Ayse Ozcan - 14.-15. Yuzyil Bursa Cami Ve Mescitlerinde Kubbeye Gecis Elemanlari

8/17/2019 Ayse Ozcan - 14.-15. Yuzyil Bursa Cami Ve Mescitlerinde Kubbeye Gecis Elemanlari

1/279

1

T.C.

ERCİYES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTİSÜ

14.15. YÜZYIL BURSA CAMİ VE MESCİTLERİNDEKUBBEYE GEÇİŞ ELEMANLARI

Tezi Hazırlayan

Ayşe ÖZCAN

Tez Danışmanı

Doç. Dr. Yıldıray ÖZBEK

Sanat Tarihi Anabilim Dalı

Yüksek Lisans Tezi

KAYSERİ – 2008


2/279

2

T.C.

ERCİYES ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTİSÜ

14.15. YÜZYIL BURSA CAMİ VE MESCİTLERİNDE

KUBBEYE GEÇİŞ ELEMANLARI

Tezi Hazırlayan

Ayşe ÖZCAN

Tez Danışmanı

Doç. Dr. Yıldıray ÖZBEK

Sanat Tarihi Anabilim Dalı

Yüksek Lisans Tezi

KAYSERİ – 2008


3/279


4/279

II

ÖNSÖZ

Osmanlı mimarisine duyduğum ilgi ve danışman hocamın tavsiyesi üzerine YüksekLisans tezi olarak “14-15. Yüzyıl Bursa Cami ve Mescitlerinde Kubbeye Geçiş

Elemanları” başlıklı konuyu seçtim.

Çalışmalarım sırasında benden bilgi ve birikimlerini esirgemeyen değerli hocam Dç. Dr.

Yıldıray Özbek’e, Bizans Mimarisi alanındaki bilgilerinden yararlandığım Yrd. Dç. Dr.

Nilay Karakaya’ya, geçiş elemanları konusundaki bilgilerini benimle paylaşan Ankara

Üniversitesi DTCF Öğretim Görevlisi Doç. Dr. Mehmet Tunçel’e, manevi

desteklerinden dolayı Prof. Dr. Kerim Türkmen’e, desteklerinden dolayı Arş. Görv.Sultan Topçu’ya teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca Vakıflar Genel Müdürlüğü’nde görevli

teknik elemanlara, Bursa ve Kütahya Vakıflar Bölge Müdürlüğü çalışanlarına

yardımlarından dolayı teşekkür ederim.

Ayşe ÖZCAN


5/279

III

14-15. YÜZYIL BURSA CAMİ VE MESCİTLERİNDE KUBBEYE GEÇİŞ

ELEMANLARI

Ayşe ÖZCAN

ÖZET

Bursa Osmanlılar tarafından 1326’da fethedildiğinden itibaren Edirne’nin başkent

oluşuna kadar 42 yıl süreyle Osmanlı’ya başkentlik yapmıştır. Alındığı ilk yıllardan

itibaren yoğun bir yapılaşmanın olduğu kentte, göçerlerle yerli ustalar birlikte

çalışmışlardır.Çalışmamızda 1300-1453 yılları arasında Osmanlılar tarafından Bursa’da inşa edilen 19

adet cami ve mescit belirlenmiş ve bu yapılara ait mekanlarda kullanılan kubbeye geçiş

elemanları incelenmiştir.

İncelediğimiz yapılara ait mekanlarda kullanılan geçiş elemanlarında bir çeşitliğin

olduğu görülmüş ve bu çeşitliliği belirleyen etmenlerin neler olduğu üzerinde

durulmaya çalışılmıştır.

Osmanlılar inşa ettikleri ilk yapılardan itibaren geçiş elemanları da dahil olmak üzere

Anadolu Selçuklu geleneğini devam ettirmekle birlikte daha da geliştirerek yapılarında

kullanmışlardır. Ancak kendilerinden önce kullanılmamış olan prizmatik üçgenli kuşak

ve türevlerinin Batı Anadolu’daki ilk yapılardan itibaren ortaya çıkması bugün de merak

konusudur.

Araştırmalarımız sırasında moloztaş ve tuğlanın bölgesel malzeme olması nedeniyle

tercih edilmiş olduğu ve ustanın kökeni ne olursa olsun, malzeme koşullarına bağlı

kalacağından ortaya koydukları eserlerde benzerliklerin olmasının kaçınılmaz olduğu

sonucuna varılmıştır.

Osmanlılar yerli malzeme ve yapım tekniklerine bağlı olarak eserler vermiş olsalar bile,

ilk yapılardan itibaren yerli geleneklerle Türk-İslam mimarisini yorumlayıp kendilerine

özgü bir üslup ortaya koymuşlardır.

Anahtar Kelimeler: Tromp, Pandantif, Mukarnas, Osmanlı


6/279

IV

CROSS BEAMS OF DOMES OF MOSQUES AND SMALL MOSQUES INBURSA AT THE CENTURIES 14 AND15.

Ayşe ÖZCAN

ABSTRACT

When Bursa was conquered by Ottomans, it had been a Bitinya City. It has been the

capital city for Ottomans for 42 years from the date, 1326, being conquered till Edirne

has been capital. From the early years after it was conquered, resident masters and

immigrants have been worked together in the city which has been structured intensively.

In this study we determined 19 mosques and small mosques built in Bursa between the

period from 1300 to1453 by Ottomans and examined the cross beams of domes in these

constructions.

After examination of cross beams used in these constructions, it has seen that there is

one kindness of cross beams and we tried to emphasize on the factors which are

affecting designation of kindness of cross beams.

As of first buildings, Ottomans had continued the style of Seljuk Empire including crossbeams and improved them. Exertion of triangular cinctures which had not been seen in

Western Anatolia before first buildings is subjected to be learned.

During our studies we concluded that rubble stones and bricks are local materials and

the building styles are dependent of the materials, the similarities between the buildings

are unavoidable in spite of wherever the origin of masters.

However Ottomans has built their buildings depending of local materials and structuring

techniques, from the first buildings, they synthesized with Anatolian Seljuks’

convention and they established their own styles.

Key Words: Trompes, Pendantive, Stalactit, Ottoman


7/279

IX

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil: 3.1. Tonoz (İ.A. Kolay)................................................................................ 17

Şekil: 3.2. Kubbenin dışarıdan kademelenerek şekillenmesi (İ.Çeşmeli).................19

Şekil: 3.3.Altyapıyla Kubbenin Dışarıdan Kademeli Birleşmesi (İ.A.Kolay) ..........19

Şekil: 3.4.Kubbe Detayı (İ.A.Kolay) ...................................................................... 19

Şekil: 3.5. Trompta Yük Aktarma Şeması ..............................................................21

Şekil: 3.6. Pandantifte Yük Aktarma Şeması .......................................................... 21

Şekil: 3.7. Köşe Üçgeninde Yük Aktarma Şeması.................................................. 22

Şekil: 3.8 Düzlem Üçgenli Kuşakta Yük Aktarma Şeması...................................... 22

Şekil: 3.9 Prizmatik Üçgenli Kuşakta Yük Aktarma Şeması ................................... 22

Şekil: 3.10 Duvar Örgüsü İçinden Başlayan Köşe Üçgeni ...................................... 24

Şekil: 3.11 Kemerler Arasında Yer Alan Köşe Üçgeni ........................................... 24

Şekil: 3.12 Yapı İçinden Köşe Üçgeni (İ.A.Kolay)................................................. 24

Şekil 3.13 Köşe Üçgeni Örgü Detayı...................................................................... 25

Şekil: 3.14 Kasnaklı Köşe Üçgeni ....................................................................... 25

Şekil: 3.15 Kasnaklı Köşe Üçgeni İçten Görünüş ................................................... 25

Şekil: 3.16. Zemin Seviyesi Planı........................................................................... 26

Şekil: 3.17. Köşe Üçgeni Başlangıç Seviyesi Planı................................................. 26

Şekil: 3.18. Köşe Üçgeni Bitiş Seviyesi Planı......................................................... 27

Şekil 3.19. Kasnak Başlangıç Seviyesi Planı .......................................................... 27

Şekil: 3.20. Kasnak Bitiş Seviyesi Planı................................................................. 27

Şekil: 3.21.Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ........................................................... 28

Şekil: 3.22 Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ................................................................... 28

Şekil: 3.23 Roma Dönemi Pandantif Kalıntısı (İ.A.Kolay) ..................................... 29

Şekil 3.24 Pandantif (İ.A.Kolay) ..........................................................................30

Şekil: 3.25 Kemerler Arasında Pandantif................................................................ 31


8/279

X

Şekil: 3.26. Duvar Örgüsü İçinde Pandantif ........................................................... 31

Şekil: 3.27. Kasnaklı Pandantif Mekan İçinden Görünüm ...................................... 31

Şekil: 3.28. Duvar Örgüsü İçinde Pandantif Detayı ................................................32

Şekil: 3.29. Kasnaklı Pandantif ..............................................................................32

Şekil 3.30. Kubbe Yarıçapıyla Aynı Yarıçapa Sahip Olan Pandantif ...................... 32

Şekil 3.31. Kubbe Yarıçapından Farklı Yarıçapa Sahip Pandantif .......................... 33


Şekil: 3.33. Pandantif Başlangıç Seviyesi Planı...................................................... 34

Şekil: 3.34. Pandantif Bitiş Seviyesi Planı..............................................................34

Şekil: 3.35. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı .......................................................... 35

Şekil: 3.36. Kubbe Planı......................................................................................... 35

Şekil: 3.37. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı .................................................................. 35

Şekil: 3.38. Moloztaş Duvar İçinde Moloztaş Örgü Pandantif (İ.A.Kolay) .............36

Şekil: 3.39. Moloztaş Duvar Örgüsü İçinde Kesmetaş Pandantif (İ.A.Kolay........... 36

Şekil: 3.40. Kesmetaş Duvar Örgüsü İçinde Kesmetaş Pandantif (İ.A.Kolay)......... 37

Şekil: 3.41. Bitiş Seviyesinde Çokgen Plan Oluşturan Pandantif (İ.A.Kolay) ........38

Şekil: 3.42. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ...................................................... 38

Şekil: 3.43. Üçgen Yüzeyli Pandantif (İ.A.Kolay)................................................. 39

Şekil: 3.44. Tromplu Kuşak ................................................................................... 40

Şekil: 3.45. Servistan Sarayı (İ.Çeşmeli) ............................................................... 41

Şekil: 3.46. Firuzabad Sarayı (İ.Çeşmeli) ..............................................................41

Şekil: 3.47. Hoca Rushani Türbesi (İ.Çeşmeli) ....................................................... 43

Şekil: 3.48. Şaburgan Ata Türbesi (İ.Çeşmeli)........................................................ 43

Şekil: 3.49. Sarlı Tam Türbesi (İ.Çeşmeli) ............................................................43

Şekil: 3.50. Hoca Meşhed Cami ve Türbesi Kesiti (İ.Çeşmeli) ..............................44

Şekil: 3.51. İshak Ata Türbesi (İ.Çeşmeli)..............................................................44


9/279

XI

Şekil: 3.52. İsfahan Mescidi Cuması (D.Kuban)..................................................... 44

Şekil: 3.53. Anadolu Selçuklu Dönemi’nde Tromplu Kuşak Kullanımı Plan ..........46

Şekil: 3.54. Anadolu Selçuklu Dönemi’nde Tromplu KuşakKullanımı Kesit ..........46

Şekil: 3.55. Sekiz Destekli Şemalarda Tromplu Kuşak Kullanımı .......................... 47

Şekil: 3.56 Tromplu Kuşakla Kubbe Arasında Duvar Parçası................................. 48

Şekil: 3.57. Tromplu Kuşakta Kemer Aralarının Üçgenle Doldurulması

(İ.A.Kolay) ............................................................................................................49

Şekil: 3.58. Yarım Kubbe Tromp (İ.A.Kolay) ........................................................ 49

Şekil: 3.59. Ayrıtlı Tromp (İ.A.Kolay) ................................................................... 49


Şekil: 3.61.Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ...............................................50

Şekil: 3.62. Geçiş Kuşağı Planı ..............................................................................51




Şekil: 3.66. Zemin Seviyesi Planı...........................................................................52

Şekil: 3.67. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ..............................................53

Şekil: 3.68. Geçiş Kuşağı Planı .............................................................................53




Şekil:3.72. Zemin Seviyesi Planı............................................................................55

Şekil:3.73. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ...............................................55

Şekil: 3.74. Yarım Kubbe Tromp Kuşağı Bitiş Seviyesi Planı ................................ 56

Şekil: 3.75. Kubbe Başlangıç Planı ....................................................................... 56

Şekil: 3.76. Kubbe Planı........................................................................................ 56


10/279

XII

Şekil: 3.77. Altyapı İle Kubbe Arasında Tromp Kuşağı.......................................... 57

Şekil: 3.78. Tromp Kuşağının Duvarlarla Yükseltilmesi......................................... 57

Şekil 3.79. Altyapının Yan Duvarından Kesit........................................................ 59

Şekil: 3.80. Üçgenli Geçiş Kuşağı ......................................................................... 59

Şekil: 3.81. Üçgenli Geçiş Kuşağı .......................................................................... 60

Şekil: 3.82. Üçgenli Kuşak Dış Duvarının Biçimlenişi ........................................... 61

Şekil: 3.84. Üçgenli Kuşak Zemin Seviyesi Planı...................................................61

Şekil: 3.83. Üçgenli Kuşak Dış Duvarının Dışarıdan Yükseltilmesi........................ 61

Şekil: 3.85. Üçgenli Kuşak Başlangıç Seviyesi Planı..............................................62

Şekil: 3.86. Üçgenli Kuşak Bitiş Seviyesi Planı...................................................... 62


Şekil: 3.88. Üçgenli Kuşağın Köşelerinin Kapatılması ........................................... 63

Şekil: 3.89. Kubbe Planı......................................................................................... 63

Şekil: 3.90. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ............................................................ 63

Şekil: 3.91. Anadolu Selçuklu Dönemi Üçgenli Kuşak Planı (D.Kuban) ................ 64

Şekil: 3.92. Anadolu Selçuklu Dönemi Üçgenli Kuşak Kesit (D.Kuban) ................ 64

Şekil: 3.93. Basit Üçgenli Kuşak............................................................................65

Şekil: 3.94. Basit Üçgenli Kuşak............................................................................66

Şekil: 3.95. Bileşik Üçgenli Kuşak.........................................................................66

Şekil: 3.96. Bileşik Üçgenli Kuşak.........................................................................66

Şekil 3.97. Köşe Grubu Yapan Üçgenli Kuşak ....................................................... 67

Şekil 3.98. Köşe Grubu Yapan Üçgenli Kuşak İçten Görünüş ................................67

Şekil 3.99. Kasnak ................................................................................................. 68

Şekil: 3.100. Kubbe Eteğinin Kalınlaştırılması (C.Mango)..................................... 70

Şekil: 3.101. Kubbemsi Tonoz Uygulaması............................................................ 71

Şekil: 3.102. Kubbemsi Tonoz Zemin Seviyesi Planı ............................................. 72


11/279

XIII

Şekil: 3.103. Kubbemsi Tonoz Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı................. 72

Şekil: 3.104. Kubbemsi Tonoz Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Plan.......................... 72

Şekil: 3.105. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ........................................................ 73

Şekil: 3.106. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ................................................................ 73

Şekil: 3.107. Yıldız Tonoz Uygulaması.................................................................. 74

Şekil: 3.108. Yıldız Tonoz Zemin Seviyesi Planı ................................................... 75

Şekil: 3.109. Yıldız Tonoz Başlangıç Seviyesi Planı ..............................................75

Şekil: 3.110. Yıldız Tonoz Bitiş Seviyesi Planı ...................................................... 75

Şekil: 3.111. Kubbe Başlangıç Seviyesi planı.........................................................76


Şekil 4.1. Alaaddin Camisi Plan(E.H.Ayverdi)..................................................... 77

Şekil 4.2. Alaaddin Camisi Kesit(E.H.Ayverdi) ..................................................... 78

Şekil: 4.3. Zemin Seviyesi Planı............................................................................. 79

Şekil: 4.4. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı................................................79

Şekil: 4.5. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı........................................................80

Şekil: 4.6. Kubbe Başlangıç Seviyesi ..................................................................... 80

Şekil: 4.7. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı .................................................................... 80

Şekil: 4.8. Orhan Camisi Plan (E.H.Ayverdi) ......................................................... 82

Şekil: 4.9. Orhan Camisi Kesit (E.H.Ayverdi) ........................................................ 83

Şekil: 4.10. Zemin Seviyesi.................................................................................... 84








12/279

XIV


Şekil: 4.18. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ......................................................... 86

Şekil: 4.19. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ................................................................. 87




Şekil: 4.23. Kasnak Başlangıç Seviyesi Planı ......................................................... 89

Şekil: 4.24. Kasnak Bitiş Seviyesi Planı................................................................. 90













Şekil: 4.37. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ................................................................. 95

Şekil: 4.38. Hüdavendigar Camisi Zemin Planı (E.H.Ayverdi) ............................... 97

Şekil: 4.39. Hüdavendigar Camisi 1. Kat Planı (E.H.Ayverdi)............................... 98

Şekil: 4.40. Hüdavendigar Camisi Kesit (E.H.Ayverdi).......................................... 99




13/279

XV















Şekil: 4.57 Zemin Seviyesi Planı............................................................................ 106



Şekil: 4.60. Kasnak Başlangıç Seviyesi Planı ......................................................... 107


Şekil: 4.62. Kavaklı Camisi Planı........................................................................... 108

Şekil: 4.63. Kavaklı Camisi Kesiti ......................................................................... 108


Şekil: 4.65. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi ....................................................... 109

Şekil: 4.66. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi............................................................... 109




14/279

XVI

Şekil: 4.69. Demirtaş Paşa Camisi Planı (E.H.Ayverdi)......................................... 111

Şekil: 4.70. Demirtaş Paşa Camisi Kesiti (E.H.Ayverdi) ....................................... 111








Şekil: 4.78. Geçiş elemanı Bitiş Seviyesi Planı.......................................................115







Şekil: 4.85. Kubbe Başlangıç Seviyesi .................................................................. 117


Şekil: 4.87. Ulu Camii Planı (E.H.Ayverdi)........................................................... 118

Şekil: 4.88. Ulu Camii Kesit (E.H.Ayverdi) .......................................................... 119

Şekil: 4.89. Zemin Seviyesi Planı.......................................................................... 120




Şekil: 4.93. Kubbe Planı........................................................................................ 120

Şekil 4.94. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ................................................................... 121


15/279

XVII

Şekil 4.95. Yıldırım Camisi Kesit (E.H.Ayverdi) .................................................. 121

Şekil 4.96. Yıldırım Camisi Kesit (E.H.Ayverdi) .................................................. 123

Şekil 4.97. Zemin Seviyesi Planı............................................................................ 124

Şekil 4.98. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ...............................................125

Şekil 4.99. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ....................................................... 125

Şekil 4.100. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı.......................................................... 125

Şekil 4.101. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ................................................................. 126

Şekil 4.102. Zemin Seviyesi Planı.......................................................................... 126

Şekil 4.103. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı .............................................127

Şekil 4.104. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ..................................................... 127






Şekil 4.110. Kuşak Üzerindeki Duvar Parçasının Bitiş Seviyesi Planı .................... 129



Şekil 4.113.Zemin Seviyesi Planı........................................................................... 131

Şekil 4.114.Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ..............................................131

Şekil 4.115.Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ...................................................... 132




Şekil 4.119Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ...............................................133



16/279

XVIII


Şekil 4.122. Kubbe Planı........................................................................................135


Şekil 4.124. Şeker Hoca Mescit Planı..................................................................... 136

Şekil 4.125. Şeker Hoca Mescidi Kesit................................................................... 136


Şekil 4.127.Geçiş Elemanı başlangıç Seviyesi Planı............................................... 136




Şekil 4.131.Yeşil Cami Plan (E.H.Ayverdi) .......................................................... 138

Şekil. 4.132.Yeşil Cami Kesit (E.H.Ayverdi) ........................................................ 139

Şekil 4.133 Zemin Seviyesi Planı........................................................................... 140

Şekil 4.134.Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ..............................................140


Şekil 4.136.Kubbe Başlangıç Planı......................................................................... 141





Şekil 4.141. Kasnak Başlangıç Seviyesi Planı ........................................................ 143

Şekil 4.142. Kasnak Bitiş seviyesi Planı.................................................................143



Şekil 4.145. Zemin Seviyesi Planı.........................................................................144



17/279

XIX

Şekil 4.147. Kuşak Planı ........................................................................................ 145

Şekil 4.148. Kuşak Bitiş Seviyesi Planı.................................................................. 145







Şekil 4.155. Kubbe Planı........................................................................................148


Şekil 4.157. Hoca Ali Camisi Planı (E.H.Ayverdi) ................................................ 149

Şekil: 4.158. Hoca Ali Camisi Kesit....................................................................... 149

Şekil: 4.159. Zemin Seviyesi Planı......................................................................... 150

Şekil: 2.160. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ............................................150

Şekil: 4.161. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı .................................................... 150


Şekil: 4.163. Kubbe Planı....................................................................................... 151


Şekil: 4.165. Aynalı Cami Plan (E.H.Ayverdi) ....................................................... 152

Şekil: 4.166. Aynalı Cami Kesit (A.Batur) ............................................................ 152

Şekil:4.167.Zemin Seviyesi Planı........................................................................... 153

Şekil:4.168.Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ..............................................154

Şekil:4.169.Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ...................................................... 154

Şekil: 3.170.Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ......................................................... 154

Şekil:4.171. Kubbe Planı........................................................................................ 155

Şekil:4.172. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ................................................................ 155


18/279

XX

Şekil: 4.173. Zemin Seviyesi Planı....................................................................... 156

Şekil: 5.174. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı ............................................156

Şekil: 4.175. Geçiş Elemanı. Bitiş Seviyesi Planı ................................................... 156

Şekil:4.176. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ......................................................... 157

Şekil: 6.177. Kubbe Planı....................................................................................... 157

Şekil:4.178. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ................................................................. 157

Şekil:4.179. İmareti İsa Bey Camisi Planı ..............................................................158

Şekil:4.180. İmareti İsa Bey Camisi Kesiti .............................................................158


Şekil:4.182. Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı .............................................159

Şekil:4.183. Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ..................................................... 159




Şekil:4.187.Muradiye Camisi Planı (E.H. Ayverdi) ............................................... 162

Şekil: 7.188.Muradiye Camisi Kesit (E.H.Ayverdi)............................................... 163

Şekil:4.189. Zemin Seviyesi Planı......................................................................... 164

Şekil: 8.190.Geçiş Elemanı Başlangıç Seviyesi Planı .............................................164

Şekil:4.191.Geçiş Elemanı Bitiş seviyesi Planı.......................................................164

Şekil:4.192. Kasnak Başlangıç Seviyesi Planı ........................................................ 165

Şekil:4.193. Kasnak Bitiş Seviyesi Planı ................................................................ 165



Şekil:4.196. Zemin Seviyesi Planı.......................................................................... 167




19/279

XXI










Şekil:4.208.Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı .......................................................... 171









Şekil:4.217. Nalbantoğlu Camisi Plan (E.H.Ayverdi).............................................176

Şekil:4.218. Nalbantoğlu Camisi Kesit................................................................... 177

Şekil: 9.219.Zemin Seviyesi Planı.......................................................................... 177


Şekil: 4.221.Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ..................................................... 177





20/279

XXII

Şekil:4.225. Selçuk Hatun Camisi Plan .................................................................. 179

Şekil:4.226. Selçuk Hatun Camisi Kesit ................................................................ 179







Şekil:4.233. Şerafettin Paşa Camisi Plan ................................................................ 182

Şekil:4.234. Şerafettin Paşa Camisi Kesit ............................................................... 182

Şekil:4.235. Zemin Seviyesi Planı ....................................................................... 183

Şekil:4.236. Geçiş Elemanı Başlangıç Planı ......................................................... 183

Şekil:4.237.Geçiş Elemanı Bitiş Seviyesi Planı ................................................... 183

Şekil:4.238. Kuşak Planı ....................................................................................... 183



Şekil: 10.241.Veled-i Yaniç Mescidi Planı (E.H.Ayverdi)...................................... 185

Şekil: 4.242. Veled-i Yaniç Mescidi Kesiti............................................................. 185




Şekil:4.246. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ........................................................ 186

Şekil:4.247. Kubbe Planı....................................................................................... 187

Şekil:4.248. Kubbe Bitiş Seviyesi Planı ................................................................ 187

Şekil:4.249. Yiğit Köhne Camisi Planı (E.H.Ayverdi)............................................ 188

Şekil:4.250. Yiğit Köhne Camisi Kesit................................................................... 188


21/279

XXIII




Şekil:4.254. Kubbe Başlangıç Seviyesi Planı ........................................................ 189

Şekil:4.255. Kubbe Planı....................................................................................... 190


Şekil:4.257. Zeyniler Camisi Plan.......................................................................... 191

Şekil:4.258. Zeyniler Camisi Kesit........................................................................ 191



Şekil: 11.261. Geçiş Kuşağı Planı .......................................................................... 193




Şekil:5.1.Digaron Camisi Mukarnas Bingi (İ.Çeşmeli)........................................... 204

Şekil:5.2. Kubbe Eteğinin Kalınlaştırılarak Biçimlenmesi ..................................... 206

Şekil: 5.3.Üst üste İki Sıra Prizmatik Üçgenli Kuşak Uygulaması .......................... 211

Şekil: 5.4. Kemalli Asılhanbey Camisi (E.H. Ayverdi) ……………………………213

Şekil: 5.5. Behram Kale Hüdavendigar Camisi (E.H. Ayverdi) .............................. 213

Şekil: 5.6. Üçgenli Kuşakta Köşelerin Kademelenerek Kapatılması. ...................... 214

Şekil: 5.7. Pustinpuş Baba Zaviyesi (E.H. Ayverdi) ...............................................215

Şekil: 5.8. Gebze Orhan Camisi (E.H. Ayverdi) ..................................................... 216

Şekil: 5.9. Kubbenin Eğimli Çatıyla Kapatılması ................................................... 217

Şekil: 5.10. Kubbenin Eğimli Çatıyla Kapatılması-Çanakçı Mescidi (İ.A.Kolay) ... 217

Şekil: 5.11. Kütahya İshak Fakih Camisi (A.Kızıltan)…………………………… 218

Şekil: 5.12.Tire Hüsamettin Camisi (İ.A.Kolay)..................................................... 218


22/279

XXIV

Şekil: 5.13. İznik Hacı Özbek Camisi (E.H. Ayverdi) ............................................219

Şekil:5.14. İznik Yeşil Cami (E.H. Ayverdi) .......................................................... 219

Şekil: 5.15. Pandantif Üzerinde Kubbenin Dışarıdan Çokgen Biçimlenişi ..............220

Şekil: 5.16. Tire Karahasan Camisi (İ.A.Kolay) ..................................................... 220

Şekil: 5.17. Tire Üçlalalı Camisi (İ.A.Kolay) ......................................................... 221

Şekil: 5.18. Çevre Duvarının Çift Kasnak Gibi Biçimlenişi .................................... 222

Şekil: 5.19.Çevre Duvarının Birinci Kademe Bitiş Planı ........................................ 222


23/279

XXV

FOTOĞRAFLAR LİSTESİ

Fotg. 1. Alaaddin Camisi Geçiş Kuşağı

Fotg. 2. Orhan Camisi Görünüş

Fotg. 3. Orhan Camisi Son Cemaat Yeri Orta Bölüm Geçiş Kuşağı

Fotg. 4. Orhan Camisi Son Cemaat Yeri Yan Bölümler Geçiş Elemanı

Fotg. 5. Orhan Camisi Giriş Bölümü Geçiş Elemanı

Fotg. 6. Orhan Camisi Kubbeli Sofa Geçiş Elemanı

Fotg. 7. Orhan Camisi Yan Eyvanlar Geçiş Elemanı

Fotg. 8. Orhan Camisi Mescit Bölümü Geçiş Kuşağı

Fotg. 9. Hüdavendigar Camisi Kubbeli Sofa Geçiş Elemanı

Fotg. 10. Hüdavendigar Camisi Üst Kat Revak Yan Kubbeler Geçiş Elemanı

Fotg. 11. Kavaklı Camisi Geçiş Kuşağı

Fotg. 12. Kavaklı Camisi Görünüş

Fotg. 13. Demirtaş Paşa Camisi Kubbeli Sofa Geçiş Elemanı

Fotg. 14. Ulucami Görünüş

Fotg. 15.Ulucami Geçiş Elemanı

Fotg. 16. Yıldırım Camisi Görünüş

Fotg. 17. Yıldırım Camisi Son Cemaat Yeri Orta Bölüm Geçiş Elemanı

Fotg. 18. Yıldırım Camisi Kubbeli Sofa Geçiş Kuşağı

Fotg. 19.Yıldırım Camisi Yan Eyvanlar Geçiş Elemanı

Fotg. 20. Yıldırım Camisi Mescit Bölümü Geçiş Kuşağı

Fotg. 21. Şeker Hoca Mescidi Geçiş Elemanı

Fotg. 22.Yeşil Cami Kubbeli Sofa Geçiş Kuşağı

Fotg. 23.Yeşil Cami Yan Eyvanlar Geçiş Elemanı


24/279

XXVI

Fotg. 24.Yeşil Cami Tabhane Bölümleri Geçiş Kuşağı

Fotg. 25.Yeşil Cami Mescit Bölümü Geçiş Kuşağı

Fotg. 26. Hoca Ali Camisi Geçiş Kuşağı

Fotg. 27. Hoca Ali Camisi Görünüş

Fotg. 28. Aynalı-Hoca Tayip- Camisi Giriş Kubbesi Geçiş Kuşağı

Fotg. 29. Aynalı-Hoca Tayip- Camisi Mescit Bölümü Kubbesi Geçiş Kuşağı

Fotg. 30. İmareti İsa Bey Mescidi Geçiş Kuşağı

Fotg. 31. Muradiye Camisi Son Cemaat Yeri Orta Bölüm

Fotg. 32. Muradiye Camisi Son Cemaat Yeri Orta Bölümler

Fotg. 33. Muradiye Camisi Yan Eyvanlar Geçiş Elemanı

Fotg. 34. Muradiye Camisi Yan Eyvanlar Geçiş Elemanı

Fotg. 35. Muradiye Camisi Kubbeli Sofa Geçiş Elemanı

Fotg. 36. Muradiye Camisi Mescit Bölümü Geçiş Elemanı

Fotg. 37. Muradiye Camisi Mescit Bölümü Kubbesi

Fotg. 38. Nalbantoğlu Camisi Geçiş Kuşağı

Fotg. 39. Selçuk Hatun Mescidi Geçiş Kuşağı

Fotg. 40. Şerafettin Paşa Mescidi Geçiş Kuşağı

Fotg. 41. Veled-i Yaniç Mescidi Geçiş Kuşağı

Fotg. 42. Yiğit Köhne Camisi Son Cemaat yeri Mukarnaslı Kubbesi

Fotg. 43. Yiğit Köhne Camisi Geçiş Kuşağı

Fotg. 44. Zeyniler Camisi Geçiş Kuşağı

Fotg. 45. Zeyniler Camisi Görünüş


25/279

1.GİRİŞ

1.1.KONUNUN TANIMI VE AMACI

Bu yüksek lisans tezinin konusu, 14-15 yy. Bursa cami ve mescitlerinde kubbeye geçiş

elemanlarını içermektedir.

Kubbe ile örtülü mekanların kübik altyapıyla kubbe bağlantısını sağlayan en önemli

öğeler geçiş elemanlarıdır. Tezde hem ibadet mekanlarının hem de son cemaat

yerlerinin üst örtü birimi olan kubbelere geçiş elemanları incelenecektir. Ağırlıklı olarak

hangi geçiş elemanlarının kullanıldığı belirlenecek, kubbe genişlikleri, taşıyıcılar

bakımından tercih edilen bir geçiş elemanının olup olmadığı araştırılacaktır. Ayrıca

Erken Osmanlı dönemi yapılarının çoğunda, duvar örgüsünde karşılaştığımız ve almaşık

olarak adlandırılan Bizanslı geleneklerin geçiş elemanları için de söz konusu olup

olmadığı sorgulanacaktır.

1.2.KONUNUN SINIRLANDIRILMASI

Araştırmamızın kapsamı, daha kesin verilere ulaşılması amacıyla dönem, bölge ve yapı

türü çerçevesinde sınırlandırılmıştır.

Araştırmamız zaman olarak Erken Osmanlı Dönemi (1300-1453) yapılarıyla sınırlı

tutulmuştur. Bu dönemde Osmanlı Devleti Batı Anadolu’da ilk mimari eserlerinivermeye başlamıştır.

Çalışmamızın coğrafi sınırlarını Bursa şehrinin merkezi oluşturmaktadır. Erken Osmanlı

Döneminde Bursa’da medrese, cami, mescit, han, hamam, türbe gibi çeşitli yapı tipleri

ortaya çıkmıştır. 1300-1453 yılları arasında Osmanlılar tarafından Bursa’da inşa edilen

bütün kubbeli yapıların incelenmesi düşünülmüş, fakat tespit edilen yapıların ve bu

yapılara ait kubbeli mekanların çokluğu nedeniyle yapı tipi olarak sınırlandırılmış ve

belirli sayıda tutulmuştur. Bu çerçevede çalışmamızda cami ve mescitler ele alınacaktır.


26/279

2

1.3.YÖNTEM

Çalışmamızın kapsamı belirlendikten sonra, öncelikle Osmanlı mimarlığı ile ilgili

yayınlar taranmıştır. İlgili dönemde Osmanlılar ve çağdaşı beylikler tarafından yapılan

yapılar incelenmiştir.

Ayrıca çeşitli kaynaklardan Erken Osmanlı Döneminde inşa edilmiş diğer yapı

türlerinde kullanılan geçiş elemanları ve listemize almadığımız cami ve mescitler de

taranmıştır. Bu yapıların geçiş elemanlarıyla listemize aldığımız yapıların geçiş

elemanları arasında mukayeseler yapılmıştır. İstanbul’un fethinden önce ve sonra Bursa

ve İstanbul’da inşa edilmiş olan yapıların geçiş elemanları araştırılmıştır.

Bütün geçiş elemanları için aynı ölçülerde kare bir zemin planı belirlenmiş; zemin

seviyesi, geçiş elemanı başlangıç seviyesi, bitiş seviyesi, kubbe başlangıç seviyesi, bitiş

seviyesi ve çatı planları çizilmiştir. Bunların yanında geçiş elemanlarının kübik gövde

ve kubbe arasındaki konumunu gösteren persfektifler ve detaylar verilmiştir.

Katalogumuz için beş tanesi zaviyeli, bir tanesi iki mekanlı, on bir tanesi de tek mekanlı

olmak üzere toplam on dokuz adet yapı belirlenmiştir. Yapılar katalog bölümünde

kronolojik sıralamaya göre ele alınmıştır. Belirlediğimiz on dokuz adet yapı, Bursa’yagidilip yerinde kontrol edilmiş ve fotoğraflanmıştır. Ele aldığımız yapılardan plan ve

kesitleri mevcut olanlar E.H.Ayverdi’nin Osmanlı Mimarisi 1. ve 2. ciltlerinden elde

edilmiş; olmayanların ölçüsü yerinde alınarak çizilmiş ve çalışmamızda kullanılmıştır.

Ayrıca yapıların ölçüleri dikkate alınarak bütün kubbeli mekanların zemin planı, geçiş

elemanı başlangıç seviyesi planı, geçiş elemanı bitiş seviyesi planı, kubbe başlangıç

seviyesi planı, kubbe bitiş seviyesi planı (çatı planı) çizilmiş, karşılaştırma yapılmıştır.

Kubbe ve geçiş elemanlarının yapımıyla ilgili olarak kaynaklardaki teorik bilgilerin yanısıra, Vakıflar Genel Müdürlüğündeki teknik elemanlar ve bazı öğretim üyeleriyle görüş

alışverişinde bulunulmuştur.


27/279

3

1.4. KONUYLA İLGİLİ KAYNAKLAR

Tez çalışmamız için yapılan kaynak toplama çalışmaları sırasında yararlanılan yayınlar

üç ana grupta toplanmıştır. Bunlar dışında yararlanılan kaynaklar da ayrıca belirtilmiştir.

1.4.1. Geçiş Öğeleriyle İlgili (Tromp, Pandantif, Üçgen Elemanlar) Kaynaklar;

Kubbeye geçiş elemanları üzerine yapılan ve hala önemini koruyan çalışma Rosintal’in

kitabıdır. Araştırmacı mimarlık tarihi içinde kubbeye geçiş elemanlarının tarihsel

gelişimini incelemektedir. Kitapta, Osmanlı Mimarlığına ait geçiş elemanı kullanımıyla

ilgili yeterli bilgi bulunmamaktadır.1

İ. A. Kolay’ın Batı Anadolu 14. Yüzyıl Beylikler Mimarisinde Yapım Teknikleri, 2

başlıklı yayını, Batı Anadolu’da Osmanlı Beyliği ile çağdaş beyliklerde kullanılan geçiş

elemanları ve inşa teknikleriyle ilgili bilgi verir. Ayrıca kitapta yörede Türk öncesi

yapılarda kullanılan geçiş elemanları ve yapım tekniklerine de değinilmiştir. Doğan

Kuban’ın Mimarlık Kavramları3 isimli kitabından genel anlamda geçiş elemanlarının

yapım teknikleri hakkında bilgi edinilmiştir.

Ayrıca geçiş elemanlarıyla ilgili bugüne kadar üç adet akademik çalışma yapılmıştır.Bunlardan ilki, Afife Batur’un 1980 yılında hazırlamış olduğu ve yayınlanmamış

“Osmanlı Camilerinde Eğrisel Örtüler ve Geçiş Öğeleri”4 başlıklı doçentlik

çalışmasıdır. Çalışmada A. Batur, Osmanlı mimarlığında eğrisel örtü ve kubbeye geçiş

elemanlarını inceler. Geçiş elemanlarını strüktürel açıdan ele alıp tanıtır. Konu erken

dönem ve klasik dönemdeki Osmanlı yapılarını içine alır. Bizim çalışmamızda

incelediğimiz, yedi adet yapıyı5 da tezin içinde bulmak mümkündür. İkinci akademik

çalışma ise Tarkan Okçuoğlu’nun “Anadolu Selçuklu Mescitlerinde Kubbeye Geçiş Alanının Değerlendirilmesi”6 başlıklı yüksek lisans tezidir. Tezde Konya ve

Akşehir’deki Selçuklu mescitlerinin geçiş elemanları üzerinde durulmuş ve geçiş

elemanları hakkında bilgi verilmiştir. Ancak strüktürel değerlendirme yapılmamıştır.

1 Rosintal, J., Pendantifs, Trompes et Stalactites, Paris, 19282 Aktuğ Kolay, İ., Batı Anadolu 14. Yüzyıl Beylikler Mimarisinde Yapım Teknikleri, İstanbul, 19993 Kuban, D.,Mimarlık Kavramları, İstanbul, 19894 Batur, A. Osmanlı Camilerinde Eğrisel Örtüler ve Geçiş Öğeleri (Basılmamış Doçentlik Tezi), İTÜ,İstanbul, 19805 Alaaddin Camisi, Orhan Camisi, Hüdavendigar Camisi, Yıldırım Camisi Yeşil Cami, Muradiye Camisi,Yiğit Köhne Camisi, Veled-i Yaniç Camisi.6 Okçuoğlu, T., Anadolu Selçuklu Mescitlerinde Örtüye Geçiş Alanının Değerlendirilmesi (YüksekLisans Tezi), İst. Ünv., İstanbul, 1995


28/279

4

Yapılan çalışmaların üçüncüsü ise Özand Gönülal’ın “Erken Osmanlı Döneminde İnşa

Edilen Çok İşlevli Camilerde Kubbeye Geçiş Elemanları”7 başlıklı doktora tezidir.

Tezde mimarlık tarihi boyunca kullanılmış olan geçiş elemanlarına önemli bir yerverilmiştir. Ancak geçiş elemanlarının yapım teknikleri konusunda yeterli veriler

bulunmamaktadır. Çalışmada konuyla ilgili Erken Osmanlı Döneminde Anadolu’nun

çeşitli yerlerinde inşa edilen zaviyeli yapıların geçiş elemanları da incelenmiştir. Geçiş

elemanları daha çok görsel açıdan ele alınmış, strüktürel değerlendirilmesi yetersiz

kalmıştır. Konuyla ilgili incelenen yapıların kubbeli mekanların geçiş elemanlarını da

içine alan plan çizimleri yapılmış, ancak çizimler yüzeysel kalmıştır. Çalışmada

konumuz dahilinde incelediğimiz beş adet zaviyeli cami

8

bulunmaktadır. Anadolu’da kullanılan örtü sistemleriyle ilgili yayınlar da çalışmamızda yararlanılan

kaynaklar arasında önemli yer tutar. Bunlardan O. C. Tuncer’in “Anadolu Selçuklu

Yapılarında Açıklıkların Örtülmesi ve Sorunları”9 başlıklı makalesi ile Nermin

Şaman’ın “Anadolu Selçuklu Dönemi Yapılarında Örtü Sistemi”10 başlıklı yüksek lisans

tezi konumuz bakımından önemlidirler.

1.4.2. Osmanlı Mimarlık Tarihiyle ilgili kaynaklar

Osmanlı mimarisini ele alan kaynakların başında E. Hakkı Ayverdi’nin “Osmanlı

Mimarisinin İlk Devri”11 ve “Osmanlı Mimarisinde Çelebi Mehmet ve II. Sultan Murad

Devri”12 başlıklı kitaplarla, Doğan Kuban’ın “Osmanlı Mimarisi”13 kitaplarından

yararlanılmıştır. E.H. Ayverdi’nin kitaplarında dönemle ilgili birçok yapının tasviri,

detaylı çizimleri, ölçüleri ve geçirmiş oldukları onarımlarla ilgili bilgiler yer almaktadır.

Bu kaynak eserlerin tamamında yapıların mimari planları verilmiş, tanımlar yapılmıştır.

Kubbeye geçiş elemanları hakkında detaylı bilgi verilmemiştir.

7 Gönülal, Ö., Erken Osmanlı Döneminde İnşa Edilen Çok İşlevli Camilerde Kubbeye Geçiş Elemanları (Doktora Tezi),Ankara, 19978 Orhan Camisi, Hüdavendigar Camisi, Yeşil Cami, Yıldırım Camisi, Muradiye Camisi.9 Tuncer, O.C., “Anadolu Selçuklu Yapılarında Açıklıkların Örtülmesi ve Sorunları”,Bedrettin Cömert’eArmağan, Hacettepe Ünv. Sosyal ve İdari Bilimler Fak. Beşeri Bilimler Dergisi Özel Sayı, Ankara,1980, s.341-36110 Şaman, N., Anadolu Selçuklu Dönemi yapılarında Örtü Sistemi, (Hacettepe Ünv. Sosyal BilimlerEns. Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 198511 Ayverdi, E.H. Osmanlı Mimarisinin ilk Devri Ertuğrul, Osman, Orhan Gaziler, Hüdavendigar ve

Yıldırım Beyazıt 630-805 (1230-1402), İstanbul, 196612 Ayverdi, E.H. Osmanlı Mimarisinde Çelebi Mehmed ve II. Sultan Murad Devri, 806-855 (1403-1451), İstanbul, 197213 Kuban, O., Osmanlı Mimarisi, İstanbul, 2007


29/279

5

1.4.3. Osmanlı ve Bizans Mimari İlişkileriyle İlgili Kaynaklar

Konuyla ilgili başta A. Batur’un “Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Üzerine”14

başlıklı makalesi gelir. Dönem ve bölgenin sosyal yapısı ve nüfusunun doğru

değerlendirilmesi açısından en önemli kaynaklar ise Nevra Necipoğlu’nun “Türklerin ve

Bizanslıların Anadolu’da Birliktelikleri (11. ve 12.Yüzyıllar)”15 ve I.B. Steinher’in, ,

“Bitinya’da Gayrimüslim Nüfus (14. Yüzyılın ikinci Yarısı-15. Yüzyılın İlk Yarısı)”16

başlıklı makaleleri ile Robert Ousterhout’un “Ethnıcıdentıty And Cultural

Approprıatıon In Early Ottoman Archıtecture”17 başlıklı çalışması önemlidir. Bunlardan

başka İ.H. Uzunçarşılı’nın “XIV. Yüzyıl Başından XV. Yüzyıl Ortalarına Kadar

Osmanlı-Bizans Münasebetleri”18 başlıklı çalışmasıyla, Ahmet Erzen’in “OsmanlıMimarisinde Cephe Biçim Düzenleri ve Bizans Etkileşiminin Niteliği”19 başlıklı

doktora tezinden yararlanılmıştır.

Anadolu’da ve İstanbul’da Bizans dönemine ait yapılar hakkında Semavi Eyice’nin

“Son Dönem Bizans Mimarisi”20 ve C. Mango’nun “Bizans Mimarisi”21 isimli

kitabından yararlanılmıştır.

Çalışmamızda yukarıda sayılanlardan başka, Osmanlı Tarihini konu alan yayınlar

taranmıştır. Bunlardan en önemlileri, İ.H. Uzunçarşılı’nın “Osmanlı Tarihi”,22 Halil

İnalcık’ın “Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi”23 ve Yılmaz

Öztuna’nın “Büyük Osmanlı Tarihi”24başlıklı yayınından yaralanılmıştır.

Erken Dönem sonrası inşa edilen yapılarda kullanılan geçiş elemanlarıyla karşılaştırma

yapmak için de Mimar Sinan dönemi yapılarında kullanılan geçiş elemanları

14 Batur, A., “Erken Osmanlı Yapıklarında Almaşık Duvar Üzerine, Anadolu Sanatı Araştırmaları 2,

İstanbul, 1970, s.135-22715 Necipoğlu, N., “Türklerin ve Bizanslıların Anadolu’da Birliktelikleri, (11. ve 12. yüzyıllar)”, Cogito,S.29, İstanbul, 2001, s. 74-9116 Steinher, I.B., “Bitinya’da Gayrimüslim Nüfus (14. Yüzyılın İkinci Yarısı-15. Yüzyılın İlkYarısı)”Osmanlı Beyliği(1300-1389), İstanbul, 2000, s.8-2317Ousterhout, R., “Etnıcıdentıty and Cultural Approprıatıon İn Early Ottoman Archıtecture”, Muqarnas, S.12, Leiden, 1995, s.48-5918Uzunçarşılı, İ.H., “XIV. Yüzyıl Başından XV. Yüzyıl Ortalarına Kadar Osmanlı-BizansMünasebetleri”,Osmanlı Tarihi, C.1, TTK, Ankara, 1995, s.129-15319 Erzen, A., Osmanlı Mimarisinde Cephe Biçim Düzenleri Ve Bizans Etkileşiminin Niteliği, (İTÜMimarlık Fakültesi Doktora Tezi), İstanbul, 198620 Eyice, S., Son Devir Bizans Mimarisi, İstanbul, 198021 Mango, C., Bizans Mimarisi, Ankara, 200622 Uzunçarşılı, İ.H., Osmanlı Tarihi, C.1, TTK, Ankara, 199523 İnalcık, H., Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1300-1600), C.1, İstanbul,200124 Öztuna, Y. Büyük Osmanlı Tarihi, C.1, İstanbul, 1994


30/279

6

incelenmiş, bunun için de Doğan Kuban’ın “Sinan’ın Sanatı ve Selimiye”25 başlıklı

kitabından yararlanılmıştır. Kitapta Mimar Sinan’ın önemli yapılarının detaylı

anlatımlarına ve çizimlerine yer verilmiştir.

Yukarıda adı geçen kaynakların yanı sıra konuyla ilgili başka kaynaklar26 da taranmış

ve çalışmamızda yararlanılmıştır.

25 Kuban, D., Sinan’ın Sanatı ve Selimiye, İstanbul, 199826 Bu yayınlardan bazıları için bkz. Uluengin, F., Uluengin, B., Uluengin, M.B., “Geçiş Elemanları”,Osmanlı Anıt Mimarisinde Klasik Yapı Detayları, YEM Yayınları, İstanbul, 2001;Yetkin, S.K., İslamMimarisi, Ankara, 1959;Arel, A., “Menteşe Beyliği Devrinde Peçin Şehri”, Anadolu Sanatı

Araştırmaları I, İstanbul, 1968; Yenişehirlioğlu, F., “Tuzla’da Hüdavendigar Camii”, Rölöve veRestorasyon Dergisi, Ankara, 1987;Ünsal, B., Mimari Tarihi, İstanbul, 1973; Aslanapa, O., TürkSanatı, İstanbul, 1984; Çeşmeli,İ.,Orta Asya Ve Karahanlı Dönemi Mimarisi, İstanbul, 2007; Eyice,S., Karaman-Karadağ Binbir Kilise,İstanbul, 1971


31/279

7

BÖLÜM II

2. ERKEN OSMANLI DÖNEMİ

2.1. ERKEN DÖNEM OSMANLI TARİHİ

Anadolu Selçuklu Devleti’nin hakimiyetinin zayıflamasıyla bağımsızlığını elde edenTürkmen Beylikleri merkezle olan ilişkilerini keserek kendi bağımsızlıklarını ilan

etmişlerdir. Kurulan her beylik kendisini kanıtlama isteğiyle hareket etmiş ve bu

düşünceyle topraklarını genişletmeye çalışmıştır. Yerleştikleri kuzey-batı sınır

bölgesinin Türk-Bizans sınırının önemli bir bölümünü oluşturması nedeniyle diğer

beylikler arasındaki önemi artan Osmanlı bu dönemde politik bir güç olarak ortaya

çıkmış ve Ertuğrul Gazi’nin oğlu Osman Gazi bu devletin kurucusu olmuştur.

Osman Gazi zamanında (1281-1326) devletin belli başlı şehirleri Söğüt veEskişehir’di.27 Ayrıca Karacahisar (1288), İnegöl, Bilecik ve Yenişehir de ele

geçirilmiştir. 1302’deki Koyunhisar Savaşı’ndan sonra Osman Gazi Bizans’ı İstanbul’a

kadar çekilmeye zorlamıştır.28 Ölümünden sonra oğlu Orhan Gazi (1324-1362)

komutasında Bizans’ın büyük yerleşim yerleri ele geçirilmiş ve Bursa 1326’da alınıp

başkent yapılmıştır.29 Ardından 1331’de İznik, 1337’de de İzmit alınmıştır.30 Orhan

Gazi’nin ölümünden sonra yerine geçen oğlu Murat Hüdavendigar zamanında (1362-

1389)

31

Osmanlı güçlenmiş ve Bizans emirleri Osmanlı tebası haline gelmiştir.

32

Bursa, İznik ve İzmit’in ele geçirilmesinden sonra Trakya’ya açılmak için Karesi

Beyliği’nden bazı toprakları alınmıştır. Böylece denize ulaşmışlar ve Karesi Beyliği

donanmasından yararlanarak Gelibolu’yu fethetmişlerdir. Aynı tarihlerde Balkanlarda

Bulgarlarla Arnavutlar arasında yaşanan karışıklığı fırsat bilen Osmanlılar, bu bölgedeki

27 Öztuna, Y., a.g.e., s.38,4128 Uzunçarşılı, İ.H., a.g.e., s.10929 İnalcık, H., a.g.e., s.1930 Öztuna, Y., a.g.e., s. 47, 5031 İnalcık, H., a.g.e., s.1932 Ousterhout, R., a.g.m., s.53


32/279

8

fetih hareketlerini kolaylıkla gerçekleştirmişler, Edirne (1363), Çorlu, Keşan, Dimetoka,

Babaeski, Lüleburgaz, Edirne ve Gümülcine ele geçirilmiştir.33

Edirne’nin fethedilmesinden sonra inşaatına başlanan Edirne Sarayı’nın 1366 yılında

bitmesi üzerine, başkent Edirne’ye taşınmıştır.34 Edirne’nin başkent olması Bursa’yı

ikinci plana düşürmüştür.

1389 yılında 1. Murat’ın ölümüyle yerine geçen oğlu Yıldırım Beyazıt zamanında ilk iş

olarak Bosna fethedilmiştir. 1390 yılında Saruhan, Aydın, Germiyan ve Menteşe

Beylikleri ve daha sonra da Hamitoğlu Beyliği’nin Antalya bölümü ele geçirilmiştir.35

Yıldırım Beyazıt zamanında (1389-1402)36, 1391 yılında İstanbul ilk defa olarak

kuşatılmış fakat başarılı olunamamıştır. 1392 yılında Candaroğulları Beyliği Osmanlı

egemenliğine alınmıştır. 1393 yılında Bulgar toprakları Osmanlı toprağına katılmıştır,

1394’te Selanik’in ilk fethi tamamlanmış, 1395 yılında da İstanbul ikinci kez

kuşatılmıştır37. 1396 yılında Haçlı Ordusuyla Niğbolu Savaşı gerçekleşmiş ve Osmanlı

bu savaşta galip gelmiştir.38 Zaferden sonra “Güzelhisar” denilen yerde Anadolu

Hisarını inşa ettiren Beyazıt, İstanbul’u üçüncü kez kuşatmıştır. Ancak imparatorla barış

imzalayıp kuşatmayı kaldırmıştır.39

1400 yılında İstanbul’u dördüncü kez kuşatan Yıldırım Beyazıt, Timur’un Sivas’ı işgal

etmesi üzerine kuşatmayı kaldırarak,40 Timur’la savaşmak üzere Anadolu’ya geçmiş,

ancak 1402 yılında Ankara yakınlarında yaptığı savaş sonrasında esir düşmüştür.41

1402-1413 yılları arası, Osmanlı tarihinde “Fetret Devri” olarak anılmaktadır. Bu

dönemde Yıldırım Beyazıt’ın dört oğlu arasında süren taht kavgaları sonrasında 1413

yılında Çelebi Mehmet tahtı ele geçirmiştir.42 Çelebi Mehmet 1421 yılına kadar tahtta

kalmış, Samsun (1419) ve İzmir alınmış, Ege sahilleri elde edilmiş ve bazı Ege Adalarıhakimiyet altına alınmıştır.43

33 Uzunçarşılı, İ.H., a.g.e., s.157-17734 Danişmend, İ.H., İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi,İstanbul, 1971, s.4935 Uzunçarşılı, İ.H., a.g.e., s.260-26836 İnalcık, H., a.g.e., s. 4837 Uzunçarşılı, İ.H., a.g.e., s.269-27438 İnalcık, H., a.g.e., s. 4839 Uzunçarşılı, İ.H., a.g.e., s.291-29240 Öztuna, Y., a.g.e., s.12641 İnalcık, H., a.g.e., s. 4842 Öztuna, Y.,a.g.e.., s.137-15043 İnalcık, H., a.g.e., s. 48


33/279

9

Çelebi Mehmet’in ölümünden sonra büyük oğlu 2. Murat Amasya’dan gelerek tahta

geçmiştir. 1430 yılında Selanik, 1431 yılında Yanya alınmıştır. 1437 yılında

Macaristan’a sefer düzenlemiş, 1439’da Semendire’yi işgal etmiş 44

ve Rumeli’deistikrarı sağlamıştır.

Macarlarla Segedin Barışı’nın imzalanmasından sonra, 2. Murat tahttan çekilip yerine

henüz çocuk olan oğlu Sultan 2. Mehmet’i geçirip (1444), kendisi Manisa’ya çekilir.

Macarlar bu durumu fırsat bilip, Segedin Barışı’nı bozarlar ve Osmanlı’ya savaş açarlar.

2. Murat bunun üzerine ikinci kez tahta çıkar ve 1446 yılında Varna’yı ele geçirir.45

2. Murat zamanında Anadolu’nun birliğini sağlamak amacıyla Batı Anadolu

Beyliklerine son verilmiştir.46

Böylece sınırları genişleyen Osmanlı Beyliği içinde yeni kentler oluşmuştur. İnşa edilen

külliyelerin etrafında oluşan mahalleler şehirlerin gelişmesini sağlarken, ayrıca

mahallelerde inşa edilen ortak kullanım yapılarında da artış olmuştur. Bu da kentlerde

nüfus artışının gerçekleştiğini göstermektedir.47

2. Murat’ın ölümü üzerine yerine oğlu 2. Mehmet 1451’de ikinci kez sultan olur. İdaresi

zamanında (1451-1481),

48

1453 yılında İstanbul’u fethedip Bizans İmparatorluğu’nason vermiştir.49 Böylece küçük bir beylik olarak Söğüt’te kurulan Osmanlı Devleti bir

imparatorluk olarak tarih sahnesindeki yerini almıştır.

2.2. ERKEN OSMANLI DÖNEMİ’NDE BURSA

Bursa, Osmanlılar tarafından (1326) fethedildiğinde yaklaşık olarak 1500 yıl önce

kurulmuş bir kent idi. İlk olarak tarih sahnesine bir Bitinya kenti olarak çıkar. Kurucusu

Kral Prusias’tır. İznik’in Hıristiyanlığın Anadolu’da yayılmaya başlamasından itibaren

daima önemli bir dini merkez olması, Bursa ve çevresinin önemini artırmıştır. Doğu

Roma’nın 1453’teki yıkılışına kadar da hiç önemini yitirmemiştir. Doğu ve Batı

arasındaki ticaret yollarının bu bölgeden geçmesi yanında, bölgede bulunan kaplıcalar

44 Uzunçarşılı, İ.H., a.g.e.,s.39845 Uzunçarşılı, İ.H., a.g.e.,s.430-43546 Uzunçarşılı, İ.H., a.g.e.,s.399-40147 Yenişehirlioğlu, F., “XIV-XV. YY. Mimari Örneklere Göre Bursa Kenti’nin Sosyal, Ekonomik veKültürel Gelişişmi”,IX. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1989, TTK Yayınları, s.134748 İnalcık, H., a.g.e., s.2049 Uzunçarşılı, İ.H., a.g.e., s.490


34/279

10

daha da önem kazanmış ve bu nedenle de Uludağ’ın çeşitli yerlerine manastırlar

kurulmuştur.50 Bunların yanında başta İznik olmak üzere çok sayıda kilisenin

yapıldığını kaynaklardan öğrenmekteyiz.51

Bursa, 1326’daki fetihten, Edirne’nin başkent oluşuna kadar 42 yıl süreyle Osmanlıya

başkentlik yapmıştır. Batı Anadolu’nun egemenlik altına alınmasıyla tekrar odak haline

gelmiş; 14. yüzyılın sonunda Balat, Ayasuluk ve Antalya gibi limanlar ele geçirilerek,

bunları Bursa’ya bağlayan bir yol şebekesi kurulmuştur.52

Kentsel düzenin kurulduğu, biçimlendiği bir Osmanlı kenti olarak belirginleşen Bursa,

politik başkent olmasa bile, Osmanlının özellikle uluslar arası ticaret ve üretim

boyutlarında ipek başkenti ve Anadolu’nun da kültür başkentidir.53

Bu dönem Bursa’sı dış dünya ile kültürel ve ekonomik bağlantısı olan bir kentti. Bursa

bir yandan Tokat üzerinden Tebriz’e açılmış, Konya üzerinden de Şam-Halep kültür ve

ticaret bölgesiyle de ilişki içinde olmuştur.54

İlk Osmanlı kenti diyebileceğimiz Bursa’da günümüze ulaşan yapılar göz önüne

alındığında Bizans Dönemi’ne ait Kaleiçi’nin Osmanlılar tarafından ilk yerleşim yeri

olarak kullanıldığı görülmektedir.

55

Osmanlıların on iki yıllık bir ablukadan sonra, barışçı bir biçimde teslim aldıkları şehir,

kale içinde oldukça küçük bir yerleşmedir.56 Fetihten hemen sonra hisarın kuzeydoğu

köşesinde bulunan Haghia Elias Manastırı’nın bir binası Cuma namazı kılınabilmesi

için camiye dönüştürülmüş, başka bir binası da medrese yapılmıştır.57

Orhan Gazi 1340’larda, Hisar’ın doğusundaki “At Pazarı” denilen boş alana birkaç

yapıdan oluşan İmaret’ini ve Bey Hanı’nı yaptırır.58 Osmanlı Bursası’nın yapısal

çerçevesini Orhan Gazi’yi izleyen dört sultan yaptırdıkları külliyelerle çizmişlerdir.59 1.

Murat (1365-1366), 1.Beyazıt (1400), 1.Mehmet (1420) ve 2.Murat (1440) kendi

50 Yenal, E., “Osmanlı Başkenti, Osmanlı Kenti Bursa”, Bir Masaldı Bursa, İstanbul, 1996, s.1551 Eyice, S., “İznik’te Bir Bizans Kilisesi”, Belleten, C.XIII, S.49, Ankara, 1949; Erzen, A., a.g.t., s.16 52 İnalcık, H., a.g.e., s.269-27653 İnalcık, H., a.g.e., s.27454 Oğuzoğlu, Y., Osmanlı Döneminde Bursa”, Bursa, Kültür Bakanlığı Yayınları,Ankara, 1996, s.4255 Yenişehirlioğlu, F., a.g.m., s.134656 Yenal, E., a.g.e., s.2457 Mehmed Neşri, Kitab-ı Cihan-ı Nüma, Neşri Tarihi, (Çev. F.R. Unat-M.a. Köymen) I., Ankara,1987, TTK Yayınları, s.8958 Mehmed Neşri, a.g.e., s.9259 Yenal, E., a.g.e., s.,27


35/279

11

külliyelerini yaptırmışlardır. Çelebi Mehmet zamanında, 1419’da inşa edilen külliye

çevresindeki mahalleye adını vermiştir. 2. Murat tarafından 1426 yılında yaptırılan

külliye ise Muradiye Mahallesi’nin oluşmasını sağlamıştır.60

Ayrıca 1. Beyazıt ve 1.Mehmet’in, Orhan Gazi’nin külliyesinin yanına yaptırdıkları hanlarla 1. Beyazıt’ın

yaptırdığı Ulucami, kent merkezinin oluşmasına katkı sağlamıştır.61

Sultanlardan başka hanedan üyelerinin, üst düzey yöneticilerin yaptırdıkları külliyeler

mahalle merkezlerinin oluşmasını sağlamıştır.62İnşa edilen külliyelerin etrafında oluşan

mahalleler şehrin gelişmesini sağlarken, ayrıca mahallelerde inşa edilen ortak kullanım

yapılarında da artış olmuştur.63 Böylece Bursa 15. yy. ortalarında Osmanlıların en

büyük ticaret merkezi haline gelmiştir.64

Kentte “Hoca” adı verilen büyük tüccarların (Şeker Hoca, Hoca Ali), değişik meslek

sahiplerinin (Nalbantoğlu, Ekmekçi Hamza, Kasap Hüseyin), esnaf loncalarının üst

düzey yöneticilerinin (Yiğit Köhne, Yiğit Cedid) kendi adlarına yaptırdıkları mescitlerin

bulunduğu mahalleler bu isimlerle anılmışlardır. Ayrıca, kentsel ögelerin ve kentsel

etkinliklerin (Tuz Pazarı, At Pazarı, Tavuk Pazarı), kentsel üretimin yoğunlaştığı kent

kesimleri, değişik dönemlerde ülkenin değişik bölgelerinden gelenlerin yerleştikleri

bölgeler (Veled-i Konyalı, Sivasi)65 ve etnik göçler nedeniyle yerleşenlerin bulunduğu

bölgeler(Bulgarlı, tatarlar)66 mahalle adlarının verilmesinde etkili olmuşlardır.67

Ayrıca, XV. yüzyılda köle ve cariyelerin de Bursa’da büyük oranda yer aldıkları,

bunların %90’ının dinlerini değiştirip Müslüman oldukları ve 1492 tarihli belgelerde

özgürlüklerine kavuşan Azadlı’ların kent nüfusunun % 15’ini oluşturduğu görülüyor. 68

Bursa değişik yapıdaki yerleşik nüfusuyla ve ticaret amacıyla gelen değişik uluslardan

konukları ile Erken Osmanlı Dönemi’nde kozmopolit niteliği ile belirginleşen bir kent

görünümü kazanmıştır.

60 Yenişehirlioğlu, F., a.g.m., s.134761 Yenal, E., a.g.e., s.,2762 Yenal, E., a.g.e., s.2863 Yenişehirlioğlu, F., a.g.m, s.134764 Yenal, E., a.g.e., s.2765 Fetihten sonra Kayseri, Konya, Niğde, Aydın, Karaman, Sivas vb. gibi Anadolu’nun değişikyörelerinden gelen Müslüman halk Bursa’ya yerleşmiştir. Bkz. Evliya Çelebi (Derviş Muhammed Zılli),Seyahatname Cilt I-II, Üçdal Yayını, İstanbul, 1976, s.36666Osmanlı öncesi Bursa’da bulunmayan Ermenilerin 1. Beyazıt zamanında, Karadeniz yöresinden gelen

Rumların 1. Mehmet zamanında, ipek ticareti yapan Türk kökenli İran-Azerbaycanlılların 15. ve 16.yy.da Bursa’ya yerleştirildikleri sanılıyor. Yenal, E., a.g.e., s. 3267 Yenal, E., a.g.e., s.2968 Yenal, E., a.g.e, s. 32


36/279

12

2.3.OSMANLI-BİZANS İLİŞKİLERİNİN MİMARİYE YANSIMASI

Bursa’nın da içinde bulunduğu Bitinya’nın fethi gazilere büyük kolaylık sağlamış ve

yeni iş alanları açmıştır. Karaman, Orta ve Doğu Anadolu’daki politik dengesizlik ve

kararsızlığın da etkisiyle bu bölgelerin halkı göç ederek Osmanlı Beyliği sınırları içine

yerleşmiş ve Doğu’dan gelen Türkmenlerle nüfusu sürekli artmıştır.69 Bu nüfusun

Bizans kentlerinin Türkleşmesi, yeni kentlerin kurulması ve göçebelerin kentli olmasına

büyük katkısı olmuştur.

Kuruluş döneminde, Yenişehir dışında Osmanlı şehirlerinin neredeyse tamamı (Bursa,

Orhaneli, İznik, Mudanya, Gemlik) Bizans’tan devralınmıştı. İznik başta olmak üzere

fethedilen yerlerdeki Hıristiyan halkın evlerinde kaldıkları belirtilmiştir. Hatta başka

yerlerdeki gayrimüslimlerin bile Orhan Gazi ve 1. Murat tarafından Bursa’ya

yerleştirildiği bilinmektedir.70

14. yüzyıl Bitinya’sı hakkında bilgi vermesi açısından İrene-Beldıceanu-Steınherr’in

yaptığı çalışma oldukça önemlidir. Vakfiyeler, tapu tahrir defterleri gibi orijinal

kaynaklar ve diğer arşiv kaynaklarından hareketle hazırladığı çalışmada, 14-15. yüzyıl

Bitinyasında müslim ve gayrimüslimlerin bir arada yaşadıklarını ve gayrimüslimlerin

çoğunun Türk isimler aldığını, hatta bazılarının yalnızca Türk dervişlerine verilen

“abdal, avdal” gibi isimlerle anıldığını söylemiştir.71

Etkileşimin mimari alandaki niteliği bakımından cevaplanması gereken sorulardan biri

de Osmanlılar Bitinya’ya geldiğinde mevcut Bizans yapılarının durumudur. Bursa ve

çevresindeki (özellikle İznik) Bizans yapıları araştırılmış fakat günümüze örtüsü sağlam

bir örneğin ulaşmadığı görülmüştür.72 Osmanlı bölgeye geldiğinde bu yapıların ne

69 Kaplanoğlu, Bursa’nın ilk devir ulem

Documents

Ayse Ozcan - 14.-15. Yuzyil Bursa Cami Ve Mescitlerinde Kubbeye Gecis Elemanlari