„UNUTRAŠNJI KOLONIJALIZAM“ – PRILOG ISTORIJI ... · Rusije ističući za svoj strateški cilj ’povratak u Evropu’ kojoj su, kako kažu, oduvek pripadali. Zato su oni sovjetsku

Milan Subotić1 Pregledni naučni radInstitut za evropske studije, Beograd UDK 316.323.8:325.3/.4(47+57) 325.3: 316.732 (41+44) 316.344.4:323.13(7+8) Primljen: 11.12.2017. DOI: https://doi.org/10.2298/SOC1802410S

„UNUTRAŠNJI KOLONIJALIZAM“ – PRILOG ISTORIJI KONCEPTA

“Internal Colonialism” – A Contribution to the History of the Concept

APSTRAKT: Polazeći od obnove interesovanja za koncept „unutrašnjeg kolonijalizma“ u okviru savremenih „postkolonijalnih studija“, u radu je razmatran nastanak i smisao tog koncepta u različitim teorijskim tradicijama i naučnim disciplinama. U prvom delu „unutrašnji kolonijalizam“ i „unutrašnja kolonizacija“ interpretirani su iz perspektive istorijskih i političko-ekonomskih rasprava o imperijalnoj strukturi Rusije i Sovjetskog Saveza, kao i socioloških kritika društvenog razvoja epohe staljinizma. Drugi deo rada posvećen je analizi dometa i ograničenja upotrebe ovog koncepta u tumačenju integrativnog (francuskog) nacionalizma, kao i reaktivnih, manjinskih nacionalizama u okviru Velike Britanije. U završnom delu rada autor je interpretirao značenja koja je „unutrašnji kolonijalizam“ imao u sociološkim analizama društava „kapitalističke periferije“ (Latinske Amerike), kao i u političkom diskursu protesnih pokreta „nove levice“ u SAD kao „kapitalističkoj metropoli“. Ukazujući na tesnu povezanost analize „kolonijalizma u jednoj zemlji“ sa marksističkom tradicijom istraživanja klasne strukture društva, autor zaključuje da se koncept „unutrašnjeg kolonijalizma“ danas prevashodno koristi kao metafora koja nalazi plodnu primenu u okviru „kulturnih studija“. U tom pogledu, istorija ovog koncepta ilustruje promenu teorijskog diskursa koja karakteriše društvene nauke posle „kulturnog obrta“.KLJUČNE REČI: unutrašnji kolonijalizam, kolonizacija, imperija, nacionalizam,

kulturne razlike

ABSTRACT: Starting from the renewed interest into the concept of the “internal colonialism” within the contemporary “postcolonial studies”, this paper discusses the origin and the meaning of the concept in various theoretical traditions and scientific fields. The first part interprets “internal colonialism” and “internal colonization” from the perspective of historical and political-economic debates on the Russian and Soviet imperial structure, and from the sociological critique of

1 [email protected]

Milan Subotić: „Unutrašnji kolonijalizam“ – prilog istoriji koncepta 411

the social development of the Stalinist epoch. The second part is dedicated to the analysis of the effect and limitations of the use of the concept in interpreting the integrative (French) nationalism and interpreting the reactive, (Celtic) minority nationalisms within Great Britain. In the final part the author has interpreted the meanings that „internal colonialism“ had in sociological analysis of the states of the „capitalist periphery“ (Latin America) and in the political discourse of the “New Left” protest movements in the USA as a “capitalist metropolis”. By pointing out the close connection of the analyses of “colonialism in one country” with Marxist tradition of research into class structure of society, the author concludes that the concept of “internal colonialism” today is primarily used as a metaphor that finds a useful application within the “cultural studies”. From that point of view, the history of the concept illustrates the change of the theoretical discourse that characterises social sciences after the “cultural turn”.KEY WORDS: internal colonialism, colonization, empire, nationalism,

cultural differences.

U radu o odnosu između teorijske „paradigme postkolonijalizma“ i istraživanja prošlosti i sadašnjosti postkomunističkih društava formulisano je uverenje da se, uprkos nizu ograničenja u primeni postkolonijalnog pristupa, koncepti poput „unutrašnjeg kolonijalizma“ i „hibridnosti“ mogu produktivno iskoristiti u analizi karakteristika i dinamike kako sovjetskog, tako i post-sovjetskog društvenog razvoja (Subotić, 2015). Takođe, konstatovano je da iako su zapadni teoretičari, polazeći od diferencijacije oblika „kolonijalizma“, zagovarali primenu postkolonijalnog pristupa u istraživanju bivšeg sveta socijalizma (vid. Moore, 2001; Spivak, 2006; Condee, 2006), većina njihovih istočno-evropskih kolega nije bila sklona da u interpretaciji socijalističke prošlosti upotrebljava (post)kolonijalnu retoriku. Osnovni razlog njihovog izbegavanja upotrebe diskursa (post)kolonijalizma – nasuprot naglašavanju „sovjetske okupacije“ – leži u činjenici da „okupacija“, po pravilu, predstavlja vremenski ograničeni period strane dominacije koji ne dovodi do dubokih i trajnih promena u identitetu „okupiranih nacija“: „Nasuprot ’klasičnom’ postkolonijalnom statusu Indije ili Obale Slonovače, ’okupirane’ teritorije Istočne Evrope nisu imale teškoća u obnovi svog ’autohtonog’ identiteta i istovremenom nastavljanju modernizacije prema evropskom modelu jer su ta dva zadatka videle kao jedan“ (Platt, 2013: 137). Posmatrano iz perspektive njihove težnje ka brzom „povratku u Evropu“, stigma „kolonijalne potčinjenosti“ predstavljala bi nepotrebnu i ograničavajuću smetnju ostvarenju projekta uspešne „demokratske tranzicije“.2 Stoga je sasvim

2 „Sami istočnoevropski narodi stremili su da se što više distanciraju od (post) sovjetske Rusije ističući za svoj strateški cilj ’povratak u Evropu’ kojoj su, kako kažu, oduvek pripadali. Zato su oni sovjetsku dominaciju prvenstveno predstavljali u kategorijama okupacije, a ne kolonizacije. Ne bez osnove, istočnoevropski narodi su se bojali da bi isticanje njihovog kolonijalnog statusa u sovjetskoj imperiji moglo otežati njihovu evro-atlantsku integraciju“ (Riabchuk, 2013: 117).

412 SOCIOLOGIJA, Vol. LX (2018), N° 2

razumljivo što je – izuzev u proučavanju književnosti i u „kulturnim studijama“ – zahtev postkolonijalnih teoretičara za „provincijalizacijom Evrope“ (Chakrabarty, 2000) naišao na sasvim ograničenu recepciju u istoriografskoj, sociološkoj i politikološkoj teorijskoj produkciji zemalja Istočne i Centralne Evrope za koje je upravo „Evropa“ predstavljala samorazumljivi normativni koncept.

Nasuprot tome, paradigma postkolonijalizma je znatno češće korišćena u interpretacijama prošlosti i sadašnjosti onih bivših sovjetskih azijskih republika čiji je kolonijalni status dovođen u vezu sa teritorijalnom ekspanzijom i vladavinom carske Rusije.3 Tumačenjem Sovjetskog Saveza kao „imperije“ omogućeno je tematizovanje odnosa njegovog (imperijalnog) „jezgra“ i (kolonijalne) „periferije“, a Saidov konceprt „orijentalizma“ kao noseće „ideološke formacije“ kolonijalne dominacije podstakao je nastanak brojnih radova u kojima je problematizovan odnos Rusije/Sovjetskog Saveza prema sopstvenom „unutrašnjem Orijentu“ (vid. Subotić, 2013). Davno vođeni i već zaboravljeni sporovi o „socijalizmu u jednoj zemlji“ sada su zamenjeni debatama o „kolonijalizmu u jednoj zemlji“ u čijem središtu su fenomeni nastanka i funkcionisanja kolonijalne dominacije unutar iste političke zajednice, a ne nad teritorijalno udaljenim, ekonomski podređenim i kulturno nesrodnim zemljama koje su, sve do okončanja procesa dekolonizacije, bile u statusu „poseda“ ili „kolonija“ vodećih evropskih sila. Rečju, sa istorijskom osekom klasičnog kolonijalizma, istraživačka pažnja usmerena je na analogni fenomen „unutrašnjeg kolonijalizma“ u kome „kolonizujući i kolonizovani segmenti društva žive u istoj zemlji“ (Hind, 1984: 552).

Na obnovu interesovanja za heurističke kapacitete ovog koncepta koji je svoje „zlatno doba“ imao u sedmoj deceniji prošlog veka uticali su radovi Aleksandra Etkinda o „unutrašnjoj kolonijalizaciji“ u „ruskom imperijalnom iskustvu“ (Etkind, 2011), kao i debate koje su njima bile podstaknute (vid. Etkind et al, 2012). Naime, za razliku od brojnih autora koji su paradigmu kolonijalizma primenjivali u analizi odnosa između ruskog imperijalnog središta i njegovih (etnički „inorodnih“) periferija, Etkind je koncept „unutrašnjeg kolonijalizma“ upotrebio u interpretaciji odnosa ruske vladajuće elite prema sopstvenom „narodu“ kao „unutrašnje Drugom“.4 Naglašavajući interdisciplinarnost kao inherentnu karakteristiku „kulturnih studija“, on je konceptom „unutrašnje kolonizacije“ pokušao da sintetiše dva međusobno suprotstavljena istoriografska narativa o Rusiji,5 te da pomoću njega identifikuje „mehanizam“ koji određuje

3 Na asimetriju između primene koncepata (sovjetske) „okupacije“ evropskih zemalja i „kolonizacije“ sovjetskih (azijskih) republika skreće pažnju N. Kondi: „Da li je ispravno reći da su, na primer, Česi bili okupirani, dok su Uzbekistanci bili kolonizovani?“ (Condee, 2006: 830).

4 „To je veoma važan momenat jer kada govorimo o unutrašnjoj kolonizaciji predmet razgovora se ne tiče periferija, već njenih centralnih regiona, teritorija i naroda imperije. Kada govorimo o unutrašnjoj kolonizaciji, reč je o tome kako je Ruska imperija kolonizovala ruski narod, seljake, kmetove…“ (Polit, 2013). Ili, na drugom mestu: „Karakteristični fenomeni kolonijalizma poput misionarstva, etnografije i egzotičnih putovanja bili su u Rusiji usmereni ka sopstvenom narodu. Za razliku od klasičnih imperija sa prekomorskim kolonijama u raznim delovima sveta, kolonizacija Rusije je imala centripetalni karakter… Rusija je samu sebe kolonizovala, osvajala je sopstveni narod. To je bila unutrašnja kolonizacija, samo-kolonizacija, drugostepena kolonizacija sopstvene teritorije“ (Etkind, 2001: 65).

5 „Proučavajući imperijalnu Rusiju naučnici su stvorili dva narativa. Po jednom, to je velika zemlja koja se uspešno, mada neravnomerno, takmiči sa drugim evropskim silama, stvara briljantnu


njen društveni, politički i kulturni razvoj. Ostavljajući ovde po strani detaljniji prikaz i ocenu uspešnosti ovog Etkindovog poduhvata, uočljivo je da u njemu „unutrašnja kolonizacija“ predstavlja metaforu – „staro, dobro testirano sredstvo saznanja“ koje, po njemu, „otkriva taj mehanizam“ (Etkind, 2011: 6).6 U metaforičnoj upotrebi koncepata „kolonijalizma“ i „kolonizacije“ on nije usamljen: „Kada danas kritičari kulture i politički polemičari učestalo ukazuju na birokratsku i tehnološku ’kolonizaciju’ sveta života ili na ’kolonizaciju’ društva od strane političkih partija, onda oni obično tu reč povezuju sa manipulacijom, uzurpacijom i nelegitimnim prisvajanjem, tj. sa terminima koji odaju negativnu procenu svega što je povezano sa ’kolonijalizmom’“ (Osterhammel, 1997: 3).

Jedna od posledica metaforične upotrebe ovih koncepata je brisanje semantičke razlike između „kolonizacije“ kao procesa naseljavanja teritorija i „kolonijalizma“ kao posebnog sistema vladavine ne samo udaljenim posedima (kolonijama), već i teritorijama i društvenim grupama u granicama jedne države.7 Svestan mogućih prigovora zbog nepreciznosti upotrebe ovih termina,8 Etkind ih redefiniše ističući da „kolonijalizam“, poput većine izama, prevashodno predstavlja ideološko opravdavanje „kolonizacije“ koja je, prema njemu, „složeni politički, istorijski i kulturni proces“ znatno širi od samog akta prostornog preseljenja i naseljavanja teritorija. Koristeći metaforu „unutrašnje kolonizacije“, on je težio da izbegne snažnu negativnu konotaciju „kolonijalizma“ kojom bi se njegova upotreba u interpretaciji ruske istorije ograničila na analizu dominacije (ruskog) imperijalnog centra nad periferijama imperije na kojima obitavaju „inorodci“.9 Jer, prema raširenoj jezičkoj upotrebi, „unutrašnji kolonijalizam je politička inkorporacija kulturno različitih grupa od strane centra, dok je unutrašnja kolonizacija naseljavanje ranije nenastanjenih teritorija u okviru granica države“ (Hechter, 1975: 32). Ako pod „kulturno različitim grupama“ podrazumevamo samo različite etničke (ili rasne)

književnost i sprovodi neviđene društvene eksperimente. Po drugom, to je zemlja ekonomske zaostalosti, neograničenog nasilja, bede, nepismenosti, očajanja i sloma. Istovremeno bih potpisao oba narativa… ali moramo naći način da usaglasimo ove dve različite priče u koje verujemo… Moje rešenje je svojevrsna ejzenštajnovska montaža u koju je utkana unutrašnja kolonizacija kao svodni, opšti princip. Taj koncept predlažem kao metaforu ili mehanizam koji Rusku imperiju čini uporedivom sa drugim kolonijalnim imperijama iz prošlosti. Na taj način, u ovoj knjizi se dva narativa o Rusiji kombinuju u jedan – priču o unutrašnjoj kolonizaciji u kojoj je država kolonizovala sopstveni narod“ (Etkind, 2011: 2).

6 „Treba priznati da je naš pristup metaforičan, ali to je neizbežno u kulturnoj istoriji. Za nas nije pitanje da li je model unutrašnje kolonizacije tačan, već da li nam ta metafora može doneti heurističku ’dodatnu vrednost’ (Etkind, at al, 2012: 23).

7 „’Kolonizacija’ označava proces teritorijalnog sticanja; ’kolonija’ je poseban tip društvene i političke organizacije, a ’kolonijalizam’ je sistem dominacije. Osnov za sva tri koncepta je ideja ekspanzije društva izvan njegovog izvornog staništa“ (Osterhammel, 1997:4).

8 „Kolonizacija – za razliku od kolonijalizma – u ruskom jeziku se prevashodno asocira sa osvajanjem i naseljavanjem novih teritorija, uključujući i one nenaseljena. Takav je, na primer, izraz ’manastirska kolonizacija’ koji označava izgradnju manastira i kultivaciju teritorija evropskog severa Rusije“( Ранчин, 2013).

9 „Moj stav je u tom pogledu veoma jasan – uopšte ne koristim reč ’kolonijalizam’ jer je to –izam, ideologija, nešto što je po definiciji loše. Dok je ’kolonizacija’, kao i u engleskom, potpuno drugačija reč“ (Polit, 2013).


grupe, onda koncept „unutrašnjeg kolonijalizma“ ne bi mogao biti korišćen u interpretaciji odnosa unutar (etnički, rasno) istorodnih zajednica kakve su, na primer, ruska elita i seljaštvo. S druge strane, ako „kulturna distanca“ između „kolonizatora“ i njegovih „kolonizovanih podanika“ nije zasnovana na etničkoj različitosti, već na drugim „kulturnim markerima“ i sa njima povezanim socijalnim statusima, onda koncept „unutrašnjeg kolonijalizma“ može imati znatno širi opseg primene. Korišćenjem koncepta „unutrašnjeg kolonijalizma“ za označavanje odnosa dominacije i potčinjenosti između različitih društvenih grupa unutar jedne političke zajednice10 svakako se proširuju mogućnosti njegove upotrebe, ali se, istovremeno, gubi na njegovoj preciznosti i analitičnosti. Stoga se „unutrašnji kolonijalizam“ lako pretvara u „slobodno lebdeću metaforu“ (free-floating metaphor), a njegova zamena konceptom „unutrašnje kolonizacije“ u tom pogledu nije od velike pomoći jer nam „na mala vrata“ vraća isti problem.

Ostavljajući pitanje o metaforičnom i/ili analitičkom statusu pojma „unutrašnjeg kolonijalizma“ i (Etkindove) „unutrašnje kolonizacije“ za kasnije razmatranje, u ovom radu ću se osvrnuti na istoriju ovih koncepata jer smatram da je to važna pretpostavka potpunijeg razumevanja njihove savremene upotrebe, kao i procene njihovih heurističkih kapaciteta. Nastanak i upotreba koncepta „unutrašnjeg kolonijalizma“ u ovom radu biće praćen u tri različita, mada međusobno povezana, problemska okvira: (1) rusko/sovjetskoj intelektualnoj i političkoj tradiciji; (2) teorijama nacionalizma i (3) antikolonijalističkom diskursu „nove levice“.

1.

Koncepti „unutrašnje kolonizacije“ i „unutrašnjeg kolonijalizma“ imaju dugu istoriju koja, bar u slučaju Rusije, svoje „rodno mesto“ ima u radovima klasika ruske istoriografije, kao i u ekonomsko-političkim raspravama o razvoju kapitalizma s kraja XIX veka. Polazeći od koncepcije geografskog determinizma, istoričar Sergej Solovjov (Соловьёв, 1820–1897) je na početku monumentalne Istorije Rusije od drevnih vremena istakao da je „kolonizacija“ bila ključni faktor nastanka i širenja Ruske imperije.11 Nepregledna, gotovo nenaseljena kontinentalna prostranstva, kao i ugroženost ruskih kneževina od upada nomada, podsticali su njihovu teritorijalnu ekspanziju koja se odvijala putem kombinovanja vojnih osvajanja, ekonomskog potčinjavanja (oporezivanja) malobrojnih „domorodaca“ i sukcesivnih talasa naseljavanja novih perifernih teritorija: „To je bila široka, devičanska zemlja koja je čekala da bude naseljena, iščekivala početak istorije – drevna ruska istorija je stoga istorija zemlje koja

10 „Unutrašnji kolonijalizam je oblik kolonijalizma u kome su vladajuće i potčinjeno stanovništvo izmešani tako da ne postoji geografski posebna ’metropola’ odvojena od ’kolonije’“ (Barrera, 1979: 194). Analiza odnosa dominacije i potčinjavanja između društvenih klasa unutar jedne države bi, prema ovoj definiciji, takođe potpadala pod „unutrašnji kolonijalizam“.

11 „Istorija je svim narodima Evrope zaveštala naseljavanje stanovništva u druge delove sveta da tamo šire hrišćanstvo i građanske običaje; zapadnoevropskim narodima bilo je suđeno da taj poduhvat izvedu morskim, a istočnom, slovenskom plemenu – kopnenim putem“ (Solovyov, 1851, T. I, Gl. 1).


samu sebe kolonizuje“ (Solovyov, 1851). Upotrebivši povratni glagolski oblik (колонизуется), Solovjov je izjednačio subjekt i objekt procesa „kolonizacije“ kako bi naglasio njegovu „unutrašnju“ prirodu, tj. nepostojanje distance između „matične zemlje“ i njenih „kolonija“. Ne previđajući postojanje i nekih negativnih posledica ovog procesa,12 on je u njemu video moćno sredstvo stvaranja ogromne imperije koja, za razliku od svojih evropskih pandana, osim Aljaske i Aleutskih ostrva, nije imala klasične (prekomorske) „kolonije“. Stoga se može zaključiti da je Ruska imperija predstavljala ilustraciju „mogućnosti postojanja kolonijalizma bez kolonija“, tj. „situacije u kojoj se zavisnost ’kolonijalnog’ tipa ne postoji između ’matične zemlje’ i geografski udaljenih kolonija, već između dominantnog ’centra’ i zavisnih ’periferija’ u okviru nacionalnih država ili regionalno integrisanih kopnenih imperija“ (Osterhammel, 1977: 17).

Da je kolonizacija bila sredstvo integracije udaljenih perifernih oblasti (окраины) Ruske imperije sa njenim „nacionalnim jezgrom“ smatrao je i Solovjovljev učenik i nastavljač, Vasilije Ključevski (Ключевский, 1841–1911) koji je na početku druge lekcije svog Kursa ruske istorije takođe tvrdio da je „kolonizacija osnovna činjenica ruske istorije“, a Rusija zemlja koja je „samu sebe kolonizovala“ (Klyuchevsky, 1904, I: 50–51). Za razliku od svog učitelja, on je smatrao da ova (samo)kolonizacija nije obeležila samo drevnu, već i noviju, imperijalnu epohu ruske istorije. Poredeći Ruse sa pticama koje se sa starih, stalno sele na nova staništa, Ključevski je „kolonizaciju“ izjednačio sa migracijama (переселение) stanovništva koje se naseljava na „pustim teritorijama“ unutar stalno pomerajućih granica sopstvene države. U vreme objavljivanja njegovog Kursa (1904) činilo se da je ruska „spoljašnja“ teritorijalna ekspanzija okončana, te da je imperija dosegla svoje „prirodne“ (geografske) granice unutar kojih je, pomoću niza spontanih ili organizovanih „kolonizacija“, uspešno integrisana u formi imperijalne „nacije-države“ (nation-state empire).13 Čak i oni ruski mislioci koji su se, poput Danilevskog (Данилевский, 1822–1885), nadali da proces teritorijalnog širenja Rusije još nije završen, takođe su verovali da se rusko „naseljavanje“ (заселение) pripojenih teritorija suštinski razlikuje od evropske prakse kolonizacije prekomorskih „poseda“.14 Rečju, insistiranje na posebnim karakteristikama „ruske unutrašnje kolonizacije“ bilo je izvedeno kako

12 „Od takve pokretljivosti, rasplinutosti i navike da se pri prvoj teškoći odlazi dalje, proizašlo je odsustvo vezanosti za jedno mesto, slabljenje moralne usredsređenosti, navikavanje na potragu za lakim radom, neracionalnošću i nekakvom lakomislenošću – životom od danas do sutra“ (Isto). Istraživač ruskog narodnog života, baron Hakstauzen je pre Solovjova (1847) isticao da „istorija ne nudi primer naroda koji od najranijih vremena ispoljava tako trajnu i odlučnu tendenciju ka kolonizaciji“, te da je „taj princip kolonizacije duboko ukorenjen u nacionalni karakter Rusa“ (Haxthausen, 1856: 1; 3).

13 „Ovo naglašavanje pokretljivosti i kolonizacije kao bitnog unutrašnjeg aspekta ruskog istorijskog iskustva imalo je suštinske posledice za artikulaciju vizije imperije kao konsolidovanog nacionalnog prostora“ (Bassin, 2006: 56).

14 „Ruski narod ne šalje, kao košnica pčela, rojeve koji formiraju centre novih političkih društava, kao što su to činili Grci u drevna i Englezi u skorija vremena. Rusija nema ono što se naziva posedima, kao što su imali Rim i, opet, Engleska. Ruska država je još od samih prvih moskovskih kneževa samo Rusija, koja se postepeno, nezadrživo širila na sve strane, naseljavajući pogranične nenaseljene prostore i asimilujući inorodno stanovništvo područja koje je uključivala u svoju državu“ (Danilevski, 1994: 375).


iz kontinentalnog karaktera imperije (njenih fizičko-geografskih karakteristika), tako i iz istoriografske koncepcije prema kojoj postepeni „organski rast“ ruske države (imperijalnog „tela“) onemogućava njenu podelu na (evropsku) „metropolu“ i (azijske) „periferije“ – Ruska imperija je shvatana kao „jedna i nedeljiva“. Emancipacija američkih država od evropskih kolonijalnih sila uticala je na oprez i izbegavanje diskursa kolonijalizma u ondašnjoj ruskoj istoriografiji koja je naglašavala „posebni put“ (Sonderweg) razvoja Rusije: „Tokom kasnog imperijalnog perioda... rusko ’preseljavanje’ definisalo se drugačije od evropske kolonizacije jer su se Rusi selili ’unutrašnje’, u okviru sopstvenog kontinuiranog prostora, dok su se Evropljani kretali ’izvan’ i zauzimali prekomorske prostore drugih naroda“ (Sunderland, 2000: 212).

Uprkos jasno uočljivoj težnji da se izbegne direktna analogija sa klasičnim (evropskim) kolonijalizmom, problemi sa integracijom ogromnog teritorijalnog prostranstva, konsolidacijom imperijalne vlasti i nejednakim razvojem delova imperije, uticali su da se u ruskoj javnosti artikulišu kritički stavovi o postojanju fenomena kolonijalne dominacije i eksploatacije u okvirima Ruske imperije. Ako po strani ostavimo razmatranje debata o „ruskom Turkestanu“ (Centralnoj Aziji) koji je po svom statusa bio najsličniji klasičnoj „koloniji“, onda su prostranstva Sibira i ruskog Dalekog istoka bile one oblasti o kojima se od sredine XIX veka sve češće govorilo kao o „ruskim kolonijama“. Podstaknute radovima istoričara koji su se, nasuprot dominantnoj „državnoj školi“, zalagali za istraživanje etničke i kulturne posebnosti regiona imperije,15 ove rasprave rezultovale su rađanjem ideja o nužnosti reformisanja političko-administrativnog uređenja i ekonomskog razvoja imperije na osnovu principa (teritorijalnog) federalizma. Polaznu pretpostavku ovih zahteva, koju su najeksplicitnije formulisali zagovornici „sibirskog regionalizma“ (сибирское областничество),16 jasno je istakao njihov vođa Nikolaj Jadrincev naslovom knjige Sibir kao kolonija (Yadrintsev, 1882). Prema njegovoj oceni, uprkos kontinentalnom karakteru imperije i „unutrašnjoj kolonizaciji“, Sibir je bio i ostao „kolonija“ evropske Rusije u kojoj je, kao u slučaju „prekomorskih“ kolonijalnih poseda, politička dominacija metropole bila rukovođena ekonomskim interesom – eksploatacijom sibirskih prirodnih resursa. Zahtevajući oslobođenje Sibira od dvostrukog (političkog i ekonomskog) „jarma“, zagovornici sibirskog regionalizma nisu formulisali zahtev za njegovom „dekolonizacijom“ putem secesije, već su se zalagali za reformu imperije u kojoj bi Sibir, kao politički autonomna federalna jedinica Rusije, imao mogućnost bržeg i potpunijeg privrednog i kulturnog razvoja. Nezavisno od njihovih (utopijskih) političkih projekata da se, po ugledu na postkolonijalni razvoj Amerike, u budućnosti stvore „Sjedinjene ruske države“, sibirski regionalizam

15 Ističući etničku („plemensku“) raznorodnost stanovništva imperije i različitosti njenih sastavnih delova, Nikolaj Kostomarov (Костомаров 1817–1885) je od 1859. godine sa univerzitetske katedre interesovanje svojih slušalaca u Petersburgu usmeravao sa političke ka društvenoj istoriji ili istraživanju „narodnog života“ u etnički heterogenoj državi. Atanasije Šćapov (Щапов, 1830–1876) koji je 1861. godine izbačen sa Kazanjskog univerziteta, u brojnim radovima o istoriji, etnografiji i religiji je, pored principa „narodnosti“, naglašavao suštinsku važnost regionalnog pristupa (начало областности) u tumačenju nastanka i razvoja Ruske imperije.

16 O pokretu i idejama sibirskog regionalizma opširnije videti u: Subotić, (1915).


je uticao na jačanje svesti o problemima i posledicama nejednakog privrednog i kulturnog razvoja različitih delova kontinentalne imperije.

Krajem XIX veka teza o postojanju unutrašnje kolonijalne zavisnosti imperijalnih periferija u Rusiji artikulisana je u radovima o političkoj ekonomiji u kojima se raspravljalo o mogućnostima i ograničenjima razvoja kapitalističke privrede u agrarnoj imperiji. Teorijski kontekst ovih rasprava bila je Marksova kritika političke ekonomije koju su njegovi ruski sledbenici različito interpretirali i primenjivali u analizi ruskog istorijskog i društveno-ekonomskog razvoja. U polemici sa „narodnjačkim“ zagovornicima mogućnosti izbegavanja kapitalističkog razvoja, Lenjin je tokom izgnanstva u Sibiru (1896–1899) napisao ekonomsko-istorijsku studiju Razvitak kapitalizma u Rusiji u kojoj je istakao progresivnu ulogu razvoja ruske kapitalističke krupne industrije koja bi, oslanjajući se na „unutrašnje tržište“, vremenom vodila klasnoj diferencijaciji stanovništva.17 Ne razmatrajući ovde ekonomske aspekte i političke posledice Lenjinove analize, treba imati u vidu da [su] koncepti „kolonizacije“ i „unutrašnjeg kolonijalizma“ u njoj imali važno mesto u interpretaciji kapitalističkog razvoja Rusije posle reforme 1861. godine. Prema Lenjinovoj oceni, ubrzani razvoj zemljoradnje posle oslobađana seljaka od kmetske zavisnosti bio je omogućen njihovim naseljavanjem (kolonizacijom) i povećanjem obradivih površina (Lenjin, 1973: 200), što je rezultovalo proširenjem „unutrašnjeg tržišta“ na oblasti koje su „u ekonomskom smislu, kolonije centralne evropske Rusije“ (Isto: 441). Upravo je ekonomska nerazvijenost „periferija“ – koje su, u striktno teritorijalnom smislu, usled nerazvijenosti saobraćajne infrastrukture mogle biti i deo „centralne Rusije“ – nezavisno od etničkog sastava njihovog stanovništva ili njihove kulturne „drugosti“, predstavljala onaj ključni faktor koji je, prema Lenjinu, uslovljavao njihov kolonijalni status tokom procesa „razvitka kapitalizma u širinu“.18 Ova Lenjinova analiza uticala je na njegove marksističke sledbenike kojima je koncept „unutrašnjeg kolonijalizma“ poslužio u razmatranju neravnomernog ekonomskog razvoja i nejednake razmene u okvirima imperija ili nacionalnih država. Tako je predvodnik „sovjetske istorijske škole“ M. Pokrovski (Покровский, 1868–1932) isticao ambivalentni status carske Rusije koja je za zapadni kapital bila „kolonija“, dok je, istovremeno, bila i „jedna od najvećih kolonijalnih sila na svetu“: „Ako pod ’kolonijom’ razumemo, kao što to čine svi ekonomski pismeni ljudi, zemlju manje kulturnu od metropole i zemlju koja metropoli koristi kao izvor sirovina, a u novije vreme i kao mesto gde se izvozi kapital... onda sve te (ruske – M. S.) oblasti nisu bile ništa drugo do primer kolonija...“ (Pokrovskii, 1933: 226).

17 „Priznanje progresivnosti te uloge u celini se usklađuje…s potpunim priznanjem negativnih i mračnih strana kapitalizma, dubokih i svestranih društvenih protivrečnosti neminovno svojstvenih kapitalizmu, koje otkrivaju istorijski prelazni karakter tog ekonomskog režima“ (Lenjin, 1973: 444).

18 „Lenjin je bez ustezanja koncept unutrašnje kolonije primenjivao na one delove Rusije koji su bili naseljeni etničkim Rusima, kao i na stepe Novorosijska i šume Arhangelska; na teritorije sa mešanim i promenljivim stanovništvom poput Sibira i Krima, kao i na zemlje naseljene etnički stranim narodima kakva je Gruzija. Po Lenjinovom objašnjenju, njegov sopstveni zavičaj na Volgi bio je jedna od tih unutrašnjih kolonija“ (Etkind, 2015: 169).


Na sličan način, izvan rusko-sovjetskog konteksta, italijanski agrarni Jug (Mezzogiorno) Antonio Gramši je smatrao „unutrašnjom kolonijom“ industrijski razvijenog Severa: „Severna buržoazija potčinila je jug Italije i ostrva svodeći ih na status eksploatisane kolonije – oslobađajući se od kapitalističkog ropstva, proletarijat Severa oslobodiće seljačke mase Juga koje su porobljene od strane banaka i parazitske industrije Severa“ (Gramsci, 1926: 171). Analizirajući društvenu strukturu, ekonomske odnose i političku dinamiku italijanskog društva, Gramšijev koncept „hegemonije proletarijata“ je, pored zahteva za uspostavljanje širokog „klasnog saveza“ radništva (Severa) i seljaštva (Juga), sadržavao kritiku kolonijalnih stereotipa o Jugu koji su se, preuzeti iz dominantne (buržoaske) kulture, često reprodukovali i u okviru radničkog pokreta. Današnjim jezikom izraženo, on je smatrao da pred proleterskim „organskim intelektualcima“ stoji važan zadatak teorijske „dekonstrukcije“ uvreženih „orijentalističkih“ predstava o „Jugu“.19 Za razliku od većine marksista koji su prevashodno bili usredsređeni na analizu fenomena ekonomske eksploatacije i, iz nje izvedene, političke dominacije, Gramši nije zanemarivao mehanizam ideološkog opravdanja i reprodukcije (unutrašnje) kolonijalne zavisnosti koja se zasniva na esencijalistički shvaćenim („naturalizovanim“) kulturnim razlikama i hijerarhijama. Dovodeći u pitanje kulturnu homogenost „nacije-države“ kao iluziju iza koje se skriva ideološka hegemonija vladajuće klase, on je analizu ekonomske eksploatacije i političke dominacije „prevodio“ sa jezika „klasne borbe“ na jezik kolonijalizma, uprkos tome što su „kolonizator“ i „kolonizovani“ pripadali istoj političkoj zajednici. Ipak, u njegovoj analizi klasna struktura društva imala je jasan prioritet jer „kolonizator“ nije bio homogeni „Sever“, niti je „kolonizovani“ bio socijalno kompaktni „Jug“ – u oba slučaja reč je o društvenim klasama i slojevima koji su bili samo nejednako teritorijalno koncentrisani u okvirima iste države. Stoga je on „antikolonijalnu borbu“ Juga smatrao delom šire „antikapitalističke borbe“ u kojoj „proletarijat Severa“, uspostavljanjem političke „alijanse“ sa seljaštvom, mora imati ključnu („hegemonu“) ulogu.

Ako se sa italijanskog primera vratimo razmatranju sovjetskog eksperimenta izgradnje „socijalizma u jednoj (nerazvijenoj) zemlji,“20 tj. rezultatima Oktobarske revolucije koja je, prema Gramšijevim rečima „izvedena protiv (predviđanja – M. S.) ’Kapitala’“, onda se koncept „unutrašnjeg kolonijalizma“ može, sledeći Alvina Guldnera, koristiti u analizi nastanka staljinizma (vid. Gouldner, 1978). Naime, da bi izbegli problem definisanja odnosa (socijalističke) „nove klase“ prema „proizvodnim sredstvima“,21 možemo, ostajući u okvirima (neo)marksističke

19 Poput sledećih tvrdnji: „Jug je teški okov koji sprečava Italiju da brže napreduje; Južnjaci su biološki inferiorna bića, polu ili totalni varvari po svojoj prirodnoj sudbini; ako je Jug zaostao, onda to nije zbog kapitalističkog sistema ili nekog drugog istorijskog uzroka, već zbog prirode koja je Južnjake stvorila lenjim, nesposobnim, kriminalnim i varvarskim, prirode koja je ublažila ovu surovu sudbinu pojavom nekolicine pojedinaca sa čisto ličnom genijalnošću koji nalik izolovanim palmama u bezvodnoj i jalovoj pustinji“ (Isto: 173)

20 „Prema popisu od 1897. godine u Rusiji je bilo oko 2,5 miliona industrijskih radnika, 1,25 miliona vojnika, 1 milion birokrata, 17 hiljada studenata i 100 miliona seljaka. Ovi statistički podaci ukazuju na fundamentalne demografske i ekološke uslove u okviru kojih je nastajao staljinizam“ (Gouldner, 1978: 12).

21 „Iako je često isticano da se tokom Staljinovog perioda ponovo pojavila očita društvena hijerarhija, njena priroda ostaje konceptualno nejasna. Lako je složiti se sa Trockim i Đilasom


tradicije, interpretirati staljinističku „revoluciju odozgo“ kao „režim terora“ u kome malobrojna „avangarda proletarijata“ praktikuje kolonijalnu dominaciju nad seljaštvom kao većinskim stanovništvom: „Fundamentalna struktura nije bila prosta ’razlika’ između grada i sela, već oštri i sve veći rascep između njih – u urbanim centrima stvorena je elita vlasti koja je težila da dominira jednim u osnovi ruralnim društvom prema kome se odnosila kao strana kolonijalna vlast. To je bio unutrašnji kolonijalizam u kome je državna vlast mobilisana protiv sopstvenih kolonijalnih podanika u seoskim oblastima“ (Isto: 13). Okružena „seljačkim morem“, boljševička vlast je bila poput „opkoljene tvrđave“ kojoj je opasnost pretila iz dva pravca – od međunarodnog (kapitalističkog) okruženja s jedne, te od „zaostalog seljaštva“ (sa njegovim „sitnosopstveničkim mentalitetom“ i tradicionalnom kulturom), s druge strane. Procenjujući da se ne može računati na pobedu proleterskih revolucija u razvijenim zemljama („permanentna revolucija“), partijska frakcija koju je predvodio Staljin zaključila je kako presudnu važnost za opstanak „socijalizma u jednoj zemlji“ ima konačno rešenje „problema seljaštva“.22 Za ostvarenje političke dominacije („diktature proletarijata“) nad seljaštvom nije bilo dovoljno samo oslanjanje na „komitete seoske sirotinje“, jer je individualno vlasništvo nad zemljom i njenim plodovima omogućavalo seljaštvu da održi izvestan stepen nezavisnosti od Partije koja se, tokom NEP-a, periodično suočavala sa posledicama gubitka kontrole nad tržištem poljoprivrednih proizvoda. Nasilna kolektivizacija kojom je promenjen vlasnički status obradive zemlje i tržište zamenjeno centralizovanom planskom poljoprivredom, predstavljala je rešenje koje je omogućilo ne samo da se seljaštvo konačno politički potčini („drugo kmetstvo“), već i da se podvrgne ekonomskoj eksploataciji radi akumulacije kapitala neophodnog za ubrzanu industrijalizaciju: „Kolektivizacija je pretvorila selo u unutrašnju koloniju iz koje se može izvući danak – u formi žita, poreza, rada i vojnika – za finansiranje industrijalizacije, modernizacije i odbrane zemlje“ (Viola, 1996: 29).23 Teror i milionske ljudske žrtve kolektivizacije i njome izazvane gladi, opravdavani su vizijom radikalne društvene i kulturne promene koja će uslediti posle okončanja

da se u staljinizmu formirala nova viša klasa tesno povezana sa određenim službenim dužnostima njenih pripadnika, ali je mnogo teže prihvatiti marksistički stav da je to bila nova vladajuća, a ne jednostavno privilegovana klasa“ (Fitzpatrick, 2005: 86).

22 U tom kontekstu, Guldner je „staljinizam“ i „trockizam“ tumačio kao dve komplementarne strategije („jedinstvo suprotnosti – Jing i Jang boljševizma“) koje su bile usmerene u suprotnim pravcima: „Staljinova nasilna kolektivizacija je bila trockizam u okvirima unutrašnjeg kolektivizma.… Centralna razlika između ’permanentne revolucije’ Trockog i Staljinovog ’socijalizma u jednoj zemlji’ je u tome što je Staljin, eliminišući iz svoje politike bilo kakvo oslanjanje na ’revoluciju spolja’ i naglašavajući legalnu korektnost u međunarodnim odnosima,…. preusmerio ratoborne inicijative sovjetske države ka unutrašnjim metama – kulacima, seljaštvu i samom ’trockizmu’“ (Isto).

23 U zaključku knjige, ova autorka ističe: „Kolektivizacija je zatvorila izvorni problem boljševičke revolucije, napetost između manjinske klase u čije ime su komunisti pretendovali da vladaju i većinskog seljaštva čije se samo postojanje činilo kao prepreka revoluciji. Staljinova kolektivizacija bila je pokušaj da eliminiše taj problem, da se silom reši to prokleto pitanje seljaštva, da se socijalističko društvo i ekonomija stvore odozgo. To je bila kampanja da se uspostavi dominacija koja je za cilj imala ništa drugo do unutrašnje kolonizacije seljaštva“ (Isto: 235).


(socijalističke) „civilizatorske misije“ koju sprovodi „proletarijat“ oličen u svojoj “avangardi“.24 Upravo je „kulturna distanca“ koja je, posle uništenja „buržoazije“, razdvajala dve osnovne klase – malobrojni „proletarijat“ i masovno „seljaštvo“ – bila osnovna pretpostavka tematizcije njihovih odnosa jezikom „kolonijalizma“, a ne „klasne borbe“: „Sovjetska seljačka kolonija je, poput većine kolonija, imala svoju ’domorodačku kulturu’ koja joj je služila kao rezervoar identiteta, nezavisnosti i otpora, te je, kao takva, bila smetnja potpunoj kolonizaciji. Stoga je kolektivizacija bila u istoj meri napad na tu kulturu, koliko i borba za ekonomske resurse. Kolektivizacija je počela kao sukob kultura grada i sela, a razvila se u napor da se stvori nova sovjetska kultura na selu. Cilj partije je bila eliminacija razlika između grada i sela, radnika i seljaka – u stvari, uništenje seljaštva kao posebne kulture. Taj okupatorski rat ogledao se i vodio u diskursu kolonizacije i staljinističke kulturne revolucije“ (Viola, 1996: 29 – kurziv moj).

Isticanje značaja postojanja kulturnih razlika između „kolonizatora“ i „kolonizovanog“ predstavlja važan činilac u definisanju kolonijalizma kao „sistema dominacije“, ali za razliku od sovjetske „kulturne revolucije“, potpuna kulturna asimilacija kolonijalnih podanika, po pravilu, nije bila cilj kolonizatora. Nasuprot tome, sovjetski „unutrašnji kolonijalizam“ programski je bio usmeren ka formiranju nove, homogene socijalističke kulture u kojoj će nestati razlike između kultura proleterskih (partijskih) „kolonizatora“ i (seljačkih) „kolonizovanih“ masa. Priznavajući zatečenu etničku raznorodnost imperije, ova kultura (koja je bila koncipirana kao „nacionalna po formi, a socijalistička po sadržaju“), predstavljala je osnov za nastanak „sovjetskog naroda“ kao nove (nadnacionalne) „zamišljene zajednice“.

2.

Posle neuspeha „sovjetskog eksperimenta“, koncept „unutrašnjeg kolonijalizma“ je iz optike „klasne borbe“ usmeren ka razmatranju „kolonijalne zavisnosti“ nacionalno i etnički definisanih bivših sovjetskih „periferija“ od Moskve kao (ruskog) „centra“. Ipak, to ne znači da on i ranije nije bio produktivno korišćen u analizama i interpretacijama procesa izgradnje nacije (nation-building) – naprotiv, dva najznačajnija primera njegove upotrebe nalazimo u knjizi Judžina Vebera posvećenoj stvaranju francuske nacije (Weber, 1976), kao i u knjizi Majka Hetčera o reaktivnom, manjinskom (škotskom, irskom i velškom) nacionalizmu u Velikoj Britaniji (Hechter, 1975). Iako je u oba primera reč o klasičnim kolonijalnim imperijama, u radovima ove dvojice autora fenomen „kolonijalizma“ nije razmatran iz perspektive njihove vladavine „prekomorskim“ kolonijama, već u analizi njihovog unutrašnjeg razvoja. Tako je Veberov rad posvećen istraživanju procesa „pretvaranja seljaka

24 „Podsticaj za kolektivizaciju nije dolazio iznutra, iz sela, već spolja. Država je bila inicijator procesa kolektivizacije, a nova kolektivna imanja na nivou sela organizovali su došljaci – sovjetski seoski službenici potpomognuti desetinama hiljada gradskih komunista, radnika i studenata koje je s tim ciljem režim slao na selo. U duhu tada otpočete kulturne revolucije, mnogi od tih gradskih došljaka bili su zadojeni borbenom žudnjom za promenom i prezirom prema seljačkom zaostalošću“ (Fitzpatrick, 1994: 3).


u Francuze“, tj. formiranju i konsolidaciji francuske nacije u periodu od 1870. do 1914. godine. Njegova osnovna teza može biti sažeta tvrdnjom da se proces integracije kulturno raznorodnih oblasti Francuske i stvaranja nacionalnog jedinstva može interpretirati pomoću analogije sa kolonijalnim osvajanjima: „Ono što se dešavalo bilo je slično kolonizaciji i može biti lakše shvaćeno ako se to ima na umu... Sredinom XIX veka nacionalna ideologija je bila još difuzna i amorfna, francuska kultura je tek tokom poslednjih godina veka postala stvarno nacionalna. Govorimo o procesu akulturacije: civilizovanju Francuske gradskom kulturom, dezintegracijom lokalnih kultura modernošću i njihovom apsorpcijom u dominantnu civilizaciju Pariza i škola. U velikoj meri ostavljeni sami sebi dok nisu promovisani u državljane, neasimilovane seljačke mase morale su biti asimilovane vladajućom kulturom jer su bile integrisane u jednu administrativno-državnu celinu“ (Weber, 1976: 486). Mnogostrani i neujednačeni proces „modernizacije“ – standardizacije jezika na osnovu pariskog dijalekta25 i njegovog širenje putem škola i vojne službe, povećanja socijalne pokretljivosti, ubrzane industrijalizacije i razvoja trgovine, izgradnje mreža puteva i železnica, itd. – doveo je do „kolonizacije“ mnoštva „niskih“ kultura seoske unutrašnjosti „visokom kulturom“ gradova.26 Ne gubeći iz vida elemente prinude tokom kulturne homogenizacije, Veber je ukazao da, za razliku od kolonijalizma u kome je kulturna distanca bila rasno zasnovana, francuski „unutrašnji kolonijalizam“ nije nailazio na snažan otpor „samoniklih“ lokalnih kultura. Ili, kako je to primetio Gelner, u Francuskoj “seljaci su morali biti pretvoreni u prave građane, a ne upotrebljeni za definisanje nove nacionalne kulture” (Gellner, 1996: 128).

Suprotan slučaj – koji je takođe objašnjavan pomoću koncepta „unutrašnjeg kolonijalizma“ – predstavljaju „keltski obodi“ Velike Britanije na kojima su „seljaci“, artikulišući svoj otpor prema političkoj i ekonomskoj dominaciji Engleza, izgradili posebne nacionalne identitete i afirmisali sopstvene nacionalne kulture. Integrativnu ograničenost engleskog nacionalizma i pojavu manjinskih nacionalnih pokreta (irskog, škotskog i velškog), Hečter je pokušao da objasni polazeći od kritike „difuzionog modela društvene promene“. Upotrebljiv u francuskom slučaju, ovaj model se zasniva na pretpostavci prema kojoj se proces modernizacije (industrijalizacije, urbanizacije..., itd.) društva iz razvijenijih oblasti vremenom širi na periferije, te rezultuje njihovom uspešnom političkom,

25 Putujući donjom Bretanjom 1882. godine, Mopasan je zabeležio: „Često, dok se kreće po selima, čovek tokom čitave nedelje ne može da sretne nijednu osobu koja zna bar reč francuskog“. Nasuprot brojnim dijalektima (patois), tih godina je formulisan zahtev da, po rečima jednog književnog kritičara, „čitava Francuska mora početi govoriti isti jezik – onaj Voltera i Napoleonovog zakonika; da svi moraju biti u stanju da čitaju iste novine objavljene u Parizu – novine koje će iznositi ideje razrađene u velikom gradu“ (Isto: 76; 73).

26 „Između 1880. i 1910. godine odvijale su se fundamentalne promene bar na tri fronta. Putevi i železničke pruge dovele su do tada udaljene i nepristupačne regione u lako dostupan kontakt sa tržištima i načinom života modernog sveta. Školovanjem do tada nezainteresovani milioni ljudi su usvojili jezik dominantne kulture i njene vrednosti, među kojima je bio i patriotizam. Vojna služba je te usvojene lekcije dovela nazad njihovim domovima. Snage modernizacije delovale su u različitim regionima na različite načine i u različita vremena. Ipak, posle toga što su se dogodile promena opisane u ovoj knjizi, razlike u jeziku i ponašanju su bile u značajnoj meri manje, a nadmoć modernosti značajno veće“ (Isto: 493-4)


ekonomskom i kulturnom integracijom sa centrom: „U fokusu difuzionističke perspektive je bavljenje posledicama industrijalizacije i pratećim porastom interakcije između središta i periferije. Po pravilu, difuzionisti smatraju da će interakcija dovesti do istovetnosti – onaj tip društvene strukture koji postoji u razvijenim središnjim regionima, posle izvesnog vremena, raširiće se i na periferiju (Hechter, 1975: 7). Rečju, na osnovu ovog modela može se predvideti postepeno smanjenje nejednakosti u ekonomskom razvoju „centra“ i „periferije“, uspešna akulturacija stanovništva perifernih regiona, kao i funkcionalna, a ne teritorijalna distribucija njihovih političkih preferencija.27 Primer Velike Britanije svedoči da su takva predviđanja pogrešna, te da konkurentski model „unutrašnje kolonizacije“ u ovom slučaju bolje objašnjava dinamiku i rezultate istorijskog razvoja prvog industrijskog društva.28 Prema ovom modelu, ekonomske nejednakosti između regiona opstaju ili vremenom rastu, periferne kulture jačaju u otporu prema dominaciji centra, a politički stavovi odražavaju značajne kulturne razlike između teritorijalno koncentrisanih etničkih grupa. Razlog za to Hečter identifikuje u početno nejednakom industrijskom razvoju koji je engleskom centru omogućavao da se prema „keltskim obodima“ odnosi kao prema svojim udaljenim „prekomorskim posedima“. Ove periferije, iako su u okviru iste političke zajednice, ostale su u ekonomskom pogledu „kolonije“ razvijenije Engleske: „Politička inkorporacija keltskih teritorija pod britanskom Krunom nije okončala suštinski kolonijalne odnose između tih zemalja i Engleske. Glavna premisa ovog rada je da su mnoge glavne karakteristike kolonijalne situacije opstale u okviru granica razvijene države-metropole... Kao i u slučaju prekomorskog kolonijalizma, engleska država je pokušavala da keltskim zemljama vlada kao sredstvom za ostvarenje svojih ciljeva“ (Hechter, 1975: 80; 342). Ostajući u okvirima marksističke tradicije, Hečter je u ekonomskim odnosima između industrijski razvijenog centra i agrarne periferije identifikovao „bazu“ kolonijalne zavisnosti keltskih periferija, ali u analizi nije zanemarivao značaj političke i kulturne „nadgradnje“: „Ekonomsku zavisnost dodatno učvršćuju pravne, političke i vojne mere... Postoji i nacionalna diskriminacija na osnovu jezika, religije ili drugih kulturnih formi. Stoga su ukupne ekonomske razlike između centra i periferije uzročno povezane sa njihovim kulturnim razlikama... U ovom opisu nacionalni razvoj nije toliko povezan sa automatskim društveno-strukturnim ili ekonomskim procesima, koliko sa preuzimanjem kontrole nad državnom politikom koja se tiče alokacije resursa“ (Isto: 33–34). Ukratko, uprkos uspostavljenom političko-državnom jedinstvu (engleskog) centra i (keltskih) periferija, nejednake mogućnosti participacije u političkoj

27 „Model počiva na uverenju da će, dugoročno gledano, centralni i periferni regioni postati kulturno homogeni, kao i da će nestati ekonomske, političke i kulturne osnove etničkih razlika. U trećoj i završnoj fazi, regionalno bogatstvo će biti izjednačeno; kulturne razlike neće više biti društveno značajne, a politički procesi će se odvijati u okviru partija na nacionalnom nivou“ (Özkirimli, 2000: 98).

28 „Hečter je smatrao separatističke etničke sentimente simptomom neuspele političke integracije u sistem i tražio je uzroke tog fenomena. Njegov odgovor je model unutrašnjeg kolonijalizma pomoću koga se neuspešna integracija objašnjava istorijski ukorenjenim ekonomskim i kulturnim razlikama između središta i unutrašnjih periferija jedne političke jedinice“ (Verdery, 1979: 378)


moći i u pristupu ekonomskim resursima, na periferijama su jačale uverenje o nepravednosti i nelegitimnosti integracije. Ekonomska eksploatacija i zavisnost periferije, kombinovana sa političkom dominacijom centra, rezultovala je „kulturnom podelom rada“ (cultural division of labor) jer su prestižne političke, socijalne i ekonomske pozicije ostajale „rezervisane“ za pripadnike dominantne kulture metropole, dok se stanovništvo periferija mora zadovoljiti podređenim položajem: „Kolonijalni razvoj proizvodi kulturnu podelu rada – sistem društvene stratifikacije u kome su objektivne kulturne razlike nadređene klasnim podelama. Pripadnici metropolske kulture teže da za sebe obezbede zanimanja višeg statusa, dok se pripadnici periferne, indogene kulture grupišu na dnu stratifikacijskog sistema.... Postojanje kulture niskog ugleda u perifernim oblastima dovoljno je za opravdanje formulisanje koncepta unutrašnjeg kolonijalizma – bez toga ne bi bilo kulturne podele rada“ (Isto: 30; 349). Pošto se podela rada i strukturna nejednakost zasnivaju na kulturnim razlikama, one dobijaju na političkom značaju – umesto očekivanog procesa akulturacije i jačanja integrativnih kapaciteta sistema (na osnovu „modelu difuzije“), na periferijama raste svest o posebnom kulturno-etničkom identitetu čija afirmacija u formi manjinskog nacionalizma može, u krajnjoj liniji, voditi formulisanju zahteva za secesijom: „Budući da su ograničeni na niz podređenih društvenih uloga, pojedinci na periferiji će težiti očuvanju svojih kulturnih institucija i identiteta... U takvim okolnostima, separatizam se vidi ili kao održivo rešenje problema regionalne zavisnosti, ili kao efikasna pregovaračka pozicija spram centralne vlasti“ (Isto: 344).

Reakcije na primenu koncepta „unutrašnjeg kolonijalizma“ u objašnjenju političke i ekonomske dinamike razvoja Velike Britanije potvrdile su značaj problema reprodukcije regionalno određenih „perifernih nacionalizama“ unutar razvijenih država „Prvog sveta“. Ipak, Hečterov model „unutrašnjeg kolonijalizma“ osporavan je ukazivanjem na ograničenja njegovih eksplanatornih kapaciteta, kao i na teorijski redukcionizam u objašnjenju nacionalizma (vid. Özkirimli, 2000: 102–104). U prvom slučaju, najčešće su isticani kontra-primeri, poput Katalonije i Škotske u kojima se snažni nacionalistički pokreti ne mogu tumačiti reakcijom na status „unutrašnje kolonije“ jer je reč o razvijenim regionima za koje se teško može tvrditi da su ekonomski eksploatisani od strane „centra“.29 U detaljnijim osvrtima kritikovan je način na koji je Hečter pojedinačne indikatore nejednakosti uključio u opštu teoriju zavisnosti, kao i njegova empirijska analiza izbornih rezultata na „keltskim obodima“ (Page, 1978). Ipak, značajnije prigovore o „teorijskom redukcionizmu“ formulisali su zagovornici „etno-simboličkog“ pristupa proučavanju nacionalizma u sklopu svoje kritike različitih verzija objašnjenja nacionalizma društveno-ekonomskim

29 „Etnički nacionalizam nije isplivao na površinu samo u zaostalijim ili potisnutijim regionima poput Bretanje i Irske, već i u ekonomski naprednijim oblastima poput Katalonije, Baskije i Hrvatske. Dok se ti primeri uklapaju u politički okvir unutrašnjeg kolonijalizma, teško ih je prilagoditi predstavi o nerazvijenim ’unutrašnjim kolonijama’ većih država. I obrnuto, neuspeh nekih ekonomski zaostalih regija, poput južne Italije ili severno-istočne Engleske, da razviju separatistički (ili bilo kakav) nacionalizam, te da socijalno nezadovoljstvo kanališu u etnički protest, sugeriše da model unutrašnjeg kolonijalizma ima dodatna ograničenja“ (Smith, 1998: 62)


razvojem kapitalizma (vid. Smith, 1998: 47–69).30 Ne razmatrajući ovde (ne)opravdanost ovih kritika, mora se imati u vidu da su rasprave o „unutrašnjem kolonijalizmu“ šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog veka prevashodno vođene u (neo)marksističkom teorijskom kontekstu koji je bio obeležen kritikom kapitalizma kao svetskog sistema (Immanuel Wallerstein), teorijama zavisnosti, nejednake razmene i nerazvijenosti (André Gunder Frank, Samir Amin, Arghiri Emmanuel), te antikolonijalnom političkom teorijom (Frantz Fanon). Tragajući za subjektom radikalne društvene promene tadašnja „nova levica“ usmeravala je svoju pažnju i nade na „proleterske nacije“ Trećeg sveta, a tematizacija globalne kolonijalne dominacije obuhvatala je i analizu njenih „unutrašnjih“ oblika – kako na svetskim „periferijama“, tako i u okviru (kapitalističkih) samih „metropola“.

3.

U pogledu „periferija“, meksički sociolozi Pablo Gonzales-Kazanova (Pablo González-Casanova) i Rodolfo Štavenhagen (Rodolfo Stavenhagen) koristili su 1965. godine koncept „unutrašnjeg kolonijalizma“ kako bi istakli da u „bivšim kolonijalnim društvima (Srednje i Južne Amerike – M. S.) postoje etničke i društvene podele koje se zasnivaju na onim istim principima pripadnosti i razdvajanja koje su uveli kolonizatori“, te da Meksiko i Gvatemala predstavljaju „dobre primere nastavljanja kolonijalnih odnosa koji se sada uspostavljaju između lokalnih elita (kreola i metisa) s jedne, i domorodačkog (indijanskog) stanovništva s druge strane“ (Maldonado-Torres, 2016: 73). Deleći nezadovoljstvo društvenim razvojem nacionalnih država koje su se odavno oslobodile španske kolonijalne vlasti,31 oba autora su tragala za sociološkim objašnjenjem postkolonijalne socijalne strukture, neujednačenog ekonomskog razvoja tih društava, kao i njihove političke nestabilnosti. Iako su polazili od marksističke teorijske tradicije, smatrali su da za analizu i razumevanje kompleksne stvarnosti ovih društava nije dovoljno oslanjanje na koncepte „društvenih klasa“ i „klasnog antagonizma“. Osim odnosa prema proizvodnim sredstvima, status stanovništva ovih društava određen je njihovom pripadnošću kulturno različitim grupama čiji je međusobni odnos definisan pomoću koncepta „unutrašnjeg kolonijalizma“: „Unutrašnji kolonijalizam odgovara strukturi društvenih odnosa zasnovanih na dominaciji i eksploataciji između kulturno raznorodnih, posebnih grupa... Kolonijalna struktura i unutrašnji kolonijalizam razlikuju se od klasne strukture

30 „Uprkos izmenama ranijeg modela unutrašnjeg kolonijalizma, Hečterova teorija je kulturne sukobe i etničke sentimente nastavila da objašnjava čisto ekonomskim i prostornim karakteristikama. Takav pristup redukuje nacionalizam na nezadovoljstvo uzrokovano regionalnim ekonomskim nejednakostima i eksploatacijom“ (Özkirimli, 2000: 103).

31 „Politička nezavisnost u španskoj Americi nije suštinski izmenila odnose između Indijanaca i šireg društva. Uprkos pravnoj jednakosti svih građana (koja uključuje i Indijance) različiti faktori su se udružili kako bi održali ’kolonijalni’ karakter tih odnosa… (Stavenhagen, 1965: 71). „Sa nestankom direktne dominacije stranaca nad domorodcima, postala je očita predstava o dominaciji i eksploataciji domorodaca od strane samih domorodaca… Zanimljivo, eksploatacija Indijanaca je nastavljena sa istim onim karakteristikama koje je imala i pre sticanja nezavisnosti“ (Casanova, 1965: 27).


jer kolonijalizam nije samo odnos eksploatacije radnika od strane vlasnika nad sirovinama i proizvodnim sredstvima, već takođe i odnos dominacije i eksploatacije celokupnog stanovništva (sa njegovim različitim klasama – vlasnicima i radnicima) od strane druge populacije koja je takođe klasno podeljena na vlasnike i radnike. Koncept unutrašnjeg kolonijalizma se može iskoristiti kao pogodno analitičko sredstvo jer omogućava uvid u mnoge razlike nezavisne od klasne strukture, a dovoljno se razlikuje i od strukture odnosa između grada i sela“ (Casanova, 1965: 33). Pojednostavljeno, uprkos unutrašnjoj klasnoj diferencijaciji, osnovna podela postkolonijalnih društava Srednje Amerike je ona na hispanizovane (Ladino) „mestise“ (mestizo) s jedne, i indogeno (indijansko) stanovništvo, s druge strane.32 Iako su u okvirima iste nacionalne države, odnosi ove dve grupacije određeni su kulturnom superiornošću, političkom dominacijom i ekonomskom eksploatacijom prve nad drugom – ulogu bivših kolonizatora sada su na sebe preuzele nove hispanizovane elite koje, oslanjajući se na neujednačen razvoj kapitalističke ekonomije, uspostavljaju „drugi oblik kolonijalizma koji možemo nazvati unutrašnjim“ (Stavenhagen, 1965: 71). Reprodukcijom „kolonijalne situacije“ ograničava se socijalna mobilnost, uspostavlja „dualna ekonomija“ i učvršćuje nejednaki razvoj regiona unutar nacionalne države. Iako je, na radost antropologa, „konzerviranje“ tradicionalnih zajednica indogenog stanovništva u kratkoročnom interesu ladino-elite, dugoročno gledano, njihova ekonomska eksploatacija i politička potlačenost je osnovna prepreka nacionalnom društveno-ekonomskom razvoju. Stoga su se pomenuti autori zalagali za politiku koja bi ekonomskim, političkim i obrazovnim merama bila usmerena ka jačanju „unutrašnje dekolonizacije“ kojom bi se dualna struktura ovih društava vremenom potisnula klasnom diferencijacijom nezavisnom od etno-kulturne pripadnosti stanovništva.33 Poput Lenjina koji je u razvoju kapitalizma u Rusiji video instrument eliminacije seoske „unutrašnje kolonije“, kritičari reprodukcije „kolonijalne situacije“ u zemljama Srednje Amerike su, uz svu kritičnost prema kapitalizmu, u njemu ipak videli neophodno sredstvo prelaska sa „etno-kulturne“ na klasnu stratifikaciju tih društava. Ovaj njihov stav kritikovali su teoretičari koji su, poput Ander Gunder Franka, naglašavali primaran značaj ekonomske, a ne kulturne ili socijalne osnove “unutrašnjeg kolonijalizma“, te isticali njegovu „tesnu vezu sa spoljašnjim kolonijalizmom ili imperijalizmom“: „Unutrašnji i spoljašnji kolonijalizam.... ne prestaju biti deo kapitalističkog razvoja već su, naprotiv, bili i ostaju izvor i plod upravo tog razvoja“ (Frank, 1996: 227; 329). Rečju, za razliku

32 „’Kolonizovani’ Indijanci nisu društvena klasa – ne tvrdimo da su Indijanci i Ladinosi jednostavno dve (homogene-M. S.) društvene klase. To bi predstavljalo veliku simplifikaciju veoma kompleksne društvene situacije“ (Stavenhagen, 1965: 72).

33 „Klasni odnosi su se razvijali paralelno i istovremeno sa kolonijalnim odnosima s težnjom da ih u sve većoj meri potisnu. Ipak, kolonijalni karakter međuetničkih odnosa utisnuo je posebne karakteristike na klasne odnose nastojeći da zaustavi njihov razvoj… Razvoj klasnih odnosa uključuje nove oblike društvenosti i društvene organizacije – stvaraju se nove društvene kategorije, nove društvene grupe i institucije. Razvoj tih odnosa teži uništenju rigidnosti društvene stratifikacije i promeni njene osnove (od etničkih karakteristika ka socijalno-ekonomskim pokazateljima), te podstiče ladinizaciju Indijanaca. (Stavenhagen, 1965: 76).


od Kazanove i Štavenhagena, pripadnici marksističke ortodoksije smatrali su kapitalizam i demokratiju „bolešću“, a ne lekom za unutrašnji kolonijalizam i ekonomsku nerazvijenost.

Paradoksalno, ako po strani ostavimo razmatranje nastanka i sudbine radikalnih pokreta na tlu Latinske Amerike koji su svoju strategiju gradili na očekivanju oružane mobilizacije potlačenog i siromašnog domorodačkog stanovništva, ideje o stvaranju „ujedinjenog fronta“ zemalja Trećeg sveta i „unutrašnjih kolonija“ kapitalističkih metropola tokom šezdesetih godina bile su veoma popularne u američkim akademskim krugovima, kao i među aktivistima crnačkog i antiratnog pokreta. Posle Kubanske revolucije, Harold Kruz, zagovornik „revolucionarnog nacionalizma“ i, kasnije, profesor na odseku afro-američkih studija Univerziteta u Mičigenu, kritikovao je 1962. godine „zapadni marksizam“ zbog nerazumevanja položaja američkih Crnaca (Negro) kao žrtava „domaćeg kolonijalizma“ (domestic colonialism).34 Po njegovom mišljenju, Sjedinjene Države, iako nisu stvorile kolonijalnu imperiju u Africi, donele su „kolonijalni sistem kući“, a Crnci, ni posle ukidanja ropstva, nisu postali integralni deo američke nacije. Rasna segregacija je u Americi tako duboka da vera liberala u domete Pokreta za građanska prava (Civil Rights Movement), kao i uzdanje marksista u snagu klasne solidarnosti i promenu ekonomskog položaja crnačke zajednice,35 predstavljaju iluzije – samo „revolucionarni (crni) nacionalizam“ u savezu sa narodima Trećeg sveta može dovesti do emancipacije američke „unutrašnje kolonije“.36 Prostorno, ta kolonija obuhvata gradska crnačka geta (dark ghetto) poput Harlema,37 četvrti u kojima, usled rasne segregacije, obitavaju ekonomski eksploatisane, socijalno deklasirane i kulturno prezrene mase crnačkog stanovništva: „Iako su mnoge etničke grupe u Americi živele u getima... Afroamerikanci se razlikuju u meri po kojoj su njihove odvojene zajednice ostale ekonomski, politički i administrativno kontrolisane spolja“ (Blauner, 1969: 398). Ne razmatrajući ovde stanje u kome su se šezdesetih godina nalazile crnačke zajednice, političke projekte njihove „unutrašnje dekolonizacije“ možemo podeliti u dve osnovne grupe koje, uslovno,

34 „Neuspeh američkih marksista u razradi smislenog pristupa revolucionarnom nacionalizmu ima poseban značaj za američke Crnce čiji je status u dominantnoj kulturi Sjedinjenih Država nalik onome koji imaju kolonije i polu-kolonije u odnosu na svoje inostrane nadzornike... Njihov neuspeh da shvate vezu između Crnaca i kolonizovanih naroda sveta doveo ih je do toga da nisu uspeli da formulišu teorije koje bi imale vrednost za Crnce u SAD“ (Cruse, 1968:74–75).

35 „Iako su ekonomski faktori važni, vlast rase i rasizam u Americi ne mogu se objasniti na zadovoljavajući način analizom klasa – u taj teorijski vakum stupa model unutrašnjeg kolonijalizma. Mada problematičan i neprecizan, on daje nadu da će postati okvir koji uvide u kaste i rasizam, etnicitet, kulturu i ekonomsku eksploataciju integriše u jednu opštu konceptualnu shemu“ (Blauner, 1969: 394).

36 Vezu sa pokretima Trećeg sveta Blauner temelji na tri pretpostavke: „Prva, rasne grupe u Americi jesu i bile su kolonizovani narodi, te se njihova društvena stvarnost ne može razumeti u okviru modela imigracije i asimilacije koji se primenjuje na evropske etničke grupe. Druga pretpostavka je da rasne manjine dele zajedničko stanje ugnjetenosti iz koga se izvodi njihovo moguće političko jedinstvo. Poslednja pretpostavka je da između Trećeg sveta koji je spolja i onoga koji je unutra postoji istorijska veza“ (Blauner, 1972: 52).

37 „Belo društvo, oni koji imaju moć, podigli su nevidljive zidove crnog geta“ (Clark, 1965: 11)


možemo nazvati „evolutivno-razvojnim“ i „revolucionarnim“. Prva bi obuhvatila različite reforme zakonodavstva (Twenty-fourth Amendment to the Constitution, 1964; Civil Rights Act, 1964; Voting Rights Act, 1965) i “grass roots” inicijative usmerene na popravljanje ekonomskog, političkog i obrazovnog stanja crnačkih zajednica, dok bi druga, kao deo ondašnje kontrakulture društvenog protesta, artikulisala radikalne političke zahteve različitih grupacija crnačkih aktivista. Među ovim grupama najpoznatija je svakako bila „Partija Crnih pantera za samoodbranu“ (Black Panther Party for Self-Defense) koju su u Ouklandu (Oakland, California) oktobra 1966. godine osnovali Hju Njuton (Huey Newton) i Bobi Sil (Bobby Seale). Ova partija, koju jedan istoričar naziva „militantnim Feniksom izraslim iz pepela očajanja“ (Jeffries, 2002: 3), u svom programskom osnivačkom dokumentu istakla je zahtev da se „pod kontrolom OUN u čitavoj crnoj koloniji sprovede plebiscit na kome će učestvovati samo crni kolonijalni podanici kako bi se odredila volja crnačkog naroda u pogledu njegove nacionalne sudbine“ (Program, 1966). Pozivajući se na načela Deklaracije o nezavisnosti i smatrajući SAD rasističkom i nepravednom („fašističkom“) državom, Crni panteri su pozivali stanovnike gradskih geta na secesiju mirnim ili oružanim putem.38 Ocenjujući da je sam opstanak crnačkih zajednica ugrožen „belom“ političkom dominacijom, ekonomskom eksploatacijom i represijom policije („pigs“), Panteri su sebe smatrali „avangardom“ koja će, predvodeći obespravljeni crnački „lumpenproletarijat“ kao jedinu anti-sistemsku snagu,39 ostvariti ideal „Crne vlasti“ (Black Power). Tokom ideološke evolucije ovog pokreta – od ekskluzivnog „crnačkog nacionalizma“, preko „revolucionarnog socijalizma“, do „interkomunalizma“40 – izražavanje solidarnosti i jedinstva sa oslobodilačkom i antikolonijalnom borbom zemalja Trećeg sveta predstavljalo je nepromenljivu konstantu. Uspostavljanje ovog jedinstva omogućeno je procesom koji se danas obično naziva „globalizacijom“: „Sjedinjene Države, ili ono što više volim da nazivam Severna Amerika, u rukama vladajuće elite pretvorilo se iz nacije u imperiju i to je izazvalo totalnu promenu u celom svetu... ’Imperija’ znači da vladajuća elita koja živi u toj imperiji (imperijalisti) kontroliše sve druge nacije... Kao imperija, Sjedinjene Države nužno, direktno ili indirektno, kontrolišu ceo svet“ (Newton, 1970: 30). Izbegavajući da se jasno odredi prema „Drugom

38 Na konferenciji održanoj 1967. godine (Newark, New Jersey), učesnici su pozvali na „podelu Sjedinjenih Država na dve odvojene i nezavisne države (nacije) – jedne koja će biti domovina belaca i druge za crne Amerikance“ (cit. prema: Gutiérrez, 2004: 284). U okviru crnačkog pokreta formulisane su različite zamisli separacije: „Za neke to je značilo stvaranje odvojene crnačke institucionalne strukture u okviru granica SAD, dok je za druge, poput zagovornika Republike Nova Afrika, to značilo izdvajanje zasebne crnačke države iz SAD“ (Jeffries, 2002: 64).

39 Panteri nisu računali na američku radničku klasu ne samo zato što je ona većinski „bela“, već i zbog njenog reformizma, materijalnog položaja i prihvatanja buržoaskog sistema vrednosti: „Plamen revolucije koji je nekada poput paklene vatre besneo u srcu radničke klase, danas je sveden na treperenje svetlosti sveće koja je jedino dovoljna da radničku klasu svake četiri godine, poput ping-pong loptice, podstakne na skakutanje između Demokratske i Republikanske partije, a da se nijednom ne osvrne na alternative na levici“ (Cleaver, 1968:9).

40 O političkim idejama pokreta videti više u: Joshua Bloom and Waldo E. Martin, (2013): Black against Empire. The History and Politics of the Black Panther Party, University of California Press; John T. McCartney (1992): Black Power Ideologies: An Essay in African-American Political Thought, Temple University Press.


svetu“ (Sovjetskom Savezu i njegovim satelitima), Njuton je u tadašnjoj Kini i u zemljama Trećeg sveta (Kuba, Severna Koreja, Alžir, Vijetnam...) video glavne snage otpora imperijalnoj dominaciji SAD. Crna „unutrašnja kolonija“ sa ovim „slobodnim teritorijama“ predstavlja deo jedinstvenog fronta: „Moramo se ujediniti kao jedna zajednica i zatim promeniti svet u mesto gde će ljudi biti srećni, ratovi okončani, a država prestati da postoji – tada ćemo ostvariti komunizam. Ali, ne možemo to ostvariti odmah... sve dok ne dođe vreme u kome ćemo sa sebe sprati buržoasko mišljenje, rasizam i reakcionarne teorije, vreme u kome ljudi neće biti privrženi svojoj naciji kao seljaci zemlji, vreme u kome će ljudi moći povratiti duševno zdravlje i razviti kulturu koja je ’istinski ljudska’, koja služi čoveku a ne nekom bogu“ (Isto: 37–38).

Ostavljajući po strani ovu hilijastičku viziju budućeg sveta i ne upuštajući se u razmatranje karakteristika „marksističko-lenjinističkog učenja“ vodećih teoretičara Crnih pantera (Newton, Cleaver, Carmichael), kao ni kasnijeg gorkog razočarenja njegovih (preživelih) aktivista, treba imati u vidu dva pitanja koja krajem šezdesetih godina nisu tematizovali samo Panteri, već i čitava „nova levica“ u razvijenim zemljama. Prvo se tiče uloge i značaja nasilja – kako onoga koji praktikuje država kao nosilac monopola na silu, tako i onoga koje se samorazumeva kao opravdana reakcija potlačenih društvenih slojeva. Ikonografija Crnih pantera, u kojoj je oružje imalo središnje mesto („Politička moć izrasta iz cevi pištolja“), svakako je predstavljala ekstrem na kontinuumu protesnih društvenih pokreta čiji su osnovni simbol ipak bila „deca cveća“. Naglašavanje kolonijalne potlačenosti kako spoljašnjih, tako i „unutrašnjih kolonija“ služilo je opravdavanju poziva na oružanu borbu41 dok je mogućnost ostvarenja solidarnosti i jedinstva raznorodnih pokreta usmerenih protiv „unutrašnjeg“ i „spoljašnjeg“ kolonijalizma bilo ono drugo važno pitanje koje je pokrenuto u ondašnjim debatama. Ono je tematizovano u senci gubitka nekadašnje vere u internacionalnu proletersku solidarnost: “proleterske nacije“ zemalja Trećeg sveta više ne mogu računati na podršku „radničke klase“ razvijenih zemalja, već se moraju osloniti na solidarnost autsajderskih kulturnih grupa i etničkih manjina koje predstavljaju „unutrašnje kolonije“ na teritoriji metropole.

* * *

Na osnovu izložene istorije nastanka i sadržaja koncepta „unutrašnjeg kolonijalizma“ u različitim društvenim i teorijskim kontekstima može se zaključiti da njegova metaforična upotreba ima primat nad analitičkom. Osnovni razlog za to je nerazlučiva veza tog koncepta sa marksističkom analizom klasne strukture

41 „Liberalna, humanistička vrednost na osnovu koje je nasilje najgori greh ne može se danas braniti ako je ono direktno usmereno protiv rasizma i u korist samo-određenja. Jer, neko nasilje je gotovo neizbežno u procesu dekolonizacije – rasizam u Americi je nažalost tako efikasan da je najveća moć koju danas poseduju Afroamerikanaci (a, možda i Hispanoamerikanaci) u njihovoj snazi da se pobune. Ako hoćemo da participiramo u ovim revolucionarnim vremenima ili bar da pozitivno odgovorimo na anti-kolonijalni pokret, moraćemo naučiti da živimo sa sukobom, konfrontacijom, stalnom promenom, sa svim onim što može biti stvarni ili očiti haos i nered“ (Blauner, 1972: 104).


društva – unutrašnja „kolonijalna dominacija“ se, u krajnjoj liniji, svodi na tezu o hegemoniji određene klase ili sloja nad različito definisanim potlačenim grupama u okviru iste političke zajednice. U različitim formama (ekonomskim, političkim, kulturnim) te hegemonije, određenju njenih nosilaca (klase, rase, etničke grupe ili kulturnog sloja), kao i njima odgovarajućih „objekata“, koncept „unutrašnjeg kolonijalizma“ više služi naglašavanju i deskripciji odnosa dominacije i potlačenosti nego njegovom objašnjenju. „Kulturnim obrtom“ u društvenim naukama interesovanje za analizu društveno-ekonomskih i političkih struktura dominacije potisnuto je istraživanjem načina njihove diskurzivne (re)produkcije i reprezentacije, te su metafore postale omiljeni i često upotrebljavani „alati“ našeg rada. U tom pogledu, „unutrašnji kolonijalizam“ je paradigmatičan primer.

Literatura:

Barrera, Mario. 1979. Race and Class in the Southwest: A Theory of Racial Inequality Notre Dame: University of Notre Dame Press.

Bassin, Mark. 2006. “Geographies of imperial identity”, in: Lieven, D. (ed), Imperial Russia 1689–1917, Cambridge History of Russia, Vol. II, Cambridge University Press, pp. 45–63.

Blauner, Robert. 1969. “Internal Colonialism and Ghetto Revolt”, Social Problems, 16, (4): 393–408.

Blauner, Robert. 1972. Racial Oppression in America, New York: Harper & Row, Publishers.

Casanova, Pablo Gonzalez.1965. „Internal Colonialism and National Development.“ Studies in Comparative International Development, 1, (4): 27–37.

Chakrabarty, Dipesh. 2000. Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical Difference, Princeton: Princeton University Press.

Clark, Kenneth. 1965. Dark Ghetto: Dilemmas of Social Power, New York: Harper & Row Publishers.

Cleaver, Eldridge. 1968. “On the Ideology of the Black Panther Party” (dostupno na: https://www.freedomarchives.org/Documents/Finder/Black%20Liberation%20Disk/Black%20Power!/SugahData/Books/Cleaver.S.pdf)

Condee, Nancy.2006. “The Anti-imperialist Empire and After: In Dialogue with Gayatri Spivak’s Are You Postcolonial?” PMLA, 121, (3): 829–831.

Cruse, Harold.1968. Rebellion or Revolution? Minneapolis: University of Minnesota Press, (new edition, 2009).

Danilevski, Nikolaj. 1994. Rusija i Evropa, Beograd: Službeni list (prevod s ruskog P. Ivić).

Etkind, Alexander. 2011. Internal Colonization Russia’s Imperial Experience, Cambridge: Polity Press.

Etkind, Alexander. 2015. “How Russia ‘Colonized Itself ’. Internal Colonization in Classical Russian Historiography”, International Journal for History, Culture and Modernity, 3, (2): 159–172.


Etkind, Alexander (Эткинд). 2001 „Фуко и тезис внутренней колонизации: постколониальный взгляд на советское прошлое“, Новое литературное обозрение, Москва, № 49: 50–73.

Etkind, Alexander, at al. 2012. Там, внутри. Практики внутренней колонизации в культурной истории России, (Под редакцией Александра Эткинда, Дирка Уффельманна, Ильи Кукулина), Москва: Новое литературное обозрение.

Fitzpatrick, Sheila. 1994. Stalin’s Peasants: Resistance and Survival in the Russian Village after Collectivization, New York: Oxford University Press.

Fitzpatrick, Sheila. 2005. Tear Off The Masks! Identity and Imposture in Twentieth-Century Russia, Princeton: Princeton University Press.

Frank, Andre Gunder. 1969. Latin America: Underdevelopment or Revolution. Essays on the Development of Underdevelopment and the Immediate Enemy, New York: Monthly Review Press

Gellner, Ernest. 1996. “The Coming of Nationalism and its Interpretation: The Myths of Nation and Class”, in: Balakrishnan, Gopal (ed.), Mapping the Nation, London: Verso, 98–145.

Gouldner, Alvin.1978. “Stalinism: A Study of Internal Colonialism”, Telos, (34): 5–48.

Gramsci, Antonio. 1926. “Some Aspects of the Southern Question”, in: Gramsci Reader: Selected Writings 1916–1935, (edited by David Forgacs), New York University Press: 171–185.

Gutiérrez, Ramón. 2004. “Internal Colonialism: An American Theory of Race”, Du Bois Review, 1, (2): 281–295

Haxthausen, August von. 1856. The Russian Empire, Its People, Institutions, and Resources, I-II, London: Chapman and Hall (Translated by Robert Farie).

Hind, Robert. 1984. “The Internal Colony Concept”, Comparative Studies in Society and History, 26 (3): 543–568.

Jeffries, Judson. 2002. Huey P. Newton: The Radical Theorist, Jackson: University Press of Mississippi.

Klyuchevsky, Vasily /Ключевский/ 1904. Курс русской истории, Кн. 1–5, С. Петербург (internet izdanje: http://new.runivers.ru/lib/book3102/9767/)

Lenjin, V. I.1973. Razvitak kapitalizma u Rusiji, u: Dela, tom 3, Beograd: Institut za međunarodni radnički pokret (preveo Mihajlo Kovačević).

Maldonado-Torres, Nelson. 2016. “Colonialism, Neocolonial, Internal Colonialism, the Postcolonial, Coloniality, and Decoloniality”, in: Critical Terms in Caribbean and Latin American Thought, (Edited by Yolanda Martínez-San Miguel, Ben. Sifuentes-Jáuregui, and Marisa Belausteguigoitia), Basingstoke: Palgrave Macmillan, 67–78.

Moore, Chioni David. 2001. “Is the Post– in Postcolonial the Post– in Post-Soviet? Toward a Global Postcolonial Critique”, PMLA, 116 (1): 111–128.

Newton, Huey.1970. “Speech Delivered at Boston College: November 18, 1970”, in: To Die For the People. The Writings of Huey P. Newton, New York: Vintage Books, 20–38.


Osterhammel, Jürgen. 1997. Colonialism: A Theoretical Overview, Princeton: Markus Wiener Publishers (Translated from German by Shelley L. Frisch).

Özkirimli, Umut. 2000. Theories of Nationalism. A Critical Introduction, Basingstoke: Palgrave Macmillan.

Page, Edward. 1978. “Michael Hechter’s Internal Colonial Thesis: Some Theoretical and Methodological Problems”, European Journal of Political Research, 6: 295–317.

Platt, Kevin. 2013. “Occupation versus Colonization: Post-Soviet Latvia and the Provincialization of Europe”, in: Memory and Theory in Eastern Europe (Edited by U. Blacker, A. Etkind and J. Fedor), New York: Palgrave Macmillan, 125–147.

Pokrovskii, M. (Покровский, M.) 1933. Историческая наука и борьба классов, Выпуск I, Москва: Коммунистическая академия.

Polit. 2013. „Россия как колония“ (стенограмм обсуждения книги Там, внутри: практики внутренней колонизации в культурной истории России), dostupno na: http://polit.ru/article/2013/01/03/colonization/

Program. 1966. “What We Want What We Believe. The Black Panther Party: Platform and Program” (dostupno na: http://historymatters.gmu.edu/d/6445/)

Ranchin, А. (Ранчин). 2013. „Колонизация как метафора. Рецензия“, Новый мир, №12, (http://www.nm1925.ru/Archive/Journal6_2013_12/Content/Publication6_1012/Default.aspx)

Riabchuk, Mykola [Рябчук]. 2013. «Разновидности колониализма: О возможностях применения постколониальной методологии к изучению посткоммунистической Восточной Европы», Политическая концептология, (3): 116–125.

Smith, Anthony. 1998. Nationalism and Modernism: A Critical Survey of Recent Theories of Nations and Nationalism, London and New York: Routledge.

Solovyov, Sergey [Соловьёв]. 1851–1879. История России с древнейших времен, T. 1–29. (http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv01p0.htm).

Spivak, Gayatri Chakravorty. 2006: “Are You Postcolonial? To the Teachers of Slavic and Eastern European Literatures”, PMLA, 121, (3): 828–829.

Stavenhagen, Rodolfo. 1965. “Classes, Colonialism, and Acculturation. Essay on a System of Inter-Ethnic Relations in Mesoamerica”, Studies in Comparative International Development, 1, (6): 53–77.

Subotić, Milan. 2013. „Edvard Said i ’ruski orijentalizam’“, Treći program, Beograd, II, (158): 115–139. (dostupno na: https://www.academia.edu/7033240/)

Subotić, Milan. 2015. „Сибирски регионализам између империјалног и националног дискурса“, Култура полиса, XII, (26): 23–39 (dostupno na: https://www.academia.edu/11961473/)

Subotić, Milan. 2015. „Postkolonijalne studije i post-sovjetska društva: mogućnosti i ograničenja ukrštanja“, Filozofija i društvo, Beograd, XXVI, (2): 458–480 (dostupno na: https://www.academia.edu/13635137/)

Sunderland, Willard. 2000. „The ’Colonization Question’: Visions of Colonization in Late Imperial Russia,“ Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, 48, (2): 210–232.


Verdery, Katherine. 1979. “Internal colonialism in Austria�Hungary”, Ethnic and Racial Studies, 2 (3): 378–399.

Viola, Lynn. 1996. Peasant Rebels under Stalin: Collectivization and the Culture of Peasant Resistance, Oxford: Oxford University Press.

Yadrintsev, Nikolay [Ядринцев]. 1882. Сибирь как колония: К юбилею трехсотлетия: Современное положение Сибири; Ее нужды и потребности; Ее прошлое и будущее, СПб.: Тип. М. М. Стасюлевича.