Autor, Tytuł - Publio.pl

Autor, Tytuł

1

Autor, Tytuł

1

Czas

2

Autor, Tytuł

3

Czas

4

Wydanie publikacji dofinansowane przez Instytut Historii i Wydział Historyczno–Socjologiczny

Uniwersytetu w Białymstoku

Recenzjadr hab. Jan Tęgowski, prof. Uniwersytetu w Białymstoku

Redakcja i korektyAgata Sularzówna

Opracowanie typograficznePRIM

Projekt okładki i stron tytułowychWeiman

Tłumaczenie streszczeńEwa Wyszczelska–Oksień

Na okładceFragment rękopisu

Opisanie własności tej księgi wtórego tomu, gdzie w nim geometria… Józefa Naronowicza–Narońskiego

Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, rkps. 1452

Copyright by Wydawnictwo AVALON, Kraków 2007; wyd. I

ISBN 978 83 7730 980 3

Z a m ó w i e n i a p r z y j m u j e

Wydawnictwo AVALON T. Janowski Sp. j.ul. Fiołkowa 4/13; 31-457 Kraków

tel./fax + 48 12 412 55 99, + 48 606 750 [email protected]

www.wydawnictwoAVALON.pl

http://www.wydawnictwoAVALON.pl

Spis treści

5

SpiS treści

Zamiast wstępu ....................................................................................... 9

część i cZAS .................................................................................................... 11

Robert SuskiRzymskie kłopoty z datowaniem (CIL, XII, 5456, Restitutor Orbis, likwidacja Imperium Galliarum i tribunicia potestas Aureliana) ............. 13

rafał KosińskiRola czasu w późnoantycznej hagiografii ............................................... 27

piotr GuzowskiKalendarz gospodarczy i finansowy kmieci polskich na przełomie średniowieczai czasów wczesnonowożytnych ......................................... 36

Janusz ŁosowskiZegarowy pomiar czasu w miastach polskich w XVI–XVIII wieku. Problem zasięgu ..................................................................................... 50

Marzena LiedkeRecepcja kalendarza gregoriańskiego przez litewską Jednotę ewangelicko–reformowaną w świetle akt synodalnych i korespondencji. Jeszcze jeden przyczynek do dziejów wprowadzania reformy gregoriańskiej w Rzeczypospolitej ..................... 76

Adam KucharskiMiary w podróży. Czas i przestrzeń w staropolskich relacjach podróżnych z XVII wieku ...................................................................... 89

Dorota GuzowskaNiezwykły dzień zwykłych ludzi: teoria i praktyka sabatarianizmu w siedemnastowiecznej Anglii .............................................................. 105

Karol ŁopateckiCykl dobowy wojska w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku .......... 116

iwona Kulesza–WoronieckaRytm życia codziennego w społeczności szlacheckiej w XVIII i na początku XIX wieku ..................................................................... 130

Spis treści

6

część ii MiArY ............................................................................................... 141

Joanna KarczewskaŚredniowieczne miary powierzchni ziemi w Wielkopolsce i na Kujawach w świetle źródeł sądowych ............................................ 143

Krzysztof BorodaKmieć, łan czy profit? Co było podstawą poboru łanowego w XV i XVI wieku? ............................................................................. 152

Władysław BerkowskiRozwój systemów miar na Wołyniu w XVI i pierwszej połowie XVII wieku.......................................................................................... 171

Witold BobrykMiary nasypowe (zbożowe) na obszarze kryłosu lwowskiego w świetle wizytacji generalnejz lat 1761–1765 ..................................... 188

część iii przestrzeń ............................................................................................ 201

Karolina Stojek–SawickaPrzestrzeń w mentalności duchowieństwa katolickiego i jego relacjach z dworem Radziwiłłów nieświeskich w XVIII wieku ............. 203

Stanisław AlexandrowiczPrzydatność źródeł kartograficznych dla badań nad historią ziem Rzeczypospolitej Obojga Narodów XVI–XVII wieku........................... 221

część iV Manipulacje ........................................................................................ 237

tomasz MojsikManipulacja przestrzenią i czasem w historiografii — perspektywa narratologiczna ........................................................... 239

Dariusz MagierCzasoprzestrzeń biurokracji ................................................................. 253

Adam DrążekDiagnostyka czasu i przestrzeni w ujęciu Włodzimierza Lenina. Implikacje teoretyczno–polityczne ....................................................... 264

Contents

7

contentS

Foreword ................................................................................................ 9

Part I TIME ................................................................................................... 11

Robert SuskiRoman Problems with Dates .................................................................. 13

rafał KosińskiThe Role of Time in the Late Ancient Hagiography ............................... 27

piotr GuzowskiFarming and Financial Calendar of Polish Peasants at the Turn of the Middle Ages and Early Modern Times ......................................... 36

Janusz ŁosowskiClock Time Measure in Polish Cities in the 16th–18th Centuries and its Range ......................................................................................... 50

Marzena LiedkeThe Reception of the Gregorian Calendar by the Lithuanian Calvinist Church — in the Light of the Acts of Synod and Correspondence. One More Contribution to the History of Introducing the Gregorian Reform in Polish–Lithuanian Commonwealth ....................................... 76

Adam KucharskiMeasures in Travel. Time and Space in Old Polish Travel Reports from the 17th Century ............................................................................ 89

Dorota GuzowskaExtraordinary Day of Ordinary People: Sabbatarianism in 17th–century England — Theory and Practice .................................. 105

Karol ŁopateckiDaily Routine in Military Service in Polish–Lithuanian Commonwealth in the 17th and 18th Centuries .............................................................. 116

iwona Kulesza–WoronieckaThe Rhythm of Everyday Life of the Nobles in the 18th

and the Beginning of the 19th Centuries ............................................... 130

Contents

8

Part II MeASUreS ....................................................................................... 141

Joanna KarczewskaMedieval Measures of Land Surface in Wielkopolska and Kujawy in the Light of Court Sources .............................................................. 143

Krzysztof BorodaPeasant, Land or Profits? The Basis of Land Tax in the 15th and 16th Centuries .............................................................. 152

Władysław BerkowskiDevelopment of Measure System in Volhynia in the 16th

and the First Half of the 17th Century .................................................. 171

Witold BobrykMeasurement Units of Grain Crop in the Lvivonea Area in the Light of Canonical Visitations of Uniat Bishopric (1761–1765) .................... 188

Part III SpAce ................................................................................................ 201

Karolina Stojek–SawickaSpace in the Mentality of Catholic Clergy and their Relations with the Radziwił Niasvizh Court in XVIII Century ............................ 203

Stanisław AlexandrowiczUsefulness of Cartographic Sources for the Research on the History of Lands of Polish–Lithuanian Commonwealth in the 16th–17th Century ....................................................................... 221

part iV MAnipULAtion ............................................................................. 237

tomasz MojsikSpace and Time Manipulation in Historiography — Narratological Perspective............................................................... 239

Dariusz MagierBureaucracy Time and Space ............................................................... 253

Adam DrążekTime and Space Diagnostics According to Vladimir Lenin. Theoretical and Political Implications .................................................. 264

Zamiast wstępu

9

ZAMiASt WStępU

[Kain] wynalazłszy miary i wagi, zmienił ową niewinną i szlachetną prostotę,

w jakiej żyli ludzie, póki ich nie znali, w życie pełne oszustwa.

J. Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, przeł. Z. Kubiak, J. Radożycki, cz. 1,

Warszawa 1993, s. 105

Niezależnie od tego, czy damy się przekonać, że to właśnie posta-ci biblijnej zawdzięczamy utratę szczęśliwości związanej z brakiem konieczności mierzenia i ważenia, od najdawniejszych czasów czło-

wiek musiał to robić, w miarę rozwoju cywilizacyjnego coraz więcej, częściej i precyzyjniej. Poznanie jednostek i systemów miar i wag, zasad oraz kon-tekstów społecznych ich stosowania w całej ich różnorodności stanowi więc podstawę warsztatu badawczego historyków. Już w trakcie studiów pozna-ją go głównie w oparciu o podręczniki wydane z górą przed kilkudziesięciu laty, na przykład Geografię historyczną Stanisława Arnolda i Chronologię polską pod red. Bronisława Włodarskiego (ostatnio wznowioną) bądź bazujące na nich skrypty. Natomiast metrologia w ogóle nie doczekała się tak synte-tycznego ujęcia. Pracę ułatwia podręcznik Józefa Szymańskiego, w którym zarówno chronologia, geografia historyczna, jak i metrologia znalazły swo-je miejsce, ale w bardzo ograniczonym, uwarunkowanym rozmiarami i cha-rakterem wydawnictwa, zakresie.

Dlatego organizowane co pewien czas konferencje stwarzają okazję do zaprezentowania bieżących wyników badań prowadzonych w zakresie po-szczególnych nauk pomocniczych, a wydawane następnie materiały pokonfe-rencyjne pozwalają zapoznać się z nimi szerszemu niż tylko uczestnicy spot-kań naukowych gronu zainteresowanych. Pokazują one, że w ramach nauk pomocniczych historii wciąż pojawiają się nowe ustalenia, poruszane są prob-lemy dotychczas niebadane. W zamyśle redaktorów niniejszy tom ma być

Zamiast wstępu

10

także takim dopełnieniem wiedzy obecnych i przyszłych historyków w od-niesieniu do geografii historycznej, chronologii i metrologii. Jest to zbiór uzupełnionych i rozszerzonych referatów wygłoszonych podczas konferencji „po tym, jak ludzie przestali być szczęśliwi. człowiek a miary czasu i prze-strzeni w przeszłości” (Białystok, 26–27 października 2006 r.).

Spotkanie to stanowiło forum, na którym dyskutowano kwestie społecz-nego wymiaru mierzenia czasu, przestrzeni i mierzenia w ogóle z uwzględ-nieniem perspektywy antropologicznej. Jako jego organizatorzy wierzymy, że stworzyło ono możliwość zaprezentowania najnowszych osiągnięć ba-dawczych we wskazanych dziedzinach, czego ocenę pozostawiamy czytel-nikom.

Piotr GuzowskiMarzena Liedke

R. Suski, Rzymskie kłopoty z datowaniem...

11

część i

cZAS

Czas

12


13

Robert Suski

rZYMSKie KŁopotY Z DAtoWAnieM (CIL, Xii, 5456, RestItutoR oRbIs,

LiKWiDAcJA ImpeRIum GaLLIaRum I tRIbunICIa potestas AUreLiAnA1)

Nie trzeba nikogo przekonywać o znaczeniu dokładnego określenia chronologii wydarzeń politycznych w historii. Nie należy to jednak do czynności prostych, zwłaszcza w przypadku źródeł niepozwa-

lających na jednoznaczną interpretację i dodatkowo pochodzących z epok, których systemy kalendarzowe nie są wystarczająco rozpoznane. Historia polityczna Cesarstwa Rzymskiego dostarcza wielu przykładów sporów wy-nikających z odmiennych koncepcji rozmieszczenia kluczowych wydarzeń w przestrzeni czasowej. Jednym z nich jest datowanie zajęcia przez Aureliana Galii i określenie sposobu przyjmowania przez cesarza tribunicia potestas.

Przez długi czas data likwidacji Imperium Galliarum2 przez Aureliana wzbudzała wielkie kontrowersje. Niestety źródła historiograficzne opisu-

1 Wykorzystane w tekście skróty: AE = L’année Epigraphique; ANRW — Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, Berlin–New York, 1972; BACTH = Bulletin Archéologique du Comité des Travaux Historiques; CIL = Corpus Inscriptores Latinarum; H. Dessau, ILS = H. Dessau, Inscriptiones Latinae Selectae, T. I–III, Berlin 1892–1916; I. König = I. König, Die gallischen Usurpatoren von Postumus bis Tetricus, München 1981; A.H.M. Jones (ed), PLRE, T. 1 — A.H.M. Jones, J.R. Myrtindale, J. Morris (ed.), The Prosopography of the Later Roman Empire, T. 1, Cambridge 1971; R. Afr. = Revue Africaine; RIC = Roman Imperial Coinage; MIR, 47 = R. Göbl, Die Münzprägung des Kaisers Aurelianus (270–275), Moneta Imperii Romani 47, Vienne 1993; PAT = Palmyrene Aramaic Texts, wyd. D.R. Hillers, E. Cussini, Baltimore–London 1996; G. Sotgiu = G. Sotgiu, Studi sull’epigraphia di Aureliano, Cagliari 1961.

2 Termin ten jest nowożytnej proweniencji. Podstawą dla niego było niewłaściwe odczyta-nie tekstu Eutropiusza dotyczącego przejęcia władzy przez Victorinusa (Eutropiusz, Breviarium, 9, 9 „Victorinus postea Galliarum accepit imperium”). Tekst ten należy rozumieć jako przejęcie władzy cesarskiej przez Victorinusa nad Gallią (i Brytanią), a nie w „cesar-

Czas

14

jące kapitulacje Tetricusa są bardzo lakoniczne i nie zawierają wskazówek, które pozwalałyby dokładniej datować owe wydarzenie3. Jedyną szansą jest więc analiza monet oraz inskrypcji, niestety interpretacja ich również nie jest oczywista.

Najstarszą inskrypcja, którą wiązano z upadkiem Imperium Galiiarum, jest kamień millowy znaleziony we Fréjus4, którego datowanie wzbudza wiel-kie kontrowersje. Chronologia związana z tym zabytkiem będzie przedmio-tem niniejszych rozważań.

Treść inskrypcji jest następująca:

RESTITVTOR ORBISIMP CAESL D AVRELIANOPIO FEL INVICTOAVG PONTMAX GERM MAXGOT MAX PART MAXTRIB P IIII COS IIIPP PCOSV5.

Została ona odnaleziona w Galii Narbońskiej. Co prawda w wyniku uzurpacji Postumusa prowincja ta znalazła się pod jego władzą (obok pozo-stałej części Galii, Brytanii i Hiszpanii), ale jej polityczny status w chwili po-wstania interesującego nas tekstu nie jest jasny. Zapewne Klaudiusz II odzy-

stwie galijskim”. Termin Imperium Galliarum wprowadzono do naukowego obiegu, gdy postrzegano we władztwie Postumusa i jego sukcesorów przejaw antyrzymskiego separatyzmu. Propaganda cesarzy galijskich nawiązywała do wzorców cesarzy z Rzymu i nie sugerowała zamiarów oderwania się od władzy rzymskiej. Przeciwnie, z całą mocą pod-kreślali oni swoje pretensje do panowania nad całym państwem rzymskim. Termin Imperium Galliarum jest wygodnym określeniem na oznaczenie władztwa cesarzy (Postumus, Laelianus, Marius, Victorinus, Tetricus i Tetricus II), którzy panowali w zachodnich pro-wincjach cesarstwa, należy jednak bardzo wyraźnie podkreślić, że nie mamy w tym miej-scu do czynienia z próbą oderwania Galii od Cesarstwa Rzymskiego.

3 Aureliusz Wiktor, De Caesaribus, 35, 3; Epitome de Caesaribus, 35, 7; Eutropiusz, Breviarium, IX, 15; Historia Augusta, Aurel., 32, 3–4; Historia Augusta, trig. Tyr., 24, 2–3; Orozjusz, Historia Adversus Paganos, VII, 23, 5; Zosimos, Historia Nova, I, 61, 2.

4 Inskrypcja po raz pierwszy została opisana przez Józefa de Antelmy w XVII w. O wyda-niach tej inskrypcji zob. O. Hirschfield, Inscriptiones Galliae Narbonensis Latinae (CIL, XII), Berlin 1888, s. 638.

5 CIL, XII, 5456 „Restitutor(i) orbis. Imp(eratori) Caes(ari) L(ucio) D(omitio) Aurelia-no pio fel(ici) invicto Aug(usto) pont(ifici) max(imo) Germ(anico) Max(imo) Got(hico Maximo) Part(hico) Max(imo) Trib(unicia) p(otestate) IIII co(n)s(uli) III p(atri) p(atriae) p(ro)co(n)s(uli). (Milia passuum) V”.


15

skał jej część w roku 2696 i znamy cztery inskrypcje dedykowane temu cesa-rzowi z terenów Galii Narbońskiej wykute na wschód od Rodanu7. Kolejny wykuty tekst powstał za rządów Aureliana (przed upadkiem Imperium Galliarum)8, a następny już za jednego z tych cesarzy9. Tymczasem nie znamy z tej części prowincji ani jednej inskrypcji sygnowanej imieniem Tetricusa. Dlate-go uzasadniona jest hipoteza o posiadaniu tych terenów przez Aureliana od początku jego panowania. Podobnie rzecz się ma z Hiszpanią, która w bliżej nieznanych nam okolicznościach została utracona przez Imperium Galliarum i powróciła pod kontrolę prawowitych cesarzy zapewne w 269 r.10

Wedle wielu badaczy pojawienie się na tej inskrypcji epitetu restitutor orbis jest oznaką odzyskania przez Aureliana zachodnich prowincji Cesarstwa Rzymskiego. Obok trzeciego konsulatu jest na niej wzmiankowana czwarta tribunicia potestas. Zakładając przyjmowanie władzy trybuńskiej przez Au-reliana 10 grudnia każdego roku, czwarta tribunicia potestas przypadała na okres od 10 grudnia 272 do 9 grudnia 273 r. W takim wypadku zajęcie Ga-lii i Brytanii przez Aureliana przypadało jeszcze na rok 27311.

6 E. Cizek, L’Empereur Aurélien et son temps, Paris 1994, s. 118. J.F. Drinkwater, The Gallic Empire. Separation and Continuity in the North–Western Provinces of the Roman Empire A.D. 260–274, Stuttgart 1987, s. 120–121 widzi w tych inskrypcjach świadectwo na przygotowanie przez Klaudiusza II wielkiej ofensywy przeciw Imperium Galliarum po-przedzonej przez rekonesans wojsk dowodzonych przez Iuliusa Placidianusa.

7 CIL, XII, 2228 (z Grenoble), CIL, XII, 5511 (z Vienne), I. König, s. 208, nr 71 (z Briançon-net), I. König, s. 209, nr 73 (z St. Didier de Charpey). Ponadto za rządów Klaudiusza II doszło do buntu przeciwko Victorinusowi, którego celem był powrót pod władzę legal-nego cesarza. Rebelia zakończyła się katastrofą dla lojalistów. Klaudiusz II ze względu na zagrożenie Italii nie mógł wspomóc buntowników. Victorinus oblegał, a następnie zdobył główny ośrodek rebelii Autun (Augustodurum). Miasto zostało straszliwie splądrowane. O tym buncie zob. P. Le Gentilhomme, Le désastre d’Autun en 269, „Revue des Etudes Anciennes” 45(1943), s. 233–240.

8 CIL, XII, 58 (z Briançonnet). 9 CIL, XII, 1551 (z Vaison). To inskrypcja wotywna dedykowana przez prefekta pretoria-

nów Iuliusa Placidianusa (piastowanie wspomnianego urzędu przez niego poświadczone jest tylko z tego jednego źródła). Iulius Placidianus za rządów Klaudiusza II był praefectus vigilum (CIL, XII, 2228), a za panowania Aureliana konsulem w 273 r. Nie wiemy, kiedy piastował on funkcję prefekta pretorianów, czy za panowania Klaudiusza II czy Aurelia-na (niestety CIL, XII, 1551 nie zawiera daty). O Iuliusie Placidianusa zob. A.H.M. Jones (red.), PLRE, T. 1, Iulius Placidianus 2, s. 704.

10 J.F. Drinkwater, op. cit., s. 36. Także w tym przypadku wiemy to dzięki inskrypcjom, de-dykacjom dla Klaudiusza II i Aureliana oraz ich braku dla Tetricusa i jego syna.

11 L. Homo, Essai sur le Rčgne de l’Empereur Aurélien (270–275), Paris 1904, s. 86–87; E. Groag, Domitius (36) Aurelianus, RE, T. V.1, Stuttgart 1903, s. 1360; M. Besnier, L’empire romain de l’avčnement des Sévčres au concile de Nicée, Paris 1937, s. 241; E. De-mougeot, La Formation de l’Europe et les invasions barbares, T. 1, Paris 1969, s. 518; J. Lafaurie, La chronologie des empereurs gaulois, „Numismatic Chronicle” 66 (1964), s. 99–101; H.W. Bird, Eutropius: Breviarium, Liverpool 1993, s. 142; H.W. Bird, Aurelius Victor: De caesaribus, Liverpool 1994, s. 149; F. Paschoud, Histoire Auguste. T.5.1 Vies

Czas

16

Takie datowanie upadku Imperium Galliarum jest niezwykle trudne do przyjęcia. Aurelian w sierpniu 272 r.12 pokonał Zenobię i Waballata i odzy-skał kontrolę nad rzymskim Wschodem. Następnie jego armia przemasze-rowała ponad 2000 km, aby nad Dunajem walczyć z Karpami13, po czym wróciła do Syrii (znowu ponad 2000 km) w celu ujarzmienia rebelii Apseusa i Antiochanusa w Palmyrze. Zaraz po tych wydarzeniach cesarz stłumił bunt w Aleksandrii i odbudował rzymską armię nad Eufratem. Wszystkie te fak-ty miały miejsce w drugiej połowie 272 r. oraz pierwszej 273 r. Gdyby Au-relian pobił wojska Tetricusa jeszcze w roku 273, to natychmiast po poko-naniu przeciwników na Wschodzie musiałby przebyć prawie 6000 km, aby zawładnąć zachodnimi prowincjami cesarstwa. A przecież wojska rzymskie musiały być zmęczone zarówno prowadzonymi walkami, jak i pokonaniem wielu tysięcy kilometrów. Do tego cesarz zreorganizował siły zbrojne na rzymskim Wschodzie, które musiały bronić granicy z Persją. Czy jest możli-we, aby tak szybko Aurelian wyprawił się przeciw Tetricusowi?

W dodatku Tetricus i jego syn byli konsulami podczas swojej czwartej tribunicia potestas, czyli od grudnia 273 r. do końca rządów obu uzurpato-rów14. A to jest sprzeczne z datą uzyskaną na podstawie kamienia milowe-go z Fréjus (CIL, XII, 5456).

d’Aurélien et Tacite, Paris 1996, s. 160; T. Kotula, Aurélien et Zenobie, Wrocław 1997, s. 148; T. Kotula, Aurelian i Zenobia, Wrocław 2006, s. 118–119 nie zajmuje jednoznacz-nego stanowiska i datuje upadek Imperium Galliarum na późne lato 273 r. (czyli zgodnie z hipotezą o przyjęciu związku pomiędzy kapitulacją Tetricusa a recepcją tego na inskryp-cji z Fréjus) lub na 274 r. O związku pomiędzy używaniem przez Aureliana tytułu restitutor orbis a rozciągnięciem przez niego kontroli nad całym Imperium Romanum pisał także datujący upadek Tetricusa na 274 r. J.F. Drinkwater, op. cit., s. 124; R.T. Saunders, A Biography of the Emperor Aurelian A.D. 270–275, Ann Arbor 1992, s. 254; T. Kotula, Aurélien et Zenobie..., s. 150–151; T. Kotula, Aurelian i Zenobia..., s. 123–124.

12 Kluczową rolę w datowaniu upadku Palmyry odgrywa inskrypcja honoryfikacyjna, po-święcona Septimiusowi Haddűdanowi (PAT, 2812). PAT, 2812 „BRBNWT MRZHWT S[P]TM[YWS] HDWDN [SNQLTYQ’] NHYR’ BR SPTM[YW]S’ GYLW MQY DY’DR[HYL’ DY ’W]RLYNWS QSR [M]R[N], francuskie tłumaczenie inskrypcji zamieszcza M. Gaw-likowski, Inscriptions de Palmyre, „Syria” 58 (1971), s. 420. Kamień z inskrypcją został znaleziony w północnej części Palmyry, a pochodził z świątyni Bel. Datowana jest na ma-rzec 273 r., a wspomina ona zasługi, jakie oddał Septimius Haddűdan rzymskim siłom w sierpniu 272 r. Można domniemywać, że polegały one na skłonieniu miasta do kapitu-lacji. To przesądza o datowaniu upadku Palmyry.

13 Terminus ante quem dla pokonania Karpów jest inskrypcja pochodząca z Mezji (CIL, III, 7586 = H. Dessau, ILS, 8925). Pośród cognominów Aureliana pojawia się na niej tytuł Carpicus Maximus, a jednocześnie cesarz piastował trzecią tribunicia potestas oraz kon-sulat. To pozwala datować tę inskrypcję na okres od 10 XII 271 do 9 XII 272 r. Ponieważ do upadku Palmyry doszło w sierpniu 272 (przyp. 11), to wojna z Karpami musiała mieć miejsce na jesieni 272 r.

14 J.F. Drinkwater, op. cit., s. 107; M. Peachin, Roman Imperial Titulature and Chronology A.D. 235–284, Amsterdam 1990, s. 101.


17

Według R.T. Saundersa przeprowadzenie wszystkich kampanii przez Au-reliana nie było możliwe z powodów ograniczeń logistycznych. Aurelian mu-siałby przebyć Alpy późną jesienią, co nie było łatwym zadaniem15. Autor ten kwestionuje więc datację inskrypcji odnalezioną w Fréjus (CIL, XII, 5456). Zgodnie z jego propozycją Aurelian liczył swoje tribunicia potestas od cza-su swojego wstąpienia na tron (w rocznicę dies imperii), a nie od grudnia do grudnia. W takim wypadku czwarta jego władza trybuńska przypadała-by nie między grudniem 272 a grudniem roku następnego, lecz od sierpnia 273 do sierpnia 274 r.16

W tym miejscu należy przypomnieć, jak w Cesarstwie Rzymskim liczo-no tribunicia potestas. Na podstawie inskrypcji Theodor Mommsen zapro-ponował hipotezę o odnawianiu władzy trybuńskiej przez cesarzy 10 grud-nia. W latach trzydziestych XX w. zakwestionował to H. Mattingly, według którego część rzymskich imperatorów przyjmowała kolejne tribunicia potestas nie 10 grudnia, ale w rocznicę dies imperii17. Co prawda H. Matting-ly nie zajmował się kazusem Aureliana, ale badacze, którzy byli przekonani o jego racji, uważali, że także ten władca trzymał się tej zasady18. Wedle nich podobnie postępować mieli wszyscy cesarze panujący pomiędzy Aurelianem a Karusem i jego synami, z wyjątkiem Tacyta19. Jednak przyjęcie początku kolejnych okresów tribunicia potestas przez Aureliana 10 grudnia znacznie lepiej pasuje do zachowanych inskrypcji z okresu jego panowania, na których widnieje również numer konsulatu sprawowanego przez cesarza, dzięki cze-mu możliwa jest większa precyzja i pewność datowania20. Zresztą podobnie jest także w przypadku bezpośrednich poprzedników Aureliana: Waleriana, Galiena, Klaudiusza II, jak i jego następców: Tacyta i Probusa21.

15 R.T. Saunders , op. cit., s. 252.16 Ibidem, s. 254.17 H. Mattingly, Tribunicia Potestate, „Journal of the Roman Studies”, 20, 1930, s. 78–91. 18 I.F. Kramer, T.B. Jones, Tribunicia Potestate: A.D. 270–285, „American Journal of Phi-

lology 64 (1943), s. 84–86. W czasach napisania przez nich tego tekstu propozycja H. Mattingly’ego przyjmowania przez cesarzy tribunicia potestas w rocznicę dies imperii dla cesarzy panujących przed III w. była już odrzucona. Zob. I.F. Kramer, T.B. Jones, op. cit., s. 80.

19 I.F. Kramer, T.B. Jones, op. cit., s. 81–84.20 L. Homo, op. cit., s. 340; G. Sotgiu, Studi sull’epigraphia di Aureliano, Cagliari 1961,

s. 11–16; J.R. Rea, The Oxyrhynchus Papyri XL, London 1972, s. 28; G. Sotgiu, Aureliano (1960–1972) [w:] ANRW, II, 2, Berlin–New York 1975, s. 1044; M. Peachin, op. cit., s. 89.

21 G. Sotgiu, Aureliano..., s. 1044. Najwięcej problemów sprawia sposób odnawiania tribunicia potestas przez Probusa. Niektóre jego emisje monet wybijane w mennicy w Rzymie ewidentnie nie pasują do przyjmowania jej 10 grudnia. O sposobie liczenia tribunicia potestas przez Probusa M. Peachin, op. cit., s. 94–96.

Czas

18

Jak łatwo więc zauważyć, data pojawiająca się na inskrypcji z Fréjus (CIL, XII, 5456) jest ewidentnie błędna. Rok piastowania trzeciego konsulatu (od 1 stycznia 275 r.) przez Aureliana w żaden sposób nie pokrywa się z czasem, gdy pełnił on czwartą tribunicia potestas (10 grudnia 272–9 grudnia 273 r.). Nawet gdyby datować czwartą władzę trybuńską cesarza zgodnie z propozy-cją R.T. Saundersa, to nadal nie uzyskujemy sensownego wyjaśnienia.

Nie jest to wypadek odosobniony. W przypadku kilku innych inskryp-cji dedykowanych Aurelianowi można spotkać kombinacje różnych nume-rów tribunicia potestas ze sprawowaniem przez niego trzeciego konsulatu (zob. tabela 1)22.

tabela 1inskrypcje i monety Aureliana, na których umieszczono trzeci konsulat

oraz numer tribunicia potestas23

numer konsulatu

numer tribunicia potestas

referencje

3 3? CIL, II, 45063 4 CIL, XII, 54563 5 CIL V, 4319; CIL, XIII 8904; CIL, XII, 5548 3 6 Inscriptions Latines de Gaule (Narbonnaise), Paris 1912,

n. 645; CIL, VIII, 5143; CIL, XIII, 89973 7 CIL, XIII, 8973; MIR, 47, 77 = RIC, 5,1, Aurelian, 16,

186

Na podstawie danych z tabeli 1 widać zamieszanie, jakie w staro-żytności budziło określenie, która tribunicia potestas Aureliana właśnie przypadała24. Być może część z nich można wytłumaczyć przyjęciem do-datkowej władzy trybuńskiej po odbyciu przez niego tryumfu oraz świę-towaniu jego quinquennaliów25. Nie ulega jednak wątpliwości, że in-

22 Na podstawie fasti wiemy, że Aurelian pełnił swoje konsulaty w latach: 271, 274 i 275.23 Zestawienie na podstawie: L. Bivona, Per la cronologia di Aureliano, „Epigraphica” 28

(1966), s. 107; M. Peachin, op. cit., s. 87–88.24 Chaos jest na tyle duży, że L. Bivona, op. cit., s. 106–121 sformułowała dosyć rozpaczliwą

hipotezę o ponownym liczeniu tribunicia potestas przez Aureliana po pokonaniu Zenobii w 272 r. Hipoteza ta jest jednoznacznie odrzucona. Zob. M. Peachin, op. cit., s. 88.

25 J.R. Rea, op. cit., s. 26; D. Kienast, Römische Kaisertabelle, wyd. 2, Darmstadt 1996, s. 235. Przeciw M. Peachin, op. cit., s. 88–91. Ten ostatni zaproponował konkurencyjną hipotezę, zgodnie z którą monety i inskrypcje Aureliana datowane siódmą tribunicia potestas powstały w grudniu 275 r. (po 10 XII). Jest to teoria mniej przekonująca niż za-proponowana przez J.R. Rea. Następca Aureliana Tacyta, którzy rządził raptem pół roku,


19

skrypcje CIL, II, 4506 oraz CIL, XII, 5456 zawierają trudne do wytłu-maczenia błędy26.

W przypadku interesującego nas tekstu na kamieniu milowym z Fréjus (CIL, XII, 5456) dosyć łatwo wyjaśnić błąd pomyłką kamieniarza, który przy wykonywaniu inskrypcji zamiast sześć napisał cztery. W starożytności w tekstach łacińskich cyfrę cztery oddawano na dwa różne sposoby — „IIII” lub „IV”, na inskrypcjach częstej pojawia się jednak pierwsza wersja27. Być może wykonawca inskrypcji pomylił „VI” z „IV”, choć należy pamiętać, że oddał on liczbę przez „IIII”, a nie „IV”, a więc zapisał ją w bardziej popu-larnej formie. Przestawienie cyfr powoduje zniknięcie pomyłki na inskryp-cji, a data staje się jak najbardziej poprawna. Jeśli przyjąć owe założenie, to kamień milowy CIL, XII, 5456 powstał w roku 275.

Dodatkowe zamieszanie w chronologii zabytku spowodowali też zwo-lennicy hipotezy o datowaniu odzyskania Galii i Brytanii przez Aureliana w końcu 273 r. Dosyć opatrznie rozumieli oni występujący w inskrypcji ty-tuł restitutor orbis. W III w. noszony był on przez innych cesarzy28, w tym

sprawował dwa okresy władzy trybuńskiej. Co prawda nawet po przyjęciu hipotezy o tak późnej dacie zamordowania Aureliana można uzgodnić to z przyjęciem dwóch tribunicia potestas (gdyby Tacyt liczył ją od 1 I), ale sam M. Peachin, op. cit., s. 92 uważa, że jest to mniej prawdopodobne rozwiązanie niż określenie jej początku na 10 XII. Tym samym albo Aurelian przyjął dodatkową tribunicia potestas po świętowaniu tryumfu lub inskryp-cja i monety z siódmym okresem jego władzy trybuńskiej są rezultatem błędu.

26 M. Peachin, op. cit., s. 89. J.F. Drinkwater, op. cit., s. 124 („However its impossible com-bination of this [emperor’s fourth period of tribunician power] with his third consulship (which he entered at the beginning of 275), together with its use of the title Restitutor Orbis (more appropriate to the period after the full reunification of the Empire), exemplify the problems of Aurelianic epigraphy”).

27 Tak na przykład na terenie zachodniej części Cesarstwa Rzymskiego za rządów Postumu-sa znamy pięć inskrypcji, na których pojawia się cyfra cztery na określenie konsulatów i tribunicia potestas tego cesarza. Na czterech z nich liczba cztery oddana jest za pomocą znaku „IIII”: CIL, XIII, 8889; CIL, II, 5736; I. König, s. 200, nr 41; I. König, s. 200, nr 42, a na jednej jako „IV” — I. König, s. 199, n. 39.

28 Tytuł odnowiciela (restitutor) po raz pierwszy pojawił się za panowania Trajana, który emitował monety zaopatrzone w legendę REST ITAL COS V PP SPQR OPTIMO PRINC (RIC, 2, Traianus, 105, 106, 470). Hasło odnowiciela kolejnych prowincji zrobiło zawrot-ną karierę w propagandzie jego następcy Hadriana (RESTITVTORI ACHAIAE: RIC, 2, Hadrianus, 321 (areus), 938, 939; RESTITVTORI AFRICAE: RIC, 2, Hadrianus, 322, 323, 940, 941, 942; RESTITVTORI ARABIAE: RIC, 2, Hadrianus, 943, 944; RESTIR-VTORI ASIAE: RIC, 2, Hadrianus, 945, 946; RESTITVTORI BITHYNIAE: RIC, 2, Ha-drianus, 947, 948; RESTITVTORI GALLIAE: RIC, 2, Hadrianus, 324, 325, 950, 951; RESITVTORI HISPANIAE: RIC, 2, Hadrianus, 326, 327, 388, 952, 953, 954, 955; RE-STITVTORI ITALIAE: RIC, 2, Hadrianus, 328, 956, 957; RESTITVTORI LIBYAE: RIC, 2, Hadrianus, 958; RESTITVTORI MACEDONIAE: RIC, 2, Hadrianus, 329, 959, 960; RESTITVTORI NICOMEDIAE: RIC, 2, Hadrianus, 961; RESTITVTORI PHRYGIAE: RIC, 2, Hadrianus, 962, 963, 964; RESTITVTORI SICILIAE: RIC, 2, Hadrianus, 965, 966). Za panowania Hadriana (w latach 119–121) po raz pierwszy spotykamy się z le-

Czas

20

Waleriana29, Galiena i jego żony Saloniny30. Hasło restitutor orbis pojawia się na rewersach monet Aureliana od 272 r. (emitowanych w mennicach w Mediolanie, Rzymie, Siscja, Kyzykos, Byzantion)31 oraz zostało ponowio-ne w roku następnym (wybijano je w atelier w Antiochii, Sisji, Serdice i Ky-zykos)32, czyli zanim Aurelian zlikwidował Imperium Galliarum33.

Tytuł restitutor orbis oprócz monet Aureliana oraz kamienia milowego z Fréjus (CIL, XII, 5456) pojawił się na 18 innych inskrypcjach (tabela 2).

gendą RESTITVTORI ORBIS TERRARVM (S.C.) (RIC, 2, Hadrianus, 594, 603). Następ-nie używali go w swojej propagandzie: Marek Aureliusz (RIC, 3, M. Aurelius, a. 1077–1082; legenda: RESTITVTORI ITALIAE IMP VI COS III SC), Septymiusz Sewer (RIC, 4,1, Septimius Severus, 140, 140a, 167, 168, 288–290, 512a, 753, 755, 825, 826; legen-da: RESTITVTOR VRBIS), Karakalla (RIC, 4,1, Caracalla, 41, 142, 166, 167, 228, 323, 461, 475; legenda: RESTITVTOR VRBIS), Geta (RIC, 4,1, Geta, 52, 53; legenda: RE-STITVTOR VRBIS), Macrianus (RIC, 4, 2 Macrianus, 81; legenda: RESTITVTOR VRBIS) i Aleksander Sewer (RIC, 4, 2, Severus Alexander, 601; legenda: RESTITVTOR MON SC).

29 RIC, 5, 1, Valerian, 50, 116–119, 149, 171–17230 RIC, 5, 1, Gallienus, 234–236; RIC, 5, 1 Salonina, 8331 MIR, 47, 57; MIR, 47, 107 = RIC, 5, 1, Aurelian, 53; MIR, 47, 196; MIR, 47, 197; MIR,

47, 331; MIR, 47, 333 = RIC, 5, 1, Aurelian, 347; MIR, 47, 334 = RIC, 5, 1, Aurelian, 347; MIR, 47, 335 = RIC, 5, 1, Aurelian, 347; MIR, 47, 281; MIR, 47, 280; MIR, 47, 337 = RIC, 5, 1, Aurelian, 349. Monety Aureliana zostały wydatowane w katalogu emisji ce-sarza wydanym przez R. Göbl, Die Münzprägung des Kaisers Aurelianus (270–275), MIR 47, Vienne 1993.

32 MIR, 47, 248; MIR, 47, 342 = RIC, 5, 1, Aurelian, 348, 368; MIR, 47, 369; MIR, 47, 375 = RIC, 5, 1, Aurelian, 386; MIR, 47, 343 = RIC, 5, 1, Aurelian, 367.

33 Ponadto monety z legendą RESTITVTOR ORBIS/RESTITVT ORBIS emitowano także w 273 r. (MIR, 47, 248 w Serdice; MIR, 47, 342 = RIC, 5, 1, Aurelian, 348, 368; MIR, 47, 343 = RIC, 5, 1, Aurelian, 367 z Kyzykos; MIR, 47, 369; MIR, 47, 375 = RIC, 5, 1, Aurelian, 386 w Antiochii), w 274 r. (MIR, 47, 347 = RIC, 5, 1, Aurelian, 369 w Kyzy-kos; MIR, 47, 380 = RIC, 5, 1, Aurelian, 386 w Antiochii; MIR, 47, 385; MIR, 47, 386 = RIC, 5, 1, Aurelian, 389; MIR, 47, 387; MIR, 47, 388 w Trypolis) oraz 275 r. (MIR, 47, 259 = RIC, 5, 1 , Aurelian, 287–306; MIR, 47, 260 = RIC, 5,1, Aurelian, 287–306; MIR, 47, 261 = RIC, 5,1, Aurelian, 287–306 w Serdice; MIR, 47, 381 = RIC, 5, 1, Aurelian, 386 w Antiochii). Co ciekawe, emisje z interesującym nas hasłem były wybijane przede wszystkim we wschodnich atelier. Jeśli się pamięta, że monety w chwili gdy w Cesarstwie Rzymskim istniało kilka mennic imperialnych przede wszystkim znajdowały się w obiegu w pobliskich prowincjach, to brak prezentowania tego propagandowego sloganu w rzym-skim zachodzie jest zastanawiający).


21

tabela 2Lista inskrypcji dedykowanych Aurelianowi, na których pojawia się tytuł restitutor orbis

numer inskrypcji Miejsce znalezienia

Datacja

1 CIL, VI, 1112 Rzym — Italia Tribs. Pot. V, Cos. II Design(ato) III Imp III — 274

2 CIL, XI, 1214 Italia –4 CIL, XII, 5549 = I. König,

s. 222, nr 127Narbonensis –34

5 CIL, XII, 5561 = I. König, s. 222, nr 128

Narbonensis –

6 I. König, s. 219, nr 122 Narbonensis Tribs. Pot. VI, Cos III — 275

7 CIL, III, 7586 (?) Moesia Infe-rior

Tribs. Pot. III35 — 10.12.271 –9.12.272(?)

8 CIL, VIII, 20537 Mauretania Si-tifensis

–36

9 CIL, VIII, 10217 Numidia Tribs. Pot. V, Cos II — 274

10 CIL, VIII, 22361 Numidia –11 CIL, VIII, 22449 Numidia Trib.s Pot. V. Cos II —

27412 BACTH, 1917, s. 348 nr 82 Numidia –37

13 G. Sotgiu, s. 87 nr 38 Numidia Tribs. Pot. V, Cos II — 274

14 R.Afr., 72, 1931, s. 260 nr 69 Numidia –38

15 R.Afr., 72, 1931, s. 241 nr 52 Numidia –34; 35; 36; 37; 38;

34 I. König, op. cit., s. 222 wydając tekst inskrypcji dodaje tribs. pot. VI cos II, ale to tylko jej przypuszczenia. Inskrypcja jest uszkodzona.

35 W tym wypadku nie zachowało się imię cesarza. Inskrypcję przypisano Aurelianowi, ze względu na pojawienie się w niej interesującej nas formuły. Ale ponieważ wielu cesarzy w III w. używało w swojej propagandzie tytułu restitutor orbis, to identyfikacja tej inskryp-cji z Aurelianem jest mocno niepewna.

36 Inskrypcja jest uszkodzona, niestety nie zachowała się jej część, na której mógł zostać po-dany numer tribunicia potestas czy konsulatu.



Czas

22

numer inskrypcji Miejsce znalezienia

Datacja

16 R.Afr, 95, 1951, s. 235 nr 12 Numidia –39

17 G. Sotgiu, s. 88 nr 45 Numidia –40

18 AE, 1981, 917 Numidia –39; 40

Jak możemy zauważyć, większość znanych nam poświadczeń użycia for-muły restitutor orbis na inskrypcjach poświęconych Aurelianowi pochodzi z Numidii oraz Galii Narbońskiej. Używano tam często bardzo rozbudowanej tytulatury cesarza41. W Numidii można zauważyć wyraźną korelację pomiędzy używaniem wobec Aureliana formuły perpetuus imperator a restitutor orbis. O ile ten pierwszy tytuł w inskrypcjach znany jest praktycznie tylko w afrykańskich prowincjach42, to formuła restitutor orbis ma ponadlokalny charakter. Spotykamy ją w Italii, na Bałkanach, Galii. Wynika z tego istnie-nie wielu szablonów rozbudowanej tytulatury Aureliana.

Znacznej części z tych napisów nie jesteśmy w stanie jednoznacznie da-tować. Inskrypcje, które można przypisać do konkretnej daty, dzięki zacho-waniu na nich numeru tribunicia potestas pochodzą z lat 274 i 275. Jeżeli odrzuci się inskrypcję z Kallatis, której związek z Aurelianem jest niepew-ny, to żadnego z tych tekstów nie można datować na wcześniej niż koniec 272 r. Ponieważ wiele inskrypcji jest mocno uszkodzona, to nie sposób od-powiedzieć na pytanie, czy na ich podstawie można zauważyć związek po-między tym tytułem a odzyskaniem zachodu przez Aureliana. W każdym razie datowanie monet przez R. Göbla wyraźnie temu przeczy. Jeśli pamię-tamy, kiedy emitowano pierwsze monety Aureliana z hasłem restitutor orbis ( 272 r.), to uzasadniona będzie hipoteza o pojawieniu się go najpierw na monetach, a dopiero później w inskrypcjach. W tym wypadku mieliby-


40 Inskrypcja jest w bardzo uszkodzona. Można jedynie odczytać z niej imię cesarza oraz ty-tuł restitutor orbis, żadne elementy datujące nie zachowały się.

41 Najczęstsze poświadczenia użycia tytułu restitutor orbis wobec Aureliana z Afryki (a do-kładniej z Numidii) najprawdopodobniej jest rezultatem zachowania się tam większej liczby łacińskich inskrypcji niż w innych częściach świata rzymskiego. Zwróćmy uwagę na brak tej formuły na napisach pochodzących z Afryki Prokonsularnej. Szczególnie jeżeli porów-namy to ze stosunkowo częstą obecnością jej w inskrypcjach z Numidii. Ale przy stosun-kowo niewielkiej liczbie inskrypcji Aureliana nie można rozstrzygnąć, czy to tylko przy-padek, czy też tkwi w tym głębsza przyczyna.

42 O używaniu formuły perpetuus imperator Cf: A. Daguet, L. Domitianus Aurelianus perpetuus imperator, „Antiquites Africánes” 28 (1992), s. 173–186.


23

śmy na inskrypcjach recepcję haseł z propagandy Aureliana, które pojawi-ły się w mennictwie43.

Treść, która kryje się za tym tytułem (restitutor orbis), jest dosyć banal-na i nie należy wiązać inskrypcji CIL, XII, 5456 z pokonaniem Tetricusa. To hasło propagandowe pojawiające się początkowo w imperialnym men-nictwie przed jeszcze przed likwidacją Imperium Galliarum, skąd trafiło na inskrypcje. Kamień milowy z Fréjus zapewne powstał w 275 r. i na jego podstawie nie można w żaden sposób datować zwycięstwa Aureliana w Ga-lii, które zapewne miało miejsce w roku 27444. Podanie błędnego numeru tribunicia potestas Aureliana na tej inskrypcji spowodował zapewne pro-sty błąd kamieniarza. Tym samym najstarszym tekstem epigraficznym, któ-ry może datować zajęcie Galii przez Aureliana, jest kamień milowy z Orle-anu (AE, 1979, 499)45.

roman problems with Dates

Chronology of political events taking place in the 3rd century evokes a lot of controversy due to the state of the source research. It regards the case of the date of the Galliarum Empire liquidation by Aurelian. Many researchers tried to find out when it had taken place examining the inscription CIL, XII, 5456, on which the Emperor bears the title Restitutor Orbis. This inscription mentions fourth tribuni-cia potestas of the ruler and his post as Third Consul. Unfortunately both dates are contradictory to one another (Aurelian’s fourth tribunicia potestas covered the time from 10th December 272 to 9th December 273 whereas Third Consulate occurred

43 Jak wiadomo związek pomiędzy hasłami propagowanymi na monetach a sposobem odczy-tania ich przez mieszkańców imperium jest najczęściej nie do ustalenia (A. Kunisz, Rola źródeł numizmatycznych w badaniach nad ideologią i propagandą w państwie rzymskim [w:] A. Kunisz (red.), Rzym Antyczny. Polityka i pieniądz, T. 1, Katowice 1993, s. 56). Dzięki inskrypcjom możemy poznać recepcje interesującego nas hasła wśród ludności cesarstwa (wystawców inskrypcji, czyli osób, które należą do miejscowych elit). Słabość przedstawio-nego wniosku wynika z niewielkiej liczby zachowanych i znanych inskrypcji cesarza.

44 J. Lafaurie, L’empire Gaulois. Apport de la numismatique [w:] ANRW, II, 2, Berlin–New York 1975, s. 941, 943; I. König, op. cit., s. 163–165; J.F. Drinkwater, op. cit., s. 187; D.S. Potter, Prophecy and History in the Crisis of the Roman Empire, Oxford 1990, s. 62; A. Chastagnol, Histoire Auguste. Les empereurs romains des II e et III e siécles, Paris 1994, s. 852, 860; M. Christol, L’empire romain du IIIe siècle, Paris 1997, s. 161; A. Watson, Aurelian and the Third Century, London–New York 1999, s. 92–93; A. Ziółkowski, Historia Rzymu, Poznań 2004, s. 520; D.S. Potter, The Roman Empire at Bay 180–395, London–New York 2004, s. 272.

45 Datowany jest on na piątą tribunicia potestas i drugi konsulat cesarza (wspomniane jest desygnowanie Aureliana na trzeci konsulat). Jeżeli przyjmiemy, co jest bardzo prawdopo-dobne, że Aurelian po tryumfie przyjął dodatkową tribunicia potestas (przyp. 24), to mo-żemy uściślić jej powstanie na pierwszą połowę 274 r. W przeciwnym wypadku nie moż-na dokładniej określić czasu jego powstania niż na 274 r.

Czas

24

in 275). The author presents arguments regarding dates on the said inscription and offers a new proposal which explains the mistake therein. Next he analyzes the oc-currence of the title Restitutor Orbis in Aurelian’s propaganda. The content which is hidden behind this title (restitutor orbis) is quite banal and this inscription (CIL, XII, 5456) should not be linked with Tetricius defeat. This propaganda slogan at first appears in imperial mint before liquidation of Imperium Galliarum, and later on inscriptions. The mile stone of Fréjus is most likely to have originated in 275 and on its basis we cannot date the victory of Aurelian in Galia, which most prob-ably took place in 274.

Bibliografia

Źródła

Aureliusz Wiktor, Liber de cesaribus, wyd. F. Pichlmayer, popr. R. Gründer, Leipz-ig 1970 (Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Latinorum Teubneriana); z franc. tłum. P. Dufraigne, Paris 1975 (Les Belles Lettres); przekł. ang. H.W. Bird, Aure-lius Victor: De Caesaribus, Liverpool 1994

Corpus Inscriptiorum Latinarum, T. I–XVI, Berlin 1869–1955Dessau H., Inscriptiones Latinae Selectae, T. I–III, Berlin 1892–1916Epitome de caesaribus, wyd. F. Pichlmayer, popr. R. Gründel, Leipzig 1970Eutropiusz, Breviarium ab urbe condita, wyd. H. Droysen, Hannower 1879 (Monu

menta Germaniae Historica, Auctores Antiquissimi 2); C. Santini, Stuttgart 1979 (Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Latinorum Teubneriana), przekł. ang. z ko-mentarzem H.W. Bird, Eutropius: Breviarium, Liverpool 1993

Göbl R., Die Münzprägung des Kaisers Aurelianus (270–275), MIR 47, Vienne 1993.

Historia Augusta, wyd. E. Hohl, vol. I–II, Leipzig 1971 (Bibliotheca Scriptorum Gra-ecorum et Latinorum Teubneriana), z franc. tłum. A. Chastagnol, Histoire Auguste. Les empereurs romains des II e et III e siécles, Paris 1994; tłum. pol. H. Sze-lest, Historycy cesarstwa rzymskiego, Warszawa 1966

Orozjusz, Historia adversus paganos, wyd. C. Zangemeister (CSEL) t. 5, 1882; P. Orosius, Histoire contre les paiens, wyd. M.P. Arnaud–Lindet, Paris 1991; Oro-sio, La Storia contro i pagani, wyd. A. Lippold, 1996

Mattingly H., Sydenham E., Sutherland C.H.V., Webb P.H., Pearce J.W.E., Bruun P.M., Roman Imperial Coinage, T. V, London 1927, wyd. 2, London 1972

Palmyrene Aramaic Texts, wyd. D.R. Hillers, E. Cussini, Baltimore–London 1996Zosimos, Historia Nova, wyd. L. Mendelssohn, Leipzig 1867, z franc. tłum. F. Pas-

choud, Paris 1971–1989 (Les Belles Lettres), tł. ang. R.T. Ridley, Canberra 1982; tł. polskie H. Cichocka, opr. E. Wipszycka 1993

Zosimos, Nowa historia, tłum. H. Cichocka, opr. E. Wipszycka, Warszawa 1993


25

Opracowania46

Besnier M., L’empire romain de l’avènement des Sévères au concile de Nicée, Paris 1937.

Bird H.W., Eutropius: Breviarium, Liverpool 1993Bird H.W., Aurelius Victor: De caesaribus, Liverpool 1994Bivona L., Per la cronologia di Aureliano, „Epigraphica”, 28 (1966), s. 106–121Chastagnol A., Histoire Auguste. Les empereurs romains des II e et III e siécles, Pa-

ris 1994Christol M., L’empire romain du IIIe siècle, Paris 1997Cizek E., L’Empereur Aurélien et son temps, Paris 1994Daguet A., L.Domitianus Aurelianus perpetuus imperator, „Antiquites Africánes”

28 (1992), s. 173–186Demougeot E., La Formation de l’Europe et les invasions barbares, T. 1, Paris

1969Drinkwater J.F, The Gallic Empire. Separation and Continuity in the North–Western

Provinces of the Roman Empire A.D. 260–274, Stuttgart 1987Gawlikowski M., Inscriptions de Palmyre, „Syria” 58 (1971), s. 407–426Göbl R., Die Münzprägung des Kaisers Aurelianus (270–275), MIR 47, Vienne

1993Homo L., Essai sur le Rčgne de l’Empereur Aurélien (270–275), Paris 1904Kienast D., Römische Kaisertabelle (wyd. 2), Darmstadt 1996König I., Die gallischen Usurpatoren von Postumus bis Tetricus, München 1981Kotula T., Aurélien et Zenobie, Wrocław 1997Kotula T., Aurelian i Zenobia, Wrocław 2006Kramer I.F., Jones T.B., Tribunicia Potestate: A.D. 270–285, „American Journal of

Philology” 64 (1943), s. 80–86Kunisz A., Rola źródeł numizmatycznych w badaniach nad ideologią i propagandą

w państwie rzymskim [w:] A. Kunisz (red.), Rzym Antyczny. Polityka i pieniądz, T. 1, Katowice 1993, s. 54–67

Lafaurie J., La chronologie des empereurs gaulois, „Numismatic Chronicle” 66 (1964), s. 99–101

Lafaurie J., L’empire Gaulois. Apport de la numismatique [w:] ANRW, II, 2, Berlin–New York 1975, s. 853–1012

Le Gentilhomme P., Le désastre d’Autun en 269, „Revue des Etudes Anciennes” 45 (1943), s. 233–240

Mattingly H., Tribunicia Potestate, “Journal of the Roman Studies” 20 (1930), s. 78–91

Paschoud F., Histoire Auguste. T.5.1 Vies d’Aurélien et Tacite, Paris 1996Peachin M, Roman Imperial Titulature and Chronology A.D. 235–284, Amster-

dam 1990Potter D.S., Prophecy and History in the Crisis of the Roman Empire, Oxford

1990Potter D.S., The Roman Empire at Bay 180–395, London–New York 2004Rea J.R., The Oxyrhynchus Papyri XL, London 1972

46 Uwzględnione komentarze do wydań i tłumaczeń wykorzystanych źródeł.

Czas

26

Saunders R.T., A Biography of the Emperor Aurelian A.D. 270–275, Ann Arbor 1992

Sotgiu G., Studi sull’epigraphia di Aureliano, Cagliari 1961Sotgiu G., Aureliano (1960–1972) [w:] ANRW, II, 2, Berlin–New York 1975,

s. 1039–1061Watson A., Aurelian and the Third Century, London–New York 1999Ziółkowski A., Historia Rzymu, Poznań 2004

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki

w serwisie

Documents

Autor, Tytuł - Publio.pl