Tarix va onun problemlari, Ns 1 2011

Arxeolo ; Numizmatika

NAZIM Ⅳ10MP10DOV/τarbaycα

“』匠EИ И.∠.助ル配α

“οッα雄″α

物 r臓 ルsti協″“″““

2α″み嗜 ″r歳わ

_ ∫あ″sカグ物みのカルθ力%Jお fおらム″√乙

Mθ″″′″0"認。② αλθaCο″。

AZORBAYCANIN HADRUD RAYONUNUN TARIXsUNASLICI

Acar s6zlor:Qadrud,tarixli,Azorbaycan,materiallar,ckonomika,modoniyyOt,rayon, elllloni

terrorizmi,Qaraba魅 ,OdObiyyat,sohifolor.

K,rro.renrle cJroBa: fa,qpya, ncropr,Iqecxuft, Asep6afi.{xaH, Marepl{anbl, 3KoHoMHxLI, KyJlbrypbl,

pafioH, apMrHcKr.rfi, Teppopr,r3M, BeKe, rocyAapcrBo, Kapa6ax, crpaHlaubl, nl4Teparypa, o6terulBHo,

BapBapcTBo, HecKoJIbKo cJIoB

Key words:Hadrud,history,Azcrbaiian,mateHalis,economy,region,allllcnuan,tcrroHzm,

century,state,Karあ 嶽【h,Thepades,litcrature,o可 cCt市e,bttba五 ty,foreword

ⅣloqalЭ do,IIadrud rayonunun taHxino dair yazlllnl,osor10r tohlil edillni,vo stibuta yeti五 1lni,dir

ki,Hadrud Azorbaycanln aン Υlllnaz bir hissosi vЭ burada y∞ ayan ohali taHxon tiirklordon ibarot ollnu,,

Clll10nilpr bё lgЭ yo yalnlz XIX yiizilliyin biHnci yansinda kё 9iinlmi§ 10r.

Kc9on ЭS五n20‐ 60‐ cl illo五ndЭ くくhakim idcologiya〉〉nm giicli tozyiqi ilo ictimai elmlor inki,af edo

bilnlirdi. AzЭ rbaycanda cllnin maddi‐ texniki bazaslnin inkisaflna lazllnl qЭ dor vosait aynlmlrdl.

AlimlЭrimizin omoyi kifayot qodor qiン motlondi五 lmirdi.AlimloHmizЭ xaHci odobin/atdan,

arxivlordon istiね do ctinok, bcynolxalq alomo 91xmaq 9otin idi. Lakin 70-80‐ ci i1lordo rcspublika

ohalisinin sosial― iqtisadi hЭ yatinda olduttl kimi modoni vo monЭ 宙 hoyatinda da mthim irЭ liloyi,lor

l■lii,ahido edilmi§ dir. 1976-1988-ci inordo xalqllnlzln tanxindЭ ilk oncildlik くくAzorbaycan Sovct

Ensiklopcdiyasl)〉 (ASE)9apdan 91xdl・ Bu rcspublikanin ictimai‐ siyasi vЭ Inodoni hoyatinda Эlamotdar

bir hadiso idi. ctinki 1934, 1938, 1959 vo 1965‐ ci inordo ASE― nin nЭ§五no tЭ§obbiislor olsa da ba§

tutl■larnl§dl.H.Oliycvin tЭ §obbiisil ilo 1 975‐ ci il oktyabnn 24-do Azorbaycan KP N〔 K―daくくASE― nin

3a§ Rcdaksiyaslnln isindo ciddi nё qsanlar haqqlnda〉 〉vo 10 fevra1 1976-clく くASE‐ nin ellni一 rcdaksiya

SuraSInln yeni tЭ rkibi〉〉 haqqlnda qorarlardan sorlra 19oH sohordO ASE― nin binasl in,a edilmi§,

tosormfat,tochizat,maliyyo mЭ sЭ IЭIЭHndoki problcmlor aradan qaldiniml,dlr.ASE― nln tir可 1 50 min

nЭzЭrdЭ tutulsa da, Heydor Oliycvin tЭ ,obbiisii ilЭ 80 minЭ qaldinllnl,dlr. 70¨ ci iHordo respublika

orazisindoki maddi―rnodoniンγot abidolЭ五 ycnidon qeydo ahndl, onlann todqiqino, miihaflzosino vЭ

somoroli istifado olurlmaslna diqqЭ t artl■ldl. Heydor 01iyevin to,obbisti ilo 9oxcildlik《 Azorbaycan

taHxi)〉nin yazlllnasl ii9in Ba,Redaksiya surasl yaradlldl.Azorbaycanin siyasi iqtisadi vo modoni

tarixindo 9ox miihiim dё vr olan XIX vo XX osrlorin tarlxinin Эhatoli todqiqi vo no§●ii9in xiisusi qrant

aynldl,XX ytiziniyin 90-cl illЭ 五ndo dёvlotimiz mtstoqillik Эldo etdikdon sonra on ёnomli mЭ sololor一

I)clnokratik Cimhu五 yyot dё vrii, ElllloniStan azorbaycanlllannln:soyqlnnll, etnik tarixl, soyqlnnll

mosolЭ IЭd,DQMV― nin tanxi vЭ digЭ r problcmlor tЭ dqiqatlara colb cdildi.Hcydor Oliycv 2001-ci ildЭ

Arueolo giy a, Etno qrufiya, NumizmatikaTaHx vo onun Problem10H′ No1 2011

xalq miraciotindo Azorbaycan tanx9ilЭ五nin omoゾ ni qiンmotlondirorok yazlrdl:《 Kc9id dёⅥ謹nin

9otinliklorlno,aglr prOsseslorЭ baxmayaraq biz ёz tarlxi ke9misimizin 9ox doyorli sohifoloHni qlsa bir

middotdo a9a bilmi,vo xalqa♪ StOnnoyo na■ olmusuq》 [1,S.16]

BЭhs etdiガmiZ dOVrdo Dagllq Qarabagin,O cumlodon onun Hadnld rayonunun tanxino dair

mixtЭ lif sopkilordЭ osorlor y厖 lml,dlr kl,homin osorlЭ 五n tohlilino 9a11,acaglq T00ssifhissi ilЭ qeyd

ctmoliyik ki, AzЭ rbaycanm Hadrud rayonunun tanxi bu ttnodok ayrlca elmi‐ todqiqata colb

edilmЭmis vo rayonun tanxino dair ayrlca bir inonoqraflya da yazlllnarnl,dlr Rayonun iqtisadi‐ siyasi

vo modoni hЭ yatl,muxtolif moqalolordo vo Dagllq Qaraba言 ln tanxino dair y21lmls imumilosdi五 ci

osorlordo 6z Эksini tapml,dir ki,a§ aЁ lda hOmin osorlo五 i,lqlandlllllaga 9a11,acaglq.

AMEA A A BaklxanOv adina TaHx lnstitutunun〈 くQarabag taH対 〉〉§Obosinin b e i,ti nd Nazim

MommЭ dovtln Hadrtldun tarlxi ilo baこ 1l yaZdlgl osOrlor diqqЭ tolaガqdir onun《 Bakl Univcrsitctinin

XoborlЭ H〉〉ndo(Humanitar clmlor se五 yas1 2010-cu ndo N01-do)no,r。 lunmu。 く〈Azorbaycanin Hadrud

rayonunun ttSa tan対 おmal(1930-1991-d ibr)》 adi mЭ qJoЫ ,bohs olunan xrond● 19。rφvod。

rayonun gyaJ hЭ yatl,iqtisadi vo modoni durumuna hosr olunlnu§ dur[2,s121-128]

Moqalodo Hadrudun qЭ dim ya,ayl,moskoni olmasl,Hadmd oメoniminin monasl,Hadmdun

kcOmis adlan, 1930-cu ildЭ Hadrud rayon statusunun vcnimosi, 1991-ci lldo Azorbaycan Rcspublikasl

Ali Sovctinin qЭ ran ilo Hadrud rayonunun lo言 v edilmOsi, orazisinin Xankondi rayonuna

ЫHЭ§dhlmo5,rayonun rdye■,fa“dl qaZm■ lan,nora vЭ faunasl,torpaq ё面

",tos。

前 fat,modЭ 」

inkisafl,nЭ qliyγ atl,rabitosi,ohalisi vЭ onun milli torkibi,1992‐ ci il oktyabnn 2-do El:1loniStan silahll

birlo,moloH toroflndon rayonun isttali mOSOlolЭ H i,lqlandinlml,dir Lakin, 8 sohiおlik moqalodЭ

Hadrud rayonunun but6v taHxini tohlil etmok inimkin ola bilmozdi

N Mommodowun 2010-cu ildЭ 《TЭ hsil》 no,Hンγatinda no,r olunFnu,《 AzЭrbaycan SSR Dagllq

Qarabag b61gosinin,ohor vo rayonlannin ta五xi(XX os五 n20‐ 90‐ cl inЭ H)〉〉adll mOnoqra■ yasinin

ictlnctl fosli bit6vlukdЭ Hadrud rayonuna hosr olunlnusdur Monoqraiyada Hadrudun iqtisadi― cografl

mё vqeyi、 tobii soralti vЭ chtiyatian,relycin umumi sociン,り si,gcololi qurulu,u faydall qazintllan vЭ

mineral bulaqlan,lqlimi,daxili sulan,(orpaq vo bitki Orttyt,heン vanlar alomi,ohalisi vЭ onun milli

torkibi, tosorrufatl, nЭ qliyyati vo iqtisadi olaqolo● vo on nohayot rayonun i,gal1 0nun vurduttu ag:r

noticolor todqiq cdilmi,dir[3,56]OsordO diqqЭ ti colb cdon vacib mosololordon bi五 ,miqaゾ so10rЭ

gcnl,ycr vcnllnosindodir M● ollif bclo qonaoto golir ki Azorbaycanin digor rayonlan ilo muqaylsodo

Hadrudun iqtisadi,sosial vo inodoni inki,aft homi,Э ytksokdo dayarml,dir Bu inkisafln ba,1lca amili

iso d6vlotimizin b61goyo gostordiyi doHn qayこlnin nЭ ticosindЭ olmu,dur Mionifln qonaotino g6rЭ

Hadmd Azorbaycanin qЭ dim ya,ayl,moskonidir 1964-ct ildЭ Эrazido apanlml,arxC010Ji todqiqatlar

noticosindo Paleolit dё vrlnЭ aid maddi― modoniyyot qallqlan a,kar edilmi, vЭ Hadmd orazisinin

AzЭrbaycanin on qЭ dim modoniン νot ocaqlanndan bi」 olmぉ1●karlarml,dlr 01vcn,li tobii― cottran

,orait holo qodirn dё vrlordOn burada ibtidal insanlann moskon salmasina ilnkan yaratn11,dlr

N Mommodovun todqiqatma gё ro Hadrud oykonimi《 Ik1 9ay arasl》 monasindadir HЭ qiqoton do

Hadmd Gincy9ay vЭ QuZCy9ay 9aylan arasmda ycriЭ,mi,dir M Barxudawana gOわ buraya ellllonilor

Borgu,addan,Conubi Azorbり canln Qarabtt mahallndan,Nax9vandan vo Tinヽ don g01mi,dibr[4

s222]Hadrudun ke9mi,adl Dizaq,XVIⅡ osr vo XIX"屹1111,n OVV01loHnodok Ag。 こlan,xlx

"Zilliガ

n ЭvV。110indon 1939-cu ilin sentyabnnadok yenidon Dizaq olmu,dur Ye五 golmiskon qcyd

245

246 Arx e o I o giy a, Etno q r afiy a, N umi zm atik a

Tarix vo onun prOblemlo五 ′No1 2011

cdok ki,Dizaq vaxtilo Qaraba意 ln Dagllq hissOsindo bir mahal adl olub N Goncovininく くXosrov vЭ

SiHn〉〉pocrnasinda bu ad《Dizknak》 follllasinda i,lonlni,dir Dizaq torpaqlan Bordo hakimi

Mchnbanuya monsub olmu,du Dizak,くくdizЭ k〉〉‐KKqala》 monasini vcnr

Hadrud rayonu 1930-cu ildo tЭ ,kll cdilmi,dir 1963-ci ildon Hadrud qosobosi rayon morkЭ zinЭ

ocv● lmi,dir Azorbaycan Rcspublikasl Ali Sovctinin 26 noyabr 1991‐ ci il qЭran ilo Hadmd rayonu

lЭgv edilmi,vo oraZiSi Xocavond rayonuna birlosdiHlmi,dir

1986-cl il lnOlumatina gOro Hadmd rayonunun sahosi 679 hm2,。 halisi 14,2■lin nofor ollnu,dur

Rayonda l qosobo,41 kond,13 kond sovctliゾ morkoZi Var idi.Ohalinin 3,8 min nofo五 Hadrud

qosЭbosindo,10,4 min nof“ iso kondlordo ya,aprdl Bir kvadrtt kilomdro 21 nofor ohali di,世 di[4,

s222]Bu gOStOHCi iso istor DQMV― do iStOrso do Umumrespublika soviッ γosindo biHnci yerl tutmaq

dcmЭ k idi Belo ki,bЭhs edilon d6vrdЭ bir kvadrat kilometrdЭ ohalinin ycrlo,mosi― su,ada 63,3

nЭちr,Agdorod。 26 noねr,Agdamda 92,9 nofor,Bordo rayonunda 84,6 nofor,Tortor rayonunda 92,9

nЭttr,imumlikdo DQMV― d。 34,4 nofor idi Bittn bunlar iso Hadrud rayonunda Эhalinin yax,1

yasamaslna Oorat yaradlrdl Burada ohalinin 80 faizini ellllonilor,181」 zini azorbaycanhlar,2 falzini

iso digЭ r minolor tЭ ,kil edirdi[3,s121]Halbuki,XIX"」 ni,n OwJloHnda burada ennonlor

ohalinin cizi bir hissosini to,kil cdirdi Hotta milllwotco ermoni olan Barxudaryan da,Oz osoHndЭ

ンυXandakl rcalllgi ctirafedir

Hadrud rayonunun rclyefl,osason,datthq,5。 rq vo conub,orqdo dagot。 ,dizOnlikdir Hindurliyu

toq五bon 500 metrdon 2725 metro qodordir Yura,Taba,ir,Ncogen 96鰤 威loH yayllml●lr Rapnun

fayda1l qazmtllan zЭ nglndir Bclo ki,burada dimp Эhomiンフリtli qrarut,pi五 t,qalenit,qlzll,molbden,

islandiya spatl yataqlan var Hadrud orazisi fayda1l qazln■ larla ymasi tikinti matenallan,me,o

zolaqlan,,i五 n su chtiyatlan,qЭ dim tobiot abidolo五 ,100 11lk y● l olan ttaclan i10 do zonglndir[5,

s106〕 cox toOSSinЭ r olsun ki,Qarabttin digor oraziloH kimi Hadnd rayonll da,EImonistan sJahh

birlo,m。loH toroflndon olo kc9inlmi,, buradakl 献 onrnЭ z, yeraltl vЭ yerustt qiymotli tob五

sorvotionmiz qoddarcasina monimsonilir Bu vo ya digor ёnomli mosololoHn todqiqi osoHn 9ox bOメよ

clmi ohomiyyoto malik olduttnu gbsto五 r

N R Mommodov、 m 2008-ci ildo《Tohsil NPM》 nO,五ンγatinda no,r olunlnu, 568 sohiお lik

くてAzЭrbaycan SSR― in DQMV― dO iCtlmai‐ siyasi hoyat,iqtisadi vo mOdOni inki,af(1923-1991)》 adll

osoHndo Hadmd rayonunda ya,ayan azorbaycanlllara bgcy munasibotln sЭ boblo五 a91qlalunl,,elllloni

siyasotOiloHnin rayonda ya,ayan erlnoni ohalisinin sosial‐ iqtisadi voziyyotlnln KKgenli"》 teziSinin ag

Flan oldutt faktlarla sttuta yei五 lmisdir.Kltabda,"xsaメ l arX市 SOnodlonndon,elmi― todqiqat

isloHndon,elmi odobiyyttdan,ま 5、輛 motbuatdan ohomiyyotli elrni noticolor 91xanlrnl,vЭ bunun

sayosindo clmi dёνnyyoyo xeyli yeni matc五 allar daxil edilmiodir Kitabln ana xЭ ttid,Hadrudun

qodimdon Azorbaycanin ay呵 lmaz bir hissosi olduttu VO tarlximizin hc9 bir morhЭ losindo ondan

a"lmadl薔 ,fakJaria sibuta yctiHlmosindodir[4,s.500].

1970 ciildo milliyyotco ennonl olan s M・ 儘`n19yan toro■ndon Azorbaycan D6vlot no,Hyyatmda

rus dihndo no,r olunrnu,《 D電1lq Qarabtt Muxtar Vilayoti》 kitabl」五,V08 fosildon ibarotdir i5,

s40]Kitabin《 glHP hissOSindo D電 1lq Qarabtta Muxtar vilayot statusunun verllmosi」 bOyuk tanxi

hadisЭ klmi qeyd cdon mioll13 Datllq Qarあ 電 deputatlannin solahiyyotlonndon,Dagllq Qarab電

prokrorunu 5 1l middotino SSRi prokroru taoindon se9ilmosi,mohkomolonni iso Dagllq Qaraba=

'I arix va onun problemlari, Ns 1raHx v。 。nun problemlori′ N01 2011

dcputadan toroindon 5 il middotino tOゾ n edilmasi mOsJolo五 噸 蓼 lanir Yen g」 miskOn bir

mosoloyo do aメlnllq gourok ki,DQMV‐ nin mohkЭmosindo 5 ilodok azadllqdan mЭ hm cdi10nmohkumlar Da言 1lq Qarabtt toCHdXanalarmda saxlanllmas:qanunilo,misdl olbOtt。 ,DQMV‐ do qobul

cdilmi§ mohkOmo《 qЭrarlannin》 no dorocOdo haqq― 。daloto arxalandlこ l VЭ 《humanist》 olduttunu

tosЭv前r ethok OЭ un dcゾ I BCloliklo,kiabm altmcl fOsI《 Hadrud rayonu》 adlanI M● Olht yazdl言1

kitabda cinloni対 slotini glzlolmoyorok Azlx Magarasml Hadmd rayonu Эrazisindo qЭdim yasayl§

moskoni kimi tЭqdim edir Epi zatnanda,burada qcぅ だ olunan bitun ycr adlan,6z tanxi adlan ildo

dcyil,mokirli niンγot sahiblЭ五nin mЭqsodll,okildO dOyl,diklo五 adlara uyttun f0111lada vurgulalllnl,dir

1987-ci lldo AzЭ rbaycan DOviot no,Hyyatinda no§ r olulmu, 9oXCildlik くくAzorbaycan Sovet

Ensiklopcdiyasl》 nin VIII cndindo Hadrud rayonunun iqtisadi vo mOdOni hЭ yatl ン咀ECalll ,oklldoi,lqlandinlml,dlr Ensiklopediyanin 127‐ ci sohifosindo Hadrud rayonu,onun tobii―coまafl mё vqcブ

,

tobioti,rclye■ ,iqlimi,bitki v● httvanlar alomi,torpaq ё面

",ohalinin sixllgl vo sayl,tosomitl,modoniyyЭ ti haqda molumat ve五 lmi,dir[6,s127]Lakin buradakl molumatlar olduqca azdir Belo

ki, 41 kondo, 14 mindon 9ox ohaliyり, 679h2。 raZiyo malik Azorbaycanin qodim yasay10 moskOni

olan Hadrud rapnunun Эhalisl haqda 2 cimlo ilo klfayotlonlnok,zOngln vЭ Эhomiyyotli memarliq

abidolЭ五ni bir sotirdo yerlosdil:1lok olduqca azdlr lqtisadi vo mЭ doni inkisafln yanlz 1986-cl il

molumatlan burada ёz Эksini tapml,dir Moι lllunca bosit Olmasina baxmayaraq burada venlmi,

molumatlar 9ox b6yuk ohomiン νot kosb edir

Qar7abag tanxinin ilk todqiqat91lanndan olan X Xolilov daim clmi axtan,lar apannl,vo yazdl:1

osorlЭ五 ilЭ Azorbaycan tanxinЭ zongln tOhfolor bЭx, c仕面,dir Onun yazdl=1 くくQarabatt ta五Xi

ctnoqraflk ЭyalЭt》 ,《Qarabagin ctnik tanxindon》 ,〈くTanx,inasllq yoxsa toxHbat91hq》 ,《Qarabagin clat

dinyasl》 ,《 Qaraba薔》,《Qarabagi etnOmOnovi inkisaf tanxi》 osorlor bitёvlikdo Qarabagin

Azorbaycanin qЭdim ya,ayl,moSkOni oldu帥,。halinin iso l敵 k olmasl,clnonilЭ 五n oraziyo mЭqsodli

§oklldo kё

"●

lm。loH,ohalinin mЭ ,帥 liンγoti,mOdoniyyoti vo sair ёnomli mosololor tohlil cdilmi,dir

f7,s79]

Sattlam inki,afvЭ Maan■ ondi11110〉 〉iCtimtt bini"toroindon Azorbaycan Respub‖kasinm Gonc10r

vЭ idman Nazirliylnin maliyyo dosbyl ilo《1,gal。lunrnu,torpaqlanmlzl unutmayaq》 laylhosi

9o"ivosindo 2010‐cu ildoくくヽ個 S―Poliqra5 no,Hyyatinda 9ap olunrnu,〈 〈Qarabag:Yadd∞》kttabinda

ivgal altinda olan rayonlar o cumlodon XocavOnd rayonu torkibindo Hadrud rayonu haqqinda da

molumat vcnimi,dir Qarabaこ l gё 111loyon,onun sehnno dt,moyon insanlar bu kitabin k6mokliylilo bu

torpagin tobii sorvotlЭH,coまai mёVqc,,b∞ lna gЭ

`Hlon misibotlЭ

H,tanx vo modOniyνりt abidoloH

haqqlnda,errnoni vandallan toroftndon bi‖ b bu sorvЭ tlЭHn da普ldllmasl haqqinda rnolumat oldo cunOk

ilnkanl oldo edir Gonc noslin ideya siyasi torbiyosindЭ ,maan■onlnosindo kitabin ohomiンッリti vardir

18,s38司

Akadellniyanin muxbir iz、 強,ted.,profcssor Y M Mオ mudow■m vo tc d K K sttirOVun clmi

yaradiclllqlarlnda Qarabag mos。losi xisusi ёnom kosb edir Y Mahぼnudovtln K suく OЮvia birgo

yazttdan《 Qarabag rcal tanx,faktlar,sonodlor》 (Azorbaycan,in」 Is,■anslz,orob,dman vO rus

dilloHndЭ)kitabl,くくQarabag tanxi:Qodim zatnanlardan miasir dOvrodok〉 〉osЭH vo digor osorloHndo

Q″aba言ln bitёV tanxi todqiq cd■ mi,, onun iqtisadi, siyasi vo modoni hЭ yatin i,lqlandinlml,,

Qarabagin tanxon Azorbaycan orazisi olmasl,azorbaycanlllann iso qodimdon bu orazidO ya,adl=1,

248 Attθ O:ogiyα′E`“οarヴ″′N″″′z″α“たα

Tarix vo onun problenllori′ 」N01 2011

ermonilЭHn bё lgЭ yЭ mЭ qsodli §Эkildo kё 9iirtilmoloH tanxi vЭ digor ёnonlli mosololor faktlara vo

matcHallara osaslanaraq ёz dottru hOllini tapml§ dlr.くくQarabatt tan対 〉〉OSo五nin 14-15-ci sohifosindo

Qarabaこ m01ik10五 nin yaranmasl,separat91 foaliyyotino aydinllq gotirilmi,dir.Orada g6sto五 lir ki,

Hadrud orazisindo 1603-ct ildo Vorond molikliyinin osasl qoyulub.Bu molikliyin Эhalisi Gё y9o

mahahndan gol■li,lor. Yuxanda adlgedon osorlo五 n, Qaraba言ln biitёv taHxinin todqiqindo nadir

inateHal kllni istiね do ctllnok olar.Yen gollni§kon,qeyd edok ki,Y.M.Mahmudovun 2009‐ cu ildo no,r

Olun五u§ 〈くirЭvan xanll言 1〉〉kitabl da cllllonilЭ 五n inЭ kirli niyyotinin,monfur siyasotinin,saxtakarll言 lnin

a91lmasinda,taH対 hЭqiqЭtlЭ五n tЭ hl面 baxlmdan 9ox b6yuk ЭhЭmiyyot kosb edir[9,10].

Azorbaycan Dё vIЭt NЭ§Hyyatlnda 1973-cti ildo no,r olurlmu§ くくQarda,1lq ailosindo〉 〉,1983-cii ildo

nЭ§r Olurllnu,く くSovct Datthq Qarabaこ Lcnin milli siyasotinin tontonosi》 kitablannda sovct dё nЭnlindo

lladr● d rayonun iqtisadi vo modoni inki,af mosololoHno toxunullnu,dur. Lakin hor iki osordO

sosializm qurulu§ u idealla,dlnllr,oktyabr inqilabl isЭ tarixdЭ xalqa box,olunan bё:"k ncmOt kimi‐1,lqlandl■11lr[12,s.171].

XankЭndindЭ 70-ci illordo no,r olurllnusく〈DaЁllq Qarabatt SOVCt hakimiyyoti illЭ 五ndo〉〉vЭ

〈〈Doqquzuncu be,illikdo Da量 1lq Qaraba慧 ln nailiyyЭ tlЭH》 kitablannda 1920-1970‐ ci inordЭ Hadrud

rayonunun orazisi, ohalisi, sonayesi, kond tosorrufatl,heン vandarh言 1,nЭqliyyatl,rabitosinin inki,afl,

aンTl―aFl inordo kapital qoyulu§ u,ticarotin inki,afl,rnoktobloHn,InЭ ktoboqЭdor usaq miiossisolЭ五nin,

kitabxanalarin, klublann inki§ afl,biidconin ayn―ayn saholor iizrЭ xorclomosi mosololoH statistika

,oklindЭ ve五 lmi,dir.Daこ 1lq Qarabaこln digor rayonlan haqqlnda da molumat veHldiyindon

miiqayisolor apallllaq ti9iin yuxanda adlgcdon osorlordon istifado emok olar.Ycn golmi,kon bir acl

hЭqiqЭ ti qeyd edok ki,bu kitablardakl faktlan nЭ zordon ke9irorkon molum olur ki,su,a rayOnuna istor

vosaitin aynlmasl hocmi,istorso do sosial‐ iqtisadi inkisaf lnЭ sololo五 ii9tin hoyata ke9iHlon todbirlorlЭ

digor rayonlarla miqayisodo a,a邑l SO宙yyodo olmu§du[13].

T.c.d.Q.0.Haclycvin yazdlこ l kitab vЭ moqalolordo Da色1lq Qarabag hOqiqЭ tlЭ五xiisusi yer tutur,

Onun yazdlElく 〈Ennoni iddialannln osasslzh言 lna dair〉〉,くくQarabagin maddi vo monovi modoniyyoti〉 ),

‐く〈QarabaЁ da clllloni tcrro五 zmin qЭ dim izlo五〉),(く QЭdim ,OhOrlЭHmizin todqiqinin tanxi― siyasi

ЭhomiンγЭti〉〉VO digor osorlordo Qarabaこln iqtisadi― siyasi vo modoni hЭ yatl obyektiv todqiq edilmi§ dir.

Yuxanda adlgedЭn osorlor Qarabatt tanxinin,o cunllodon Hadrudun tanxinin todqiqi ti9in bir FnЭ nbЭ

kimi ohomiンγЭtlidir[14,s.54-80].

Azorbaycanln DaЁllq QarabaЁ bё lgЭ Sinin inki,aflnl daim diqqЭ t morkЭ zindo saxlayan Heydor

Oliycv hakimiyyoto ikinci qayldl,lndan sorlra Azorbaycanm orazi bitё vltyiini borpa ctmok t9in

bitiin」icini bu i,oメ ,nЭ ltmi§di.Umummilli lidc五 mizin bitiin moruzЭ vo 91xl'lannda ElllloniStan―

Azorbaycan DaЁ llq QarabaЁ mOsO10Sino toxunulmu,dur.T.e.d.,professor YoM.Ⅳ Iahmudovun

くくAzorbaycan ta五 xindo Heydor 01iyev,oxsiyyoti〉 〉adll osЭ五ndo 1993‐2003-ciiinordo HeydOr 01iyevin

EllllЭniStan― Azorbaycan Da色1lq Qarabatt munaqi§ Эsinin dinc yolla nizamlalmasl istiqalnotindЭ

baliンγЭti,gёru§ iЭ五,nitqloH ёz Эksini taplnl,dlr.

ElllloniStan― AzЭrbaycan Daこ1lq QarabaЁ minaqi,osinin bttlarllnasina vo onun noticoloHno siyasi

Oiシπ10t Veron H.0.01iycv 91xl,lanndan bi五 ndo g6stЭ Hrdi ki,〈くOgor Daこ 1lq Qarabaこ faciOSinin bir

qitbindo c111loni separat91hЁ l,erlnOni tcrroHzmi,Azorbaycana qar,l torpaq iddialan durursa,digor

qiitbiindЭ :_nO qodor acl olsa da bunu, ctiraf etmok lazlmdlr― bizll■ bЭzi siyasot91loHrnizin so五§―

'farix va onun problemlari, Ne 1 2011

tosizliyl,hakimiwot hЭ Hsliyl,hodsiz‐hududsuz,oxsi ambisiyalan duruD〉 Gёindiyu kimi bu qiン mot

o zamankl rea11,こ ln 6zidir Homin acl hoqiqoti b∞ qa cur qiンmotlondillllЭ k tanxi rcalllこl dalmaqdan

ba§ qa bir scy olmazdl BЭ s o dOvrdo xalqlmlzin b∞ lna gotiHlon bu misibotlonn qar,lsint almaq

mimkun idimi?Bu 9otin suala tocruboli siyasot9i belo cavab vcdr:《 Yaxln vo uzaq tanx gё sto五 r ki,

bOtin bu hicumlara,bitin bu toqiblorЭ Azorbaycan xdql la,qincO Cavab verlnoyo qadir idi Ogor

bitun Azorbaycan xalqinl hiddotlondiron,vahld sarsllmaz bir qivvЭ kimi Azadllq meメanina

toplayan milll qimr,milli oyanl,,milli dir9olis hissalonndon konstmktiv,Эkildo istifado olunsaガ 1,

biz bu gun Da薔 1lq Qarabaこ prOb10111inin holli ilo mЭ §帥 l olmazdlq〉 〉

Bu sorrast vЭ qiンTnotli cavabda a91q qalan bir flkir bundan ibarotdir: 01botdo o dё ゃTdo dё vloti

Hcydor Ohycv Hmitan対 ,oxdwЭ trohborⅡ k etsoydi bu proЫ ern indiyo qodor qJmazdl[15]

Dagllq QarabaЁ ln tanxino dair yazllml,imumilo,diHci osorlordo一 N Axundovun《 Qarabag

salnamЭ IЭ五》(Bakl 1989),T Kё 9orlinin《 Qarあ電 (Qarabatt ta五 Xinin saxtal●dinlmasl olcyhino)》

(Bakl,2002),Q Qe力 ullayevin《 Qarabag(ctnik vo siyasi tぷ xino dairl》 (Bよ1,1990),Q Haclyevin

《Qarabttin maddi vo monЭ vi modoniwol》 (Bakl, 2005), O Abdunayevin《Ennonistanm

Azorbaycana qar,l tocavuzkarllq siyasoti(XIX oShn sonu XX os五 n ovvЭ 1loH)》 (Bakl, 1995),

V Arzumanll,N Mustafanm《 Tanxin qara sЭ hifoloH:Deportasiya,soyqinml,qa9qinllq〉 〉(Bakl,

1988),H01iycVinく くDagllq Qarabatt hЭqiqotlo五》(Bakl,2005)P01iyevin《 Sovct Da薔1lq Qarabagl〉 〉

(Bakl, 1983),1 01iyCVin《 Dagllq Qttabagi tarix,faktlar,hadisolЭ r》 (Bakl, 1989),s.OliZadonin

く〈Dagllq QarabaE Muxtar vilayotindЭ kitabxana isinin ta五 xi》 (Bakl,2001),R Gё yt,ovun《 Qarabagln

kc9mosinЭ soyahot》 (Bakl, 1993), R Imanowun くくSosialist Dag1lq Qarabagl〉 〉(Bakl, 1961),

V Zavarycvin《 Da」 lq Qarabagm qlsa c。 ま anyasl》 (Bakl,1984)vo digOr OsoJordo[16,17,18,19]

Hadnld rayonun da taHxino toxunulmu,dur Umurniンγotlo,apardl=lmlz todqiqttlardan molum olur ki,

Hadnld AzЭ rbaycanin qЭ diFn ya,ayl§ moskoni olinu,vo ta五xin he9 bir morholosindo Azorbaycandan

aンulmaml,dir Hom9inin orazinin osas ohalisi azorbaycanlllar olmus, ellllonilor iso yalnlz XIX

ンuzini,n bi五 nci yansinda mЭqsodli,okildO buraya k09● ■lmi,lor FiknmizcЭ,tezliklo Hadrud

rayonun tanxino dair ellni― todqiqati51oHnin vo monoqraflyalaun y21lmasl rnЭ qsodomivaflqdir

Bu gun torpaqlanmlzin 20 falzi du,mOn Osarotindodir Artiq 18 ildir ki,Ulu Qarabag tOrpaこ lnin

hosrotindoyik Biz bu torpatl di§mOn tapdagl altinda qoya bilmoHk.Bizim hor biHmizin on bё b/uk

alzusu q。 10bodir,i,gal。 luntnus torpaqlanmlzin,dogna Qarabaglm121n gcn qaメ anlmasl,azad

dunma"d“ Xdqlmlan blJi,,に JiHO arzulanmttm rcdh,acattna,Ordt yaradacaqar

iSTiFAD0 0LUNMUs MONBOLOR

1 01iyev H O Azorbaycan XXIos五 n voさぃhCi minilll,naンnCinda Bakl,く くYNE》,2001,55s

2 MommЭ dov N Azorbaycanln Hadrud rayonunun qlsa tarixi icma11(1930-1991)Bakl

Univcrsitctinin XЭ boriЭ五 2010,ArOl,s 121-128

3 MЭmmOdov N Azorbaycan SSR Dagllq Qarabag boigosinin,ohor vo raン Onlannin tanxi

(XX ytZilli"n20-80‐ ci lllo五 )Bakl,《 Tohsil》 ,2010,198s

4 Mommodov N AzЭrbaycan SSR― in DQMV‐ do iCtimai siyasi hoyat,iqlsadi vo modoni

inki,af(1923‐ 1991)Bakl,くくTЭhsil》 ,2008,566s

Arueologiya, Etnoqrufiya, Numianatika 249

1'arix va onun problemlari, J\! 1 2011

5 1manov R ci9ok10nOn diyar Bakl,《 EIm)〉,1984;《 Sosialist DaЁllq Qarabagl,Bakl,KKEIm≫,

1981,52s

6 Azorbaycan Sovct Ensklopcdiyasl VIII cild,《 ADN》 ,1987,580s

7 Xolllov X Qaraba言 :Etnomono宙 inkisaftanxi《 G山lo,》 n。,五ンγat,Bakl,2006,79s

8 Qarabaま Yadd∞ Bakl,《NINS》 ,2010,250s

9 Mahlnudov Y Azorbaycanin tanxindo Heydor 01lyev,oxsiン γЭti くくTЭhsil》 B」kl,2002,

322s

10 Malmudov Y,sik歯。V K Qarabag:Rcal tttx,faktlar vo sonodlor Bよ 1,《TЭhsil〉〉,2005

H QuliyCV C,Babayan Q,Geverov B Qarda,1lq ailosindo Bakl,Azomo,r,1973,187s

12 Sovct Dagllq Qar7aba諄 (Lenin milli siyasotinin tontonos)Bakl,く ●ヽ DN》,1983,171s

13 Dagllq Qarabaこ SOVCt hakimiwЭ ti llloHndo Xankondi, 1970,201男 Dagllq Qarabaこ

doqquzuncu besillikdo,Xankondi,1976,149s

14 Haclycv Q Qarabagin maddi vo monovi modoniyyoti〃 Qarabagi suallar vo faktlar Bakl,

くくQiSmOt》 ,2005,s54-80

15 Mahmudov Y, siktrOV K Qarabatt ta五 Xi(QOdim zamanlardan miasir dё vrodЭk)

《Qarabag suJlar vЭ faktlar》 Bakl,《Qismot》 ,2005s3-5216 Azorbaycan topOnimloH Ensklopedik liqot lki cilddЭ ,bi五 nci cild《sorq‐QOrb》 ,Bakl,

2007,612s(s 222,148)

17 01iycv P Qarabatt b61,cviklo五 sovet hakimiyyotinin qolobosi u壼 ulda mibarlzo.Bakl,

くくAI)N〉、1963,105s

18 Haclycv N Da薔 1lq Qarabaこ ln ta五 Xindon sonodlor Bakl,《 Gonclik》,2005,190s

19 Qe力 ullaycv Q Qarab電 (Ctnik vo Syasi tttxino dair)Bakl,《 Elm)〉 ,1990,147s

MAMEAOB HA3I,IMMemmedov-n.@stahoo,com.

I,ICTOIIHI,IKO BEAEHI4II A3EPEAIIAXAHCKOTO PAfr OHA IOAPYA

B crarse Ecflojrb3yrorcc apxrrBxLre Marepuairbr, [epuoAl.{qecKofi Ilpeccbr Ha ocHoBr,Ie o6beICrEB-

HOIO aHaJllr3a r4CTOpr,IIl |OApyACXOTO paftOHa H IIpOBe.(eHrUl CpaBUeHLIfi, AO(a3brBIIIOTC' IrepeAOBLre

r]o3rir-lu], Ha o6uepecly6n[KaHcKoM ypoBr.re B pa3Br,rrul gxoHoMl{ru, n xy.nrryprr paftoua.

B crarre noKa3ano, rrro B 10.(6l coBercKofi Bnacrr.r ,rcropn, pafioHa foapyA BeJracb HccJleaoBare-

iraMu apM.{HcKr.rx }rcropur(oB - Qa,'rrcr.rQuxaropoB. A3ep6aiAxaHcxlre lIcropHKH lrccneaoBaB cBolo

Hcroplrrc, o6rexT unso aoKa3aJru, rrro foApya ,BJrrerc, neo,"reuaeuofi vacrrrc Asep6afiaNasa. I4c-

'r'oplrqecKr,re xopur.r Kapa6axa Be,qyr K aHruqHoMy nepfioAy. 3ro oasa LI3 HcroplrrlecKux upoeuuuufi

Asep6aiigxaua. Sror peruoH flRlt,'stcfl BaxHrrM non[T[qecxr-rM Kyjr6T]?rrbrM r, ,4yxoBE],rM rIeHTpoM

Asep6afigxana.

Arxeolo giy a, Etno qrafiy a, Numizmatika

An e o I o gi y a, Etno qr afiy a, N umi zm a tik a'I arix va onun problemlari, Ns 1 2011

NAZIM MAMMADOVMe m m e d ov- n.@yah oo. co m.

IN THE HISTORICAL OF THE HADRUDA OF THE AZERBAIJAN

In the article using aichive materials, materials ofperiocal press, on the basis ofobjective analyses

of the historiry of Hadruda reqion and conducting of comparibonsitis proved leading positions on

whole republican level in development ofeconomy and culture ofthe reqion.

It is/are shown in the article that wide investigation of the history of Hadruda implemented by

Armenian authom in years of Soviet power and he have been tumed to object of falsifuing. But

Azerbaijan historians had proved our history being integral part of Azerbaijan of the Hadruda with,/by

facts investigate objective. The historical roots of Karabakh date back to the antique period. This is

one of the historical province of Azerbaijan. This region is the important political, cultural and

spiritual center of Azerbaijan. Armenians had created the malicious problem ofNaqorno Karabakh on

the ground of false argumenis.

R´ッf力♭r′ ムa乙,Oa″ ασッιちムι己/.Is■,″ darOッ

/嘘 A‐″′″ /.И.3●■Ⅸα″οック″″α l磁″女 ル励 ″″″″ 《2α″b`J″r掟=〉

>f∂ιぉ加加 ff″arr

2θfr_cJ〃如r桂==icI銀“

′″ 9″″″rira fapα ″ぁι′力″♂滅励"§`Й

r o""■ο′ル θつ

251