A.Ü.Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED ...isamveri.org/pdfdrg/D01645/2011_45/2011_45_ERDOGANK.pdf · 10 Cemal Kurnaz, “Dinî Edebiyatta Türler”, Divan Edebiyatı

A..Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi [TAED] 45454545, ERZURUM 2011, 17-38

ERZURUERZURUERZURUERZURUMLU BRAHM HAKKI VE MAHTUMKULU MLU BRAHM HAKKI VE MAHTUMKULU MLU BRAHM HAKKI VE MAHTUMKULU MLU BRAHM HAKKI VE MAHTUMKULU DVANLARINDADVANLARINDADVANLARINDADVANLARINDA HZ. HZ. HZ. HZ. PEYGAMBER PEYGAMBER PEYGAMBER PEYGAMBER

Prophet Mohammad iProphet Mohammad iProphet Mohammad iProphet Mohammad in n n n brahim Hakk obrahim Hakk obrahim Hakk obrahim Hakk of Erzurumf Erzurumf Erzurumf Erzurum and Mahtumkuluand Mahtumkuluand Mahtumkuluand Mahtumkulu DivansDivansDivansDivans

Dr. Kenan ERDOANDr. Kenan ERDOANDr. Kenan ERDOANDr. Kenan ERDOAN*

ZZZZ Bu almada daha ok Marifet-nmesi ile

tannan XVIII. Yzyln nl bilim adam ve airi Erzurumlu brahim Hakk (1703-1772) Divan ile yine XVIII. yzylda yaam nl Trkmen airi Mahdumkulu (1733?-1783?) Divannda Hz. Muhammed sevgisi ele alnmtr.

Ayn yzylda yaayan ve ayn dilin leheleriyle yazan bu iki byk sufi air, birbirine hayli uzak corafyalarda yaamlardr. Ancak uzak corafyalarda olmalar, aralarnda baz ekil ve syleyi farklarnn bulunmas, inan ve sevgi birlii dolaysyla, ayn duygu ve dnceleri dillendirmelerine engel olmamtr. Bu inan ve sevgi birlii iinde Hz. Peygambere olan sevgi ok nemli bir yer tutmaktadr. almada, iki airin divan gz nnde bulundurularak taranm ve konunun nasl ilendii ve anlatld rnekleriyle verilmeye allmtr

Anahtar Anahtar Anahtar Anahtar SzcklerSzcklerSzcklerSzckler:::: Erzurumlu brahim Hakk, Mahtumkulu, tasavvuf iiri, Hz. Muhammed sevgisi

ABSTRACTABSTRACTABSTRACTABSTRACT This study shall mostly dwell and elaborate upon the affection and love for Prophet Mohammad in the Diwan of brahim Hakk of Erzurum of the 18th century (1703-1772), scientist and poet, renownedfor his master work Marifet-name and the Diwan of Mahdum kulu, the Turkoman poet (1733?-1783?),who lived similarly in the 18th century.

Both of these gret poets who lived in the very same century and wrote in the dialects of the very same language,yet, lived in greatly separate and far geographies. However, distances did not constitute any obstacles to these poets expressing same feelings and thoughts on the basis of the unity of love and faith notwithstanding vastly separated geographies in which these poets were located and different ways of narration and expressions of their theme.Going through and scanning the divans of both of the poets fundamentally, the study elucidates and elaborates how the subject is dealt with with narrated different examples.

Key WordsKey WordsKey WordsKey Words:::: Ibrahim Hakk of Erzurum, Mahtumkulu, Sufi poetry, love for the Prophet Mohammad

GiriGiriGiriGiri

Trklerin slm medeniyeti dairesine girmelerinden sonra toplum hayat ve sanatnda birok deiiklikler meydana gelmi bunun tabi sonucu olarak Trk edebiyatnda da byk deimeler olmutur. Bu etkiyi belirtmek zere bundan

* Celal Bayar niversitesi Fen- Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi

Manisa

18* TAED 45 K. ERDOAN

sonra gelien Trk Edebiyatna slm Trk Edebiyat, slm Medeniyeti (yahut Kltr) Etkisinde Gelien Trk Edebiyat, slmiyet Etkisindeki Trk Edebiyat gibi isimler verilmitir1.

Bu dnem edebiyatnn balca karakteri din hayatn topluma da, edebiyata da hakim oluudur. Yeni dinin kutsal kitabnn Arapa olmas ve ounlukla Farslarla olan yakn komuluk ve mnasebetimiz ve yer yer onlarn vstasyla Mslman olmamz gibi sebeplerden dolay Arapa ve Farsa unsurlar dilimizde nemli bir yer tutmaya balamtr. Ancak deien sadece dil deildir. Btn bir kaint gr, dnce ve duygu lemi, hayal dnyas, sanat anlay, ruhu ve hayat felsefesiyle deimitir2.

Bu deiiklikler bir yandan biim, dil ve syleyi, redif ve kafiye anlay, aruz vezni, gazel, kaside, mesnevi, ruba gibi ekil ve nazm ekilleri asndan; br yandan Kurn ve hadis tercme, tefsir ve erhleri, tevhit, mnct, esm-i hsn, nat, mevlit, hilye, siyer, esm-i neb, gazavt- neb trlerinde olduu gibi z bakmndan yaplan deiikliklerdir.

slm dnem Trk edebiyatnn en nemli konularndan birincisi kelime-i ehadette de belirtildii zere- Allh ise ikincisi de onun Peygamberidir. Dolaysyla din olsun olmasn, manzum veya mensur hemen her kitapta islm kitap dzeni gerei3 nce Allhla ilgili olanlar sonra da peygamberle ilgili olanlar sralanr. Gelenekte belirlenen bu sralama bile inanlan kymet hkmlerine sk skya ball gsterir. nce Allah ve peygamberi anlatan din manzumeler, daha sonra padiah ve dier devlet byklerini anlatan dnyev kaside ve methiyeler gelir4. Geleneke belirlenen bu tertip hususiyeti, mensur ve manzum eserlerde basit yapsyla besmele, hamdele ve salvele eklinde, Allha hamd ve senadan, medih ve vgden sonra resulne salt ve selm getirmekle balamas, du ve mnctla bitirilmesidir5.

Konumuz olan Hz. Peygamberin slm Trk Edebiyat iindeki yeri ok nemlidir. Hemen her tr ve biimdeki eserde mutlaka Hz. Peygambere duyulan sevgi, ak ve balln ifadelerini bulmak mmkndr. Aslnda peygamber sevgisi, slm milletlerinin hemen hepsinin iledii ortak bir temadr. Denilebilir ki, Hz. Peygamber kadar dnyada vlen ve sevilen hayatnn her safhas bir

1 Mine Mengi, Eski Trk Edebiyat Tarihi, 4. b. Ankara 1997, s. 15. ; Ahmet Mermer vd., Eski Trk Edebiyatna Giri, Ankara 2006, s.17 2 Agh Srr Levend, mmet a Trk Edebiyat, Ankara 1962, s.VII. 3 Mengi, a.g.e. s. 25 4 Mustafa sen, Trk Edebiyatnda Peygamber Sevgisi, telerden Bir Ses Divan Edebiyat ve Balkanlarda Trk Edebiyat zerine Makaleler, Ankara 1997, s.363-367. 5 mil elebiolu, Eski Trk Edebiyatnda Manzum Din Eserler, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, stanbul 1998, s.349.

Erzurumlu brahim Hakk ve Mahtum Kulu Divanlarnda Hz. Peygamber TAED

45 * 19

baka edeb tre kaynaklk etmi bir baka kimse yoktur. Doumu, bymesi, evlenmesi, mirac, savalar, mucizeleri ve vefat asrlar boyunca srekli ilenmi ve ilenmeye devam etmektedir6.

Allhn varln ve birliini anlatan onun sevgisinin ilendii gazel, ilh, tevhit ve mnct gibi ilh akla dolu iirlerden sonra Hz. Peygamberin hayat, nbvveti, mucizeleri ve savalar evresinde bir edebiyatn olumas, phesiz ona duyulan samimi aktan dolaydr. Marifetullah ve muhabbetullh konusunun anlatld eitli trdeki eserlerden sonra Allhn sevgilisinin (habibullh) anlatld eserlerde de bu srrn mazhar yce peygamber, ibadnn, yani kullarnn gnllerinin sultan, dertlerinin tabibi, kalplerinin de habibi olmutur. Dolaysyla baz kne iirlerde Hz. Peygamber, gzellik lkesinin padiah, asl solmayan bir gl, hibir sevgili ile mukyese edilemeyen emsali bulunmayan ebed bir sevgilidir. in aslnda sevgiliden maksat, biztihi Hazreti peygamberdir7.

Hz. Peygamberin Mslman milletlerin hepsinin kltr, sanat ve edebiyatnda muhakkak ok zel bir yeri vardr8. Konu Trk edebiyat olunca Hz. Muhammedin hayat, kiilii, gazlar, szleri ve mucizeleri air iin tkenmez bir ilham kayna olur9. Balangta Arap edebiyatnda yalnzca Hz. Peygamberin btn hayatn ele alarak anlatan sre, yahut siyer tr eserler varken sonradan hayatnn her bir safhas iin ayr bir tr ortaya kmtr10.

Mesel Hz. Peygamberin doumu konusu mevlid trne; yz ve ruh gzelliini anlatan fizik ve ruh portresi email ve hilyeye; emir, sz ve davranlar krk, yz veya bin hadis trne; mirac miraciyye veya mirac-nme trne; gazlar gazavt-nme trne kaynaklk etmi ve bu tr eserlerde ele alnmtr. Bunlarn yannda Kurnda vlen gzel ve yce ahlk ahlkun-neb, Mekkeden Medineye g hicretn-neb, isimleri esm-i neb, sfatlar evsfun-neb, mucizeleri muciztn-neb, fazilet ve hasletleri fazilet-nme, mmetin airlerinin efat talebi efaat-nme, ana rahmine dmesi fazileti, yetim ve kszl regibiyye trnn ortaya kmasna sebep olmu ve ilgili konular bu

6 elebiolu, a.g.m. s. 356-357; Mahmut Kaplan, Divan iirinde Hazret-i Muhammed, Kpr dergisi, S.74, stanbul 2001, s. 106-117. 7 elebiolu, a.g.m. s.357. 8 slm toplumlarnn (Arap, Fars, Trk ve Urdu) inan ve dnce dnyas, (tasavvuf) kltr, sanat (hat, ve msiki) ve edebiyatlarnda Hz. Muhammed konusu slm Ansiklopedisinde ilgili madde iinde (bk. Hz. Muhammed maddesi C.30, s.448-482) her biri sahann uzman olan farkl bilim adamlarnca ayrntyla yazlm ve sonuna konuyla alakal geni bir de literatr eklenmitir. 9 Levend, age. s.41. 10 Cemal Kurnaz, Din Edebiyatta Trler, Divan Edebiyat Yazlar, Ankara 1997, s. 278.


tr eserlerde anlatlmtr. Btn bu trler zerinde belirli eserler verilmi ve eitli almalar yaplm olup bunlarn birou da yaynlanmtr11. Sonu olarak edebiyatmzda en ok tr Hz. Peygamber etrafnda teekkl etmitir12.

Bilhassa Hz. Peygamberi verek onu anlatan iirlerin ad olan nat; mevlid, krk hadis, miraciyye ve hilye tr Trk edebiyatnda ok byk bir rabet grm ve bunlara pek ok rnek verilmitir13. Konumuz bu trler olmadndan dolay Hz. Peygamberle alkal trler iin genel olarak aadaki dipnotta geen kaynaklara baklabilir.14

Bu trlerin ve mstakil eserlerin dnda hemen btn divan ve mesnev gibi manzum eserlerde hatt tarih, tezkire gibi mensur eserlerde bile besmele ve hamdeleden sonra salvele, yahut tevhit ve mnacttan sonra nat, yahut miraciyye tr bir manzume ile Hz. Peygambere duyulan sevgi, sayg ve ak hissinin anlatld grlmektedir. Hatt tamam Hz. Peygambere yazlan nat tr manzumelerden oluan divanlar da burada hatrlamak yerinde olacaktr15.

Trk kltr ve edebiyatnda Hz. Peygamber sevgisi ve bu sevginin edebiyatmzdaki yeri konusunda husus ve umum olarak, divan, tasavvuf ve yeni edebiyat gibi alanlarda, ya da her hangi bir ahsiyetin kendisi yahut bir eseri ve divan zerine eitli akademik almalar ve makaleler yaynlanmtr16. Bu

11 Geni bilgi iin bkz. Mustafa Uzun, DA, Ayn madde Trk Edebiyat(nda Hz. Muhammed) s.

457-459 ; Bu trlerin dnda, din-tasavvuf edebiyatmzda rnekleri az da olsa gevher-nme gibi farkl baz trlerin var olduu anlalmaktadr: Bkz. Abdurrahman Gzel, Peygamber Hakknda Yazlan Trler, Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, 2.b., Ankara 2004, s.605- 645. Gevher-nmenin, birok tasavvuf kaynakta, kintn bir cevher olan Hz. Peygamberin nurundan yaratld dncesinin manzum Trke ifadesi olduunu syleyebiliriz. Ancak buradaki ilahi akn dolabn dilinden yaln bir ekilde anlatld dolabnme adl trn (s.613-616) Hz. Peygamberle ilikili olmad anlalyor. Yine, din-tasavvuf halk edebiyatnda Ya resul senden meded, yahut Y resulllah meded redifli ounlukla Hz. Muhammed; bazan da Hz. Ali ve dier din byklerinden yardm (efaat) isteyen medednme-istimdadnme trn de belki bunlara ekleyebiliriz. Bu tr iin bkz. Erman Artun, Din-Tasavvuf Halk

Edebiyat, Ankara 2002, s.104. ; Gzel, a.g.e. s.700. 12 Cemal Kurnaz, Din Edebiyat Trleri, Divan Edebiyat Yazlar, Ankara 1997, s.278. 13 Bunlarn en nemlileri iin bkz. Emine Yeniterzi, Divan iirinde Nat, Ankara 1993 ; Necl Pekolcay, Sleyman elebi, Mevlid (Vesletn-Nect), stanbul 1992; Abdlkadir Karahan, slm Trk Edebiyatnda Krk Hadis, stanbul 1991; Metin Akar, Trk Edebiyatnda Manzum Mirac- nmeler, Ankara 1987; Zlfikar Gngr, Trk Edebiyatnda Manzum Hilye-i Nebevler, ve Nesim Mehmedin Glistn- emili, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits 2000. 14 elebiolu, age. s. 348-365; Kaplan, a.g.m. s.106-108 v.d.; Uzun, a.g.m., s. 457-459 ; Mermer v.d., a.g.e., s282-308; Kurnaz, a.g.e. s.277-280; Gzel, a.g.e. s. 605- 645.; Mustafa sen ve dierleri, Trler Eski Trk Edebiyat El Kitab, 2.b. Ankara 2003, s.245-265. 15 Yeniterzi, a.g.e, s.51. 16 Divan Edebiyatnda ve Tanzimattan gnmze Trk edebiyatnda, baz konularda veya divan tetkik ve tahlillerinde Hz. Muhammed iin bk. mer Demirba, Divan iirinde Hazret-i


45 * 21

almada ise Trkenin iki ayr lehesinde eserler veren ve ayn yzylda yaayan iki ahsiyetin divanlarnda Hz. Peygamberin nasl ele alnd karlatrmal olarak incelenecektir. Dolaysyla bu almada ayn yzylda (XVIII) ayn dilin farkl lehelerini konuan birbirine ruh bakmdan yakn, ama corafya olarak uzak iki byk mutasavvfn divanlarnda Hazret-i Peygamberin nasl ve hangi ynleriyle deerlendirildii rneklenmektedir.

Makalenin evreni Hz. Peygamber, rneklemi ise bu iki Divandr. Ancak ncelikle divanlar taranan bu airleri ksaca tantmaya ihtiya vardr.

1. 1. 1. 1. brahim Hakkbrahim Hakkbrahim Hakkbrahim Hakk----iiii ErzurmErzurmErzurmErzurm

2 Muharrem 1115/18 Mays 1703te Erzurumun Hasankale ilesinde doar. Babas Dervi Osman Efendi, annesi erife Hanife Hanmdr. Babas Osman Efendi, pek honut olduu ei Hanife Hanmn vefat zerine ksz kalan alt yandaki . Hakky kardelerine emanet ederek 1122/1710 ylnda hacca gitmek iin yola kmken Siirte yaklak 7 km. uzaklktaki Tilloya uramas ve orada eyhi smail Fakirullaha balanmas zerine oraya yerlemi, olu brahimi de dokuz yanda yanna getirterek ayn hcrede onunla bir sre yaam ve 1132/1720 ylnda vefat etmitir. Bu srada 17 yanda olan .Hakk, tahsili iin Erzuruma dner. 1141de eyhini ziyaret iin tekrar Tilloya gider ve onun 1147deki vefatna kadar orada kalr. Daha sonra yeniden Erzuruma gelen . Hakk, babasnn imamlk yapt Yukar Habib Efendi Camiine imam olur ve evlenir. Ancak brahim Hakknn burada da uzun sre durmad ve defa hacca, iki defa da stanbula giderek saray kitaplnda alt, zaman zaman da Tillo, Erzurum ve Hasankale arasnda gidi-dnlerle hareketli bir hayat yaad ve birka defa evlendii anlalyor. 1177/1763 ylnda nc defa geldii Tilloda eyhinin kzyla evlenir ve gen yata vefat eden einden sonra, 19 Cemziyelhir 1194/22 Haziran 1780 tarihinde vefat ederek eyhinin trbesine

Muhammed, Y. . Fen-Ed.Fakltesi Baslmam Yksek Lisans Tezi, Van 1991; Kaplan, a.g.m, s. 106-117; Bekir Ouzbaaran, Tanzimattan Gnmze Trk Edebiyatnda Trk iirinde Hz. Muhammed, Y. . Fen-Ed. Fakltesi Baslmam Yksek Lisans Tezi Van 1992; Vedat Ali Tok, Trk iirinde Hz. Muhammed, Kayseri 1997; Zlfikar Gngr, Huls-i Darendev Dvnnda Hz. Muhammed (S.A.V.), Huls Efendi Gldestesi, s.23-44, Ankara 2003. Mehmed avuolu, Necti Bey Dvnnn Tahlili, stanbul 1971, s.37-38; Harun Tolasa, Ahmed Paann iir Dnyas, Ankara 1973, s. 30-32; Diyanet leri Bakanl ve eitli kurulular da Kltrmzde Hz. Peygamber konusunda birok panel, sempozyum ve benzeri toplantlar dzenlemilerdir: Bir rnek iin bk. Hz. Peygamber ve nsan Sevgisi Ayrca dier sempozyum balklar iin bk. Harran niversitesi I. Kutlu Doum Sempozyumu (21-22 Nisan 2007, anlurfa) ; Cneyt Gke, Mevlnda Peygamber Sevgisi, Uluslararas Mevlana ve Mevlevilik Sempozyumu (26-28 Ekim 2007, anlurfa): Bildiriler I, anlurfa, 2008, s. 297-302; Ayrca Kltr, ve Yedi klim dergileri Hz. Peygamberle ilgili zel saylar yaynlamlardr (2006).


defnedilir. Gnmzde, bir ziyaret yeri olan bu trbede her yl 18 Mays-22 Haziran tarihleri arasnda eitli anma faaliyetleri yaplmaktadr.

. Hakk, iyi derecede bir eitim alr ve srekli okuyarak kendisini yetitirir, yeni bilgileri takip eder ve bunlar eserlerinde gelitirir. Deiik melliflerce farkl rakamlar verilen eserlerinin saysn kendisi, 10 tanesi ana ve bei evlat olmak zere 15 olarak belirtmektedir. Eserleri iinde zellikle pek ok yazmas olan Marifet-nme, onun ismini lmszletiren ok nemli bir eserdir ve yaymlanmtr. Divannn tenkitli basm da yaymlanm olup Kyafet-nme ve Mektuplar gibi dier baz eserleri zerinde de almalar yaplmtr17 .

Hakk mahlasyla iirler syleyen Erzurumlu brahim Hakknn, yaymlanan Divannda, bir yln gnlerine e sayda 366 gazel, 5-6 nazm, 70i musarr 83 rub, 15 adet cinasl mani, mlemma 18 mfred ve baz Arapa ve Farsa kta, tahmis, muhammes, kasideler ve tercmeleri olmak zere toplam 500den fazla manzume bulunmaktadr.

Bata Mevl grelim neyler/ Neylerse gzel eyler nakaratl Tefviz-nmesi olmak zere Can ellerinden gelmiem fani mekn neylerem ve Cn u dilde hne kldn kbet gibi birok iiri, ilh ve trk formlarnda bestelenmi olup bu gn bile sevilerek okunmakta ve dinlenmektedir.

2. Mahtumkulu2. Mahtumkulu2. Mahtumkulu2. Mahtumkulu

Mahtumkulunun doum tarihi konusunda farkl grler ieri srlmtr. En ok kabul gren gre gre, 1146/1733 ylnda Etrek ile Grgen nehirleri arasnda Hacgovanda domu, 1780lerden ok sonra vefat etmitir18.

Mahtumkulu (Mahdumkulu, Matmgul) adnn, airin asl ismi mi yoksa lakab m olduu bilinmemekle birlikte daima asl isminin yerine kullanlr ve bakaca bir ismi bilinmez. Garr Molla diye bilinen babas, Devlet Mehmet (Dvletmemmet) zd (1700-1760) de aruzla Vaz- zd adl aatayca mesnevsi olan bir airdir. Mahtumkulu, ilkrenimine babasnn yannda balar, Arapa ve Farsa yannda keecilik ve kuyumculuk gibi meslekler de renir. air, eitimine Kzlayak ve Buharada Kkelta/Gelda medresesinde devam eder. Orada Sibiryal Trkmen air Nuri Kzmla dost olup onunla Hindistan,

17 Geni bilgi iin bkz. Mustafa arc, .Hakk Erzurm, DA, C.21, stanbul 2000, s.305-311; mil elebiolu, Erzurumlu brahim Hakk, Ankara 1988. ; Erzurumlu brahim Hakk, Dvn, Hazrlayan N. Kleki- T. Karabey, Erzurum 1997. 18 Yeni baz almalar airin 1798 ylnda vefat ettiini gstermektedir. Bkz. Seyitnazar Arnazarov, Mahtumkulu Firk (1733-1798) Diyanet Aylk Dergisi, S.161, s.11, Ankara 2003; Ejder elik, Mahtumkulu: Hayat ve air Kimlii, Trk Dili Dergisi, Kasm 2008, S.683, s.471- 473, Kagarl Mahmut zel Says. Ankara.


45 * 23

Afganistan ve zbekistann baz ehirlerine gider ve orada bir mddet kalr. Sonrasnda Hvede irgazi medresesinde de yl eitim alr. Bu arada kars Akkzdan iki olu olur. Bunlar yedi ve on iki yalarnda lr; ayn ekilde aabeyleri Muhammed Safa ve Abdullah da dmanlar tarafndan Afganistanda ldrlr. airin bundan sonraki hayat hakknda yeterli bilgi yoktur. Dvnnda sadece sevdii hlde kendisiyle evlenmesine engel olunan ve ayrlmak zorunda kald Benli (Menli, Mengli)den sz edilir.

Trkmen edebiyatlarnn en by, hatt btn Trkmenlerin halifesi ve akldr kabul edilen Mahtumkulu, edeb Dou Trkesi olan aatayca yannda Arapa ve Farsay da renmi ve Ali r Nev, Nizm, Sadi-i irz, Nesm ve Fuzul gibi klsik airleri okumu ve geleneksel klsik slupta az sayda baz rnekler vermise de, ounlukla klsik bir dil ve slpla deil, canl bir Trkmen ivesi ve sade bir dille yazar. Bylece yeni Trkmen edeb dili ve edebiyatnn ortaya kmasna ve gelimesine byk hizmeti olur. iirlerinde ounlukla Mahtumkulu adn kullanmakla beraber, bazen de Piragi (Firak) mahlasn kullanmtr.

Mahtumkulu, Trkmen kabileleri ile ran ve Hive Hanl arasnda ekimeler ve kanl arpmalarn yaand bir dnemde aabeyleriyle birlikte olaylarn iinde, yerinden yurdundan edilen, mallar mlkleri yamalanan, esir pazarnda satlan, ldrlen insanlarn acsn yreinde duyar ve bu dertlerin gl bir birlikle zlebileceini dnerek inand Trkmen birlii idealinin gereklemesi iin alr. Fitne ve zulmle toplumun huzurunu bozan sahte din adamlar ve idareciler, fakirleri ezen zenginler, rvet yiyen kad ve kethdalar, iirlerinde iledii konulardan bazlardr.

Halk airleri gibi bde ien Mahtumkulunun iirlerinin en nemli temas, dnyann faniliidir. ounlukla Ahmet Yesev ve Yunus takipisi bir dervi edasyla halk irat etmek iin hakmne ve nasihat-miz bir slup kullanan ve halkn manev gcn ykselterek birliini temin etmeye alan airin, kimi zaman ktlere ve zlimlere kar Krolu ve Dadalolunu hatrlatacak gr sesli syleyileri, Karacolan gibi Trkmen kzlarnn gzelliini anlatan lirik ak iirleri de vardr.

100den fazla yazma nshas olan Mahtumkulu Dvnnda, 500 kadar iirin olduu sylenir. Dvn, Arap ve kiril harfleriyle birok defa baslm olup Trkiyede de Himmet Biray tarafndan 304 iiri Mahtumkulu Dvn adyla yaymlanmtr. iirleri bugn Trkmenistan ve dnyann birok blgesinde aydm olarak arklarda, trklerde ve ataszlerinde yaamaktadr19.

19 Geni bilgi iin bkz: Biray, age, Ankara 1992; Alim Kahraman, Mahtumkulu, DA, C.27, s.393


imdi, srayla, ayn yzylda, ayn inan ve ideali tamakla beraber birbirine uzak iki ayr diyarda yaayan bu iki byk airin Hz. Peygamberi nasl ele aldklarn deerlendirebiliriz.

3. 3. 3. 3. .... Hakk Divannda Hz. PeygamberHakk Divannda Hz. PeygamberHakk Divannda Hz. PeygamberHakk Divannda Hz. Peygamber

.Hakk Erzurm Divnn ilk manzumesi olan mstezat eklindeki tevhidin sonlarna doru Hz. Peygamberi yem-i irfn ve bahr- hakkat yani irfan ve hakikat denizi olarak niteler. Bylece irfan denizi olan Hz. Peygamberin nuruyla insanlarn sevinip mutlu olduu, o hakikat denizinden (hemen) her gnle akn cokusunun fkrd (hemen geldii) u msralarla anlatlr:

n nr- habbinle ki oldur yem-i irfn Kldn bizi dn Ol bahr- hakkatden olur her dile fevvr Akn galeyn (s. 37/32)20

Yine, syler redifli tevhitte Hz. Peygamberin Habbullah olduu, lafzi iktibaslarla vurgulanarak O sevgilinin, seni (senin Kuranda medh ettiin gibi) hakkyla vemem, (senin sfatlarn) vp bitiremem dedii bir durumda, kim Allhn ceml ve keml sfatlarn vebileceini syleyebilir ki? denir:

Habbi nki l uhs senen der dahi kimdir Ki ol vasf ceml-i b keml-i Kibriy syler (s. 50/3)

Divann bandaki bu manzumelerden birinde ilh aka alk, riyazet ve nefis terbiyesiyle ulalabilecei anlatlrken Allhn sevgilisinin bile alktan karnna ta balad hatrlatlarak Karnn yemek isterse sen ona ekmek deil ta ver denilir:

Habbullh mbrek karnna ta balad yani Tam isterse batnn ver ana ta verme sen nn (s. 55/25)

lh ak konusunun ilendii altnc kasidede ise mutasavvflarn kulland iktibaslardan olan Ey Muhammed! Attn zaman sen atmadn (Enfal Suresi 8/17) melindeki yetinden ve Kulum bana nfilelerle yaklar, hatt (yle olur ki) Ben onun gren gz, tutan eli, iiten kula, yryen aya olurum21 kuts

394. Ankara 2003 20 Burada verilen sayfa numaralar N. Kleki ve T. Karabey tarafndan tenkitli neri yaplan brahim Hakk Erzurm Divan (Erzurum 1997)na aittir. almamzda bu eser kaynak olarak alnmtr. kinci rakam beyit numarasn gstermektedir. 21 H. Kmil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul 2000, s.201. den naklen Buhar, Rikk 38


45 * 25

hadisinden alntlar yaplr ve phesiz onun eli Dostun elidir, denilir. Baka bir beyitte ise Bedenin uzaklk ve yaknl gnl iin gerekmez. Nitekim Veysel Karani, Dostun kokusunu ta Yemende buldu da suretini Mekkede bulamad eklinde ifade edilir (s.65/24-29)22. Bu beyitlerde Hz. Peygamberden dost ve habb sfatlaryla bahsedildii grlr. Bu blm zetleyen bir beyti rnekleyecek olursak;

M rameyte iz rameyte dedi Hakk ol dostuna Kim ann desti habbi destidir b-ekk zann (s. 65/24)

Dvnn 79-81. Sayfalar arasndaki manzume Hz. Peygamber vasfnda ve onu(n ahlkn) vmek iin yazlm 25 beyitlik bir nattr. Kerem kn redifli kasde muhtev bakmndan ayn zamanda Hz. Peygamberin gzel ahlkn ven bir ahlkun-neb ve sfatlarn anlatan bir hilye gibidir. Manzumede Hz. Peygamber, u vasflar ile anlatlmaktadr:

O ba ve cmertlik sahibi, kerem madeni, durmadan Allhn ismini zikr eder, hamd ve vg kaynadr. O, ilim, hilm ve lutuf kaynadr. O kerem sahibinin can gzel huylarla doluydu. O aslet ve cmertlik sahibi Hakkn mahlukuna Allh iin rfk ve tevz ve btn insanlara iyilik ve ba ile muamele ederdi. O, yalnzca Allh iin sever ve buz ederdi. Nefsi iin ne dost ne de dman olmutu. O, ne kahkahayla gld, ne de asl bir kimseye svd. O lutuf sahibi, gzel szl, gle yzl ve gzellikle dolu idi. Yumuak huylu ve hayal, iyiliksever ve sayglyd. Bir ey isteyen, alayan ve yalvaran yle brakmazd (aresini bulurdu.) Affedicilik ve balayclkla sulularn zrn kabul eden efkatli ve yksek ahlkl, asil bir ztt. O cmertlik sahibi fakirleri kendine karde edinir, zenginlii deil fakirlii sever ve onunla vnrd. O, yamal elbiseler ve naln giyer, her hastaya gider, derdine derman olurdu. Evinin iini gzelce kendi grr, btn zorluklar kolaylatrrd. Eer arpa ekmei ve mercimek orbas iin (dahi) davet edilse gider misafir olurdu. Bazen ata ve katra, bazen de deve ve merkebe binerdi. Bazen de o cmertlik sahibi sultan, yaln ayak yrrd. Bazen dizini dikerek, bazen dizi zere bazen de bada kurarak otururdu. (Davranlar) Ak ve gizli edeple doluydu. parmayla lezzetle yer ve yalar, suyu nefeste ierdi. Bal, helva, kabak, sirke ve tiridi severdi. Ama arpa ekmeini bile doyunca(ya kadar) yememiti. Bazen de alktan karnna ta balard. Kalbim titremesin derdi o cmertlik kayna. Mutlu yuvasnda bazen aylarca ate yanmazd (yemek pimezdi). Hurma ve nar kanatle yerdi. Elbise ve abdest gibi gzel ilerde hep sadan balamay severdi. Yz kbleye dnk olarak, sa yan zere yatard. Her nefeste gayb seyran ederdi. i lif dolu yast da yata da sertti. (Bu yzden) O (gnl) uyank, gece

22 Veysel Karan ve Hz. Peygamberin dostluunu anlatan bir baka beyti iin bkz. s.405/6


yatt zaman az uyurdu. Gzleri uyur ama gnl asl uyumazd; gnl her an, ezelden gzelliine hayran olduu dost ile idi. O asl bo konumazd, konutuu hep vahiy idi. (O) Umman denizi, hikmet incisiyle dolu idi. Bedeni halk iinde, ama gnl hep o sevgili ile ba baayd. O iyilik madeni, her an oklukta birlii bulurdu. Hem ona hem de arkadalarna salt ve selm olsun ki, onlar kendine dost edinmiti. Ey Hakk! Halk unut (brak), Hakkn Habibinin gzel ahlkndan (ders, rnek) al. nk o gzel ahlk sahibi de gzel ahlk dersini Allhtan almt.

Manzumenin sondaki beytinin de metnini vermekle yetinelim:

Teni halk ire idi gnl dostuyla tek tenh Bulurdu vahdeti kesrette her an kerem kn

Salt u selm olsun ana hem l u sahbne Ki kld anlar kendye yrn ol kerem kn

Gel ey Hakk unut halk habb-i Hakkdan al hulk Ki Hakkdan hsn-i hulk almd meccn ol kerem kn (s. 81/23-25)

. Hakknn, balnda vasl-nme ad verilen ve dervilere gnderildii sylenen manzum mektubunda, sanki besmele ile balayp hamdele ve salvele ile devam eden btn klasik kitap ve mektuplardaki tertip uslnn bir rneini buluruz:

Hak ismiyle bu nmeye baladm Ve hamdiyle cna cn baladm

Habbine olsun salt u selm Dahi li ashbna bit-temm (s. 89/1-2)

Sz tutma konusunda yazlan Hemn sz tut hemn sz tut mkerrer msral murabba nazm ekliyle yazlm pend-nmesinin bir bendinde, Allhn kelmnda, peygamberin de hadsinde sz tut buyurduunu belirtir:

Kelmnda demi Allh Hadsinde habbullh Mut ol syle eyvallh Hemn sz tut hemn sz tut (s. 107)


45 * 27

kinci bendinde belirtildii zere Hz. Peygamberin bir hadsinden23 hareketle yazlm olan ve mkerrer msra olarak tekrar edilen istefti kalbek ikblin ile bu bentte u ekilde ilenmitir:

Nefs ile kalmken akl uyurdu Dil hikmetin peygamber duyurdu Kim bu hadisi akla buyurdu stefti kalbek ikblin ile (s. 110/2)

. Hakk, lh-nme diye isimlendirdii Dvnnn ilk gazelinde de Allhn adn anarak ona hamd ve sendan (hamdele) sonra, peygamberine salt ve selm (salvele) etme geleneini devam ettirir:

Sana hamd sen olsun ki verdin gnlme akn Selm olsun ana kim rh- pki akdr mahz (s. 137/2)

6. gazelinde ise ilh ak ve muhabbetten bahsederken ibadetin cennet umarak veya cehennemden korkarak deil, yalnzca onun rza ve muhabbeti iin olmas gerei zerinde durur ve Habibullhn aya, gece namaznda (uzun sre) ayakta durmasndan dolay i(er)di. (Ancak Onun byle uzun uzun gece namaz klmasnn) sebebi, korku ve umut deil, ak cokunluu idi der:

Py- mahbb- Hud idi kym- ebden Sebeb-i ci-i ak idi deil havf u rec (s.142/4)

Dvnnda 20. srada bulunan gazel ise sanki Mevlnnn hicretle ilgili bir gazelinin tercmesi gibidir24. Seyr slk konusunun anlatld bu gazelin 6. msranda air, Allhn sevgilisi Mekkeden malp olarak yola kt. (Ama daha sonra yine) Allh (n izniyle) Mekkeyi galip olarak fethetti. der:

Habb-i Hak sefer kld Mekkeden malb Seferle Mekkeyi feth etti glib ol Mevl (s. 156/6)

Dert ve bellara sabretmenin, kazaya rznn gzelliini anlatt gazelin matla beytinde Allhn verdiine raz olmann gzelliinin Habibullhtan renilmesini ister:

Habb-i Hakkdan ren kmy ho Ne kim Allh ederse ver rz ho (s. 316/1)

23 Ylmaz, a.g.e., s. 158. (Drim, By 2) Burada hadisin evirisi u ekildedir: Mftler fetv verse de sen gnlne dan. Ayn murabban 7. bendinde ise ayn hadis, mahall azla Kalbe dan sen bir i edende eklinde tercme edilmitir. 24 elebiolu, age. s.20.


Evrenin yaratlmasndan ama, insann varldr. Sen olmasaydn kint da olmazd diye zetleyebileceimiz Arapa ve Trke kark mlemma beyitte, levlke levlk diye balayan Ey habibim! Sen olmasaydn felekleri yaratmazdm anlamndaki Kuts Hadise telmihte bulunulur:

Vcd- cmle cihndan garaz vcdundur Fem tekevvn fil-kevni kinn levlk25 (s. 344/4)

Aadaki beyitte ise Hz. Peygamberin miraca ykseltilmesi konu edilir: Allhn (lutfuyla) Refrefle mirca kan gnl, Kurn yetlerini sessiz ve harfsiz okur:

Ol dil ki buldu Hakkdan mirc- Refrefyi B-harf savt okur ol yt- Mushafyi (s. 474/1)

Erzurumlu brahim Hakk Dvnnda da dier Dvn ve tasavvuf airlerinde olduu gibi Hz. Peygamberin birok hadisine rastlanmaktadr. Bunlarn bazlarna bir iki kelimeyle telmih edilirken, kiminin ksa metni yahut meli verilebilmektedir. Ancak ounlukla hadis olduklar belirtilmedii ve hadiste geen kelimeler tevriyeli olarak kullanld iin bunlarn tespiti bir hayli zordur. Husus almalar gerektirir. Bazlar da aada olduu gibi nks, tam, lafz ve manev iktibas gibi deiik ekillerde verilir. Bu yzden biz burada konuyla ilgili fazla aklamaya girmeden malum ve mehur birka rnek vermekle yetineceiz26:

1. (Mt kable en temt) lmeden nce lnz: Emr-i mt kable mtu tut seherle cdan Hayrete var yok ol andan bul hayt- tze cn (s. 63/4)

2. (El fakru fahr) Fakirlik benim iftihr veslemdir:

Fakr iinde fahr bil yoklukda hem bul varl Dn dern- kfrdr vahdet dern- merd zen (s. 64/13)

3. (Hel min silin) (Bir ey) isteyen, soran var m?:

Hakk nid eyler ki hel min silin her nm eb Kim ne isterse o ber-hurdr olur vakt-i seher (s. 245/6)

25 Ayn eser, s. 348/7. beyit de ayn anlamda ayn kuts hadise telmih etmektedir. 26 Edebiyatmzda kullanlan burada veya baka yerlerde geen yet, hadis ve kelm- kibr niteliindeki szler iin Mehmet Ylmazn Edebiyatmzda slm Kaynakl Szler (Enderun

Kitabevi, stanbul 1992) kitabna baklabilir. Ayrca Hz.Peygamberin isim ve sfatlar ve natlarda geen ayet ve hadisler iin bk. Emine Yeniterzi, Dvn iirinde Nat, Seluk niversitesi, SBE, Konya 1989.


45 * 29

4. (Tehallak bi-ahlkllh) Allhn ahlk ile ahlklannz: Tehalluk eyle sen ahlk- Hakkla ey Hakk Ki dn mezheb-i Hakdr bu dn mezhebimiz (s. 299/7)

5. (En-nevm ehul-mevt) Uyku lmn kardeidir:

Nevm gafletdir ehul-mevt olma hayy ol ak ile Dinle her eb szlerim malmun olsun cmle rz (s. 303/6)

6. (Kellimin y Humeyr) Humeyr bana (benimle) konu:

Kellimin y Humeyr kld vird Kim leb-i ak idi ol rn-makl (s. 352/7)

7. (Men arefe nefsehu fe-kad arefe rabbeh) Kendini (nefsini) bilen rabbini bilir:

rif nefsini bilmi ki sultn u raiyyetdir O micmerdir hem te by alr ho kendi dndan (s. 423/3)

8. (..esleme eytn) eytanm Mslman oldu:

Nefs oldu rahmn der esleme eytn Bu ten ki mselmndr olduka bu tarz olsun (s. 426/4)

9-10. (M vesaan..; Knt kenzen mahfiyyen..) Ben gizli bir hazine idim, bilinmek istedim bu halk (mahlukat) yarattm:

Bazen yukardaki rneklerde (ve aada) olduu gibi yalnzca tahalluk, fahr, kenz gibi bir kelimeyle de bir hadise iaret edilebilir:

Smam dedi Hakk arz u semya Kenzm bilindim dil mahzeninden (s. 442/2)

Bunlarn dnda . Hakk Erzurm Divannda ounlukla ak konusunun ilendii gazel ve ilahlerden bazlarnn Hz. Peygamber vasfnda yazlmas muhtemeldir. nk bazlarna gre geleneksel olarak gazellerin her harfinin ilk veya ikinci srada olanlarn tevhit ve nat olma ihtimali vardr27. Mecz veya hakki, beer yahut ilh sevgili yahut memduhlarn ou zaman ayn benzetme ve sfatlarla anlatld divan iiri geleneinde -ak karineler olmadka- bunlar birbirinden ayrmak bir hayli zordur. Biz bu vesileyle Hakk Divanndaki 144, 178, 189, 334, 352, 447 numaral gazellerin nat olabileceini zannediyoruz. Yine yr- gr ve kbe kavseyn gibi tamlamalarn Hz. Peygamberle ilgili olarak defalarca kullanldn syleyebiliriz.

27 Yeniterzi, age, s.50.


zetleyecek olursak Erzurumlu . Hakk Efendi, tevhit ve mncttan sonra gelenee uyarak 25 beyitlik uzun bir nat yazm, manzum mektup ve kimi iirlerinde, balarken veya bitirirken Hz. Peygambere salt ve selm getirmeyi ihml etmemi, Hz. Peygamberin kimi vasflarn ve hadislerini iirinde sevgi ve saygyla ele alm ve deerlendirmitir. Onun yine de Yunus Emre, Erefolu Rm, Dede mer Ren, Yahy Nazm, Neccarzde Rza, Salh-i Uk gibi, bilinen ekliyle, ok fazla mstakil nat yazmadn syleyebiliriz. Bunun sebebini . Hakknn zellikle ilh ak konusuna younlamasna balyoruz. Bu yzden ak konusunun yannda dier konulara pek nem verilmemi yahut ak konulu gazellerin belki de birou nat olarak dnlm olabilir.

3. . Hakk Divannda Hz. Peygamber3. . Hakk Divannda Hz. Peygamber3. . Hakk Divannda Hz. Peygamber3. . Hakk Divannda Hz. Peygamber

Bu yzyl Trkmen Edebiyatnn en nemli ismi Mahtumkulu Divannn daha ilk srada bulunan iirinde, hayatnn belki de en nemli olay olan airlie ilk adm at; Hz. Muhammedin emri zerine kendisine ak bdesi iirilerek klk mesleine girmesi anlatlr. Bu hadisenin28 hikye edildii 17 drtlkten oluan bu uzun iirden bir bendini rnekleyecek olursak:

Reslullh ayd: Y h- merdn Ey Selim Hoca, ya Baba Selmn Eb Bekr-i Sddk, ya mer, Osman Bu kulun maksadn bergil dediler (s. 33/4)29

Dny hey iirinde ise dnyann geicilii ve vefaszl anlatlr. Dnya, bata Hz. Muhammed, Harun, Karun, Sleyman gibi btn byk ahsiyetleri yutmu, yok etmitir:

Kpleri yok ettin kn yuvuttun Muhammet Hak resul cn yuvuttun Harun Karun Sleyman yuvuttun Budur senin iin belli dny hey (s. 89/2)

Birok iirinde felekten yaknan Mahtumkulu, aada bir drtl verilen iirinde de Emin ismiyle Hz. Peygamberin, Sleyman ve s gibi dier peygamberlerle birlikte, dnyadan zarar grp gp gittiini ifade etmitir:

28 Ayn hadisenin Divandaki 2. ve 3. sradaki iirlerde de (s.35-37) ksaca anlatld grlmektedir. Dier bir iirinde ise ah- Nakbendin bde sunduunu anlatmaktadr.

Bkz.s.523. 29 Burada gsterilen rakamlar Himmet Birayn nerettii Mahtumkulu Divan, Ankara 1992ye aittir. lk rakam sayfa, ikincisi drtlk veya beyit numarasdr. Kitaptaki dil ve iml zellikleri

burada aynen korunmu ve aklama yoluna gidilmemitir.


45 * 31

Felek vurur boldu ger tapsa emin Azmden lerzndr smn u zemn Ol Sleymn, s, Meti hem Emin Bar tti grp ziyan felekten (s. 90/4)

if ver balkl Allh, peygamber ve erenlerden efaat ve if dilendii iirinin ilk bendinde ise air, Hz. Peygamberin Mustafa ismiyle ve fahr-i cihn sfatyla anldn belirtir:

Bu lde rahm eyle garip halime Ademi yaratan Sbhn if ber ok zal dertli irin canma Ya Mustafa fahr- cihn if ber (s.92/1)

Gnhm gzet eyle (gnahm ge, bala, affet) nakaratl 7li hece vezniyle yazd iirde ise Ahmet hrmetine gnahndan geilmesini, balanmasn ister:

Biz bre mmetin mmet-i Muhammedin Hrmetine Ahmedin Gnhm gzet eyle (s. 104/1)

Beyitlerle yazlan 150. sayfadaki iirde ise sevgilinin vasfnn levlk.. olduu, bir kelimeyle, mehur kutsi hadise yer verilerek aklanr30:

Bu dergh durur kurbet, erer ol hdi-yi vahdet Muhabbetin makamnda onun ez vasf lvldr (s. 150/2) ylengin (evlen/in) iirinde mizah bir biimde anlatt evlilikle insan hayatnda nelerin deitii anlatlrken son drtlkte evliliin peygamber snneti olduu belirtilir: Mahtumkulu, gezip her tay, Etmezdin cihnda pervy Peygamber snnetin bercy Klayn desen, ylengin (s. 171/3)

ilim ve nas, iirlerden o yrede yaygn olduu anlalan sigara, ttn, tnbeki tr iilen, inenen yahut dil altna konulan keyif verici, bamllk yapan sala zararl maddelerdir. airin bu maddelerle ilgili toplam alt iir yazmas, bu konuda ne kadar dertli olduunu gsterir. air, bu zararl maddelerden insanlar korumak iin ou zaman din bilgilerden yararlanr.

30 Sonraki beyitte o sevgilinin felekler merdiveni, yeryz glgesine muhta ve iki ayakkabsnn arn tepesinde yce tac olduu sylenerek miracna iaret edilir.


Bunlara helal diyenlerin dinden kabileceini syler. Allha ve peygambere inanan insanlarn bunlar kullanmamas gerektiini ifade eder. Naske ve ilimke dedii bu maddeleri kullananlara t vererek salk ve insanlk iin bunlarn ne kadar zararl olduunu anlatrken ayn zamanda bunlarn haram olduunu, peygamberin bu konuda hadisleri bulunduunu da syler:

Yalanc dnyada isteme vef Od iymek (yemek) olurmu b-zevk u saf Dd-keler mmet del dedi Mustaf Hayftr cnna ilim ekmegil (s. 211/4) ok hadis aytt Muhammed nas haramdr nas haram31 (s. 217/3)

iirlerinin birounda t konusunu ileyen Mahtumkulu, bazen Hz. Peygamberin hadislerinden de yararlanr. Aada yoldana/komusuna bakmayan kiiden peygamberin bile ikyet ettii anlatlrken iirin son drtlnde ise ya hayr syle, ya sus hadisine iaret vardr:

Peygamber bzr32 yav (dman) gn Yoldaa bakmayan erden (s. 228/5) Mahtumkulu yangl gil Ya ll otur ya dr sagl Bir kuyruksuz ittir kagl Nasihat yokmayan erden (s. 229/2)

Yukardaki drtlk ve beyitlerde Hz. Peygamberin Ahmet, Muhammed, Mustafa, Fahr- cihn gibi isim ve sfatlarn kullanan Mahtumkulu, aadaki iirde, onun hayrul-beer unvanna yer verir.

Bu szleri dedi ol Hayrul-beer Duzahtan yakc bu felek yeser (sinsi, kahbe) Adem olun eylep bunda serbeser Bakn z rahat yatp baradr (s. 261/5)

31 Bu maddelerin ne olduunu sanal dnyada aratrrken Trkmenistandaki pek ok sitenin Mahtumkulunun bu iirlerine yer verdiini grdk. Bunlardan bazlar iin bk.

http://www.talyplar.com/9430-magtymguly.html; http://www.tkm.8m.net/magtymguly3.htm;http://www.teswirler.com/index.php?q=blog&view=11237;http://www.magtymguly.org/Magtimguli_PIRAGI.html 01 Temmuz 2011, saat.00.38

32 u msralarnda da benzer bir dnceye rastlyoruz: Hak, peygamber, halk bzrdr Sz itibarsz erden (s.341/4)


45 * 33

Aadaki drtlkte ise peygamber mmeti33 olmak iin zorla deil severek ibadet edilmesi gerektii sylenirken ilgin bir de atasz kullanlr:

Oku be vaktini boluver mft Eer bolacaksan resul mmeti Zor bilen ibersen koy(u)na bir iti Kurt gelen koyna asss bolmaz34 (s. 279/2)

Mahtumkuluna gre szden anlamayana yet desen, peygamberin hadisini nne koysan yahut sz yksek sesle kulana da koysan, yine de o szler kulann dna bile demez. Anne babasnn szn tutmayan, onlar incitenlerinse duas bile kabul olmaz:

Anlamaza yet szlerin desen Peygamber hadisin nnde koysan Kymazlkta bin sz kulana koysan Ol szler kulann dna demez ncitse olu kz ana atasn Tvbe klmay, Hak geirmez hatasn (s. 360/4-5)

Mtessa (dokuzlu) nazm ekli ile ve aruzla yazd bir iirinde, kyamet almetlerinin ortaya ktn syleyerek bundan ikyet eder35. air, yallarn bile peygamber sznden haberi olmadn, bu durumda maher gn peygambere ne cevap verileceini bilemeyeceklerini anlatr:

Tanr peygamber sznden b-haberdir prler Rz- maher Hak resle ne cevabn bereler (s. 426/1-8)

Muhammed mmetinin drst, temiz ve ona layk olmas gerektiini syleyen Mahtumkulu, yoksa yarn maher gnnde Hz. Peygamberin yzne bakamayacaklarn ve mmetin ondan utanacaklarn syler ve toplumu uyarr:

33 Aadaki msralarda ise Muhammed mmetinin alp mal mlk sahibi, varlkl olmas gerektii, aksi taktirde kardein bile yabanc olaca zerinde durulur: Muhammed mmeti malsz bolmasn Malsz bolsa, doan karde yd bolur (s.380/1) 34 Kpei zorla srye gndersen kurt geldiinde koyuna faydas olmaz eklinde

evirebileceimiz bu sz Anadoluda gnlsz davara giden it ya canavar getirir srye ya kurt sylenmektedir.

35 Aadaki msralarda da peygamber makamnda oturan kadlarn (bile) para iin (halka) el amaya balamasn bir kyamet alameti olarak deerlendirir:

Peygamber ornunda oturan kad Para iin elin aa balad (s.446/2)


Yzn grmez Muhammed sen gibi pis mmetin (s. 489/2) Ol Muhammed karsnda hem uyalgay sen o gn (s. 490/1)

Muhtemelen atasnn (baba, aabey) lm zerine yazlm Atamn bal verilen iirinde ise onun gndz orulu, gece uykusuz, yediler, krklar, nceb ve nukeb ile komu, peygamberin eli elinde olan, onun yolunda rnek bir kii olduunu anlatr:

Derdi: dnya durmaz, mre bk yok Gndz rze, gece bolsa uyku yok Mnkir bilmez, muhlislerin ek(k)i yok Peygamber destidir desti atamn. (s. 508/3)

Sayfa 528deki babas ile karlkl soru cevap tarznda ayttklar (syledikleri) bir iirde, Hz. Peygamberin Hayberde ka defa harbettii sorusuna, yedi defa diye cevap verdiini gryoruz.

Hakkn resul peygamber Hayberde nee urutu Hayber danda peygember n yedi aylap urutu (s.528/1-2)

Baz peygamberlerin kssalarndan ve mucizelerinden bahsedilen iirde ise Hz. Peygamberin diktii kuru fidanlarn bile hurma verdii, (parmann iaretiyle) gkyznde ay ikiye bld ve Kureylilerden ne ceflar ektii anlatlr:

Hurma drep hu aatan Ay bilen ay bld artan Reslllh ol Kureyten Ne ceflar ekti geti (s.536/5)

Mahtumkulu Dvnnda mstakil olarak batan sona Hz. Peygamberi ven ona sevgisini bildiren yegne iiri ise s. 478-479da bulunan Seven dek sevmiim seni nakaratl 8li hece vezni ile yazlan samimi ve lirik iiridir. iirde Ysuf u Zelih, Leyl ve Mecnun, Ferhd u irin, Seyfl-Melik, Varaka ve Glah, k Nevruz ve Gl Ferhar, Vmk u Azr, Arzu ile Kanber, Thir ile Zhre, k Garip ile ah Senem gibi nl klarn adlar tek tek anlarak btn bunlarn sevgililerini sevdii gibi seni sevdim denilir. Bunlardan farkl olarak iirde geen ey vardr: Biri dervilerin Kadir gecesini sevdii, dieri brahimin sarayn sevdii gibi, br de ay, gne, yer ve gn (yani btn evrenin) sevdii gibi sevdiini sylemesidir. iir, sade ve samimi bir dil ve slupla kne duygularla yazlmtr. iiri gnmz Trkesine u ekilde


45 * 35

evirebiliriz:

Ey Sevgili! Sen gerekten Hak reslsn. Dervilerin Kadir gecesini sevdii gibi sevmiim seni. brahim (Ethem) gibi btn ran seyretsem gezsem dolasam da onun sarayn sevdii gibi sevmiim seni. (brahim Ethem ok sevdii sarayn yine sevdii Allh yoluna tamamen terk etmiti.) Kenan yurt edinen Yakup peygamberin olu Yusuf, Msr azizi olmutu. Ben ite Yusufun Zleyhay sevdii gibi sevmiim seni. Btn bu yalan dnyaya hreti yaylan akn temeli Mecnunun peri yzl Leyly sevdii gibi sevmiim seni. Sevdiine kavumak iin dalar delen Ferhatn irini sevdii gibi seni sevmiim. Dnya mal beni edi(i iin) akm kemle ermedi. (Fakat) Seyfl-Melekin Mh Cemli sevdii gibi seni sevmiim. Sevgi nian yaygn, Yemenin drt kesini dolaan Varkann Gleni sevdii gibi seni sevmiim. htiyar elinden giden, sabr karar kalmayan Vamkla Azrnin birbirini sevdii gibi seni sevmiim. Yeryznde Anadolunun btn ovalarn gezip dolaan, Hakkn borcunu veren Kanberin Arzuyu sevdii gibi seni sevmiim. Dnyay sevmeyen (ya da dnyada mekn tutmayan) dnyada dostu sevdii kalmayan tpk Tahirin Zhreyi sevdii gibi seni sevmiim. Bu dnya kimi koymutur ki? (Bu dnyada kim kalmtr ki!) (yleyse dnyadaki) be gnlk zaman iyi geirin. Ak Garipin ah Senemi sevdii gibi seni sevmiim. Mahtumkulu dnya fani. Geti gitti (Zalolu) Rstem(ler) hani? Ay, gne, yer ve gn seni sevdii gibi seni sevmiim. (Dnya her ne kadar deise, geip gitse de benim sana sevgim deimeyecek, hep devam edecektir.)

Birka iirinde anlattna gre O, airliini bir anlamda Hz. Peygambere borludur. nk onu ve dier din byklerini ryasnda grmesi ve Hz. Peygamberin emriyle kendisine bade iirilmesi sonucunda byk makamlara ermi, deta duygusal patlamalar yaam ve air olmutur. Dnyadan gp giden byk ahsiyetler zikredilirken en bata Hz. Peygambere yer verilir, dnyann ona bile kalmad, ok ileler ektii, fani olduu anlatlr. Dua ederken Allhn gzel isimlerinden sonra Hz. Peygamberi vesile edinerek onun hrmetine ifa istenilir. mmetin ona layk olmas, utanlacak durumlardan kanmas, peygamberin emrine gre ana babaya itaat edilmesi, be vakit namazn klnmas, kimi ile ve zorluklar olsa da snnet zere evlenilmesi, ya hayr konuup ya susulmas, mmetin madd gce erimesi, komuya iyi davranlmas gerektii zerinde durulur. Ttn tnbeki ve azda inenen uyuturucu benzeri otlar kullanmann ok yanl olduunu syleyen air, bu konularda peygamberin hadisi olduuna inanr. Bunu kullananlarn onun mmeti olamayacan syler. iirlerinde Hz. Peygamberin Ahmet, Muhammed, Mustafa ve Emin ismi dnda Fahr-i cihan ve Hayrul beer gibi baz isim ve unvanlarn da kullanan air, Onun diktii kuru hurmann yeermesi ve parmayla ay ikiye


blmesi gibi baz mucizelerine de yer verir. Batan sona her drtlnde Hz. Peygamberi sevdiini syleyerek akn ve sevdasn tekrar ettii sade, ama samimi ve kne duygularla yazlan iirinde ise onun Hz. Peygambere olan sevgisini youn ve toplu biimde grme imkn buluruz.

SonuSonuSonuSonu

Ayn yzylda farkl blge ve lkelerde yaayan, leheleri farkl ama ayn dili kullanan ayn inanc paylaan iki byk mutasavvfn divanlarna toplu olarak baktmzda ikisinin de Hz. Peygambere olan muhabbetlerini eitli vesilelerle pek ok defa dile getirdikleri grlmektedir. Bunlardan . Hakk Erzurumlu, daha ok Hz. Peygamberin gece namaz, gzel huy ve hilyesine dikkat ekerken Mahtumkulu, mmetin ona kar grev ve sorumluluklar gibi daha ok sosyal ve toplumsal konulara yer verir. . Hakk Hazretlerinin, Divannda pek ok hadis metnine, ksa da olsa yer vermesine karlk Mahtumkulunun daha ok hadisleri anlam bakmndan ele ald anlalmaktadr.

Mahtumkulunun, daha ok halk iirinde grld gibi, peygamberin emriyle ryada bade ierek k/air olmasna karlk . Hakkda byle bir durum grlmez.

. Hakk Divannda maniler ve baz mfretler dnda heceyle yazlm iir bulunmazken, Mahtumkulunun iirlerinin, baz musammatlar dnda, hemen tamam heceyle yazlmtr. Dili, slbu, konuyu ele al ekli, estetik zevk ve edeb anlay bakmndan Mahtumkulu, halk iirine daha yakn bir izgide dururken; . Hakk, Divan iiri ve tasavvuf iirin ortasnda deerlendirilir ve halk ve divan iiri arasnda bir kpr grevini grr.

Btn bu dil, slp ve vezin bakmndan farkl gr ve dnceleri olsa da muhteva ve muhtevay ele al bakmndan aralarnda fazla bir fark yoktur. Allh, peygamber, kint, insan ve ak anlay bakmndan aralarnda byk bir benzerlik vardr. Nitekim Hz. Peygamber inanc ve sevgisi konusunda ortak olan iki byk sf (iki airin de Nak olduu konusunda bilgiler vardr) air, konuyu ele al bakmndan baz farkllklar da gsterirler. Ancak vezin, ekil ve sluptaki farklara ramen mana ve muhtevada byk bir ayrlk olmayp ounlukla bir birlik ve beraberlik ierisindedirler.

KAYNAKAKAYNAKAKAYNAKAKAYNAKA

AKAR, Metin, Trk Edebiyatnda Manzum Mirac-nmeler, Ankara 1987. ARNAZAROV, Seyitnazar, Mahtumkulu Firk (1733-1798) Diyanet Aylk Dergisi, S.161, s.11,

Ankara 2003. ARTUN, Erman, Din-Tasavvuf Halk Edebiyat, Ankara 2002. BRAY, Himmet, Mahtumkulu Divan, Ankara 1992 ARICI, Mustafa, . Hakk Erzurm, DA, C.21, stanbul 2000, s.305-311


45 * 37

AVUOLU, Mehmed, Necti Bey Dvnnn Tahlili, stanbul 1971. ELEBOLU, mil, Eski Trk Edebiyatnda Manzum Din Eserler, Eski Trk Edebiyat

Aratrmalar, stanbul 1998. ELEBOLU, mil, Erzurumlu brahim Hakk, Ankara 1988. ELK, Ejder, Mahtumkulu: Hayat ve air Kimlii, Trk Dili Dergisi, Kasm 2008, S.683, s.471-

473, Kagarl Mahmut zel says. Ankara. DEMRBA, mer, Divan iirinde Hazret-i Muhammed, Y..Fen-Ed.Fakltesi Baslmam Yksek

Lisans Tezi, Van 1991 Erzurumlu brahim Hakk, Dvn, (Haz. Turgut Karabey- Numan Kleki), Erzurum 1997. GKE, Cneyt, Mevlnda Peygamber Sevgisi, Uluslararas Mevlana ve Mevlevilik

Sempozyumu (26-28 Ekim 2007, anlurfa): Bildiriler I, anlurfa, 2008, s.297-302 GNGR, Zlfikar, Huls-i Darendev Dvnnda Hz. Muhammed (S.A.V.), Huls Efendi

Gldestesi, s.23-44, Ankara 2003. GNGR, Zlfikar, Trk Edebiyatnda Manzum Hilye-i Nebevler, ve Nesim Mehmedin

Glistn- emili, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits 2000. GZEL, Abdurrahman, Peygamber Hakknda Yazlan Trler, Din-Tasavvuf Trk Edebiyat,

2.b., Ankara 2004. SEN, Mustafa ve dierleri, Trler Eski Trk Edebiyat El Kitab, 2.b. Ankara 2003, s.245-265. SEN, Mustafa, Trk Edebiyatnda Peygamber Sevgisi, telerden Bir Ses Divan Edebiyat ve

Balkanlarda Trk Edebiyat zerine Makaleler, Ankara 1997. KAHRAMAN, Alim, Mahtumkulu, DA, C.27, s.393-394. Ankara 2003. KAPLAN, Mahmut, Divan iirinde Hazret-i Muhammed, Kpr dergisi, S.74, stanbul 2001, s.

106-117. KARAHAN, Abdlkadir, slm Trk Edebiyatnda Krk Hadis, stanbul 1991. KURNAZ, Cemal, Din Edebiyatta Trler, Divan Edebiyat Yazlar, Ankara 1997. LEVEND, Agh Srr, mmet a Trk Edebiyat, Ankara 1962. MENG, Mine, Eski Trk Edebiyat Tarihi, 4.b. Ankara 1997. MERMER, Ahmet ve dierleri, Eski Trk Edebiyat Giri, Ankara 2006. OUZBAARAN, Bekir, Tanzimattan Gnmze Trk Edebiyatnda Trk iirinde Hz.

Muhammed, Y. . Fen-Ed. Fakltesi Baslmam Yksek Lisans Tezi Van 1992. PEKOLCAY, Necl, Sleyman elebi, Mevlid (Vesletn-Nect), stanbul 1992. TOK, Vedat Ali, Trk iirinde Hz.Muhammed, Kayseri 1997. TOLASA, Harun, Ahmed Paann iir Dnyas, Ankara 1973. UZUN, Mustafa, Diyanet slam Ans. (DA), Hz. Muhammed maddesi, Trk Edebiyatnda Hz.

Muhammed C.30, s.448-482. YENTERZ, Emine, Divan iirinde Nat, Ankara 1993. YILMAZ, H. Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul 2000. YILMAZ, Mehmet, Edebiyatmzda slm Kaynakl Szler, Enderun Kitabevi, stanbul 1992.

Documents

A.Ü.Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED ...isamveri.org/pdfdrg/D01645/2011_45/2011_45_ERDOGANK.pdf · 10 Cemal Kurnaz, “Dinî Edebiyatta Türler”, Divan Edebiyatı