AZERBAYCAN’AHESROLUNMIŞHUSUSİELMİKONFERANS26-27.XI.2013,WARŞOVA-POLONYA

ÇAĞATAYŞÂİRİŞÂHÎ(SULTANMES’ÛDMİRZA)’NİNDİVANININİRAN’DABULUNANYAZMASIÜZERİNE

Prof.Dr.AYŞEGÜLSERTKAYA(İstanbulÜniversitesi)

Bu güne kadar İran kütüphanelerinde bulunan el yazmalarıtitizvedetaylıbirşekildeincelenememiştir.Buyüzdenİrankütüp-haneleri araştırıldığında ortaya Azerbaycan Türkçesi ve ÇağatayTürkçesi ile yazılan bir çok yeni eser tespit edilebilmektedir.SözgelimiXV.yüzyılınöndegelenAzerbaycanşâirlerindenKişverî’-ninmüellifhattıdivanısonyıllardaİran’daMeclis-iŞûrâ-yıİslâmî(=Eski: Parlamento)Kütüphânesi, 9162 numarada kayıtlı olarak bu-lunmuştur.Baştan,ortadanvesondaneksikolanve91,5varağı(=183 sahifesi) kalan yazmanın 26,5 varağı (= 53 sahifesi)’nde 38Türkçegazel ile4muammabulunmaktadır.Kişverî’ninbuyazma-dakiTürkçeşiirleri2010yılındaBaku’daPaşaKerimovtarafındanyayınlanmıştı.1

Son yıllarda İran’da bulunan bir başka yazma da Çağatayşâirlerinden Şâhî’nin divançesidir. Önce Şâhî hakkında biraz bilgiverelim.

1 Paşa Kerimov, Kişveri. Türk Divanı (Avtoqraf nüshası), Azerbaycan Millî Elmler Akademiyası,

Mehemmed Füzuli adına El Yazmaları Enstitütü, Bakı, 2010, 52+53 s.

ÇağatayTürkçesiileolanşiirlerindeŞâhî,FarsçaşiirlerindeiseArifî mahlasını kullanan Sultan Mes’ud Mirza, Sultan MahmudMirza’nınenbüyükoğludurveEbûSaîd’indetorunudur.

Şâhî hakkında bilgi verilen en eski kaynak Ali Şîr Nevâyî’nin

şairlertezkiresiolanMecâlisü’n-nefâyis’dir.rûğen zihnlik ve müstaḥsen şab‘lıΔ pâkîze-ḥiṣâl ve maḥmûd-fi‘âl yigitdür.

vefâ ve dil-cûyluk anıŋ ği‘ârı ve sehâ ve dervîğ-ḫûyluk anıŋ ğeh-kârı,

mülk revnaΔ u inşizâmında aḫteri, mes‘ûd ve naẓm zîb ü zînet itmâmında

ebnâ-yı cinska maḥsûd. bu türkçe maşla‘ anıŋdur kim:

yâr barıp cânġa Δoydı dâġ-ı firΔat, ey refîΔ

köŋlüme kâr ėtmesün mü derd ü ġurbet, ey refîΔ

“Aydınlıkzihinlivebeğenilir tabiatlı, temizhasletliveövülendavranışlıbirgençtir.Vefâvegönülalıcılıkonunşiârıvecömertlikve derviş huylu [olmak] onun esas işi idi. Ülkenin ahenk veintizamında yıldızı kutlu ve nazmı süs ve güzellik vermedehemcinslerinehasedvericiidi.BuTürkçematlaonundur:

Eydost!Sevgiligidipcanaaydınlıkyarasıbıraktı(açtı)Eydost!Gurbetderdigönlüneişlemesinmi?2

Şâhî’den bir beyit de Sâdikî-i Kitâbdâr’ınMecmaü’l-havas adlı

şairlertezkiresindeveriliyor:tutdıėligimmihrėdüpbėrdimaŋaolmahėlin

kimkiėltutarköreyimtutsınanıŋAllahėlin.3HakkındagenişbilgiiseHenriFrancisHofmantarafından“Şâhî

and ‘Arifî also ‘Gâzî Sultân Mas‘ûd Mîrzâ (1477-1507?) ”başlığıaltındaverilmektedir.4

2 Alî-Şîr Nevayî. Mecâlisü’n-Nefâyis. I. (Giriş ve Metin), II. (Çeviri ve Notlar), Hazırlayan:

Kemal Eraslan, Ankara, 2001, § 458 “Sultan Mes’ûd Mîrzâ”, metin, s. 200-201; çeviri, s. 523. 3 Oguzhan Kuşoğlu, Sâdıkî-I Kitâbdâr’ın Mecma‘u’l-Havas Adlı Eseri, Doktora Tezi,

SonyıllarakadarŞâhî’ninÇağatayTürkçesiyleyazdığıdivanınınikinüshasıbilinmekteydi.

1. BM,TürkîMS23.57varak.İstinsahı1157=1745.2. BM,TürkîMS25.55Varak.İstinsahı1190=1776.

İngiltere’de IndiaOfficekitaplığındakayıtlıolan bu ikinüsha

Janos Eckmann tarafından “Bilinmeyen bir Çağatay şairi Şahi vedivanı”adlımakalesiilebilimalemineduyurulmuştur.5

Janos Eckmann 1776 tarihli ikinci yazmanın 1745 tarihli ilk

yazmadan istinsah edildiğini tespit etmiştir. Dolayısıyla şiir sayısıherikiyazmadadaaynıdır.152gazel,1terciibend,37rubaive18müfred.

Janos Eckmann makalesinde Şâhî divanından 35 gazel ile 4

rubainintranskripsiyonlumetniniörnekolarakvermektedir.Münevver Tekcan’ın biyografisinde Şâhî Divanı’nı işlediği

yazılıdır.Ancaksınırlısayıdabasılanbuçalışmayıgörmedim.6Ben de Şâhî Divanının India Office’deki iki yazmasının trans-

kripsiyonlu metnini, metnin çevirinisi ve metnin sözlüğünüöğrencilerimeMaster(YüksekLisans)teziolarakverdim.

Sema Bal 1b-10b arasındaki ilk 32 gazeli işledi ve tezini

savundu. Yazmanın arasındaki ikinci bölümü Esra Yılmaztarafındanişlenmektedir.

4 H. F. Hofman, Turkish Literature. A Bio-Bibliographical Survey, Section III, Part I, Vol. 5: P-S, s. 216-221.

5 Janos Eckmann, “Bilinmeyen bir Çağatay şairi Şahi ve divanı”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1970, Ankara, 1971, s. 13-36.

6 Münevver Tekcan, Mesud Mirza. Şâhî Dîvânı (Giriş-Metin-Tanıklı Dizin-Tıpkıbasım), İstanbul, 2005.

İran Devlet Kütüphânesi = Kütübhâne-i Devlet-i Aleyh-i İran,

385 numarada kayıtlı olan bir yazmada Şâhî divanı’nın üçüncünüshasıbulundu.7

Filiz Kılıç’ın tanıtma yazısından öğrendiğimize göre Nesta’lik

hatileyazılanDivançe31varaktır.Hervarakta11-12satırbulunanDivançe mürettep değildir. Sultan Ali Meşhedî tarafından 895 =1489’da istinsah edilmiştir. Divançe’de 97 gazel ile 17 rubaibulunmaktadır.

1489 yılının Şâhî’nin ölüm tarihi olan 1507’den 18 yıl önce

olması, ayrıca 1745 tarihli yazmadan256 yıl önce kaleme alınmışolması gibi özellikleri bu üçüncü yazmanın divanın ilk versiyonuolması,belkidemüellifyazmasıolmasıfikirleriniçağrıştırmaktadır.

Bukonudadaha fazlabilgivermek içinProf.Dr.FilizKılıç’tan

İran yazmasının fotoğraflarını rica ettim. Olumlu bir cevapalamadım. Bunun üzerine İran’dan bu yazmanın mikrofilminiısmarladım. Eğer konferans zamanına kadar yazmanınmikrofilmielime geçerse, karşılaştırma yapmak ve sizleri bilgilendirmekimkânımolacak.Yoksakonferanssonrasısizleribilgilendireceğim.

Saygılarımlaarzediyorum.

7 Filiz Kılıç, “Şâhî (mesud Mirza) ve Çağatayca Divanının Bilinmeyen Bir nüshası”, Edebiyat ve

Dil Yazıları. Mustafa İsen’e Armağan, Ankara, 2007.