Tiirk Diinyasr Araqttrmalarr Sayr: 118 $ubat 1999

AZII/II-ZADE HALETI DIYANI' NDAATASOZTERI VE DEYiVTT,EN

Yrd. Dog. Dr. Bayram Ali KAYA

XVII. ytt'^zyrl, divdn edebiyatrnm zengin devirlerinden biri olmugtur. Bu ytizyrldakasidede Nefi gazelde Nabi, Naili, Negdti, $eyhtilisldm Bahai olmak izere pek gokde$erli ve iistad gair yetigmigtir. Rtibdi tarzuun en verimli gairi sayrlan ve devrinde"Hayy6^m-r Rfim" diye anrlan Hdleti de bu dewin giihret bulmug gairlerindendir.

$airin dil ve usltbu mersiye ve kasidelerinde aSddh, miiseddes ve gazelleri bagtaolmak iizere di[er qiirlerinde ise sade akrcrdr. Dilinin akrcrhlr bizde, gairin birgokmrsrasml gtintimtizde sOyltiyor intibdrnr uyandrr. Divdnu-rda bUyiik bir krsmrgiiniimtizde aynen kullanrlan atasdzti ve deyimlerin fazLah$r dikkati gekecekmiktardadr ve "bir igim su", "ytiz stirmek", "aizt suyu akmak" vb. deyimlerlesaflanan ratrat stiyleyigler 6detd Nedim'i hatulatrr.

$airin sade ve giindelik stiyleyige uygun olarak soyledigi aga[rdaki beyitleri halkqirine de bir hayli yatkur olup bir tiirkiiden alrnmrg gibidir:

Didtm kim egk-i gegm ii ddg-r dilden var mrdur hazzlun,Didi ndz ile dilber eylerin ben sim ii zerden haz (G.35613)

Bilmezsin n'eyleyeyin ydr bana y6r degil,Diigmen ise uyumazbaht ise biddr degil (G. 46411)

Dimig o ydr cihdnda anunla hagr olmam,Revd deSil mi e$er a[lasam krydmete dek (C.446/l)

Seniinle hagr olalum gel disem cefd eyler,Aceb o ydr kryimetde mi vefh eyler (Mat. 77)

Daha ziydde gazellerinde gOrdti$timiiz bu sadeli$e ra$nen Hdleti Mtingedt'rndadevrinde de moda oldu$u izere son derece sanath bir tisl0p kullanmrg, bilhassa secimerakr miingedtrn iisl0bunu oldukga aSrr bir h6le sokmugtur. Bununla birliktg, dilin17. Yiizyrlda artarak devam eden zenginlegme ve zariflegme stirecinde, 6lim bir gairolan Hdleti'nin de sahip oldugu zengin kelime kadrosu ve -atasdzii ile deyimlerde de

149

TURK DUNYASI ARA$TIRMALARI

gdrUlecefii i.izere- onlan kullanrg gekliyle kugtimsenemeyecek bir katkrsmmbulundufiunu sciylemek mtimkundtir.

1. ATASOZLERI:

Her dilde atasozleri ve deyimler vardr. Sosyoloji, psikoloji, felsefe, tarih, ahl6k,folklor... gibi birgok yonlerden inceleme konusu edilmeye de$er olan milli varhklar;deyiq giizelli$, anlattm gticti, kavram zenginli[i bakrmrndan son derece miihim dilyaprlarr olan atasdzleri, ait olduklan milletin asrrlan agan tecrtibelerine dayananhiikiimleri genel kural, bilgece diigtince veya riltit' olarak dtisturlagtrran vekahplagmrg gekilleri bulunan ozlti sozlerdir.t

Baglangrgta mahalli olan ve daha sonra zaman siizgecinden gegmek suretiyle enmtikemmel bir gekilde um0milegen atasrizlerinin her biri bir tecriibenin sonundasoylenmig olup almr zamandabir hayat felsefesini aksettirirler.2

Bilindigi izere atastizii, darb-r meselleri de igine alan umffmi bir adlandrrmadrr.Darb-r meseller geqitli qekilleriyle her geyden 6nce bir hiikiim tagrrlar. Bir vak'a veyaolugumun gegmigte aynt yada bir benzerinin cereyan effifii griz Ontine konularakb<lyle bir duruma mdruz kalmrg yada mAruz kalma ihtimali olan kigiye genelliklenasihatte ve tavsiyede bulunurlar, bazen boyle bir insan 6deta teselli edilir.3

Atasiizlerinin Divin giirinde Kullanrmr:

Atasdzleri ve deyimlerin Ttirk giir tarihinde, Eok eski bir gegmigi vardrr.Mi.isltiman Tiirkler'in Karahanh'lar ga[rnda baglayan ve geligen yanh qiiriiriinlerinde, ozellikle Y0suf Has Hdcib'in meqhur Kutadgu Bilig'inde gtictinti vegi.izelli$ini atasrizlerimizden alan mrsralar bir hayli fazladr.a

Fuzffli, Tiirkge Divdnt'nm mukaddimesinde Rtm yani Anadolu-Rumeli ve Tatargairlerine hitdben: "$iirlerim, Osmanhlar'ln ve Tatarlar'rn tilkelerindeki sdzler,latifeler ve atasozleriyle bezenmemig ise beni m6zur gortin..." diyerek, kendisinin bugUzel scizleri kullanamadr$rnr dUgiinerek hayrflanmaktat ve kullanan Osmanh veTatar gairlerine grpta etmektedir,6

$inisi de meghur eseri Dur0b-r Emsdl-i Osmdniyye'sinin bagrnda, Dur0b-r ems6lki hikmeti.i'l-avdmdtr, lisdnmdan sddrr oldu$u milletin mdhiyet-i efkdrrna deldleteder. Dur0b-emsdl-i Osmaniyye ise ctimleten mdniddrdr." diyerek hem atasrizlerinin

' Otoer Asrm Aksoy, Atastizleri ve Deyimler Siizliifiii I,TDK, (uguncu baskr) Ankara 198 I , s. I 7

" Osman F. Sertkaya, "Qukurova'da Derlenmig Mahalli Atascizteri ve Deyimler", i.U. Edebiyat Fak.

Tiirk Dili ve Edebiyatr Dergisi, c.XVI, I Ekim 1968, s.l0l-' Tiirk Atastizleri ve Deyimleri, Haztrlayan'. Milli Kutiiphane Genel MudurlUgu, istanbut 1992, c.l, s. 64 Prof Dr. Abdiilkadir Karahan; "Trabzon Figdni'de Atasdzleri ve Deyimler", i.U. BOeUiyat Fak. TiirkDili ve Edebiyat Dergisi, c. XXI[, 1977-1979, s. t6S"

Edith Gtilgin Ambors, Fuzuli'nin biraz hayrflanma da igeren bu sdztinden hareketle hazrrlandl[r"Cennete Riigvetle Girilmez- Fuzuli'nin Eserlerinde Atasozleri" adh makalesinde, E KemalEyiipo$lu'nun "$iirde ve Halk Dilinde Atas0zleri ve deyimler" adh eserinde bulunan Fuzuli ile ilgiliatascizlerinden hareketle ve Nuri Yiice'nin "Ttirk

$ivelerindeki Atasozlerinde Uygunluk" adhmakalesinden de kargllaqtlrarak Osmanh TtirkEesi ile Azei Turkgesi'nin kullanrlan atasozleribaktmtndan aralartnda Vo9}'lara varan bir uyumun mevcut olduf,una dikkat gekmiE ve bu hayrflanmanlnve nrdzur gcirulme istefinin Fuzuli bakrmrndan gereksizligini izaha gahgmlghr. (E.G. Ambros, &.g.D.,Fuzuli Kitabr, istanbul BUyukgehir Bld. Kultur igleri Daire Bagkanhfr Yaynlarr, No: 37, istanbul 1996,s. 149)(-" Fuzuli Divanr, Hazrrlayan. Abdtilbaki Golprnarh, (ikinci baskr) istanbul 1961, s. 5-6

150

B.A.KAYA/A ZMI-ZADE UAr,Bri NIVAT.ilNUA ATAS6ZLERi VE DEYiMLER

bir milletin kiilttiriindeki tinemine, bilhassa atasozlerimizn gizelligine, hem deeserinin orijinalliSine dikkat geker. 7

XV-XIX. ynryllar arasmda ya$aml$ klasik gairlerimiz arasmda birgoklairatas6zleri ve deyimlerden faydalanmtg, bunlan qiirlerini stislemek, fftirlerinigtiglendirmek, stiylemek istediklerini daha agrk ve net bir gekilde ifade etmek iginatas<izlerine ve deyimlere srkga bagvurmuglardrr. Bunlar arasmda, ilk pldnda guisimleri saymak mtimktindtir: Ahmed Paqa, Nec6ti, Gtivahi (pend-name), Figdni,zati, Baki, Taghcah Yahya, Nev'i-zide Atdyi, Nefi, Nabi, S6bit, Nazim, Mtinif,Rdgtb Paga, $eyh Gdlib, Siinbiil-zdde Vehbi, Enderunlu Fdzrl ve Enderunlu Vdsrf.s

XV. asrrda bilhassa Necati Bey ve takipgilerinde grirtilen giirde hususiyetleatasozleri ve deyimlere yer venne temdytilti sonraki asrlarda da artan bir hrzla raSbetkazanmastna paralel olarak; irdd-r mesel sanatrmn kullanrmr da yaygurlagmrgtrr.Ttirkge'nin mecazlar dtinyasmt, kelimelerin ntianslarul, inceliklerini, ifadeimkdnlarrnr gok iyi bilrnekte olan biiytik gairler, giirlerinde atastizleri ve deyimlerikullanrrken kelimelerin liigat ve deyim mdndlan ile ustaca oynamr$la.rdrr.e

Anrf-zdde H6leti'nin de, divdrunda yer alan atas<izleri ve deyimleri ustahklakullandr[r, kelimelerin liigat ve mecaz mdndlan ile divdn edebiyatr estetiSi igindeteqbih, isti6re, cinas, tewiye, tendsiip, tecdhtil-i drif, leff ti neqr ve mecdzt mtirselgibi gegitli sanatlara srkhkla yer verdi$i gdrtiliir.

Gerek HAleti divdnrnr ve gerekse sayrlan az olmakla birlikte, difer divdnlarda yeralan atas<izleri izerine yaprlan gahgmalardan ulagabildiklerimizi inceledifiimizdeatas0zlerinin div6n giirinde genel olarak agagrdaki qekillerde kullanrldr[rnrgdrmekteyiz:

Divdnda yer alan bir atasozi.i bazen higbir defiigikli[e ulramadan aynen verilir.Bazen atasoztintin anlam olarak iktibas edildigi, ona telmih ve igaret edildi$i gortiltir.Baz beyitlerde "bu meseldiir, bu mesel meghurdur, me$hur meseldiir ki, meseldtirsciyleniir, meseldtir ki, ewelden, bu meghur bir meseldtir, mukarrerdiir, gergi dirlerkim" gibi ifadelerle sOz konusu olan ifadenin atas6zti oldu[una veya en azmdan odevirde bulundu$una igaret edilir. Bazen vezne uydurmak igin atasoziintin bazrkelimelerinin yerlerinin degigtirildi[i, bazr kelimelerin grkartrlarak veya farkhkelimeler eklenerek az gok de$igiklige ugratrldrSr da olur. Bazen de atasoziini.ingekirdef,i olan kelime ile kurulmug deyimler de aynr beyitte toplanarak ifadezenginleqtirilir. Bir takrm sdzlerin ise atas6zti olup olmadr$rnr kestirmek, pek gokdivdn iizerinde mukayeseli gahgmalar yaprlmadan, bu ifadelerin yaygrnlagrp atasoztihtiviyeti kazanrp kazanmadrfir tespit edilmeden, en azrndan qimdilik mtimktinde$ildir. Zir6, bunlar veciz, hikmetli srizler olabilecegi gibi, gi.intimiizde unutulmugatasozleri de olabilir. Bundan tittirti bu tip drnekleri atas6zlerinin sonunda ayrrcaverdik. Bu cilgiiler igerisinde Hdleti divdmnda gu atasrizleri tespit editmigtir:

Alan bir krldan ahr:"Alan bir ktldan altr" atastizii herhangi bir de$igikliSe uSratrlmadan aynen

verilmigtir. Divdn qiirinde sevgilinin beli krl kadar ince ve dar duqiiniildtiftinden krlkelimesiyle buna da igaret edilmektedir.'Divdn gairi, sevgilisinin belini kemer gibisaramadr$mdan kemeri d6ima krskanrr.-Aynca bu Ornekte g0rtildupti izere, divdn

' $inasi; Durfib-r EmsAl-i Osmf,niyye, istanbul 1280, s. I

R" Prof. Dr. Abdiilkadir Karahan; a.g.m., s. 166; Aydrn oy; "Atasozii", DiA, c. IV, istanbul 1991, s. 44e

Prof.Dr. Cemal Kurnaz; Hayili Bey Divin'rnrn Tahlili, MEB, Ankara 1991, s.4l

rffi

TURK DUNYASI ARASTIRMALARI

giirinde bel yerine daha gok mtiterddifi olan "miyAn"ve "meydn"kelimeleri

kullanrlr.ro

Miydnundan gontil kdm almak isterAlan bir krldan alur pidigdhum (Kt. 56/3,4)tt (Aksoy'da yok.)

Alemin dili tutulmaz:

incinirsun diseler gegmiin igtin s6hirdtirCtimle halkun dilini tutma[a kim kAdirdiir (Mat. 46) (Aksoy'da yok.)

Bu Ornekte "alemin dili fufulmaz"atasdzii vezrrc uydurulmu; ve anlambakrmrndan verilmigtir. Bu sOz gtiniimtizde yaygm olarak "Halkrn-dlemin a[zr torbade[i I ki btizesin-btiziilstin" geklinde kullamlmaktadrr.

Altrr, (anahtar) her kapryr agar:

Mafik-i zer olmayanun hdli diper-gtn imiqBilmedtik miftdht genc-i himmetiin altun imig (Mat. 377) (Aksoy, s. l3l, ru.226)

Altnrla, paraylabiitiin engeller ortadan kaldurlrr, btitiin giigliikler agrlr, bunlara sahipolmayanm hdli haraptr, anlamrnda ve "Altrn anahtar her kaplyr agar" peklindeyaygm olan bu atasOzti bu drnekte knmen ve anlam bakrmrndan verilmigtir.

Aynr atasOzii bazr kelime deSigiklikleri ile Bursah Emir-i Livd Feyzi'de ise gugekildedir:

ASydr o periyi ider altun ile teshirAlemde filori gibi yok mtihr-i Siileym6nr2

Altrnrn krymetini sarraf bilir:

Bilmez saf6-yr la'l-i lebtin defime kimselerKim la'l krymetin yine sarrdf biltir (G. 28614) (Aksoy, s.132, nr. 230)

Bir kimsenin, bir qeyin def,erini ancak bu konularda vukOfiyeti bulunanlar biliranlammda olan bu atasdztintin "Adam adam kadri bilir, sarraf altrn krymeti"qekli debulunmaktadrr. Bu 0rnekte -hem vezin, hem de maanun gere$i- altur kelimesi yerinela" kelimesi getirilmigtir ve "altrnm krymetini sarraf bilir" atasOztintin bir benzeriolugturulmugtur. Divdn qiirinde sevgilinin duda[r hem rengi, hem de deSerli olmasrsebebiyle la'le yani yakuta benzetilir, dolayrsryla da la'r kelimesi sevgilinindudaf,rnrn maan0nu olarak kullanrlrr. $air; sevgilisine hitdben atasoztinti de vesilektlarak "Senin duda$rmn la'linin (la'le benzer duda$rmn) saftsmr rakib gibi srradankimseler bilmez, ondan arlamazlar, Nasrl ki altrnrn krymetini ancak sarraf bilirsesenin dudaSmrn krymetini ve zevkini de sadece ben bilirim"diyor.

to DoQ. Dr. Iskender Pala; Ansiklopedik DivAn $iiri S0zlufil, (uguncu baskr) Ankara 1995, s. 82

tt Halrti divdnrndatespitetti$imiz atasoziive deyimlerin gegtifi giirlerin krsaltmalarr Ksd.: Kaside, g.:

Gazel, Mes.: Mesnevi, Kt.: Krt'a, Tar.: Tarih, Mat.: Matla, Miis.: Miiseddes, Mrs.: Mersiye Eeklindeyapllmtg, ktsaltmalardan sonra yer alan giir / beyit-mrsra numaralan haarlamrg oldugumuz tenkidli metinesas ahnarak verilmigtir (Bkz. Bayram Ali Kaya; Azmi-zide Hileti'nin Hayefi, Edebi Kipilifi,Eserleri ve Divf,n'lntn Tenkidli Metni -Basrlmamrg Doktora Tezi-, Trakya Unv. Sosyal Bilimler Enst.Edime 1996). Verilen atas0zlerinin tespit edilen diSer gekillerinde ise ilgili gahgmalarda verilennlrmaralar esas ahnmrE, aynca atasozUnun O. A. Aksoy'daki durumuda betirtilmiqtir.12 E. Kemol Eyubof,lu; $iirde ve Halk Dilinde Atas6zleri ve Deyimter, c. I, istanbul 1973, s. I l0

rs2

B.A.KAYA/A Z]|J/iI.ZADE TT,�T,NTi OIVATTTINM ATASOZLERi VE DEYiMLER

Bu atastiztintin anlaml aynl fakat kelimeleri farkh bir di$er gekli Figdni'de gugekildedir:

Lti'lii-yi nazmuna n'ola ta'n eylese avdmBilmez Figdni cevheri illa ki cevheri (G. LXXXDV5)l3

Arslandan dofan arslan olur:

Olsalar "ilm iginde"a;ml ne var$ir olur gir-begge 6hir-i kdr (Mes. 5l4l) (Aksoy'da yok)

Tiirkge'deki bazr atas6zleri baqka dillerde de aynen mevcuttur. Miiqterekkullanrlan bu sOzlerden hangisinin asrl oldugunun tespiti gok zordur. Hdletidivdnrnda gegen "Arslandan do$an arslan olur" atasoziin[ -ki bugiin yaygrn olangekli "Arslan yavrusu arslan olur" dur -$eyh Sedi-i $irdzi'nin Gtilistdn'rnda "Gtirg-

zdde dkrbet gtirg geved: Kurt yavrusu en sonunda kurt olur"geklinde gtirmekleyiz.Atasdzlerinin farkh dillerde benzer ve farkh gekillerinin olmasmm yanr sra aynl

dilin gegitli lehge ve a$rzlarrnda da farkh gekilleri ile kargrlagrlabilmektedir. MeseldVeled izbudak tarafindan negredilen "Atalar S6zti" isimli eserde aynr atasozii "Kurd

eniigi yine kurd olur"l4, Dede Korkut Kitabr'nda "Aslan eniigi yine aslandur"ls,Altay Ttirkleri'nin atas6zlerinde "Borinin balazr da btirti bolor"l6, Timoteo Agnellinitarafindan hazrlanan broEtirde "Kurd oSh kurd kalur egergi adamlarla bi.iyi.ise"l7 veDadao$lu'na ait bir Avgar bozla[rnda "Kurdun yawusu da kurd olur"geklindedir.Bunlara ilaveten Osman Sertkaya'nm hazrlamrg olduSu Qukurova'dan derlenmigmahalli atas0zleri ve deyimler arasmda yukanda farkh gekilleri verilmig olanatas0ziiniin "Ayr yavrusu ayl olur" gekli de mevcuttur.ls

Ateq olmayan yerden duman glkmaz:

Gelse hatt ruhsdnna ydrUn ta'acctib eylememAteg olan yerde elbette olur zird duhdn (G.642t4) (Aksoy, s. 145, nr.329)

Bir olayrn gergekten meydana gelip gehnediSini anlamak igin, gizli kalmayanbelirtisine bakmak gerekir. Bu Ornekte "Ateg olmayan yerden duman grkmat'atasoztianlammt korumakla birlikte kelime diziminde vezin sebebiyle farkhhklar meydanagelmigtir. \

Genglerin, kOrpe sevgilinin yiiztinde, bilhassa yana$r civarurda yeni yeni grlcna[abaglayan, umtmiyetle sarl renkli ayva tiiylerine aynr zamanda hat adr verilir. Divdnqiirinde yanak, dudak, ben, sag ve gene gibi yilz unsurlan ile bir arada gortilen hat,birlikte kullanrldr$ unsura gOre anlam kazanr. Mesela kelimenin yazr anlamrnagelmesi dolayrsryla yazrya benzetilen tiiyler, yanak sayfasr fizerine yazrlmrg olarakele almr. Hatt'm sebz, sebze-zdr, gemen vb. unsurlarr igine almast, yegillik

13 Prof. Dr. Abdiilkadir Karahan; a.g.m., s. 170tu

Orrnon F. Sertkaya; a.g.m., s. l0l15

Prof. Dr. Muharrem Ergin; Tiirk Kiiltiiriiniin Aragtlrma Enstitiisii Dede Korkut Kitablo Ankara1964, s .95tu

ibruhi* Dilek; "Altay Tiirklerinin Atastizleri", Tiirk Diinyasr Dil ve Edebiyat Dergisi, TDK, sayr l,Bahar 1996, s. I 17tt

Vluditi, Drimba; "XVII. Yiizyrlda Yayrnlanmrq Bir T0rk Atasozteri ve vecizeleri Derlemesi", TiirkDili Aragtrrmalarr Yrlhfr 1985, Ankara 1989, s. l5tt

Or*on F. Sertkaya; a.g.m., s. 102

rf3

TURK DUNYASI ARA$TIRMALARI

durumunu ortaya koyar. Hazdn ve har (diken) olmasr durumunda ise menfr yonleri6n pl6na grkar ve sevgili de hat.belirmesi ondaki guzelli[in sonbahara ddn{igmesinitemsil eder. Yine yanafim su anlamma gelmesiyle hat, Firavun'un suda bopulanaskerlerine, yukandaki orneklerde de gegti[i iizere ateg anlamtra gelmesiyle dedumana benzetilir.rn gair sevgilinin yana$urr bir ateg pargasrna, ayva ttiylerini deategler iginde yanan, ateg pargast hiline gelen yanaktan grkan dumanlara benzetir veboylece sadece tegbih yapmakla kalmaz tendstib, hiisn-i tdlil ve mtigeweg leff ii neqrsanatlannr da kullanarak okuyucu tizerindeki etkiyi artrr.

Bu atas6ztintin vezin endigesiyle sdz dizimi farkh bir gekline Figdni'de derastiamaktayz:

G0rtip hattul haddinde Figdni Ah u vAh itmeKi yanmaz dehr ocafirnda muhakkak bi-duhdn dteq (G. XXXVXXXIi)2o

Baykugun avr (krsmeti) aya[rna gelir:

Aceb mi hdnesine varsa dilber dtigmen-i gtmunAyafirna geltir dirler gikdri her zamdn btmun (G.42611) (Aksoy, s. 163, nr. 460)

inanrga gore baykuq biittin geceyi uykusuz gegirir, ibadet eder sabaha do$rudntine gelen sergeyi yer ve hdline giikredermig. Ancak zamanla bu gtizel inanrgkaybolmug olmah ki trpkr yarasalar gibi hayatlarr geceyle ozdeg olan buhayvancrklann aslmda pek de sevimsiz olmayan gehreleri tirkiitticii bulunur vegrirtilmeleri ugursuzluk aldmeti olarak de[erlendirilir.

Ashnda herhangi bir igte birbirinden iisttin olmaya gahganlardan her biri demekolan rakip, divdn qiirinde 6grk ve mdguk ikilisi arasmda 6grk ile yarrgan, onunlacedellegen, ve sevgiliye ulagmada onu engelleyen, ona perde olan, en az sevgili kadarona eziyet eden kigidir.2r Bu sebepten ottkti 6qrk tarafindan hig sevilmez ve herfirsatta hak6ret-6miz srfatlarla anrlr. Yukarrdaki 0rnekte gair sevgilisini bir ava,u$ursuz dUgmana, baykuga benzetti$ rakibini de o avr, tistelik herhangi bir zahmetgekmeden yakalayacak olan avcrya benzetiyor. Oysa kendisi sevgili ufirunda negileler gekmig, ne cefhlara katlanmrg yine de degil elde etmek yaruna bileyaklagamamrgtrr.

Birlikten kuwet dofar:

Olmege dil cdn virUr ydr ise hdzrr katlineittiAt olunca her miiqkil hemdn Asdn olur (G.253/6) (Aksoy, s. 171 nr. 518)"Yalnrz tag duvar olmat', "AEag yapraSryla gtirler", "Bir elin nesi var iki elin

sesi var" atas6zleri ile aynr anlamda olan ve onlarr ga$rrgtrran bu atas6ztinde canvermek delimine de yer verilmigtir. Bu drnekte de gegti[i izere atasOzleri iledeyimlerin bir arada kullanrldrklarr da olur.

Boynuz kulag geger:

Igk eyledi girydn u firAk itdi yagum h0nSonra gelen tistddun olur sana'atr efz0n (mat.226) (Aksoy, s. 179, nr. 576)

tn Doo. Dr. iskender Pala, a.g.e., s.238-2i9

20 P.of. Dr. Abdiilkadir Karahan; a.g.m, s. 168

't Doo. Dr. iskender Pala. a.g.e., s. 408

154

B.A.KAYA/AZMt.ZADE TTAT.BTI oivANTNoA ATASozLERi vE DEYiMLER

$air bu tirnekte agk aplattr, ldkin onun akabinden gelen.ayrrhk sadece aSlatmaklakalmadr iistelik kan aSlattr diyor ve hem bagvurdu$u mtibdla[a sanatr ve hem dekullandr[r kan a[latmak deyimi ile daha etkili bir anlatrma kavugmug oluyor.

Can bostanda bitmez:

Agk ehliniin ktikin keserin dkrbet dimeCdn b0stdnda bitmez eyd serv-i ser- firdz (G. 29614) (Aksoy, s. 183, nr. 602)

Gerek anlam ve gerekse qekil bakmmdan hig bir defiigikli$e upratrlmadan verilenbu atasoztinde de ayrrca k<iki.inii kesmek deyirni de kullanrlmrgtr.

Qrkmayan candan iimit kesilmez:

Qrkmaduk cdnda giinki vardur i.imldUmarum kim bulam hay6t-r cedid (Mes. 2t35) (Aksoy, s. 188, nr.636)

Qok olan geyin krymeti az olur:

Kadri yok k0yunda hiE kdl6'yr cdn-r dqrkunKrymeti erzdn olur gok gelse zird bir metd ' (G.36112) (Aksoy'da yok.)

Divdn giirinde agk'tn temel Ozelliklerinden biri de sevilenin, sevgilinin bir tane,sevenlerin, dgrklann ise ytizlerce olmasrdrr. Dolayrsryla bu kadar gok dqrfirn, gok olanpek gok gey gibi sevgilinin yanrnda herhangi bir degeri yoktur. Bu atasOzii ile almranlamda olmakla birlikte birbirine zrt kelimelerle oluqturulmuq gekli olan "Azrn

deferi gok olur" atasrizti Fuz0li'de qu qekilde grkmaktadrr:

Sabrum alur felek bana ytiz bin belAvirtirAz olsa bir meta 'ana il gok bahA virtir (G. lAgn)2z

El elden tisttindiir (Dest ber bfflA-yr dest):

Karguna el ba$lasa h0bdn n'ola ey q0h-r mestMiilk-i hiisniin gdhrsrn sen dest ber bdl6-yr dest (Mat. 187) (Aksoy, s.219, nr. 858)

Gtizellik mtilktintin gdhr elbette o mtilkiin ciirnle giizellerinden daha gtizel vetisttindi.ir. Bundan dolayr o gtizellerin, qdhlarrnrn karqrsmda bir bende gibi elba$lamalan, emre dmdde beklemeleri tabiidir. Bu husus giirde "dest ber bdl6-yr dest"geklinde Farsga ile ve el baglamak deyimi ile birlikte verilmiqtir.

Aynr atas<)zti Taflrcah Yahy6'da qu gekildedir:

Zir-i destinde olursa ta'n ml giilgende gendrEy sehi-kamet mestildiir dest ber bdlA-yr dest (G. 300132-2)"El elden iistiindtir" atasrizii, bu rirnekte de Farsga'daki qekliyle kullanrlmrqtr. Bu

atasozti Farsga'da "dest ber bdld-yr dest bisyAr est" geklinde de g<irtiltir. Bu beyittesevgilinin eli, grnar yapra$r ile mukayese edilerek daha ytiksekte gristerilmigtir.23

Aynr atasoniHaydli bey divfinrnda gu gekilde karqrmza grkmaktadrr:

Serv-i kaddUndiir gen6n eyleyen giilgende pestBu mesel meqhurdur kim dest ber b616-yr dest (G. ll2l2-l)

22 E. K"rnulEyubollu; a.g.e., s. 3223 Prof. Dr. Cemal Kumaz; a.g.m., s. 197

155

TURK DiINYASI ARA$TIRMALARI

Sevgilinin serviye benzeyen boyu yanrnda grnann daha krsa kalmasr hususu "dest

ber bdld-yt desf'at'asOzti ile ifade edilmiqtir.2aAynr atasOzti Atalar Sdzii'nde ise gu gekilde kayrthdrr:

Penge-i gir olsa pengen ihir eylerler gikestBu mesel meghurdur kim dest ber bd16-yr dest 2s

Bazt cirneklerde de kargrlagrldrgr iizere bu sOziin de Ttirkge'den mi Farsga'yayoksa Farsga'dan mr Tiirkge'ye terciime edildi[i kesin olarak belli depildir.

Fele[in igi hep tersinedir:

N'ola mir'dt-r ruhrn diiqmene arz eylese ydiRflzigdrun i9i hep aksinediir Hdletiy6 (G.31/7) (Aksoy'da yok)"Fele[in her igi tersinedir" gekli de olan bu atas6ziiniin anlam bakrmrndan aynr

fakat kelime dizimi bakrmrndan farkh bir diSer gekli de g6yledir:' /

K6r-r ilem aks-i me'mi.il tizredir ey HdletiAnda her dbisten-i iimmid gdm-z6yendediir (G.19917)

Giiniilden gtiniile (kalpten kalbe) yol vardrr:

Dilden dile yol vardr didi bigtiphe ezeldenEbnf;-yr zamdngekdi bu dem arayadivdr (G.155/2) (Aksoy, s.243, nr. 1015.)

Gtizeitit< kimseye kalmaz:

Dinle gffq-r cdn ile geld0kde dgrkdan peydmKimseye kalmaz gtizellik benden al cdnd haber (G.13912) (Aksoy'da yok.)

Hayrrh ige istihire gerekmez:

Qti bildtin derdtimi krl ana gdreNe hdcet kdr-r hayra istihdre (Mess. 9/88) (Aksoy'da yok.)

Hakkrnda bir igin, bir qeyin hayrrh olup olmadrgrna ddir m6nevi bir igarete ndilolmak isteyen kimsenin, yatacagr zaman iki rekdt istihdre narnazr krhp bitimindeistihire dudstnr okuyup krbleye yOnelerek uyumaslna istihdre denir. Riiydda beyazveyegil gtirtilmesi hayra, krmrz veya siyah gtirtilmesi ise gerre igaret eder. Megr0 vefaydah bir qey hakkrnda yaprlacak istihdre, bizzat o $ey hakkrnda de[il, onun zamanrve istenilen vakitte yaprhp yaprlmamasr hupusundadr.26 Zir6, zaten hayrrh oldu$ubilinen bir ig igin istihdre gerekmez. Yukarrdaki drnekte qair bize bu gelene[ihatrrlatryor.

Her kigiye kendi canr tath gelir:

Agr[a gelse revddur leb-i cdndnrlezizQtin olur her kigiye kendUsiniin cdrr,leziz (G. 133/l)

Leb (dudak), divdn giirinde tizerinde en fazla durulan gtizellik unsurlanndandrr.Carun son grkrg noktasr dudak oldugundan canla da yakrndan ilgilidir. Bu nokta da

24 Prof . Dr. Cemal Kumaz; a.g.e., s. 4425 At"t". Siizii, Hazirlayan: Veled izbudak, TDK, istanbul 1936, s. 34lo 6*", Nas0hi Bilmen; Bityiik islAm itminAli, istanbul ts., s. 208

ls6

B.A.KAYA/Azrvfr.zAnn rrAr,nri nivAr..ilNDA ATAS6ZLERi vE DEYiMLER

dudaktan dOktilen can ba$laytct sOzler de Onem kazanr. Agr[rn cam ddeta sevgilininiki dudag arasrrdadrr. Dudak bu ydniiyle hem can alr, hem de 6b-r hqydt ve gegme-icAn olup can verir. $air bir tegbih miinasebetiyle sevgilinin dudagr ile kendi canrnrOzdeqlegmiqtir. Her kigiye kendi canrnrn iath gelmesi bundandr, gagrlmamahdr.

"Kuzguna yavrusu Anka g6riintir" gekli de olan bu atasoztintin VlademirDrimba'run adl gegen makalesinde "Her kigiye kendi ddeti hog gcirtinur"2T ve O.A.Aksoy'da "Herkes kendi akhnr begenir"28 gibi kelimeleri farkh fakat anlamca yakrngekilleri de kayrthdrr.

insanrn krymetini insan olan bilir (Adam krymetini adam olan bitir):

Kana mtistalrak gdrtir goz merdiimin bakmaz has0dBilmez imig kadrini insanun insdn olmayan (G.64714) (Aksoy, s.27, nr. 1230)

Bu atascizti lafzen farkh olmakla birlikte anlam bakrmrndan yukanda gegen"Altrnm krymetini sanaf bilir" atasOzii ile aynrdrr.

insanrn gdziinii sonunda bir avug toprak doldurur:

Si.irme-i geqm-i 'alil eyleyeyem hdk-i rehtinQtinki en son g<iztimiiz topra$rla tolsa'gerek (G. 42413) (Aksoy'da yok.)

Divdn girininde kuhl ve tttiyd olarak da anrlan stirme, goze hem giizellik, hem deg0rtiS kuweti vermesi, aslmm bir cevher olmasr ve Isfahdn'dan getirilmesi vb.y<inlerden ele almr. Agrk igin sevgilinin eginin, yolunun hatta atrnrn ya dakopegininaya$rntn topraSr da siirmedir ve onun hasta gdztine gifa veren bir il6g durumundadr.$air,

"Senin yolunun topra$rnr bu hasta gOztime stirme olarak siireyim, zird sonunda6lece$iz ve g6ztimtiz toprak ile dolacak" diyerek sevgilisinin kendisinden bunuesirgememesini, hayatrn bunlara deSmeyece[ini, sonunda riltim oldu$unu imflyagahgarak hem sevgilisini insafa davet ediyor, hem de bdyle giderse sevgiliye budiinyada kavugamayarak, onun u$runda bdyle yaglar akrtarak ciliip gidece$ini, buesirgedi$i $eye o zaman nasrl olsa kavugaca$rnr ifade ediyor.

iyili$ yap denize at:

Qegm-i girydna gel ey nahl-i dil-dr6 siye salBu meseldtir iyili$i sen eyle de derydya sal (G. 47411) (Aksoy, s.277, nr. 1281)

Dilimizde "iyilik yap" (et)denize at, bahk bilmezse Hdhk bilir" geklinde yatayan.bu atascizti, yrkandaki beyit de krsmi iktibasla ele almmrg ve su kelimesinin teddyiettirdi$i yaglar akttan g<iz-ki deniz ile arasmda mtinAsebet vardrr- ve gOniil alanfidan, sdye salmak vb. gibi aralannda tendstip bulunan kelime ve hayallere yerverilmigtir. Taghcah Yahyd Bey divdrundan ahnmrg olan agagrdaki beyitlerde iseilgili atasOziinun sadece derydya yerine suya sal geklinde bir de[iqikliSe u[ramrgoldugu gor0lmektedir:

Ayalun topralrna su gibi akdr gonli.imEle al murg-r dili eylti$ eyle suya sal (K. 80/31)

" vlodi.i. Drimba; a.g.m., s. l928 O.A.Ak.oy; a.g.e., s. 259

t 5 l

TURK DI]NYASI A

. Keremi.inden griztimi.in yagmr g<ir hAliimi sorEy s0zi 6b-r haydt eylflgi eyle suya sal (G. 299130-4)2e

Kanr kan ile yrkamazlar (kanr kanla yumazlar, kanr su ile yurlar):

Asit6nunda iderken eqk-i h0nintim revdnQekme tiE-i cevrini kanr yumazlar kan ile (G.i2615) (Aksoy, s.282, nr. 1311)

Divdn qiirinde 6gt$rn goz yagr sevgilinin hasretiyle hep kanh akar, gdz ddeta birkan gana$t, bir kan gegmesidir. $air, ben bdyle bir haldeyken sen bir de cevr ii cefAktltcmt gekerek kantmt akttma, zaten kanlar igindeyim. Bdyle yapmakla benim akankarumr durduramaz, egi$ini temizleyemezsin" diyor ve ekliyor: "Kanr kan ileyrkamazlar."

Bu atascizti Timoteo Angnellini'nin brogiirUnde "Kant kan ile yumazlar, karu suile yuyalar" geklinde kayrthdrr.3o Aynt atasozti Haydli Bey divdnrnda ise vezinsebebiyle kelimelerinin yerleri defiigtirilerek qu gekilde kullanrlmrgtrr:

Eger kim bffy-r hulkrndan dem ursa ndfe incinmeBu sciz meghfirdur derler yumazlar kan ile kanr (K. 64122-16)

Ndfe, dhtnun gdbeSine kan oturmasryla elde edilen gizel kokulu misktir. B0y,kelimesi kokudan baqka iimit, umma, sevgi, tamah, huy, tabiat, pdy, nasip vb.mdndlanna da gelir. "Dem vurmdk", bir geyden s6z agmak demektir. "Dem"

kelimesi, aynr zamanda kan mdndsrna geldi[inden "kanl kan ile yumazlar" atasciztiile ilgilidir. Ndfe, dhungl gtibe[ine oturan kandan meydana geldigi igin atasdztindekikan ile kastedilen odur.3l

Atas6ztintin'Nev'i divdnrnda da higbir degigiklife ugratrlmadan kullanrldrgrnrgcirtiyoruz:

Ger sugum la' ltin emiip kan itdti[Umse sdkiyAKanlar aglatma beni kanr yumazlar kan ile (G.4041q32

Kaza geliyorum demez:

K0y-r ydre varmazrn dirse ad0-yr bed-lik6itimad itme gelince varurum dimez kazA (G. 27/l) (Aksoy, s. 288, nr. 1361)

Kaza beklenmedik zamanda, anszln olur. Zaten bilinse tedbir almr. Budiigi.irrceleri ifade eden beyitte ilgili atasriz0 anlam olarak aynr fakat farkh kelimelerleverilmigtir. Ayrrca yine kdtii ytizlti dtigman olarak da adlandrrrlan rakibe birsatagmada bulunulmug, kendisine atfedilen pek gok kritti srfata ilAve olarak buradabir de "anslzln gelen kaza" ifadesi kullanrlmrqtrr.

Krhg yarasr geger dil yarasr gegmez:

Gafil olma H6leti zahm-r zebdn-r dtigmeniinHanger-i hicrdn gibi hergiz onulmaz yarasr (G.72315) (Aksoy., s. 167, nr. 490)

29

30

3 l

Prof. Dr. Cemal Kurnaz; a.g.m., s.4Vladimir Diimba; a.g.m., s. l7Prof. Dr. Cemal Kurnaz; a.g.e., s. 47

"Yrd. Dog. Dr. Nejat Seferoplu, Nev'i Divfin,tnrn Tahlili, Ankara 1990, s. t2

r 5 8

B.A.KAYA/A ZTVTI.Z AON NAr,Nri NiVAT{WOA ATAS O ZLE Ri VE D EYi M LE R

Beyitte, dtigmanrn dilinin yarasl aynhk hangerinin yarasr gibidir asla iyilegmezdenerek, "Krhg yarasl geger, dil yarasr gegmez", "Brgak yarasl geger (onulur), dilyarasr gegmez (onulmaz)" ve "El yarasl geger, dil yarasr gegmez" gekilleri de olanatas<izti hatrrlatrhyorsa da bilindigi izere dtigmandan ziyade dostlarrn dil yaralandaha bir onulmazdrr.

Kigi etti[ini bulur (Kigi ektifini biger, eden bulur):

Ba$rumun baglarrnr arasa dil-ddr ne varBilur ol kim kigi itdiiklerini bulsa gerek (G.42412) (Aksoy, s.298, nr. 1438)

Korkunun ecele faydasr yoktur:

Ne denlti thtirdz eylersen it dtizd-i ecel AhirAlur cdn nakdini ten kisesin elbette bog eyler (G.23514) (Aksoy, s. 301, nr.1459)

MaI ve mevki ile mutluluk olmaz:

Mdl ile c6h ile mesr0r olunmaz HdletiyADil-i 'uqg6kr gam-r ydr ferAh-ndk eyler (G.29115) (Aksoy'da yok.)

Mazlfimun kanl yerde kalmaz:

Eger gamdan dli.irsem gtin qafak ey Hdleti hfinumTutar ddmdn-r garhr yerdekalmaz h0nr mazl0mun (G. 42615) (Aksoy, s. 317, nr.

rs79)"Mazl0mun 6hr indirir gdht", "Kimsenin 6hr kimsedekalmaz" ve "Mazlfimun 6hr

yerde kalmaz" geklinde olan atas<izii, bu ornekte 6hr kelimesinin yerine h0nr kelimesigetirilerek kullanrlmrgtrr. Bu de[igiklifie yol agan husus bir vezin endigesi deSil,kantn krzrlhfir ile gafa[rn krzrlhir arasmda kurulan benzerlik sebebiyledir. Ayncagafa$rn olugmasr, htisn-i ta'il yaprlarak mazl0mun kanmm garhrn ete[ini tutarakgdkytiztine yiikselmesi ve go[i.i kaplamasr geklinde agrklanmrgtrr. Bu atasdzi.intinmdnd itibanyla aynr ancak lafzen farkh bir di$er gekli de agagrdaki qu beyittekargrmrza grlanaktadrr:

Hei kanda d6kse kanulir ddmen-fegdn olurBilmez mi yerde kalmadugrn h0n-r bi-giinih (G. i0314-Z)

Taglrcah Yahyd divdnrnda ise bu atasdztnti bu kez dahayaygrn gekliyle gdri.irtiz:

Yerde kalmaz giin gibi mazlfimun 6hr sarsarrZillimnn eyvdn-r Keyvdn'm yrkar virAn ider (G. 362/127-133

Olmayacak duaya 6min denmez:

Meyve-i vashna y6rtin tama'-r him itmeEy goniil olmayacak nesneye ikddm itme (Mat. 285) (Aksoy'da yok.)

Siiziinii pigirmeden sdyleme:

Dili kasd itse kebAb "ylemeg" mest g6ziinKimseye agma bu rdzr bigiiriip sdyle srizin (Mat. 385) (Aksoy, s. 350, nr. 1819)

33 Prof. Dr. Cemal Kumaz; a.g.m., s. -5

t l

r59

TURK DI.'NYASI ARASTIRMALARI

Bu atastiziinii bil, pigir; a$zrm der, devqir" gekli de bulunmaktadrr.

Yiigriik at menzilini bulur:

Oldr riighinr ctimleden zdhirYiigrtik at menzilin bulur 6hir (Mes. 3130) (Aksoy'da yok.)

Hileti divdnrnda tespit edebildilimiz atasdzleri bunlardan ibarettir. Ancakatasdzii olup olmadrklan daha tefemrath bir aragtrrma ile ortala grkarrlabilecek olanbirtakrm gltzel sOzler vardr ki bunlar veciz ya da meghur sOzler ile gaire ait hikemisOzler gergevesinde degerlendirilebilir:

Agrklarrn yiizine bakmazsa ta'n mr dilber / "Adet budur ezelden hod-bin olur giizeller"(Mat.85)

Kolam-r serd sez6-vdr-r la'l-i ydr olmaz / "$u la'le kim bozr var gokluk itibdr olmaz"(Mat. 114)

CAn nakdini vir sinesin agsun dirisen yAr / "Dirler der-i firdevsi agan ehl-i sehAdur"(G. 1s1/3)

Hdliine eyler nazar her dem bu cdn-r nd-tiivan / "G6zleri ddim olur m0r-r haristn dAnede"(G.649t3)

Var iken Nemr0d-r bed-kigiln bu denlti / "Peqgeye magl0b iden Allah'dur Allah'umuzhaqmeti ({t. 39) ruto.r*o.,.Cdm-r mey almayah desttime gam-gin oldum | '-{kiy'meti-bilinmez imig elde iken"

(G. s67t3)Bekd yok gergi kim bin yrl da olsa zinde- / "Aceb miigkildtir ammd merg hengdm-rgAnide civAnide" (Mrs. 2/V-10)Stirme-i geqm-i alil eyleyeyiim hAk-i rehiin / "Qiinki en son gdziimiiz topra[rla tolsa gerek"

(G.37st3)Koyar bir an iginde nige gekle hdl-i insdnt / "Hakikat 6zge s0ret-bdzimig bu dlem-i fAni"

(Mrs. 2/V-1)"Bakar dA'im ekAbir rtigvet altunrna dikkatle" / Yi.iztine bakmala el mi de[er erbdb-r irffinm

(Kt.42/1,2)Baqdaki tAcr i'tibAr itmez / Fark iden hiidhiid il Siileymdn'r (Kt. 12313-4)Ulemd tdcr giymekle kigi / Mansrb-r ilme olmaz erzdni (Kl l23ll,2)"Geltir her yiiz baqrnda dini bir tecdid ider / Veli b6yle miiceddid binde bir ancak diiqerddem" hakkA (Tar.2-4)Ebr-i isydn goklu[undan dsumdna grkmryor / "Kendtimiizdendir eger makbfile gegmezse

dud" (G.1/7)Gam askeri heldk ktlur.virmeyi.ip emdn / "Kafrr de olmasun gtizeliim yArdan ciidA"

(G. 18/4)Hdleti pA-mdl-i gamdur ummanuz andan hiiner / "Nesne hdsrl eylemezhergiz ayaklanmrg tiirdb"

(G.74/7)Agrk-r bi-dil ne dir kim ana eylesiin itdb' | "Zerre-i ndgize hig hanger geker mi afiteb"

(G.77t1)"Kanaat eyle hAltine demddem bakma bdldya" / Eger kim dUgmesi.in dirsen baqundan efser-i

devlet (G.96/2)Olmaz bana hig di!-r der0num gibi altun / "Bi-n0m gerek sikke-i q6hdn-r mahabbet"

(G.97/2)Yursan iki dlemden eltin evvel ii dhir / Elbette geliir ayafuna hAn-r mahabbet

(G .97 /3 )"Olmaz edA gehid-i gamun hakk-r htirmeti" / Havr6 iderse htnrnr gi.il-g0ne-i izdr (C. 13716)Kdmiliin tap yasdanup toprak ddqenmekdiir igi i "Bdlig-i rdhatda ddim cAhil-i nddAn yatur"

(G.227t4)

1 6 0

B.A.KAYA/A ZI'.'iI.ZADE TTAT,NTI NiVAI.ITNNA ATASOZLERI VE DEYIMLER 13

Ztilfi hamrnda haddi letdfet nigdnrdur / "Mafiribde topsa mihr krydmet niqdnudur,,(G.239/r)

Yokdur ber-i murdd-r nihAl-i emel diyi.i / "Bapt cihdnda gekme elem hep olur biter',(c.2s4/4)

Miydn-t bahr-i gamdan kegti-i dil r0zigAnyla / "Kendra grkmak olur bir giin ammd 6mr-i Nohister" (G. 266/3)

Ydri gdrdiikge gdniil gegmini nem-n6k eyler / "Aqrk-r sddrk odur kim nazann pdk eyler',(c .29U1)

Zamdn olmaz ki halka gussa-i dgrk rydn olmaz / "Mahabbet bir aceb gbncinedtir hergiz nihdn, olmaz" (G.32011)

Gamunla dide vii dildiir geken belA-yr firAk / "Gdren cemdltni miigtdk gormeyen miigtdk"(G.376tr)

Zamdne itmez oldr gimdi merd-i ptir-hiinerden / "CihAn bir pire-z6l-i kdhnediir kim itmez erdenhaz haz" (G. 356/1)MecAzi rqka aslA dilde gimden sonra niyet yok / Nedilr andan garaz gtinkim gtizellerde hakikat

olme[ile iekdan kurrulmak otmazHaleti , il:tf;j,l'J,?,0u, hakister-i pervdnede ,(G.73sts)

Qekme gam nazmunt a'dd gdze gostermez ise / "Gosteriir gtin eyti s6z kendtisini Hdlet?yd" '

(G. slls)

"Hudadan yok mu havfin halk-r dlemden utanmazsan" (Mi.is. 2Nr-2)"Dimezsem dil yanar dirsem zebAnum" (Mat. 188)"Hdleti gdhlarun htikmi gerekdiir cdri" (G. 860/5-2)"Pegge qeh-biza meges simurga olmaz hem-cenih" (Mat. 544)"geb-i Kadr igre durur dirler idi db-r revdn" (G. 56212-29)

2. DEYiMLER:

Genellikle iki yada daha fazla kelime, bazen tam veya noksan bir ctimle ilemerAmt anlatmafa yarayan; tegbih, isti6re, meca4 kindye unsurlanyla bir geyi, birhadiseyi tasvir ve ifade igin kullantlan, gergek anlamlarr drgrnda kullanrlmaksuretiyle yeni bir anlam ifade eden deyimler, dilin zenginlik ve canhh$rnr gosterir.Qekici bir anlatrm krh[r taqryan ve go$unun gergek anlamrndan ayn bir anlamrbulunan kahplagmrg kelime topluluklan olarak da tarif edilen deyimler, divdnqairlerinin beyitlerine ayn bir canhhk kazandrrmrgtrr.3a Atasdzleri gibi deyimler de,divdn qairlerinin kullandr$r dil ile halk gairlerinin dili arasrndaki miinasebeti tespiteyarayan ortak malzemeler niteli$ipde olup, aynca gairin usl0bunun belirlenmesinclede g\z dnilnde bulundurulmasr gerekbn unsurlardandrr.

Hdleti divdnrnda deyimler ve halk aSzna yakrn deyigler de onemli bir yer tntar.$airimiz kelimelerin li.igat ve deyim m6ndlan ile ustaca oynayarak dildekihdkimiyetini ortaya koymugtur. Divdndaki bir krsmr tasavvufi (dlmeden 6lmek, elalmak, iki dlemden elyumak, gile grkarmak vb.), bir krsmr ddet ve inanrglarr yansrtan(kan yalagmak,'harfe parmak basmak, uyku ba$iamak, kulak miijdesi vb.) deyimlerintamaml aqa$rda verilenlerden ibaret olmamakla birlikte biiyiik go$unlu$ununtespitine gahgrlmrgttr. Bu gergevede Hdleti'nin giirlerinde kullanmrp oldu$u deyimlerialfabetik bir liste hdlinde apagrda veriyoruz:

34 Muhurn*et Yelten; "Nev'i -zdde Atilyr'nin Sohbetti'l Ebkdn Ve igindeki Atasozleri ile Deyimlcr

Tiirk Dili Aragtrrmalan Yrlhpr 1985, Ankara 1989, s. 180 r

t 6 l

Aprrr altrn d<ik-: A[rrr altun ddker

hakkd ki bir nth girAn (G.65213-2)

Aprz ag-: APtz agmrqdur sadef-veg

Hdleti-i na-ttivdn (Ksd. 17136-2)Aprz birlifi et-: itse a$rz bir eger

gongeleri gtilz6run (Mat. 151-2)ASzr agrk kal-: Kalur kiigdde dehen

hayret ile giin sOfdr (G. 14818-2)A[zr suyu akmak-: Revfidur muttastl

afzr suyr akltsa ydranun (Ksd. l5ll8-2)Apzrnr agdrr-: Didi ol gonEe-dehAn

a[zumt agdurma bentim (G. 565/3-1)A$nnt ara-: Aradum a$ztnt ol Ydr-t

peri-r0hsdrun (G. 448 l3-2)Apnrr. kiraYa ver-: eY vdiz'i $ehr

a$zum virdiin mi kirAya (G - 7 23 I 4-2)

Aszm tut-: Anun afinn tutarsm

dide-i grrydm n'eylersin (G. 63116-2)Akge kaldn-: Giineq zemin-i gemenden

gok akge kaldurdr (Ksd. 7/13-1)Akh bagrnda ol-: "Aklt baqrnda olan

dil mi virtir h0binA (G. 11417-2)Akh git-: gider aklum kaEar o1 ser-i

ndzum gelse reft6r a (G. 7 8l | 5-2)Akh srgra-: Srqradr 'aklum beniim

fi'l-hal mAnend-i sipend (G- 13016-2)Akhnr al-: Gamunla aklum aluP eY-

ledin za'df teni (Mat. 431-l)Akhnr u[urla-: Bezm-i meYde

aklumt u[urlayrp cdm-t qardb (G. 77/2-

2)Altrn adr bakrr ol-: Altun adun bakrr

olmasun meded ey sim-ten (G. 353/6-1)Anastndan emdi$i siit burnundan

gel-: Anastndan emdtigi stid geldi

burntndan drla (G.47 l2-2)Araya kan dtig-: Mecdl-i sulh hergiz

kalmadr kan diiqdi araya (G - 7 19 16-2)At brrak-: MeYddna grksa qive ile at

brraksa y6r (G. 136/l-l)At kopar-: Gdh oYnaYuP semend ile

g6h at koparsa ger (G. l3Il2-l)Atr yiigriik, ktltct keskin ol-: atun

yiigrtik kthcun keskin olsun ey qeh-i

hObdn (Mat. Mat.464-2)Aya$a dtig-: Aya$a dtigme$i ol ziilf i

'anber-hdmdan gordtik (Mat. 148-2)

t62

TURKDTINYASI A IRMALARI

Aya[rna su in-: Havfum budur ki inmig

ola aya[rna su (G. 69213-2)Ayafirna Ytiz stir-: 'Aceb mi PAYuna

stirmek dilersem Eehre-i zerdi'im (G'

s46t1-DAyaklan-: AYaklanmak murdd itdiik

bizi ayakladr devrdn (G- 10214-l)Aza Eolra bakma-: bir btse igiin aza

gofia bakmasan ne var (G. 22114-2)Ba[n yanlk ol-: Yanukdur tdb=t

gamda ba[rr hasmun teqnedtir 6ba (Ksd'

ralr4-r)Ba[nna tag bas-: Terddr gibi

basmak gerekdtr ba[nna ddem

s3ur-z)Bag aqa$r et-: Baqm aqa$r ide anun

Hazret-i Mevld (G. 421 l-2)Ba$ e[dir-: Nige kAfir ki;e ba$

e[dUrdi istignd ile (mat. 418-1)Bag e[me-: Muhassal kimseYe bag

e$mez ol serv-i hrrdmdnum (G.50412-

2)Ba$ et-: Sanasrn baq iderdi t0ti-i

g0yiyr sdyletsen (G. 41116-2)Bag kog-: Her kim ki bag kogar ser-i

ziilf-i nigAr ile (G. 78716-2)Baq i.izre ol-: Qak baqum i'izre olsa

n'ola sAgarun Yeri (G. 787l2-l)Bag veriP bag al-: Ba; virtir ba$

alurm 'arsa-i 'tqkunda sentin (G- 4471I-

2)Baga grk-: Muqkil igdtir baqa grkmak

bir kigi diinyi ile (G' 73013-2)Baga toPrak gag-: Bagrna toPrak sa-

gar bir 'dqtk-t divineyin (G. 468/2-1)Baqdan aqrr-: 'Igkumr baqdan a$ursa

kdmet-i dilber n'ola (G. 410/3-1)Baqdan gtkar-: Beni baqtan grkaruP

gamze-i fettdnr dil-dArun (G. 67 1 12- l)

Bagdan grk-: bagdan gftar efendi dh'tgkuna giren (G. 684/1-1)

Bagr gO[e er-: Baqumuz irsiin gci$e

dirse adff-yr bedfi 'al (G. 43819-l)Bagrna krYamet koP-: Baquma cAnd

krydmetler 6meti.in (G- 191/4-1)Baqrna sultan ol-: 'Alem-i 'rgka dti-

qtip baguma sultdn oldum (Mtis. 7lI-4)

ta$(G.

B.A.KAYA/A ZM|-Z ADE TTAINTi NIVANTNOA ATASOZLERi VE DEYIMLER 15

Bagrnr ahp git-: bir yana ben debaqum alup gideyin Eii 6b (G.69/6-2)

Baqrnr ye-: Kendfl bagrn yer muhab-bet'arasmda'dkrbet (G. 182/4-l)

Bel ba[la-: MeSer beste gulAmunolmafia bel ballamrglardur (Ksd. 15/5-1)

Belasmr bul-: Gerd0n-r cefh-kig'aceb buldr beldsrn (Mat. 226-2)

Be$ be$ dofiur-:Zen-i devr6nto$ursun boyle zibd dilberi beg beg (G.347/5-2)

Beyaza grk-: Beydza pimdi grkmrgmtishadur hatt-r siyeh-kArun (G. 695/6-2)

Bildi$inden kalma- (elinden geleniardma koymamak): bildiigindenkalmasun sdki ayydr-r felek (G.38713-2)

Bilmeze vur-: Dem olmaz kim atuptir-i cefdsrn bilmeze urmaz (G.32113-2)

Bir igim su: bir igim sudur ol dilberolur anungtin ey dgrk (G. 110i3-1)

Bir tut-: Tutmaz felek seniinle bir eyqdh-r Cem cendb (G. 65/l-1)

Birbirine gir-: Birbirine girdi biil-btiller meger kim itdi ktu (152/l-1)

Buluttan nem kap-: buluttan nem ka-par bir ved-i terdtir gtinki dil-dnrum (G.392t4-2)

Can al-: Alup bir demde cAnrnkurtarur diinyd beldsrndan (G. 33ll2-l)

Can at-; Aceb mi cin atarsamgriricek gdh-r zenehddnrn (G. 59813 -2)

Can ver-: Gamla cdnr virtirsin bilmigol ey qfih-r cihdn (G. 660/3-l)

Cana can ol-: Lebleriin gibi biztimlecdna cdn ol her zamin (G.61414-2)

Candan usan-: sevdtim o sitem-kdrrda cAnumdan usandum (G.542/1-2)

Canr apzna gel-: Bir riliimltihasteyem kim geldi cdnum a$zuma(Mat.30l-2)

Canr grk-: Qrkar ey Hdleti cdnum gr-karsa seyre cdnAnum (G.78115-2)

Cant yerinden oyna-: Cdnum yerin-den oynar Odtim yiire$im kopar (G.136t2-2)

Canr yerine gel-: Yerine geldi cdnrhamdii li'ilah halk-r dtiny0nrn (Ksd.13t9-2)

Canr yerine otur-: Ana teslim idinceyerine oturmadr cdnr (Ksd. 33/2-2)

Canmdan et-: Cdnrndan ider zdr llebtilbtilleri bizdr (G. 2A4n-D

Ciler k<i;esi (olmak): bir ddne cigerkfigesidtir pir-i magdnun (G.398/5-2)

Qalmadan oyna-: Yokdur dil-i geyddgibi bir qalmadan oynar (Ksd. 38/2-2)

Qile grkar-: Yd gibi kaddiin dti-ta itgille-i merddn grkar (G. 272110-2)

Da$ara dtig-: Qokdan dtigerdi HAle-ti'yd ta[lara goniil (G.78717-l)

Defter et-: Ser-bdz-r 'rgrk olanlan gelbaqka defter it (c. 34313-l)

Deliye tag andrr-: Andurmadur buHiletiyd bir deltiye tag (Mat. 532-2)

Derd Eek-: Dil Eeke diinydkadar der-din stire el dlemin (G.66612-2)

Deriye saman doldur-: Toldururdtigmenintin Earh derisine saman (Ksd.2st21-2)

Devrini si.ir-: GeEtirdi mihr-i 6lem-tdb devrin stirdi devrdnrn (G. 63613-2)

Dikig tutma-: Cdme-i sabrum beni.imhiq tutmaz olmrgdur dikiq (G. 35013-2)

Dilberlik sat-: sen tutarken kim geltiryanrnda dilberlik satar (G. 7413-l)

Dili drgan grk-: Tegnelikden dilinitagra grkarsa insdn (Ksd. 25/l-2)

DiS srnt-: Diq srrtmaz kimseyehergiz o q0h-r dilsitAn (G. 65113-2)

Dokuz dolan-: Se-i k0yun tokuztolanur idi (Mes. 3/16-2)

Dlinyanrn kag bucak olduSunu gOs-ter-: Diinydyr kag bucaf idiigin gosteriirsana (G. 13/1-2)

Diinyaya (dillere)destan ol-: Belsederd-i agkrle dtinydya destdn oldulum(G. s31/s-2)

Diinyaya soyle-: O yAri bi-vefi bul-dum diyti diinyAya soylersin (G.2513-1)

Diinyayr 6grk et-: Diinydyr 6grk itdibu soz dilberi sana (G. 3l/l-2)

r63

t6 TURK DUNYASI ARASTIRMALARI

Diinyayr terk et-: Koyup k0yunda '6-

;rk cdnrnr terk itdi dtinyayd (G.867l2-1)Di.igeg at-: Nerrdd-r bezm-i 'rgk olah

atmadum dtiqeq (G. 346/ 5-2)Ekmek kiille-: Dem-d-dem k0ge-i

ktilhanda yatup ekmegtin kiiller (G.r83/s-2)

Eksikli[ine kal-: Beniimeksikltifitime kalmasa ol mdh-r tAb6num(G. s23/3-2)

El al-: Pir'i hrmenden el alsa gdh-bflz-r cdn-sitdn (Ksd. 24/32-l)

El Eek-: El Eeke hurgid-i 6lem-tdbeylersen itdb (Ksd. 3128-2)

El darhgr: Hdleti'de katr el tarh[rvardur dirler (G. 637 /5-l)

El deS-: El de$medi gikAyete qilkr-ivis6lden (G.59lll-2)

El tizre tut-: Tutsun el i.izre goniilmurgmr ol kaddi genAr (G.64914-l)

El yu- (iki dlemden el yumak):Yursan iki Olemden eliin evvel i.i Ahir (G.97t3-r)

Elden grkar-: Elden grkarursun sakmey kaddi gendrum (Mat. 503-2)

Elekden gegir-: Bir zendi.ir o kimhalkr gegiirmiqdiir elekden (G. 592/2-2)

Eli agztna uyar ol-: Bclyle eli a[nnauyar civdn (Krt. 84-4)

Eli gdgstine koy-: sen de insdf idtipey Earh eliin g6Sstine ko (G.693/l-2)

Eli yiize wr-: Bdri dudya bagla eliiniyi.iziine ur (Ksd. 14/14-2)

Eline bak-: Ciimle 'alem seni.in eltinebakar (G.285/2-2)

Esip savur-: Biraz esdi savurdu ehl-i'rgkun sarsar-r dhr (G. 83211-2)

Ferddya sal-: Gam-r ferddyr bugtin-liik salalum ferddya (G.72111-2)

Fitne kaldrr-: Her kim ki kaldurursaaceb fitne kaldurur (Mat. 81-2)

Fitne uyandrr-: Halk-r cih6na krymauyandurma fitneyi (G.677 l2-l)

Gam ye-: gam yemekden kalurum birnige gtinler diseler (G. 186/6-l)

Gece ile gi.indtizti farketme-:Giceden giindiizin fark itmez oldr pistei-i gamda (Ksd. 31,/33-1)

GoStis gegir-: G6[sin gegiriir hasretile 69rk-r peydd (G.lTll-2)

G0[iis ger-: Muhabbet 'arasurda

Hdleti-veq gciSstimi gerdiim (G. 54615-2)G6kte istedigini (aradr[rm) yerde

bul-: Gokde istediigini yerde bulupdurdevrdn (G.62213-2)

G6nlti agil-: Agrl& gdnliimiiz haer-ivasl-r ydr ile (G.78711-1)

Grinlti ak-: Akma& diinydya gdnltimhamdti li'llah kirh bentim (G.66215-l)

G0nlti daral-: daraldr gibi gonltimtizol beyt-i hazende (G.80114-2)

Gonlti diig-: Eyler hemige gonli dti-gen '6qrkr heldk (Mat. 156-2)

G<inlti kal-: Ldyrk mredur ki gonlikala ben fiitAden{in (G. 90/3-1)

Gonlii-gozti doy-: Toysa 'aceb mig<inli gozi nergis ti gtiliin (Ksd. 38/9-1)

Gcinltine egir-: Tek olsun gonliinegirmek mtiyesser Hhlet? ydriin (G.673/s-r)

Gontil al-:Gdnltin almak ddemin ol-maz goz ile kaq ile (G. 725/3-2)

Gcintil geEme-: Goniil gegmezhemige medh-i keff-i yemm- nevdlindEn(Ksd.15/16- l )

Gontil ver-: Gdni.il viren kigi ey HA-leti ol serv-i dzdd6, (G. 7 6l 16-2)

G0niil yap-: 'Agr[rn gonlin niceyapmak gerek bilmez o g0h (G.73314-l)

Gdniil yrk-: Yrksa gcinliim 'aceb miti$e-i hrrmdn ile (G. 75614-2)

Gcintiller Ka'be'sini yap-: GontillerKa'besin yap dem-be-hv0n-r Halil-dsd(Ksd. 13/32-r)

G6ni.illti yazi-: G6ntillti yazrlsun ogdhdsanevber (G. 165 I l-2)

Gdrmeze vur- (Gdrd.rezlikten gel-mek): Erbab-i agkr gdrmeze urmafrmrghemdn (G.55719-2)

Gotiirti al-: Gotiirii allmrgidi agk bi-ndsm FerhAd (G. 125/3-2)

Gdz agrp-kapaylncaya kadar: Gdzyumup aglnca gAhi toldurur peymdneler(G. t84n-2)

Goz agtrrma-: Bana zamdne gdzagdurmaz oldt H6letiya (G. 37 1 16-l)

164. ,llr14

B.A. KAYA/A ZMI.Z ADE IIATTTi OiVANT'NNA ATASOZLERi VE DEYIMLER t7

Goz dik-: Dikersin gdzlertin ey g6h-bdz-r evc-i istignd (G.21/3-2)

Goz goz ol-: sinemde okun yirelerigdz goz olupdur (G.l717-l)

Gdz g<izii gor-: Gidtip zrldm-r gitdyine goz gdzii gordi (Ksd. 713-l)

GOz hapsine koy-: Ol Yfisufi htisnikodt g0z habsine agyir (G. l55ll-2)

Goz ile ye-: Beni bulsa goz ile yerdidtiny6 (G.3315-2)

Goz kulak ol-: Aceb mi Hdletiaqkunla ddim griz kula[ olsa (G. 39518-l )

Gdzden gegir-: hep cihdn mec-mff'asm gcizden gegtirdtim 'dkrbet (G.s4/2-r)

Gdzti agrl-: nice terk edeli.im anunlaagrldr goztimiiz (Mat. 106-2)

Gozti d6rt ol- (gdzti dort agmak):G<izlertin ddrt oldr ey dil hasret-i cdndnile (G. 78814-2)

Griziinden uyku ug-: Ugdr ey H6letigoziimden hvAb (G. 71/5-2)

Gciziine diken ol-: Tek tururken di-ken oldum gOzine diinydnrn (G. 39912-2)

Giin g6sterme-: Dil-i 'uqgdka giingostermemek dhir mtikerrerdtir (G.443t4-t)

Giinde bin kez <il-: grinde bin kezolmeniin fukat komrglar adrnr (G. ll7/5-2)

HAI diliyle oku-: Okuya hil diliylebunu her bir Eemeniim (Miis. 4N-3)

Hangi rizgdr attr: Ne yeller esdi bangeldi bilme zin her giz (G. 449 l2-l)

Harf at-: Harf atar ydr bana ger cefdkasdr ile (G. 27912-l)

Harfe parmak koy-, bas -: Harfineengtigt kor trfl-r debistdn-r 'r$k (G.37st3)

Hatrr yaz-: Muttassrl hdtr yazar des-tinde kilk-i zerfegdn (Ksd. 19/17-l)

Hazr cevap: Gdrmediim gegmtimgibi dlemde bir hdr-cev6b (G. 56/2-2)

Hem gazi hem gehid ol-: ol dem burezm-gdhda hem gAzi hem gehid (G.t26t2-t \

ibret griztiyle bak-: 'ibret goziyle n6-zr olursan bu vdkr'a (Ksd. 816-19

iki ayagr gukurda ol-: iki ayagun 9u-kurda ya ne bu t0l-i emel (G. 46811-2)

iki gdziiyle beraber ol-: Berdberdtirbeniim iki gdziimle (G.33l2ll)

iq baga dtig-: K0h-kenden kalmazamben de diigerse baqa ig (G. 350/1-2)

igini altrn et-: igin '6grklarrn altun i-den ol kimiyd ancak (c. 381/6-2)

itibar yiizti gdr-: Hazet-i gih-r ci-hdndan g6rse r0y-r i'tib6r (Ksd. 21/33-l)

iyilige yonna-: Ytizini diiqde de anungdrenler iylige y ormaz (G. 321 I 4-2)

Kabak bagrnda ufan- (patlamak): Gd-fil olma kim sentin baqunda ufanur ka-bak (G. 38012-2)

Kadem ko-, kadem bas-: Gam-hdnene ol ydr kadem korsa seherden(G.398/10- l )

Kalbi karar-: Kararmaz ehl-i agkunkalbi illA dag-r gamlarla (Mat. 275-2)

Kan a[la-: Beniim her tdze d6gumkanlar allar rfizigdrumdan (Mtis. 2lI, 6-2)

Kan ayakh: Kan ayakh 6grkun metd-rsabrrnr (G.492/3-l)

Kan dok-: H0n-r halkr ddkme tig-icevr ile nd-hdk yere (Mat. 312-2)

Kan dilg-: Mecdl-i sulh hergiz kal-madr kan dUgdi araya(G.71916-2)

Kan eyle-: 'Agrkun <ildtirme dirlersee$er kan eyleyen (G.60314-2)

Kan ig-: Gice gtindtiz igmede halk-rcihdnun kanmr (G. 38/l-l)

Kan terlere bat-: Qahgmakdan batupkan terlere ol tig-i bendnun (Ksd.r3tr3-2)

Kan iizre kan ol-: Olur kan iizre kaney Hdleti bezm-i mahabbetde (G.717/5-l) Kan yalag-: Devr-i adlinde yalagmakisteytip migiyle kan (Ksd. 24129-2)

Kan yut-: $u kim devrdn elinde kanyudar cAm-r qardb-dqd (c. 49ll-l)

Kana gir-: Bir dem mi olurgamzeleriin girmeye kana (G. 113/4-2)

165

TURK DTINYASI A

Kana ortak ol-: Felek kana gerik ol-maz anun eyydm-r adlinds (Ksd. 28110-1 )

Kanr yerde kahna-: Oldururse yerdekalrnaz dostlar kanun beniim (G.52013-2)

Kanrnr hilal eyle-: Ben sana eyle-mezsem eSer kanumr heldl (G. 47615-2)

Kaprdan baktrr-: Kaprdanbakdurayrn ey gam-r diinyd seni ben (Kt.85-2)

Kara giine kal-: Ne kara gtnlerekaldum cihAnda H6leti'yd (G. 15/52-2)

Kara gtinlti: O meh-lik6 bu karagiinliiyi gorse'eger (G. 27 8/2-Z)

Kara yan: Ola bir sffreti bagumdaolan kara yazunun (G.44211-2)

Karqr koy-: Mtimktin midiir ki karqukoya 6yine sana (G. Z&ll-l)

Kenara grk-: Kendra grkmak olur birgtin ammd rimr-i N0h ister (G.266/3-2)

Kendinden geE-: Kty-r vasla vdsrlolmaz kendtistinden geEmeyen (G.66s/6-2)

Kendini bil-: Kendiimi cinA bileldenstrr-t la'li.in bendedi.ir (G. 199/1-1)

Kendini bilme-: Aceb mi bilmez olsakendiiyi ol dgrk-r qeydd (G.2015-2)

Kendini bul-: Pister-i gamdayittirdtim bulamam kendtimi ben (Mat.224-2)

Kendini daprt-: Nigtin boyletafiutdun kendtini ey dqrk-r geydd (G.2r/2-2)

Kendine yerden yere gal-: HAletipervAne-veg kendin galan yerden yere(G.362t7-1)

Krran gir-: Girse aceb mi kahrun ilediigmene krrdn (Ksd. 11122-2)

Krrmak-gegir-: N'ola krrsa-gegirsedem-be-dem a'ddsrn isl6m'un (Ksd.32110-r)

Kryamet yoksulu ol-: Olmaya nakd-iamel kalam krydmet yohsuh (Kt. 119-2)

Kryamete dek a$la-: Revd de[iil mieger afilasam krydmete dek (G.45214-2)

Krzrl deli (zrr deli): Eyledi krbkrzrlddli her birini o gonEe-leb (G.16/l-2)

KulaSr doldururcasma sri[-: Ol y6rs6$er toldurr toldurr kula[um (G.29313-1 )

Kulak Eek-: Kulak gekerse Hdleti'ydnazmuna revA (G. 2815-2)

Kulak miijdesi: Giilden gettirdi b6[dkulak mtijdesin nesim (Mat. l8I-2)

Kulak tut-: Kel6m-r siiz-ndk-i ehl-i'rgka tut kulak z6hid (G.9613-l)

Kulu kurbdnr ol-: Kapusrnda olurlar-dr o gdhun kuh kurb6nr (Ksd. 33110-2)

Kuruyup kal-: Kuruyup kalmazidigeqme-i mihr-i rahgan (Tar.7-2)

Merhamet krl-: Merhamet krlmazmlsm cdnd ki hal iistiindeyin (Mtis.3lrr,4-2)

Meydana oku-: (Meydan oku-)'Aceb mi okusam akr6numr her gahmeydAna (ksd.28/14-2)

Nigan ver-: Ndvek-i ydr nigdnvirmese neygekkerden (G. 660/7-2)

Nuh omrti (Nuh omiirlii): NTol ol-mazsa 'omr-i Nuh'a regki rind-i mey-hdrun (G.26613-1)

Oca[rna su koy-: Oca$rna su koydrhakk budrr kim ehl'i tugydnun (Ksd.13t2-2)

Ogerek gdklere grkar-: Beni de halkgrkartirdr goklere dperek (Ksd. 9/40-l)

Olmeden ol-: Olmeden olmek ni-ceymig bildiler ey Hdleti (G.44915-l)

Omrii kesil-: Dilerin rimri kesilstinseni benden kesentin (G.429112-2)

Parmak tut-: O geh parmak tutarhrfzitmege hiisni giil-istdnrn (Mat. 526-2)

Safd stir-: Safdlar siirmemig bir kim-se yok a'16 vti edn6da (Tar.2l2-l)

Saman altrndan su ytiriit-: Ytrtitme-seydi su saman altrndan 6s0mdn (Mat.404-2)

Soz ag-: soz agmakda naziriingormedtik ey H6leti hergiz (G.260/5-l)

Soz at-: G6ricek anr sriz atmasa egerkim afydr (G.2rtl3-2)

Sozti boylamadan s6yle-: Boylama-dan soyleme hergiz soziin ey bdg-bdn(G.6sst4-2)

r66

B.A.KAYA/AZI,'{I-ZADF, rIAITTi OiVANT'NOA ATASOZLERI VE DEYiMLER Ig

Su gibi ezbere bil-: Ben am su gibibiltirin ezbere cdnd (G. 3214-2)

Suya iletip (gotiiriip) susuz getir-:Suya iltiip yine susuz gettirdi gokgiriftdri (Mat. 322-2)

Talihi milsaid ol-: TAli'tim olurmiisdid yiiz tutar devlet bana (G. 45/l-2)

Ta$ yasdanrp toprak doqen-:Kdmiltin ta$ yasdanup toprakd<igenmekdiir igi (G. 227 l4-1)

Tag yat-: Gtiliip ol gflh-r cefh-pige di-di ta$ yatur (Mat. 374-2)

Taga tut-: Dil-i geyddyine seng-ictinffnrn itdi derddman (G. 83813-2)

Toz kopar-: Semend-i azmi kagantoz koparsa dlemde (Ksd. 7117-l)

Tutar eli gdriir gozti ol-: Tutar eligortir goztidtir gerEi dfitdb (G.65ll-2)

Uyku ba[la-: Hdbumi bafla& var iseo ztilf-i cdd0 (G. 69411-2)

Uykusunu ugur- (kagrrmak): Hor0s-r'arg-l ber0ntin ugurdr uyhusmt (Ksd.2/8-l )

Uste ver-: Felek iiste virilse fi'l-mesel erbdb-r irfhna (G.71215-2)

Ustiine titre-: yine cdm-r gardb tistineditrer koyamaz elden (G.2914-l)

Yanm a$rzla an-: yartm agzla beniydd itmez oldun dilberd (G.22/2-2)

Yagda kuruda hazr ol-: Yagda kuru-dahdnr olur Hzr hatt-r ydr.(G. 22011-2)

Yemin edip bagrn a[nma-: And iger-sem de eger ana aprmaz bagum (Mat.394-2)

Yer eyle-: N'ola yer eylese gonltim-de ndvek-i dilber (G. 389/4-1)

Yerden yere gal-: yerden yere galdrbeni ol serv-i hrrdmdn (G. 56811-2)

Yere geg-: T?r'i felek gegirdi yereeyleytip hicdb (G. 6517 -2)

Yetmig iki dereden su getir-: Yetmiqiki dereden su gettirtirse deryA(G. 31/6-2)

Yrldrz say-: Yrld:z sayar sabdha de-

[in 9e9m-i h0nfeqdn (G.63813-2)Yrldrzr bartgma-: BizUmle yrldrzr ba-

nqmadt ol m64h-r tdbdnun (G.422/l-2)

Yol et-: Yol itdi Hdleti seyl-isirigktim r0y-r zerdiimde (G. 87215-1)

Yola diiq-: Dtiqdtim ceres gibi yolaferyAd u zdr ile (Mat. 276-2)

Yola getir-: Beniim bubaht-r gUm-rdhum gettirsen yola bir pdre (G. 7A615-2)

Yoluna bag koy-: Kodr yoluna bagtnrcdnA dil-i b?mdr (G.29211-2)

Yoluna can ver-: Yoluna canvirmedtir kasdum anungin saklarum cdnt(G.636t2-1)

Yoluna kurban ol-: Yollannbekleyeyin yoluna kurbdn olayrn (Mi.is.7 N-4)

Yiikiinii tut-: Bezm'i 'rqk igre yiikingdhi tutarmrg k0h-ken (103/5-1)

Yiirefii a$ztna gel-: Geldi ytire$timagzrma dil-ddn gdrince (Mat. 284-1)

Ytiz bul-: E[er senden dem-d-demyiiz bulursa hatt-r qeb-g0nun (G. 44314-2)

Yiiz suyu ddk-: Nige nige 6b-t r0dokmek gerek dlemde kim (Kt. 89-1)

Ytiz stir-: Eger kim dsstdn-r 6sumdn-kadriine yiiz siirse (Ksd. 20120-l)

Ytdrz tut-: Dergdhrna tutar yiiziniciimle ins ti cdn (Ksd. lll2}-2)

Ytiz ver-: Yiiz virdiin eyd kdn-r ke-rem ma 'den-i ihsdn (Krt.9312)

Ytizti kara et-: Ytizimi kara itme nd-me gibi (Mes. 2140-l)

Yiizti yere diiq-: Agyar geliip gordiyi.iziim yerlere dUqdi (G. 85 8/1 -2)

Zevk stir-: Zevkini iller stire benmest-i 'tgkun ola ad (G.124/4-2)

t67

TURK DTINYASI ARA$TIRMALARI

Hdleti divdnmda, tiim deyim ve atasdzlerinin yanr sra bir krsmr bugtin dahi kul-lantlan, bir krsmr ise kullanrlmayan pek gok Tiirkge kelime de mevcuttur. Bu keli-

. melere, baztlanntn giirde kullamlmrg olan anlamlarmr da vermek suretiyle, gu dr-nekleri verebiliriz: Oykiinmek, kugmak (kucaklamak), ufanuk (krnk, ufanmrg), de-vinmek, ozge, yormak (ahkoymak), durmak (kurulmak), gonderi gitmek (upurla-mak), kayrrmak (endige etmek, kaygrlanmak), bolay ki (ola ki, belki), doymek (ta-hammtil etmek), buy, okumak (davet etmek, ga[rrmak) Ofirenmek (ahgmak),

. degirmek (dokundurmak), yavuz, srnmak, ytigrtik, yedilmek (yedekte gcitiiriilmek),*e.lrini * urmak (terketmek), kolgak (kola gegirilen krhf, tapgurmak (teslim etmek,

emanet etmek, ulaqtrrmak), rrrlmak (aynlmak), igen (gok), tek (sdkin) vb.Bu gahgma gergevesinde derlemig oldu[umuz atasozi ve deyimlerin bir krsmmm

dilimizde en kapsamh gahqmalardan biri olan O.A.eksoy'un Atasdzleri ve DeyimlerSdzliiSti'nde de bulunmamasr, hem daha pek gok deyim ve atasoztiniin derlenmesigerekti[ini, hem de bu derlemelerin yaprlaca[r kaynaklar arasmda divdn qiirinindnemini bildirmesi baktmrndan dikkat gekicidir. Hdleti divdnrndakiler de dahil sayr-lan az olmakla birlikte Su ana kadar div6nlarda gegen atas0zti ve deyimleri verengalrgmalarrn siirdiirtilmesi, Ttirk atasOni ve deyimleri biiyiik binasmm onemli birkatrnr tegkil edecek olan div6n giirindeki atasozleii ve deyimleri ortaya grkarmasrbakrmrndan avnca Onemlidir.

r68