inancı ve buna bağlı ortaya çıkan çeşitli uy-gulamalar,Türklerdekikanalgısıhakkındabilgivermektedir.Anadoluhalkıgenellikleinsanıntekbirruhuolduğunainanmaktadır.Detaylıbetimlemelererastlanmamaklabirlikte,ruhunnefesebenzediği,arı,sinek,güvercin,kelebek,Kabeböceği,kepenekböceğiveinsanşeklindeolduğu;ölümlebirliktebedeniterkettiğiifadeedilmektedir(Erginer2003a:181;Örnek1971b:61-62).HernekadarAnadolu’dakanileruhuneşgörüldüğünedairnetbilgileryoksadauygulamalardabunarastlanmaktadır.



Türkkültüründeaynıkanıpaylaşma ikiyol ilegerçekleşmektedir.Bun-lardanilkiaynısoydangelme,yanibiyolojikolarakkanbağınasahipolmadır.Diğerbiryolise“kankardeşiolma”ritüeliningerçekleştirilmesiilesağlananbirlikteliktir. Biyolojik olarak aynı kanı paylaşma,BirleşmişMilletler tara-fındanyapılanailetanımınıntemelinioluşturmaktadır.BirleşmişMilletlerceaile;“Kan, yasa ve evlilik yoluyla bir birlerine belirli derecede akrabalıkları bulunan hane halkı üyelerinden meydana gelir.’’şeklindetanımlanmaktadır.Fakatakrabalıkdereceleritoplumdantoplumadeğişiklikgöstermektedir.İlkeltoplumlardaaynı totemebağlıolmaşeklindekendinigösterenaile, toprağabağlılıklabirliktekanhısımlığınadönüşmüş,böylelikleataerkil aile tipi şe-killenmiştir.Türktoplumundadakanakrabalığısürdürülmektedir(Kafesoğlu1997:227-229).Biyolojikolarakaynıkanıpaylaşmadurumunda,kanileru-huneşgörüldüğübiruygulamaleviratkurumudur.DünyaüzerindepekçoktoplumdakarşımızaçıkanbuuygulamaTürklerarasındadavardırvegünü-müzdeuygulandığınadairörneklermevcuttur.Levirat;ölenkimseninkarısı-nınöleninkardeşiveyaoğlu(üvey)ileevlendirilmesidirvebuuygulamanınkökenindekanbağınınruheşliliğinisağladığıdüşüncesibulunmaktadır(Yük-sel2010:2027).

Türkkültüründeaynıkanıpaylaşmadüşüncesiylesürdürülenkankardeşiolmaritüeli,kanileyapılanuygulamalarınbaşındagelmektedir.Kankardeş-liğiilesağlanankanbağı,günümüzdeTürklerdeoldukçayaygınbirritüeldir(Duymaz2013:80,82).Kankardeşliği,aslındaTürklerdekiantlaşmalarınbirtanesidirvekanilecanınbirgörüldüğü“kardeşleşmeandı”törenindebirbir-lerininkanınınyalanmasıveyaiçilmesiilesağlananbirliktelik,kanlarıbirbi-rinekarışankimselerinyaşamlarınınveölümlerinindebirbirinebağlandığınainanılmaktadır(İnan1948:287).“Ancaberaberkancaberaber”deyimindeki“anca”ifadesi“antça”dangelmektedirvedeyimdekankardeşiolmaritüelininetkisigörülmektedir (Gökdağ2012:113).OrhanHançerlioğlu,kankardeşiolmaritüelinin,kandabulunangizilgücünpaylaşılabilmesiinancıylaortayaçıktığınıifadeetmektedir(Hançerlioğlu2010:238).

Kan anlaşmaları anabaşlığı altındayer alanveyaşamların, kişiliklerin,doğalarınbirbirinekarıştırılmasıylasağlananakrabalık,soydaşlıkvekandaş-lıkbirleşmeyiveyabirbaşkaifadeile“biz”leşmeyisağlamaktadır.Kanlaedi-lenyemin,insanlararasındakanbağıkurar.AynısoyamensupinsanlarıneşdeğerleresahipolduğudüşünülerekbukanlıanlaşmalarlakandaşolankişilerhembirbirlerihuzurundahemdebuamaçlaakıttıklarıkanileTanrı’nınhuzu-rundaantiçmişolurlar.Doğrudankanbağıbulunanaileüyeleriarasındanasılbirdayanışmaoluyorsa,kandaşlararasındadaböylebirdayanışmagerçekle-şir.Bundaaynısoyamensupinsanların,aynıruhutaşıdığıinancıdaönemliyerişgaleder.Görüldüğüüzerekanbağıbuaçıdanruhtaşıyıcısırolündedir

Gonca KUZAY DEMİR


vebubakımdankandavalarınınsürdürülmesinintemelnedeniniortayakoyar.Aynıkanıtaşıyanakrabalaraynıruhutaşır.Ölenkişininintikamı,aynıruhutaşıyankişilercealınır.

Pekçoktoplum,özelliklekendiüyeleriarasındaölümlesonuçlanankandökmede,tehlikeninöldürmedenziyadekanınakmasında,açığaçıkmasındaolduğukonusundaâdetahemfikirdir.Çünküöldürmesırasındakanındökül-mesiyle,ondaeğleştiğidüşünülenruhunserbestkalacağıvebirbiçimdeöldü-rendenyadaonunyakınlarındanintikamınıalacağıinancıyaygındır(Erginer2003a:186).Altaylılardatotemhayvanınkurbanlığıvekurbansunmaileilgiliçeşitliuygulamalardakanınruhözdeşiolarakgörüldüğütespitedilmiştir.Bunedenleşamantörenlerindesunulankurbankanınınyereakıtılmamasınaveetraftakileresıçramamasınabüyükbirözengösterilmektedir(Erginer2003a:188).OrtaAsyaMoğolveTürk toplulukları arasındagörülenhayvanınbelkemiğininkırılarakveyagöğüsteküçükbiryarıkaçılarakburadaniçeriyeso-kulanelilekalbininveyaaortdamarınınsıkılarakkandökmeksizinöldürül-mesişeklindekikansızkurbanuygulamalarınıntemelindegücünbedeniterketmeyeceğiinancıyla,kantabusuyatmaktadır(Erginer2003a:187).Türkler-dekanınruholarakalgılanışı,İslamiyet’inetkisinindahaazgörüldüğübölge-lerdegünümüzdekansızkurbanritüelleriilesürdürülmektedir.Dışarıyaakankanileruhundışarıçıkacağınaveöldürenkişidenöçalacağınainanılmakta-dır.AvcılıkyapanTürklerdeavhayvanınınöldürülmesiveeldeedilmesindedeyinebuanlayışdikkatçekmektedir(Erginer2003a:187).Özellikletarihboyuncasoylukimselerinöldürülmesindehembukişilereduyulansaygıdanhemderuhununöçalacağıdüşüncesiylekanındışarıakmamasınadikkatedil-miştir(Bonnefoy1981:535)

Kankonusundaayrıbirbaşlıkolarakdeğerlendirilmesigerekenkurbankanı,özelbirönemesahiptir.Herinanıştavarolankurban,genelbirifadeyledoğaüstüvarlıklarla,Tanrılarlainsanlararasındaaracılıkgöreviniüstlenmiştir.İnsanlar çok eski dönemlerden itibaren çeşitli sebeplerle ve amaçlarla, do-ğaüstüvarlıklaraçeşitlikurbanlarsunmuşlar,buşekildedoğaüstüvarlıklarla,Tanrılarla iletişimegeçmişlerdir.AliRafetÖzkan, ibadetinönemlibirbölü-münüteşkiledenkurbanın,insanüstükudretlebarışıklığısağlamak,okudretinverdiklerineteşekküretmek,ondanbirşeylertalepetmekveilahlarınvarlığınıdevamettirebilmeleriiçinihtiyaçduyduklarıenerjiveyagıdayıteminetmekdüşüncesiylesunuluşununbelirginleştiğinisöylemektedir(Özkan2003:25).

Kanlıkurban,canıoluşturduğuna,yanicanlıyahayatverdiğineinanılanhayvanveyainsanvücudundakikanınşuveyabuşekildeinsanüstüneakıtıl-masıdır(Özkan2003:47).Kanınakıtılması,evrenselbiçimiylekurbanobje-sininkesilmesiyleyaniboğazlanmasıylaolabileceğigibi,kurbanınherhangi



birorganınınkesilmesisuretiyledegerçekleştirilebilmektedir(Erginer1997:139).

Kurban,Tanrıileinsanarasındaaracıolurkenherinanıştafarklıişlevleresahiptir.Üçbüyükdinebakıldığında,Hz.Muhammet’tenöncekipeygamber-lerTanrıylabirtürantlaşmayapmışlardır.BuantlaşmalargenellikleinsanoğlutarafındanTanrı’yakurbansunularakyürürlüğesokulmuştur.Tevrat’a“EskiAntlaşma” adının verilmesi Hz. Musa’nın, İsrailoğullarıyla Tanrı arasındayaptığıantlaşmadankaynaklanmaktadır.BuradaHz.Musaantlaşmayıhayvankanıilegeçerlikılmıştır.Buantlaşma,Tevrat,Çıkış24’deanlatılmaktadır.Hz.İsa,Hz.Musa’nınyaptığıantlaşmanınzamanlabozulmasıüzerinekendisinikurbanolaraksunupTanrı’ylayenibirantlaşmayapar.Buyüzdenİncil,“YeniAntlaşma”olarakadlandırılır(Erginer1997:139).

Yahudilikte kan, Tanrı’ya adanabilir, bağışlanma ve günahtan aklanmaiçin kullanılabilir. Bir antlaşmanın tasdik edilmesi amacıyla ve bu sayedetarafların “kan kardeşi” olması için kullanılabilir ve erkek çocukların doğ-duktansonrasekizincigündesünnetedilmesianlamınagelenberitmiladadayeralır.BuTanrıilebirantlaşmadır.Yahudiliktesünnetsizerkekkirliolarakkabuledilmektedir(Ökten2003:142-144).

Hristiyanlıkta kurban kanı aklayıcı bir özellikte, dinin tammerkezindeyeralır.MesiholanHz.İsa’nınakankanı,dünyayıveinsanlarıgünahlarındanarındıran,onlarısaadete,selameteulaştıran,bağışlatıcıbirözolarakanlaşıl-mıştır.BunedenlekurbanolanHz.İsa’nınkanınaayrıbirdeğerverilmiştir.AliRafetÖzkan’ındabelirttiğigibi,genelolarakbakıldığındaHristiyanlığınkanlıkurbanuygulamalarınıreddettiğisöylenebilmekteiken,Hz.İsa’nıntüminsanlıkiçinbirdefayamahsuskurbanoluşuvebunundevamındakibazıHris-tiyanlarınkanlıkurbanuygulamalarınıdevamettirdiğigörülmektedir, fakatgenel olarakHristiyanlıkta kansız kurban uygulamalarımevcuttur. İncil’dekurbansunuşuteferruatlıbirbiçimdeanlatılırken,Hz.İsa’nınkanısonkurbanolmuştur(Aykut2002:162-180).

Görüldüğü üzere, kurban kanıYahudilikte veHristiyanlıkta tamamıylakefaretgibigörülmektedir.YahudilikveHristiyanlığınaksineİslamiyetçokfarklıbirkurbananlayışınasahiptir.İslamiyet’egörekurbanedilenhayvanınnekanınebedeninedecanıTanrı’yaulaşacaktır.Kur’an-ı Kerim’debukonuHacSuresi36.ve37.Ayet’teşuşekildebelirtilmektedir:

“36. Kurbanlık büyük baş hayvanları da sizin için Allah’ın dininin nişa-nelerinden kıldık. Sizin için onlarda hayır vardır. Onlar saf saf sıralanmış dururken (kurban edeceğinizde) üzerlerine Allah’ın adını anın. Yanları üzer-lerine düşüp canları çıkınca onlardan siz de yiyin, istemeyen fakire de iste-mek zorunda kalan fakire de yedirin. Şükredesiniz diye onları böylece sizin hizmetinize verdik. 37. Onların etleri ve kanları asla Allah’a ulaşmaz. Fakat

Gonca KUZAY DEMİR


ona sizin takvanız (Allah’a karşı gelmekten sakınmanız) ulaşır. Böylece onları sizin hizmetinize verdi ki, size doğru yolu gösterdiğinden dolayı Allah’ı büyük tanıyasınız. İyilik edenleri müjdele.” (http://mushaf.diyanet.gov.tr/#)

Bununla birlikte Türk-İslam düşüncesiyle yoğrulmuş Anadolu’da, kur-bankanına ilişkindikkatçekiciörneklervardır.Anadolugenelinde,kurbanolaraksunulanhayvanınkanınınoradabulunançocuklarınalnınasürülmesigibi yaygın örneklerin yanında, kurbankanının nefes darlığı çeken çocuğaiçirilmesi,meyvevermeyenağacasürülmesi, iştahaçmasıveyaiçkiiçmeyiengellemesiiçiniçirilmesigibiuygulamalardabulunmaktadır(Erginer1997:161-162).Tümbuuygulamalar,ilahasunulankurbanınetininvekanınındakutsallaştığıdüşüncesiylebağlantılıdır.Burada,kutsallaşankanınhedeflete-masısonucukutsallığı,hedefeaktarılarakarzuedilensonucunalınacağıfikirçağrışımıvardır(Erginer2003b:50-61).Buuygulamalardagörülenkanınte-melözelliğiarındırıcılıkveaklayıcılıktır.

Anadolu’daAleviinançsisteminegörekutsalkabuledilennesnelereyak-laşmadanöncekurbankanıakıtılmaktadır.Aksidurumdakutsal emanetleriçıkaran kişilerin cezalandırılacağına inanılmaktadır. Cem ritüelleri içindeönemliyeriolanvekurbanolaraksunulanhorozunkanınınakıtılması,kurbanritüeli ve erkânhizmeti öncesi iki kezgerçekleşmektedir (Ersal 2016:236-237).Aleviinançsistemiiçindegördüğümüzbukurbanritüelindekanıntemelözelliğikoruyuculuktur.

Türkkültüründeerginlenmesüreçleriiçindekarşımızaçıkankanlıritüel-lerinbaşındadoğum,sünnet,gençkızkanamasıveevlilikgelmektedir.EvrimÖlçerÖzünel,soyunbaşlangıcıvedevamlılığıiçinsürdürülenkanlıritüelleri,“gençkızkanaması-sünnettörenleri”,“bekâretkanı”ve“doğumkanı”şeklin-deolanüçerginlenmeaşamasıolarakbelirlemektedir.Özünel’egöre,insanyaşamıboyunca,kanlıritüelleraracılığıylatoplumlavekutsalolanlasözleş-meleryaparaksoyundevamıbağlamındakonumunuvetoplumiçerisindekistatüsünübelirlemektedir(ÖlçerÖzünel2005:44).Türkkültüründegençkızkanamasıdışında,tamamıkutsallaştırılanveözelönemverilenbukanlıritü-eller,kanıncanlılıkvebereketanlamlarınıortayakoymasıbakımındandikkatçekicidir.

Atasözlerivedeyimlerindekanınolumluanlamlarıylayeraldığıörneklerşuşekildedir:(Birşey)Kanınaişlemek:“1. Bir şeyi aşırı ölçüde benimsemek. 2. Büyük öl-

çüde etkisinde kalmak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)(Birine)Kanıkaynamak:“Çabucak sevgi duymak.” (TDK-Atasözleri ve De-

yimler Sözlüğü)



Ancaberaber,kancaberaber:“İki veya daha çok kişi yaptıkları iş kötü de gitse birbirlerinden ayrılmamalıdırlar.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

Eşekkanıylaaşılanmaz:(TDK2009:II-127)Hamsikurbanolurmu?Kanıdavar,canıda(Hamsiniçinkurbanolmasın;

kanıdavar,canıda):“Yanlış iş yapmaya kararlı olanlar, bunun doğru olduğunu kanıtlamaya çalışırlar.”

Irzinsanınkanıpahasıdır:“İnsan ırzını, namusunu korumak için canını feda eder.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

Kanakıtmak:“Bir kurban hayvanı ya da bir horoz kesmek. (Adak olarak ya da bir kazadan kurtulma karşılığı.” (Aksoy1984b:762)

Kanbatmaz:(TDK2009:I-341)Kan çekmek: “1. Yüz ve huy, anne veya baba tarafının yüzüne ve huyuna

benzemek; 2. Akrabalar birbirine yakınlık duymak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

Kankardeşi:“Birbirinin birer damla kanını yalama yoluyla kardeş oldukları-nı kabul edenlerden her biri.” (Aksoy1984b:764)”

Kansuolmaz:(TDK2009:II-62)Kantoprağadüşer:(TDK2009:I-151,II-62)Kan/sütilegirencanileçıkar:(Aksoy1984a:322)Kanıbozuk:“Soysuz.(Aksoy1984b:763)Kanıkaynamak(birine):“İçinden sevgi taşıp gelmek.” (Aksoy1984b:763)Kanımabalıboynuna:(TDK2009:I-341)Kanıpahasına:“Hayatını tehlikeye koyarak.”(Aksoy1984b:764)Kanını kaynatmak: “Heyecanlandırmak, coşturmak.” (TDK-Atasözleri ve

Deyimler Sözlüğü)Kanıylaödemek:“Yaptığı iş hayatına mal olmak.”(Aksoy1984b:764)

3. Kanın Olumsuz Anlamlarıyla Yer Aldığı Atasözleri ve DeyimlerSigmund Freud, Totem ve Tabu adlı kitabında, “Tabunun tanrılardan

daha eski olduğu, dinden önceki bir döneme kadar bu eskiliğin gittiği herkes-çe kabul olunmuştur.”şeklindebirdeğerlendirmeyaptıktansonratabununbirtaraftankutsal,kutsallaştırılmış;diğertaraftantehlikeli,korkunç,yasak,kirlianlamlarageldiğinibelirtmiştir(Freud1947:31).Samilerindinleriniincele-yenW.RobertsonSmith’intespitlerinegöre,birşeyaşırıkutsallaştıkçatehli-keli,korkunç,yasakhattapis,kirliolmaktadır(Erginer2003a:181).Olumluanlamlarıyla kutsallaşan kan, bir tabu olarak zaman içerisinde olumsuz an-lamlarıdabünyesindebarındırmayabaşlamıştır.Kanınolumsuzanlamlarıyla

Gonca KUZAY DEMİR


yeraldığıatasözlerivedeyimlerdekan,genelolarak,şiddet,acı,ölüm,pisvekirgibikavramlarıkarşılamaktadır.

Dahaönce ifadeettiğimizüzere, ilkeldönemdengünümüzekan ile ruharasındagörülenbirliktelikinancıpekçokuygulamanınkökeninioluşturmak-tadır.Bunlardanbiride“kangütme”Fransızcaadıyla“vendetta”dır.Hançerli-oğlukangütmeyi;“öldürenin yakınlarından birini öldürmedikçe ölenin öbür dünyada rahat etmeyeceği inancı”olarakaçıklamaktadır(Hançerlioğlu2010:238).TürkkültüründekandavasıolarakbilinenveTürktöresininbirögesinioluşturanbuuygulama,ölenkişininruhununaynıkanıpaylaşankişilercera-hatettirilmesiamacıyla,onunkanınakarşılıköldürenkişininveyaonunlaaynıkanıtaşıyanbirkişininöldürülmesişeklindedir.SedatVeyisÖrnek,kandavasıveyakangütmeyi;“Aile üyelerinden, akrabalardan veya cemaat üyelerinden birini öldüren kimseyi ya da onun ailesinden, akrabalarından, cemaatinden birini öldürmek suretiyle öç alma.”şeklindetanımlamaktadır(Örnek1971a:130).KonuylailgilisosyolojikbirçalışmayapanMahmutTezcan,“Kökenin-de ‘öç almak’ arzusu bulunan kan gütme olayları, eskiden uygulanan ‘kısas’ geleneğinin günümüze değin intikal etmiş bir biçimidir.”şeklindetanımlamış-tır (Tezcan1981:1).Kandavalarınınortayaçıkışnedenlerinebakıldığında,bireyin ait olduğu toplumun namusunun kirlendiği düşüncesinin hâkim ol-duğugörülür.Budüşünceylebukirdenarınma,sorumluolankişininkanınınakıtılmasıilemümküngörülmektedir.Yanikandavalarınınçıkışnoktasındakanınarındırıcıözelliğinidetespitetmekmümkündür.

Kötübirolayolduğundayadakişibirgünahişlediğindekandökülerekbuolayınkefaretininverilmesiarınmayıifadeeder.Budurum,kanınarındı-rıcılık özelliği, kutsala sunulan sunak, kurban ritüelleriyle bağlantılıdır. Çı-kışnoktasıkanınarındırıcılığıikendahasonraReneGirard’ın“kurbankrizi”diyeadlandırdığıkurbanpratiğininanlamınıyitirmesi,toplumdaişlemezhâlegelmesiilekurbanşiddetedönüşür.Arındırıcıkanilekirlikanbirbirinekarı-şır.Kanbağıilesağlananruhözdeşliğinde,öleninintikamıyalnızaynıruhutaşıyankişilertarafından,yaniakrabalarından,cemaatindenveyatarikatındanbirileri tarafından alınabilir. İlkölümarındırmaniteliğindekurbanpratiğin-deyken, daha sonra karşı tarafın intikamını alması tamamıyla kurban prati-ğininanlamınıyitirmesindenkaynaklanmaktadır.Kurbanpratiğininortadankalkmasıylatopluluğutehditetmeyebaşlayanşey,birzincirlemetepkiyi,birintikamdöngüsünüyanikandavasınıtetikler(Girard2003:219).

Bazı atasözleri ve deyimlerde kan “ölümü ve şiddeti” karşılamaktadır.Ölümveşiddetiseinsandatamamıylaacı,üzüntü,eziyetvezulümçağrışım-larınıuyandırmaktadır.Sonuçtaeğerbiriöldürülüyorsaonunölürkençekmişolduğu acılar, eziyetler veoöldükten sonrayakınları arasındaki üzüntüveacıkanınolumsuzçağrışımlarınıdesteklerniteliktedir.Bunedenlekanınşid-



det-ölümilişkisisonucukazanmışolduğubirdiğeranlamıiseacı,eziyetvezulümdür.Vücuttankançıkmasıyadaçıkartılmasıtümüyleçekilenacıyıveyagörüleneziyetiifadeeder.Abdülkadirİnan’ıneskiTürklerdeki‘yoğ’adıve-rilenyastörenleriileilgiliyapmışolduğuaçıklamabuanlamdailgiçekicidir:

“Tan sülalesi tarihi VI. yüzyıl vukuatından bahsederken Gök Türklerin de-fin törenini şöyle tasvir etmektedir: ‘Ölüyü çadıra korlar. Oğullar, torunları, akrabaları, atlar ve koyunlar keserler ve çadırın önüne sererler. Ölü bulunan çadırın etrafında at üzerinde yedi defa dolaşırlar. Kapının önünde bıçakla yüzlerini kesip ağlarlar. Yüzlerinden kan ve yaş karışık akar. Bu töreni yedi defa tekrarlarlar sonra muayyen bir günde ölünün bindiği atı, kullandığı bü-tün eşyayı ölü ile beraber ateşte yakarlar; külünü, yılın muayyen bir günün-de, mezara gömerler. İlkbaharda ölenleri sonbaharda, atların ve yaprakların sarardığı zaman gömerler. Kışın veya güzün ölenleri çiçekler açıldığı zaman gömerler. Defin gününde ölünün akrabaları, tıpkı öldüğü günde yapıldığı gibi, at üzerinde gezer ve yüzlerini keser, ağlarlar…’” (İnan1972:177-178).

Yoğtörenlerininbirparçasıolansaçkesme,kulakveyanaklarıçizipkanakıtmageleneği,eskiTürkmetinlerindendetakipedebildiğimizbirgelenektirvegünümüzdeAnadoluvediğerTürkboylarındauygulanmaktadır.BilgeKa-ğanAnıtı’ndayeralanifadeler,DedeKorkutveManasDestanlarındadatespitedilmektedir.EskiTürklerde,ölümünardındançekilenacınınenönemligös-tergesi,insanınkendibedenineuyguladığıfizikseldarphareketleridir(ŞirinUser2008:138).Ölenkişininyakınlarıyüzlerinibıçaklakeserekbuölümdenduyduğuderinacıyıifadeederken,aynızamandaçıkankanlasembolikolarakkendimaneviölümünüdegöstermektedir.Derinüzüntüveacı,gözyaşlarınakarışankanınakıtılmasıylagösterilmektedir.Günümüzdeyaygınbirkullanımalanınasahip“kanağlamak”ve“kanlıgözyaşıakıtmak”deyimlerinintarihselarkaplanındabugelenekyatmaktadır(ŞirinUser2008:138-142).

Kanınpisvekirliolarakalgılanışı,kutsalkirliliği ifadeetmektedir.Bukirlilikkantabusununasırlarboyuncaaşırıkutsallaştırılmasındanvedinîri-tüellerdeyer almasındangelmektedir.Kanınkirli olarak algılanması ve bunedenlekandansakınılmasıdüşüncesipekçokinanıştayeralmaktadır.Örne-ğinTanrı’nın,Firavun’unüzerinesaldığıdokuzbelaarasındakanbelasınındabulunmasıbununbirgöstergesidir(Ökten2003:151).

SaitAykut,İslamiyet’tekanın,vücuttançıkmışhoşolmayanbirnesneol-duğu için hemen temizlenmesi gerekennecis (kirli) bir şey sayıldığını; birnesneolarakkanınkutsallığınailişkinhertürlüöğretiveâdetinPeygamber’inkurmayaçalıştığıyenisistemdeakılvedindışılıklanitelendirildiğinibelirt-miştir.Dahasonraiseİslamiyet’tetekkutsalkanın“şehitkanı”olduğunuek-lemiştir(Aykut2003:172).

Gonca KUZAY DEMİR


İslamiyet’tekanınolumsuzanlamyüklemeleriylekarşımızaçıkması,ka-nın“haramliaynihi”olarakadlandırılmasınanedenolmuştur.Kanvedomuzetigibiharamlar,“özünde bulunan ve kendisinden hiç ayrılmayan bir kötülük ve zarar sebebiyle haram kılınmış”tır(Erdem1997:151-152).

Kanın pis ve kirli olarak algılanması tabusu en çok kadınların ay hâlivedoğumkanındagörülmektedir.Bugruptabular,biryandandoğrudanbuhâllereözgükanayönelikken,diğeryandanyoğunbirbiçimdebukanıürete-neyöneltilmektedir.Hemenbütüntoplumlardaböylehâllerdekikadınlarhas-talıklıveyapisolarakkabuledilmektedir(Erginer2003a:181).Bütünkitaplıdinlerdeaçıkçabuhâllerdekikadınlarınkirliliğibelirtilmiş,bukadınlarabazıyasaklarkonulmuş,ayrıcabuhâllerdekikadınlarlacinselbirliktelikdeerkek-lereyasaklanmıştır.Erkekler,buhâllerdekikadınlarlacinselbirliktelikyaşar-larsaonlarındakirleneceği,günahişleyeceğivurgulanmıştır.HattaTevrat’taböylebirilişkidebulunançiftlereağırcezalargetirilmiş;kavimleriarasındankovulmalarıemredilmiştir.Kur’an-ı Kerim’deBakaraSuresi222.Ayet’tebukonuylailgiliolarakşöyledenilmiştir:

“Sana kadınların ay hâlini sorarlar. De ki: ‘o bir ezadır (rahatsızlıktır). Ay hâlinde kadınlardan uzak durun. Temizleninceye kadar onlara yaklaşmayın. Temizlendikleri vakit, Allah’ın size emrettiği yerden onlara yaklaşın. Şüphe-siz Allah çok tövbe edenleri sever, çok temizlenenleri sever.’”(http://mushaf.diyanet.gov.tr/#)

Atasözlerivedeyimlerdekanaolumsuzanlamyüklemesiyleilgiliörneklerşöyledir:(Aralarında) Kan olmak: “Aralarında kan davası bulunmak.” (TDK-

Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)(Birşeyin)Kanınıemmek:“İnsafsızca sömürmek.” (TDK-Atasözleri ve De-

yimler Sözlüğü)(Birine)Kankusturmak:“Çok eziyet çektirmek.” (TDK-Atasözleri ve Deyim-

ler Sözlüğü)(Birinin)Kanınaekmekdoğramak:“1. Birinin ölümüne yol açarak sevinmek;

2. Birini küçük düşürmek, birine zarar vermek.” (TDK-Atasözleri ve De-yimler Sözlüğü)

(Birinin)Kanınasusamak:“Belasını aramak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

(Birinin)Kanınıkurutmak: “Canından bezdirmek.” (TDK-Atasözleri ve De-yimler Sözlüğü)

(Birinin)Kanınıyerdekoymak:“Birini öldüreni ölümle cezalandırmamak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)



(Birinin)Kanlısıolmak:“Birinin katili olmak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

Ağzıkanadeğenkurtdaha(da)çokazar:(TDK2009:I-34)Ağzınınkanıilegitmek:(TDK2009:I-220)Altın leğenekankusmak:“Varlık içinde hastalık veya sıkıntı çekerek yaşa-

mak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Azmalkanyutturur,çoğubirbirinigötürür:(TDK2009:I-55)Beylerbuyruğuyoksulakanağlatır:“Yöneticiler, uygulanması güç buyruklar

vererek halkı sıkıntıya sokarlar.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Birelikan,birelikatran:“Çeşit çeşit kötülükler yapmasıyla tanınmış kişi.”

(Aksoy1984b:534)Çokkendinigüttürür,azkanyutturur:(TDK2009:I-82)Dişikanabatmak:(TDK2009:I-291)Dişinekandeğmek:(TDK2009:I-291)Ekmeğinekandoğramak:(TDK2009:I-298)Ekmeğinikanadoğramak:“Büyük bir sıkıntı ve üzüntüye katlanmak.” (TDK-

Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Elinekmeğikanlıdır,ancaksilebilenyer:(TDK2009:II-43)Elindenkançıkmak:“Cinayet işlemek.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Söz-

lüğü)Elinikanabulamak(bulaştırmak):“Öldürmek.” (TDK-Atasözleri ve Deyim-

ler Sözlüğü)Elinikanabulamak:“Birini yaralamak ya da öldürmek.”(Aksoy1984b:635)Garaz,kandanağırdır(zordur):(TDK2009:I-122)Gözünü (gözlerini) kan bürümek: “Adam öldürecek kadar öfkelenmek.”

(TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)İçikanağlamak:“Çok üzüntü duymak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Söz-

lüğü)İçikankuyusuolmak(birinin):(TDK2009:II-139)İçindenkangitmek: “İçi kan ağlamak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Söz-

lüğü)İçinekanöğmek:(TDK2009:I-333)İkieli(kızıl)kandaolsa: “Elindeki iş ne kadar önemli olursa olsun anlamında

kullanılan bir söz.” (TDK- Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Kaçankandankurtulur:(TDK2009:I-149)

Gonca KUZAY DEMİR


Kalemindenkandamlamak:“1. Yazıları acı ve dokunaklı olmak; 2. Etkili yaz-mak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

Kan(kanı)başınaçıkmak(sıçramakveyatoplanmak):“Öfkelenmek.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

Kanağlamak:“Büyük bir üzüntü içinde bulunmak.” (TDK-Atasözleri ve De-yimler Sözlüğü)

Kanakıtmak:“Kurban kesmek.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Kanakmak:“1. Savaş, çatışma, dövüş olmak; 2. Ölmek.” (TDK-Atasözleri

ve Deyimler Sözlüğü)Kanbaltası:(TDK2009:II-143)Kanbaşına(beynine)sıçramak(çıkmak):“Çok sinirlenmek, çok öfkelenmek.”

(Aksoy1984b:762)Kançıkmak:“Kan dökülmek, cinayet işlenmek.” (Aksoy1984b:762)Kanderegibiakmak:“Vücudun bir yerinden çok kan akmak veya bir savaşta

çok kişi yaralanarak ölmek.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Kandökmek:“Ölüme yol açmak, cana kıymak.” (TDK-Atasözleri ve Deyim-

ler Sözlüğü)Kandüşmek:(TDK2009:II-143)Kanettim,kapınadüştüm:(TDK2009:I-341)Kaneyleyipeteğedüşmek:(TDK2009:I-341)KangörenYahudi:(TDK2009:I-341)Kangövdeyigötürmek:“Çok kan dökülmek.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler

Sözlüğü)Kangütmek:“Kan dökerek öç almak istemek.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler

Sözlüğü)Kan istemek:“Öldürülen bir kimsenin öcünün alınmasını istemek.” (TDK-

Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Kankusmak:“Çok eziyet çekmek”.(Aksoy1984b:764)Kankusupkızılcıkşerbetiiçtimdemek:“Çok eziyet çektiği hâlde durumunu

iyi göstermek.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Kanolmak:“İnsan öldürülmek.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Kantutmak:“1. Adam öldüren kişi, dizinin bağı çözülüp kaçamamak; 2.Kan

görünce bayılmak; 3. Ansızın ölmek.”(Aksoy1984b:765)Kanyalamak:(TDK2009:I-341)Kan yutturmak (bir iş, bir adam, bir kimseye):“Bir iş meydana gelinceye

kadar, o işi yapana çok sıkıntı vermek.”(Aksoy1984b:765)



Kanakanistemek:“Kısas yapılmasını istemek.” (TDK-Atasözleri ve Deyim-ler Sözlüğü)

Kanasusamak:“Öldürme hırsı duymak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Söz-lüğü)

Kanayanyaraolmak:“Sürekli sıkıntı, üzüntü ve zarar veren bir durumda ol-mak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

Kanıiçineakmak:“Derdini dışa vuramamak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

Kanı kanla yumazlar, kanı suyla yurlar:“Kötülük, kötülük yapılarak düzel-tilmez ancak iyilik yapılarak ortadan kaldırılır.” (TDK-Atasözleri ve De-yimler Sözlüğü)

Kanıkimetmişgammazetmiş:(TDK2009:I-341)Kanı temizlenmek:“Öldürülenin arkasından, öldüren kişi veya yakınların-

dan birini öldürerek öç almak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Kanındiyetibeşyüz,namusunkibinkesedir:(TDK2009:I-151)Kanınadokunmak:“Çok sinirlenmek.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlü-

ğü)Kanınaekmekdoğramak(birinin):“Felakete düşmesine yol açıp, bu felaket-

ten çıkar sağlamak.” (Aksoy1984b:763)Kanınagirmek:“1. Birini öldürmek veya öldürtmek; 2. Bir kızın kızlığını boz-

mak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Kanınagirmek:“1. Birini öldürmek ya da öldürtmek; 2. Bir şeyi ziyan etmek.”

(Aksoy1984b:763)Kanınasusamak(birinin,kendi):“1. Öldürme hırsı içinde olmak; 2. Kendisi-

nin öldürülmesine yol açacak aşırı davranışta bulunmak.”(Aksoy1984b:763)

Kanını(iliğini)kurutmak(birinin):“Pek çok eziyet vermek (birine).”(Aksoy1984b:763)

Kanını içine akıtmak: “Acı ve üzüntüsünü kimseye söylememek.” (Aksoy1984b:763)

Kanıylaödemek:“Yaptığının cezasını hayatıyla ödemek.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

Kanlıayaklı:(TDK2009:I-341)Kanlıbıçaklıolmak:“Aralarında herhangi bir nedenden dolayı birbirini öldü-

recek kadar düşmanlık bulunmak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)Kanlıgömlekgizlenmez:“Bazı kötü şeylerin gizlenmesi mümkün değildir.”

(TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

Gonca KUZAY DEMİR


Kanlıyaş(yaşlar)dökmek:“Büyük üzüntüyle ağlamak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

Kardeşimolsundakanlımolsun:“Kendisine çok büyük kötülük de yapsa in-san kardeşinden vazgeçemez.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)

Kastedenkaneder:(TDK2009:I-154)Keşişkangörmüş:(TDK2009:I-349)Kurdunağzıyesedekan,yemesedekandır:(Keskin2013:877)Yüreğikanağlamak:“Derinden acı duymak, çok üzülmek.” (TDK-Atasözleri

ve Deyimler Sözlüğü)Yüreğikanamak:“Aşırı üzüntüden sarsılmak.” (TDK-Atasözleri ve Deyimler

Sözlüğü)Yüreğinden kan gitmek:“Pek derin bir acı içinde olmak.” (Aksoy 1984b:

955)Zemheridekar(yağmur)yağmadankan(zehir)yağmasıiyi:“Zemheride kar,

yağmur yağarsa çiftçilerin o mevsimdeki tarla işlerini yapmalarına, tar-layı sürmelerine engel olur. Bu yüzden o yıl iyi ürün alınamaz.” (Aksoy1984a:389)

SonuçBirmilletinkültürkodlarınasahipolma,atasözlerivedeyimlergibisöz-

lükültürürünlerininyaygınkullanımı ilemümkündür.Kültürelbellekakta-rımındaönemlibirmetinselbağdaşıklığasahipolanatasözlerivedeyimler,kalıpifadelerşeklindeyaygınkullanımlarıylaritüelbağdaşıklığıyitirmişpekçokgelenekvegöreneğideyaşatmayadevametmektedir.Günümüzdekimiatasözlerininvedeyimlerinortayaçıkışsebebiolanvebukalıpifadeyapıla-rınınaltanlamlarınıoluşturankimiuygulamalarunutulmuştur.Buaçıdanata-sözlerivedeyimlerdeyeralankavramlarayüklenenanlamsalderinliksözlükültürortamındaaktarılmaktavesürdürülmektedir.

Tümmilletlerde ve dinlerde kana yüklenen anlamlar, olumlu ve olum-suzanlamlarıyüklenenikiciklibiryapıdaolmasıbakımındanbenzeşmektedir.BununlabirlikteTürkkültüründegeçmiştengünümüzekadarsürdürülençe-şitli inançve ritüeller açısındanatasözlerivedeyimlerinverdiği anlamkat-manlarıdikkatiçekmektedir.

Anadolu sahası atasözleri ve deyimlerinde kan kavramına yüklenen an-lamsalderinlik,Türkkültüründekanaverilenönemiortayakoymaktadır.Ana-dolusahasıatasözlerivedeyimleriiçerisindeyüzalmışikiadetkanileilgiliatasözüvedeyimtespitedilmiştir.Bunlardanbirkısmıaynıanlamagelmeklebirlikteatasözlerivedeyimlerin farklıkullanımşekillerini ifadeetmektedir.KankavramınınAnadolu sahası atasözleri ve deyimlerdeki karşıladığı kav-



ramlartemeldeüçgrupaltındadeğerlendirilebilir.Bunlardanilki;“hayatisıvı”olarakbilinenkanın, fiziki anlamınınyanı sıra, rengivemiktarıgibi fizikiözellikleriylekazandığıvecanlılık,sağlıkvesamimiyetbelirtisiolarakkabuledildiğiörneklerdir. İkincigrup,kanınolumluanlamyüklemesinesahipol-duğuatasözlerivedeyimlerdenoluşmaktadır.Atasözlerivedeyimlerdekan;can-ruhözdeşliğiyle,güçsembolüolmasıyla,soyundevamlılığındakirolüyle,sözleşmelerdekikutsallığıyla,arındırıcılıkvekoruyuculuközelliğiyleolumluanlamlarlayeralmaktadır.Bununyanısıra,kanınolumsuzanlamlarıyüklen-diği;ölümünsimgesişeklindegörüldüğü,pislikolaraknitelendirildiği,şiddet,acı ve eziyetin sembolü olduğu üçüncü grup atasözleri ve deyimler vardır.ÇalışmamızınsonundaAnadolusahasıatasözlerivedeyimlerdekanındahaçokolumsuzanlamlarıylakullanıldığıtespitedilmiştir.Kanıntemelanlamıvebunabağlıözellikleriylekullanıldığıatasözlerivedeyimler,olumsuzanlamla-rıyüklendiğiörneklerisayıcaizlemektedir.Olumluanlamyüklemesinesahipkanileilgiliatasözlerivedeyimler,sözlükültürümüzdekullanılmaklabirlikte,bugruptakilerinsayısıolukçaazdır.

KaynaklarAKSOY,ÖmerAsım(1984a),Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I-Atasözleri Sözlüğü, Ankara,

TürkDilKurumuYayınları.AKSOY,ÖmerAsım(1984b),Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü II-Deyimler Sözlüğü, Ankara,

TürkDilKurumuYayınları.ASSMANN,Jan(2015),Kültürel Bellek, Çev.:AyşeTekin,İstanbul,AyrıntıYayınları.AYKUT,A.Sait(2003),“Kan:İsmiCismindenAğır”,Cogito,S37,İstanbul,YapıKrediYa-

yınları,s.162-180.BONNEFOY,Yves(1981),Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Söz-

lüğü,C1,İstanbul,DostKitabevi.ÇETİN,Özer(2012),“KültürlerarasıDinPsikolojisiAçısındanKanSembolizmi”,Kalem Eği-

tim ve İnsan Bilimleri Dergisi,C2,S1,s.107-142.ÇOBANOĞLU,Özkul(2003),Türk Dünyası Edebiyatı Tarihi, C3,Atasözleri,Ankara,AKMY,

s.151-201.DUYMAZ,Ali;BernaAYAZ(2013),“BalıkesirYöresindeKanBağıveEvlilikDışıAkrabalık

İlişkilerindeAnt”,Acta Turcica,YV,S2,“KültürümüzdeYemin”,Editörler:EmineGür-soyNaskali,HilalOytunAltun,s.75-107.

ERDEM,Mustafa(1997),“İlahiDinlerinKutsalKitaplarındaHelalveHaramAnlayışıÜzeri-neBirAraştırma”,Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,C37,S1,s.151-173.

ERGİNER, Gürbüz (2003a), “Kan ve Tabu”,Cogito, S 37, İstanbul,Yapı KrediYayınları,s.181-191.

ERGİNER,Gürbüz(2003b),“Anadolu’daBatılİnanmalarveBüyü”,Elemterefiş: Anadolu’da Büyü ve Batıl İnanışlar,(13Haziran-16Ağustos2003)SergiKataloğu,İstanbul,YapıKre-diYayınları,s.50-61.

ERGİNER,Gürbüz(1997),Kurbanın Kökenleri ve Anadolu’da Kanlı Kurban Ritüelleri,İstan-bul,YapıKrediYayınları.

Gonca KUZAY DEMİR


ERSAL,Mehmet(2016),Alevilik: Kavramlar ve Ocak Sistemi-Çubuk Havzası Örneği,Ankara,GaziÜniversitesiTürkKültürüveHacıBektaşVeliAraştırmaMerkeziYayınları.

FREUD,Sigmund(1947),Totem ve Tabu,Çev.:NiyaziBerkes,Ankara,MillîEğitimBakanlığıYayınları.

GİRARD,Rene(2003),“Kan,ArınmaveŞiddetDöngüsü”,Cogito,S37,İstanbul,YapıKrediYayınları,s.209-229.

GÖKDAĞ,BilgehanA.(2012),“BirYeminOlarakEvlilikTörenleriveEvlenmeyleİlgiliPra-tikleri İfadeEderkenKullanılanKelimelereDair:BeşikKertmek,SözKesmek,NikâhKıymak”,Karadeniz Araştırmaları,S33,s.109-116.

GÜVENÇ,Bozkurt(1979),İnsan ve Kültür,İstanbul,RemziKitabevi,s.101-105.HANÇERLİOĞLU,Orhan(2010),Dünya İnançları Sözlüğü, İstanbul,RemziKitabevi.ŞİRİNUSER,Hatice(2008),“KanAgla-VeBasBagla-DeyimlerininBilgeKaganveSuciYa-

zıtlarıTemelindeAçıklaması”,Türkbilig,S16,s.137-145.İNAN,Abdulkadir(1948),“EskiTürklerdeveFolklordaAnt”,AÜ Dil ve Tarih-Coğrafya Fa-

kültesi Dergisi,VI/4,s.279-290.İNAN,Abdulkadir(1972),Tarihte ve Bugün Şamanizm,Ankara,TürkTarihKurumuBasımevi.KAFESOĞLU,İbrahim(1997),Türk Millî Kültürü,İstanbul,ÖtükenNeşriyat.KESKİN,Ahmet(2013),“TürkAtasözlerindeKurt”,IV. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı

Öğrenci Kongresi TUDOK 2012,İstanbul,İstanbulKültürÜniversitesiYayınları,s.865-882.

ÖGEL,Bahaddin(1998),Türk Mitolojisi,C1,TürkTarihKurumuYayınları.ÖKTEN,KaanH.(2003),“‘SemenestSanguis’YahudilikteveHıristiyanlıktaKan”,Cogito, S

37,İstanbul,YapıKrediYayınları,s.133-161.ÖRNEK,SedatVeyis(1971a),Etnoloji Sözlüğü,Ankara,AÜDTCFYayınları.ÖRNEK,SedatVeyis(1971b),Anadolu Folklorunda Ölüm,Ankara,AÜDTCFYayınları.ÖZKAN,AliRafet(2003),Dinlerde Kurban Kültü,Ankara,AkçağYayınları.ÖZÜNEL,EvrimÖlçer(2005),“‘Kan’olgusununSoyunDevamlılığıBağlamındakiDönüştü-

rücülüğü”,Millî Folklor,S65,s.40-45.ROUX,Jean-Poul(2002),Türklerin ve Moğolların Eski Dini,İstanbul,KabalcıYayınları.SAĞLAM,MusaYaşar (2001), “AtasözüveDeyimlerde İmgelem”,Hacettepe Üniversitesi

Edebiyat Fakültesi Dergisi,C18,S1,s.45-51.TEMUR,Nezir(2011),“KültürelBellekBağlamındaDeveOyunu”Millî Folklor,Y23,S90,

s.156-163.TEZCAN,Mahmut(1981),Kan Davaları: Sosyal Antropolojik Yaklaşım,Ankara,AÜEFYa-

yınları.TDK(2011),Türkçe Sözlük,Haz.:ŞükrüHalukAkalınvd.,C2,s.1292-1293,Ankara,Türk

DilKurumuYayınları.TDK(2009),BölgeAğızlarındaAtasözleriveDeyimler,Haz.:ÖmerAsımAksoyvd.,Ankara,

TürkDilKurumuYayınları.TDK, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_

atasozleri&view=atasozleri,ET08.02.2015.YÜKSEL,MusaŞamil(2010),“TürkKültüründe‘Levirat’veTimurlulardaUygulanışı.”Tur-

kish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic,Volume5/3,s.2027-2058.

Documents

ATASÖZLERİ VE DEYİMLERDE “KAN” KAVRAMItdk.gov.tr/wp-content/uploads/2016/04/02-Gonca KUZAY... · 2017-09-05 · rına sahip olmaları nedeniyle değişimin daha zor gerçekleştiği