1

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

A.S.SADIQOV, İ.B.XƏLİLOV

EKOLOGİYA VƏ ƏTRAF MÜHİTİN MÜHAFİZƏSİ

Dərs vəsaiti

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfındən təsdiq edilmişdir. Əmr

JSfe 510. 07.06. 2004-cü il.

2

BAKI-2004

Müəlliflər: texniki elmlər namizədi, dosent Sadıqov Ağa Səhliyalı oğlu,

coğrafiya elmləri namizədi Xəlilov İlqar Bəylər oğlu.

Elmi redaktor: biologiya elmləri doktoru, professor R.L.Sultanov

Rəyçilər: texniki elmlər doktoru, professor T.Ə.Səmədov biologiya elmləri

namizədi, Y.B.İsmayılov coğrafiya elmləri namizədi F.B.Eminov

Dərs vəsaitində ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi problemləri,

onlarla əlaqədar olan qanunvericilik aktlarının xülasəsi, ətraf mühitin

iqtisadiyyatı və ətraf mühitə vurulan ziyanın hesablanması yolları

verilmişdir.

Dərs vəsaiti ali məktəblərin bakalavr pilləsinin toləbələri üçüh

yazılmışdır. Dərs vəsaitindən ətraf mühitin mühafizosi ilə məşğul olan

mütəxəssislor də istifadə edə bilərlər.

3

GİRİŞ

Bəşəriyyət yarandığı gündən hal-hazıradək onu əhatə edən mühitdən

öz mənafeyi üçün istifadə etmək məqsədilə ona hər cür təsir etməkdən

çəkinməmişdir. Bu vəziyyət elmi-tərəqqi əsri olan müasir dövrdə daha

kəskin xarakter almışdır. İnsanlar və təbiət üçün təhlükə yaradan müxtəlif

təhlükəli maddələrin ətraf mühitə daxil olaraq orada toplanması davam

etməkdədir. Ətraf mühitin çirkləndirilməsinin- günü-gündən artması yeni

texnologiyaların yaranması, yeni kimyəvi elementlərin istehsalı, istehsal

sahələrində ekoloji nəzarətin zəif olması, kimyəvi maddələrin beynəlxalq

miqyasda satışınm aparılması və s. ilə sıx əlaqədardır.

Müasir insan bu halların onun yaşayış tərzinə mənfi təsirini geniş

mənada hiss edərək özünün məsuliyyətini etiraf edir, hər hansı bir problemin

təbii qanunauyğunluq çərçivəsində həyata keçirilməsini əsas götürür. Hər

hansı bir yeni təklif tətbiq edilməzdən əwəl o ekoloji-sosial-iqtisadi

baxıımdan kompleks şəkildə yoxlanılıb qiymətləndirilməlidir. Bunlarla

əlaqədar olaraq müxtəlif elmi fənlərin ekologiyalaşması kimi yeni elmi

istiqamət formalaşmaqdadır.

Dünya miqyasında, keçən əsrin 90-cı illərindən başlayaraq görkəmli

alimlərin əsərlərində mövcud ekoloji vəziyyət, ekoloji krizis, ekoloji

təhlükəsizlik və s. mövzuları ətraflı tədqiq olunmaqdadır.

Ekoloji amillər nəzərə alınmaqla yeni texnikanın kompleks

qiymətləndirilməsi texniki tərəqqi qarşısında qoyulan tələbləri qabaqcadan

müəyyən edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, çoxpilləli texnoloji prosesə malik olan

istehsalat sahələrində külli miqdarda məhsul itkisi baş verir. Tullantı adlanan

həmin məhsul bu və ya digər mühəndisi-texniki tədbirin tətbiqi ilə täm

4

istifadə olunmalıdır. Bu məqsədlə istehsalatın müxtəlif sahələrində qapalı

texnoloji dövrənin yaradılması günün ən aktual tələblərindən biridir.

Təqdım olunmuş bu dərs vəsaitində göstərilən məsələlərlə əlaqədar

olan ekoloji anlayış, respublikada ekoloji vəziyyət, ətraf mühiti çirkləndirən

mənbələr, onlara qarşı mübarizə usulları, onların zərərsizləşdirilməsi, bu

tədbirlərin həyata keçırılməsi üçün müəssisəyə dəyən ziyanın hesablama

metodları və ekolojı vəziyyətin dövlət tənzimlənməsi məsələləri ətrafiı

verilmişdir.

I FƏSİL. EKOLOGİYA VƏ ONUN İNKİŞAF TARİXİ

1.1. Ekologiyanın predmeti və vəzifələri

Ekologiya canlı orqanizmlərin mövcudluq şəraitini, onları ohatə edən

mühitlə qarşılıqlı əlaqə və münasibətlərini öyrənən elmdir. Yunan dilindən

ekologiya elminin tərcüməsi «oy-kos» - ev, daxma, «loqos» - elm

deməkdir>Bu səbəbdəndə bəzən ekologiyanı canlıların məskun sahələri ilə

əlaqələrini öyrənən elm kimi təqdim edirlər. Bu fikir onunla öz doğrulu-

ğunu göstərir ki, ətraf aləmi (məskun sahələrini) canlı orqanizmlərdən ayrı

tədqiq etmək düzgün deyil. Bunlar hər ikisi birgə - tam fəaliyyətin ayrılmaz

elementləridir. Ekologiyanı təkcə mühitin orqanizmə təsirini öyrənən elm

kimi vermək səhv fikirdir.

Ekologiya təbiət fənləri olan kimya, fizika, riyaziyyat, geologiya,

coğrafiya, torpaqşünaslıq elmləri ilə sıx əlaqədə biologiya elminin bir hissəsi

kimi öz inkişafını tapmışdır.

Ekologiyanm predmeti orqanizmlər ilə mühit arasında əlaqənin birliyi

və ya strukturundan ibarətdir. Ekologiyanm əsas tədqiqat obyekti ekoloji

sistemdir. Bundan başqa ekologiya ay-rı-ayrı orqanizmlərin növlərinin,

5

onların populyasiyalarının və ümumilikdə biosferin öyrənilməsi ilə də

məşğul olur.

Biologiya elminə daxil olan ekologiyanın əsas bölməsi Ümumi

ekologiyadır. 'Ümumi ekologiyanm struktur sxemi aşağıdakı kimi təqdim

edilə bilər (Şəkil 1.1.).

Ümumi ekologiya — ekosistemin biotik və abiotik kompo-

nentlərinin qarşılıqlı təsirlərinin qanunauyğunluqlarını və prinsiplərini

öyrənən elmdir. Burada əsasən strukturların formalaşma qanunları,

ekosistemin funksiyaları və inkişafı öyrənilir. Bu qlobal və tətbiqi

ekologiyanın nəzəri əsası hesab olunur. Ümumi ekologiyanın nəzəri əsasları

biotik birliklər, qida zənciri, maddələrin dövranı və ekosistemdə enerji,

populyasiya ekologiyası konsepsiyasını təşkil edir.

Şəkil 1.1.

Ümumi ekologiyanm struktur sxemi.

Qlobal ekologiya — bioloji növ olan insanın, onu əhatə edən mühitlə

qarşılıqlı münasibətlərinin tənzimlənməsinə, eyni zamanda dövlətlərarası

əməkdaşlığın yaradılmasına yönəldilmişdir. Bu əməkdaşlıq təkcə ətraf

mühitin mühafizəsini yox, eyni zamanda sosial-iqtisadi sahələridə əhatə edir.

6

Tətbiqi ekologiya — dövlət səviyyəsində təsərrüfat fəaliyyətinin əsas

elementi sayılır və təsərrüfat sahələrinin ekoloji təhlükəsizliyinin təminatını

tələb edir.

Xüsusi ekologiya — ayrı-ayrı növlərə, taksonlara, bioqeo-senozlara

ümumi ekologiya qanunlarının tətbiqini öyrənən elmdir.

Təbiətin mühafizəsi — canlı orqanizmlərin məskun olduğu mühitin

və təbii sərvətlərin texnogen, aqrogen və digər antropogen təsirdən

mühafızəsi üçün fəaliyyət nəzərdə tutulur.

Ətraf təbii mühit — bu litosfer, hidrosfer, atmosfer, biosfer və

yerətrafı kosmik fəza da daxil olmaqla insanların və digər canlı

orqanizmlərin məskun və fəaliyyət sahəsidir.

Təbiət dedikdə insanların təsirinə məruz qalmayan və ya cüzi

ıniqdarda məruz qalan təbii bir kompleks başa düşülür.

Ətraf təbii mühiti xarakterizə edən göstəricilərin məcmuu ümumi

keyliyyətini göstərir. Ətraf mühitin keyfiyyəti canlı aləmin mövcudluğu və

yaşayışına təsir edən əsas amildir.

'l'ətbiqi ekologiyada ətraf mühit dedikdə insanı əhatə edən atmosfer

havası, su və torpaq başa düşülür. Təbii mühitin vəziyyətinə nəzarət əsasən

insanların və bütün canlıların səmərəli yaşayışının təmin olunması üçün

aparılan analiz və tədqiqatlar nəticəsində standartlar hazırlamaq və onların

göstəricilərinə əməl etməkdən ibarətdir.

Beləliklə ətraf təbii mühitin mühafızəsi dedikdə təbii sərvətlərdən

səmərəli istifadəyə, təbii mühitin vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəldilən

dövlət və ictimaiyyət tərəfindən təşkil olunmuş bir sistem başa düşülür.

«Təbiətin mühafizəsi» daima öz aktuallığını saxlayır. Bütün dünya bu

termini işlədir. Beynəlxalq Təbiəti və Təbii Sərvətlərin Mühafizəsi

İttifaqının (BTSMİ) təlimatında qeyd olunur ki, "Təbiətin və təbii sərvətlərin

7

mühafızəsi dedikdə insanların yaşadığı və təbii sərvətlərin yarandığı üzvü

aləmin (təbii mühitin) mühafızəsi nəzərdə tutulur».

Bundan başqa vaxt faktoru baxımından ekologiyanın tarixi və

evalyusiya hissələrinə ayırırlar.

Son zamanlar ekologiyada insanlar və onlarm ətraf mühitlə qarşılıqlı

əlaqəsi problemi geniş müzakirə olunur. Bu elmi-texniki tərəqqinin ətraf

mühitdə yaratdığı neqativ hallarla əlaqədardır.

Beləliklə müasir ekologiya biologiya fənni daxilində məh-

dudlaşmayaraq insan və ətraf mühit arasında yaranmış mürəkkəb

problemlərin həllinə yönəlmiş fənlər arası bir elmə çevrilmişdir. Bu

problemlərin aktuallığı və çoxşaxəliliyi bir çox təbiət, texniki və humanitar

elmlərin «ekologiyalaşmasına» gətirib çıxarmışdır. Bunlara misal

«mühəndisi ekologiya», «geo-ekologiya», «riyazi ekologiya», «kənd

təsərrüfatı ekologiyası», «kosmos ekologiyası» və s. göstənnək olar. Müasir

ekologiya siyasət, iqtisadiyyat, hüquq, psixologiya və pedaqogika ilə sıx

əlaqədə olaraq insanlarda yeni məzmunda ekoloji təfəkkürün yaranmasına

və onlarda təbiətə qarşı olan münasibətin dəyişməsinə səbəb olmuşdur.

Deyilənləri nəzərə alaraq ekologiya qarşısında duran aşağıdakı nəzəri

və tətbiqi məsələləri göstərmək olar:

— ekoloji sistemlərin dayanaqlığı üzrə ümumi nəzəriyyənin

işlənməsi;

— mühitə alışmanm mexanizminin öyrənilməsi;

— bioloji müxtəlifiiyin və onun mühafızə mexanizminin öyrənilməsi;

— biosferdə gedən proseslərin tədqiqi;

— insanların təsiri ilə ətraf mühitdə yaranan neqativ dəyişiklərin

proqnozlaşdırılması və qiymətləndirilməsi;

— ətraf mühitin keyfıyyətinin yaxşılaşdırılması;

8

— təbii resurslardan səmərəli istifadə;

— ekoloji qeyrisəmərəli mühitlərdə təhlükəsizliyin təmini üçün

mühəndisi, iqtisadi, təşkilati-hüquqi və sosial məsələlərin həllinin

optimallaşdırılması.

Ekologiyanın strateji məsələsi təbiət və cəmiyyət arasında olan nəzəri

qarşılıqlı fəaliyyətin inkişaf etdirilməsindən ibarətdir. Bu zaman insan və

cəmiyyət biosferin birgə ayrılmaz hissəsi hesab edilməlidir.

1.2. Ekologiyamn inkişaf tarixi

Canlı orqanizmlərin ətraf mühitlə münasibəti və onların qarşılıqlı

fəaliyyətinin öyrənilməsi tarixi uzaq keçmişə gedib çıxır. Hələ bizim eradan

əvvəl Aristotel (384-322) və onun tələbəsi Teofast (371-280), Böyük Pliniya

(23-79) məskun yerinin orqanizmlərin həyatına olan təsiri məsələsi ilə

məşğul olmuşlar.

Ümumiyyətlə ekologiya elminin inkişaf tarixini üç mərhələyə bölmək

olar.

Birinci mərhələ ekologiyanın bir elm kimi yaranması və təşəkkül

tapması (XIX əsrin 60-cı illərinə qədər) adlandırılır. Bu dövrə qədər canlı

orqanizmlərin məskun mühiti ilə qarşılıqlı əlaqələri üzrə mövcud olan

göstəricilər toplanmış və elmi cəhətdən ümumiləşdirilmişdir.

XVII-XVIII əsrlərdə A.Remyar (1734), A.Tamble (1744) və s.

bioloqların əsərlərində ekoloji məlumatlar verilmişdir. Rus alimlərindən

İ.İ.Lepexina, A.F.Middendorf, S.P.Kraşennikov, Fransız alimi İ.Büffon,

Alman alimi Q.Yeger öz tədqiqatlarında ekoloji problemlərə toxunmuşlar.

Bu dövrdə İ.B.Lamark (1744-1829) və T.Maltus (1766-1834) ilk dəfə

olaraq insanların təbiətə neqativ təsiri üzrə bəşəriyyəti xəbərdar etmişlər.

İkinci mərhələ ekologiyanın sərbəst elm kimi formalaşması

adlandırılır (XIX əsrin 60-cı illərindən sonrakı dövr). Bu dövrün

9

başlanğıcında rus alimləri K.F.Rulye (1814-1858), N.A.Seversov (1827-

1885), V.V.Dokuçayev (1846-1903) öz əsərlərində bir neçə ekoloji prinsip

və anlayışlar vermişlər. Bu prinsip və anlayışlar öz məna və qiymətini hal-

hazırda da itirməmişlər. Bu heç də təsadüfi deyil ki, Amerika ekoloqu

Y.Odum (1975), V.V.Dokucayevi ekologiya elminin yäradıcılarından biri

hesab etmişdir.

Canlı və bitki aləminin sistemli qeydiyyatı ilə müxtəlif naturalist

alimlər məşğul olmuşdur. Bu baxımdan Ç.Darvinin «Növlərin mənşəyi»

(1859) əsərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Ç.Darvin bu əsərində

orqanizmlərin qarşılıqlı münasibətlərinə xüsusi yer vermiş və bunu «yaşayış

uğrunda mübarizə» adlandırmışdır.

Alman bioloqu E.Hekkel (1834-1919) ilk dəfə olaraq biologiyanm

çox vacib və sərbəst bir sahəsi olmasmı və onun ekologiya adlandırılmasını

göstərmişdir (1866).

Ekologiya sərbəst bir elm kimi öz təşəkkürünü XX yüzilliyin

əvvəlində tapmışdır. Bu dövrdə amerikalı alim Ç.Adams (1913) ilk dəfə

olaraq ekologiya üzrə məlumatları nəşr etdirmişdir. Məşhur Rus alimi

V.İ.Vernadski (1843-1945) geoloji hadisələrdə və onlarm inkişafında canlı

orqanizmlərin və onların həyat fəaliyyətinin məhsullarının böyük rolunu

qeyd etmiş və biosfer anlayışının, onun mövcudluğunun, qanu

nauyğunluğunun möhkəmliyi və inkişafı haqqında elmin banisi olmuşdur.

İngilis alimi A.Tensli (1935) elmə «Ekosistem» terminini gətirmişdir.

Hal-hazırda bu anlayış ekologiyanın müəyyənedici anlayışıdır.

XX əsrin ikinci yarısında ətraf mühitin kəskin çirkləndirilməsi və

insanların təbiətə neqativ təsirinin yüksəlməsi ilə əlaqədar ekologiyaya

xüsusi bir tələbat yaranmışdır.

10

Üçüncü mərhələ ekologiyanın kompleks bir elmə çevrilməsi dövrü

adlandırıhr.

Müasir dövrdə dünya miqyasında ekologiyanın inkişafı böyük

alimlərdən Y.Odum, C.M.Andersen, E.Pianka, R.Riklefs, M.Biqon,

A.Şveyser, C.Xarper, R.Uitteker, N.Borlauq, T.Miller, B.Nebel, Y.İzrael,

N.N.Moiseev, N.R.Naumov, S.S.Şvars və s. adları ilə bağlıdır.

Təbiətin mühafizəsinin elmi əsasları V.V.Dokuçayev, K.M.Ber,

Q.A.Kojevnikov, D.N.Anucin və başqa görkəmli alimlər tərəfındən

qoyulmuşdur.

Keçmiş Sovet dövlətində 26 oktyabr 1917-ci ildə qəbul olunmuş

«Torpaq haqqında Dekretdə» təbiətdən istifadənin əsası qoyulmuşdur. Məhz

bu andan təbiətin mühafızəsi məsələsi öz təşəkkülünü tapmışdır.

Keçmiş əsrin 50-ci illərindən başlayaraq istehsal qüvvələrinin inkişafı

insanların təbiətə olan neqativ təsirinin artmasına səbəb olmuşdur. Bu andan

başlayaraq cəmiyyət və təbiətin qarşılıqlı münasibətini tənzimləyən

«insanların məskun sahələrinin mühafızəsi» termini meydana gəlmişdir.

Azərbaycan Respublikasında təbiətin mühafızəsi üzrə bir neçə

qanunvericilik aktları qəbul edilmişdir. Lakin qəbul olunmuş bu

qanunvericilik aktları təbiətə olan antropogen təsirin qarşısının alınmasında

hələlik lazımi rol oynaya bilmir.

II FƏSİL. EKOLOJİ SİSTEMLƏR VƏ FAKTORLAR

2.1. Ekosistemin konsepsiyası

Ekosistem ekologiyanın əsas funksional vahididir. Bü haqda müxtəlif

təyinatlar olsada belə, onlarm hamısının mənası eynidir. Y.Oduma görə

«Canlı orqanizm və onları əhatə edən cansız aləm biri-birindən ayrılmaz

olaraq həmin sahədə daima qarşılıqlı əlaqədə və fəaliyyətdədirlər. Bunlar

arasında olan enerji axını onların biotik strukturunu, maddələrin dövrü siste-

11

mini dəqiq müəyyənləşdirir. Bax bu münasibət ekoloji sistem deməkdir».

Deməli ekoloji sistemi canlı aləmlə onların məskunlaşdığı mühit arasında

olan birgə fəalyyət təşkil edir. Bunlarda maddələr və enerji mübadiləsi

qarşılıqlı olaraq baş verir.

Ekosistem anlayışı birinci dəfə olaraq ingilis alimi A.Tensli tərəfindən

təklif olunmuşdur. Lakin orqanizmlə mühitin birgəliyi konsepsiyası çox

qədimdən məlum olmuşdur.

XX əsrin əvvəllərində belə bir ideya inkişaf etdirilmişdir ki, mühitdən

asılı olmayaraq təbiətdəki fəaliyyətlər eyni qanunauyğunluqla baş verir.

Məsələn, dəniz suyu, yeraltı su, içməli su təbiətcə vahidlik sistemi təşkil

edir.

Ekosistemin ekologiyası adlı yeni bir sistemin yaranması ümumi

sistem və sistemli analizə olan təlabatdan irəli gəlir. Bu sistemin baniləri

C.E.Xatçinski, R.Marqelf, K.Uatt, V.Petten, Y.Odum sayılır.

Sistem nədir? Sistem müəyyən tərzdə bir-biri ilə əlaqədə və qarşılıqlı

təsirdə olan elementlərin birliyidir.

Sistemin hissələri onun elementləri adlandırılır. Sistemin elementləri

fıziki, kimyəvi, bioloji və ya qarışıq şəkildə ola bilər.

Sistemin strukturunu elementlərin qarşılıqlı təsir münasibətləri təyin

edir. Qarşılıqlı təsirin özü yeni sistemin yaranmasına səbəb ola bilər.

Sistemin əsas xüsusiyətlərindən biri elementlərin ierarxik tabeçiliyidir

(aşağı rütbələrin yuxarı rütbələrə tabe olması).Siyasət, iqtisadiyyat, hüquq,

psixologiya və pedaqogika ilə sıx əlaqədə olaraq insanlarda yeni məzmunda

ekoloji təfəkkürün yaranmasına və onlarda təbiətə qarşı olan münasibətin

dəyişməsinə səbəb olmuşdur.

Deyilənləri nəzərə alaraq ekologiya qarşısında duran aşağıdakı nəzəri

və tətbiqi məsələləri göstərmək olar:

12

— ekoloji sistemlərin dayanaqlığı üzrə ümumi nəzəriyyənin

işlənməsi;

— mühitə alışmanın mexanizminin öyrənilməsi;

— bioloji müxtəlifiiyin və onun mühafızə mexanizminin öyrənilməsi;

— biosferdə gedən proseslərin tədqiqi;

— insanların təsiri ilə ətraf mühitdə yaranan neqativ dəyişiklərin

proqnozlaşdırılması və qiymətləndirilməsi;

— ətraf mühitin keyfıyyətinin yaxşılaşdırılması;

— təbii resurslardan səmərəli istifadə;

— ekoloji qeyrisəmərəli mühitlərdə təhlükəsizliyin təmini üçün

mühəndisi, iqtisadi, təşkilati-hüquqi və sosial məsələlərin həllinin

optimallaşdınlması.

Ekologiyanm strateji məsələsi təbiət və cəmiyyət arasında olan nəzəri

qarşılıqlı fəaliyyətin inkişaf etdirilməsindən ibarətdir. Bu zaman insan və

cəmiyyət biosferin birgə ayrılmaz hissəsi hesab edilməlidir.

1.2. Ekologiyanın inkişaf tarixi

Canlı orqanizmlərin ətraf mühitlə münasibəti və onların qarşılıqlı

fəaliyyətinin öyrənilməsi tarixi uzaq keçmişə gedib çıxır. Hələ bizim eradan

əvvəl Aristotel (384-322) və onun tələbəsi Teofast (371-280), Böyük Pliniya

(23-79) məskun yerinin orqanizmlərin həyatına olan təsiri məsələsi ilə

məşğul olmuşlar.

Ümumiyyətlə ekologiya elminin inkişaf tarixini üç mərhələyə bölmək

olar.

Birinci mərhələ ekologiyanın bir elm kimi yaranması və təşəkkül

tapması (XIX əsrin 60-cı illərinə qədər) adlandırılır. Bu dövrə qədər canlı

orqanizmlərin məskun mühiti ilə qarşılıqlı əlaqələri üzrə mövcud olan

göstəricilər toplanmış və elmi cəhətdən ümumiləşdirilmişdir.

13

XVII-XVIII əsrlərdə A.Remyar (1734), A.Tamble (1744) və s.

bioloqların əsərlərində ekoloji məlumatlar verilmişdir. Rus alimlərindən

İ.İ.Lepexina, A.F.Middendorf, S.P.Kraşennikov, Fransız alimi İ.Büffon,

Alman alimi Q.Yeger öz tədqiqatlarında ekoloji problemlərə toxunmuşlar.

Bu dövrdə İ.B.Lamark (1744-1829) və T.Maltus (1766-1834) ilk dəfə

olaraq insanların təbiətə neqativ təsiri üzrə bəşəriyyəti xəbərdar etmişlər.

İkinci mərhələ ekologiyanın sərbəst elm kimi formalaşması

adlandırılır (XIX əsrin 60-cı illərindən sonrakı dövr). Bu dövrün

başlanğıcında rus alimləri K.F.Rulye (1814-1858), N.A.Seversov (1827-

1885), V.V.Dokuçayev (1846-1903) öz əsərlərində bir neçə ekoloji prinsip

və anlayışlar vermişlər. Bu prinsip və anlayışlar öz məna və qiymətini hal-

hazırda da itirməmişlər. Bu heç də təsadüfi deyil ki, Amerika ekoloqu

Y.Odum (1975), V.V.Dokucayevi ekologiya elminin yäradıcılarından biri

hesab etmişdir.

Canlı və bitki aləminin sistemli qeydiyyatı ilə müxtəlif namralist

alimlər məşğul olmuşdur. Bu baxımdan Ç.Darvinin «Növlərin mənşəyi»

(1859) əsərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Ç.Darvin bu əsərində

orqanizmlərin qarşılıqlı münasibətlərinə xüsusi yer vermiş və bunu «yaşayış

uğrunda mübarizə» adlandırmışdır.

Alman bioloqu E.Hekkel (1834-1919) ilk dəfə olaraq biologiyanın

çox vacib və sərbəst bir sahəsi olmasmı və onun ekologiya adlandırılmasını

göstərmişdir (1866).

Ekologiya sərbəst bir elm kimi öz təşəkkülünü XX yüzilliyin

əvvəlində tapmışdır. Bu dövrdə amerikalı alim Ç.Adams (1913) ilk dəfə

olaraq ekologiya üzrə məlumatları nəşr etdir-mişdir. Məşhur Rus alimi

V.İ.Vernadski (1843-1945) geoloji hadisələrdə və onlarm inkişafmda canh

orqanizmlərin və onla-nn həyat fəaliyyətinin məhsullarmm böyük rolunu

14

qeyd etmiş və biosfer anlayışmm, onun mövcudluğunun, qanunauyğunlu-

ğunun möhkəmliyi və inkişafı haqqmda elmin banisi olmuş-dur.

İngilis alimi A.Tensli (1935) elmə «Ekosistem». terminini gətirmişdir.

Hal-hazırda bu anlayış ekologiyanın müəyyənedi-ci anlayışıdır.

XX əsrin ikinci yarısında ətraf mühitin kəskin çirkləndiril-məsi və

insanlann təbiətə ncqativ təsirinin yüksəlməsi ilə əla-qədar ekologiyaya

xüsusi bir tələbat yaranmışdır.

Üçüncü mərhələ ekologiyanm kompleks bir elmə çevril-məsi dövrü

adlandırıhr.

Müasir dövrdə dünya miqyasında ekologiyanm inkişafı bö-yük

alimlərdən Y.Odum, C.M.Andersen, E.Pianka, R.Riklefs, M.Biqon,

A.Şveyser, C.Xarper, R.Uitteker, N.Borlauq, T.Mil-ler, B.Nebel, Y.İzrael,

N.N.Moiseev, N.R.Naumov, S.S.Şvars və s. adları ilə bağlıdır.

Təbiətin mühafizəsinin elmi əsasları V.V.Dokuçayev, K.M.Ber,

Q.A.Kojevnikov, D.N.Anucin və başqa görkəmli alimlər tərəfındən

qoyulmuşdur.

Keçmiş Sovet dövlətində 26 oktyabr 1917-ci ildə qəbul olunmuş

«Torpaq haqqmda Dekretdə» təbiətdən istifadənin əsası qoyulmuşdur. Məhz

bu andan təbiətin mühafızəsi məsə-ləsi öz təşəkkülünü tapmışdır.

Keçmiş əsrin 50-ci illərindən başlayaraq istehsal qüwələ-rinin inkişafı

insanlarm təbiətə olan neqativ təsirinin artmasma səbəb olmuşdur. Bu andan

başlayaraq cəmiyyət və təbiətin qarşıhqh münasibətini tənzimləyən

«insanların məskun sahələrinin mühafızəsi» termini meydana gəlmişdir.

Azərbaycan Respublikasında təbiətin mühafızəsi üzrə bir neçə

qanunvericilik aktları qəbul edilmişdir. Lakin qəbul olunmuş bu

qanunvericilik aktları təbiətə olan antropogen təsirin qarşısmın alınmasında

hələlik lazımi rol oynaya bilmir.

15

II FƏSİL. EKOLOJİ SİSTEMLƏR VƏ FAKTORLAR

2.1. Ekosistemin konsepsiyası

Ekosistem ekologiyanın əsas funksional vahididir. Bü haqda müxtəlif

təyinatlar olsada belə, onların hamısının mənası eynidir. Y.Oduma görə

«Canlı orqanizm və onları əhatə edən cansız aləm biri-birindən ayrılmaz

olaraq həmin sahədə daima qarşılıqlı əlaqədə və fəaliyyətdədirlər. Bunlar

arasında olan enerji axını onların biotik strukturunun, maddələrin dövrü

sistemini dəqiq müəyyənləşdirir. Bax bu münasibət ekoloji sistem

deməkdir». Deməli ekoloji sistemi canlı aləmlə onların məskunlaşdığı mühit

arasında olan birgə fəalyyət təşkil edir. Bunlarda maddələr və enerji

mübadiləsi qarşılıqlı olaraq baş verir.

Ekosistem anlayışı birinci dəfə olaraq ingilis alimi A.Tensli tərəfmdən

təklif olunmuşdur. Lakin orqanizmlə mühitin birgəliyi konsepsiyası çox

qədimdən məlum olmuşdur.

XX əsrin əvvəllərində belə bir ideya inkişaf etdirilmişdir ki, mühitdən

asılı olmayaraq təbiətdəki fəaliyyətlər eyni qanunauyğunluqla baş verir.

Məsələn, dəniz suyu, yeraltı su, içməli su təbiətcə vahidlik sistemi təşkil

edir.

Ekosistemin ekologiyası adlı yeni bir sistemin yaranması ümumi

sistem və sistemli analizə olan təlabatdan irəli gəlir. Bu sistemin baniləri

C.E.Xatçinski, R.Marqelf, K.Uatt, V.Petten, Y.Odum sayılır.

Sistem nədir? Sistem müəyyən tərzdə bir-biri ilə əlaqədə və qarşılıqlı

təsirdə olan elementlərin birliyidir.

Sistemin hissələri onun elementləri adlandırılır. Sistemin elementləri

fıziki, kimyəvi, bioloji və ya qarışıq şəkildə ola bilər.

Sistemin strukturunu elementlərin qarşıhşlı tesir münasibətləri təyin

edir. Qarşılıqlı təsirin özü yeni sistemin yaranmasına səbəb ola bilər.

16

Sistemin əsas xüsusiyətlərindən biri elementlərin ierarxik tabeçiliyidir

(aşağı rütbələrin yuxarı rütbələrə tabe olması).

Ekologiyada elementar vahid fərdin populasiyasıdır.Populyasiyanı

cins, yaş, ərazi və digər növ strukturlara ayırırlar. Yaşa görə populyasiya

növü əsas göstəricilərdən biridir. Uzunömürlü populyasiyalar normal, doğub

törəmə prosesinə təsir edən mənfı faktorlar olduqda tez qocalama baş verən

populyasiyalar reqresiv və ya ölən populyasiya adlanır. Cavan populyasiya

«tətbiqolunan» populyasiya adlanır. Bu növ populyasiyalar təhlükə yaratmır,

onların artım ehtimah yüksək olur, lakin onların trafilki və digər əlaqələri

tam formalaşmış olmur. Əgər populyasiya normal və ya normal vəziyyətə

yaxınsa, onda insanlar həmin populyasiyadan istənilən qədər biokütlə götürə

bilər. Bu zaman populyasiyanın törəmə müddəti və vaxtı nəzərə alınmalıdır.

Populyasiyanın əsas xüsusiyyətlərindən biri onun fərdlərinin sayının

dinamikası və tənzimlənmə mexanizmidir. Fərdlərin sayının optimal saydan

fərqlənməsi onun mövcudluğuna tesir edən mənfi təsirdən asılıdır. Adətən

populyasiya mühitəalışma mexanizminə malik olur. Bu xüsusiyyət onun

optimal saydan artıq və ya az olmasmı yaradır.

Hər populyasiya və növ «biotik potensial» xüsusiyyətinə malikdir.

Yəni hər bir cüt fərddən bioloji olaraq yeni nəsl yaranmahdır. Orqanizmin

yaranma (təşkil) səviyyəsi aşağı olduqca biotik potensial yüksək olur.

Məsələn droj kletkaları bir neçə saatda surətlə artaraq yer üzərini tuta bilər.

İri orqanizmlər az biotik potensiala malik olduqları üçün onlarm artımı uzun

illər çəkir.

Populyasiya fərdlərinin sayının kəskin artması «populyasiya dalğası»,

«həyat dalğası», «say dalğası» adlandırılır. Belə dalğanın səbəbi hələ tam

aydınlaşdırılmamışdır. Bəzən, bunu iqlim şəraiti, yem, bəzən də günəşin

aktivliyi ilə izah edirlər.

17

Populyasiyanm dinamikasmı fərdlərin sıxlığından ya asılı və ya da

asılı olmadığını qeyd edirlər. Sıxlıqdan asılı olmamaq abiotik faktorun

nəticəsi kimi qəbul edilir (hava, yem, katastrof və s.). Bu faktorlar

nəticəsində populyasiya həm arta, həm də azala bilər. Hətta onların sayı

sıfıra bərabər ola bilər. Belə faktorlar «modifıkasiya olma» (lat.

modifıkasiya-dəyişmə) adlanırılır.

Populyasiyanın dinamikasının sıxlıqdan asılılığı «biotik faktorun»

nəticəsidir. Bunu «tənzimolunan» adlandırırlar.

Populyasiya və populyasiyaya oxşarlar assosasiya və ya birlik

sistemaltlarını yaradırlar. Elə buna görə də ekoloji elementləri ekoloji

populyasiya, birlik ekologiyası və biosenozların ekologiyasına ayırırlar.

Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, ekosistemin tam xüsusiyyətlərini başa

düşmək üçün göstərilən elementlər arasında əlaqə və onların birgə fəaliyyə-

lini müəyyən etmək lazımdır.

Hər bir ekosistem açıq ekosistem adlandırılır. Yəni o, enerji almaq və

vermək qabiliyyətinə malik olmalıdır.

2.2. Biosenoz

Ekosistemə yaxın və ya onun analoqu olan anlayış biosenoz

anlayışıdır. Bununla məşğul olan elm biosenologiya adlandırılır. Yunanca

bios-həyat, koinos-ümumi deməkdir. Bu termin ilk dəfə alman alimi

K.Mebius tərəfmdən işlədilib.

N.P.Naumova görə biosenoz biosferdə tarixən toplanmış canlı əlaqəli

qrupdur ki, onlar ümumi bir yerdə toplanıb və konkret təbii şərait yaradırlar.

Ekosistem dedikdə biotik və abiotik komponentlər birgə düşünülür.

Biosenoz dedikdə isə yalnız canlı məskunlar nəzərdə tutulur. Biosenozda

adətən komponentlərin müəyyən şərait və məkandakı fəaliyyətləri ilə yanaşı

18

onların yerləşdiyi sahənin məhdudluğu göstərilir ki, buna da biotop deyilir.

Biosenoz və biotop birlikdə bioqeosenoz adlanır. V.N.Sukacevə görə

biogeosenoz yer üzərində olan eynicinsli təbii hadisələri (atmosfer, dağ

suxurları, bitki aləmi, canlılar, mikroorqanizmlər, torpaq və hidroqrafık

şərait) təşkil edən, daima hərəkətdə olan ayrı-ayrı komponentlərin qarşılıqlı

'təsiri, onlar arasında olan enerji mübadiləsi prosesləri deməkdir. Bu təyinat

ekosistem məvhumu ilə demək olar kı, eynidir.

Canlı orqanizmlər doğulur, böyüyür və inkişaf edir. Bu zaman onların

bioloji kütləsi artır. Avtotraflar vasitəsilə yaradılan kütlə ilkin məhsul

adlandırılır. Vahid zamanda yaranan bioloji kütlə ekoloji sistemin bioloji

məhsuldarlığı adlandırılır. Bitkilərdən fərqli olaraq bakteriyalar, göbələklər

və heyvanlar öz gövdələrini sadə kimyəvi maddələrdən qura bilmirlər. On-

lara daha yüksək enerjiyə malik maddələr lazımdır. Bunlar qida baxımından

heterotrof adlandırılır. Bu baxımdanda onlan ikinci «produsent»

adlandınrlar. Bunların əsas qida mənbəyi avtotraflardır.

Avtotrof və heterotroflar ikinci trafıki səviyyə olan «konsumetlər»

adlandırılır. Konsumentlər müxtəlif bioaktiv maddələr ifraz edirlər. Bu

maddələr digər orqanizmlərin məhvinə və ya stimullaşmasına səbəb olur.

Konsumentlər qrupunu üç yerə bölürlər. Birinci bölmə «Fitofaq»lar

adlandırılır. Fitofaqlara atmosfer tərəfındən yaradılan ilkin məhsulla

qidalanan heyvanlar aid edilir.

İkinci bölmə «zoofaqlar» adlandırılır. Bunlar əsasən fitofaq bölməsinə

daxil olan heyvanlarla qidalanan yırtıcılardır.

Üçüncü bölməyə ikinci bölmə konsumentlərlə qidalanan heyvanlar

aid edilir.

Ekosistemdə biosenozun fəaliyyətini təmin edən orqanizmlər, mineral

maddələr halına qədər çatmış çürüntü və məhv olmuş tullantılar redusentlər

19

adlandırılır. Lakin burada mineralların tərkibində təkcə redusentlər yox

konsumentlərində mövcudluğunu qeyd etmək lazımdır.

Ölmüş orqanizmlərin cürümə prosesində iştirak edən birinci qrup

konsumentlər Saprofaqlar adlandırılır. Bunlara əsasən onurğasızlar aid

edilir.

Yerüstü ekoloji sistemlərdə orqanizmlərin çürümə prosesi maddələrin

dövr etməsinə və onlarm enerjisinə böyük təsir edir.

Produsentlər, konsumentlər və redusentlər qruplarının görünüş

tərkibi müxtəlif ola bilər. Bu müxtəliflik yalnız ekosistemin növündən

(tipindən), coğrafı vəziyyətindən yox həmçinin onların qarşılıqlı müna

sibətlərindən də asılıdır. Görünüş tərkibə ilin fəsilləridə təsir edə bilir.

Hər bir qrupun ekosistemin fəaliyyətində xüsusi rolu olur. Məsələn,

maddələrin su hövzəsində dövrünə produsentlərin və redusentlərin təsiri

konsumentlərə nisbətən kifayət qədər azdır.

Müxtəlif qrup orqanizmlər məskən etdikləri mühitin antropogen

çirkləndirilməsinə müxtəlif münasibət göstərirlər. Məsələn, redusentlər

avtotraf və konsumentlərin həyatı üçün lazım olan antropogen maddələrin

nəinki fiziki, hətta kimyəvi dəyişməsinə təsir edirlər. Lakin bu proses həmişə

baş verə bilmir. Əgər antropogen çöküntü tərkibində müxtəlif toksik kim-

yəvi maddələr mövcuddursa resudentlər onların təmizlənməsinə həmişə tam

təsir etmək iqtidarında olmurlar. Bu zaman özözünü təmizləmə prosesi

pozulur ki, bu da ekosistemin dayanıqlığına təsir edir və onun dəyişməsinə

səbəb olur.

Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, ekosistemin dəyişməsinə tək

insan fəaliyyəti yox, həmçinin orqanizmlərin daxilində gedən proseslərdə

böyük təsir göstərirlər.

2.3. Ekosistemin strukturu

20

Ekosistemlərin fəaliyyət göstərmələri üçün onlar özündən enerji

ayırmaqla maddələrin dövrü sistemi ilə əlaqədar olmalıdırlar. Ekosisiem

eyni zamanda xarici təsirə müqavimət göstərmək qabiliyyətinə malik

olmalıdır. Bu mexanizmləri açıqlamaq üçün ekosistemlərin aşağıdakı

struktur və digər xüsusiyyətləri ilə tanış olaq.

Ekosistemin blok modeli. Hər bir ekosistem iki blokdan ibarətdir.

Bunlardan biri canlı orqanizmlərin kompleks şəkildə qarşılıqlı əlaqəsidir

(biosenoz). İkinci, mühit blokudur (biotop və ya ekotop). Belə olan halda: :

Ekosistem = biosenos + biotop (ekotop)

V.H.Sukaçev bloklar modelini aşağıdakı sxem şəklində vermişdir.

Göründüyü kimi biogeosenoz özündə bütün blokları cəmləşdirir. O

cümlədən bitki aləmidə biosenoza daxil edilir. Bitki aləminin ekosistemdə

mövcud olmadığı hala rast gəlmək olar. Lakin belə halda bitkilərin

21

çürüntülərinin sistemdə iştirakı mövcud olur. Deməli, ekoşistem zoosenoz

və mikrobosenozdan ibarət olaraq maddələrin dövrü sistemini yarada bilər.

Buradan belə bir neticə əldə etmək olar ki, «Hər bir biogeosenoz ekosistem

adlandırıla bilər. Lakin hər bir ekosistem biogeosenoz adlandırıla bilməz».

Biogeosenoz və ekosistemi bir-birindən zaman faktoru fərqləndirir.

Lakin bununla belə bu məvhumlara sinonim kimi baxılmır.

Ekosistemin növ strukturu. Növ strukturu dedikdə ekosistemi təşkil

edən növlərin sayı və onların sayları arasında olan fərqlər nəzərdə tutulur.

Ekosistemdə növlərin sayı haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Bu ekosistemdə

100-lərlə kiçik orqanizmlərin olması ilə izah olunur. Növlər müxtəlif

olduqda eksosistemdə şərait geniş olur. Növlərin müxtəlifliyi həmçinin

eksosistemin yaşından asılıdır. Yeni yaranmış ekosistem yaşa dolduqca

onlarda növlərin sayı artır. Yüksək dərəcədə formalaşmış ekosistemdə

çoxluğu təşkil edən növlər dominantlar adlandırılır (latınca dominantis -

hakim). Dominantlarla yanaşı edifıkatlar (latınca edifıkator-inşaatçı) da

mövcuddur. Bunlara əsasən mühiti yaradan növlər aid edilir. Adətən

dominant növ edifikator adlandırılır. Məsələn küknar meşəsində küknar do-

minant olmaqla bərabər yaratdıqları mühitə görə edifikatordur.

Növ müxtəlifliyi ekosistemin ən əsas xüsusiyyətlərindən biridir.

Növlərin müxtəlifliyi sistemdə dayanaqlığı mühafizə etmə qabiliyyətinə

malik ola bilər. Azlıq təşkil edən növlər müəyyən şərait yarandıqda öz

saylarını artırıb mühitdə dominantlıq yaradırlar.

Növ strukturu adətən bitki aləmində onun yarada biləcəyi

xüsusiyyətləri öyrənmək üçün istifadə olunur.

Ekosistemin «Trofiki» strukturu. Trofıka yunanca qida deməkdir.

Hər bir ekosistem özündə bir neçə trofiki səviyyə və yaxud bölmə

cəmləşdirir. Birinci səviyyə bitkilər tərəfindən yaradılan səviyyədir. Bu

22

səviyyə avtotrof və yaxud «produsent» adlandırılır. İkinci səviyyə heyvanlar

tərəfindən yaradılan səviyyədir. Bu səviyyə heterotrof və ya «konsumentlər»

adlandırılır. Axırıncı səviyyəyə ölmüş maddələrlə qidalanan

mikroorqanizmlər və göbələklər daxildir.

Trofık səviyyələr arasında olan qarşılıqlı əlaqə trofiki zəncir və ya

yem zənciri adlandırılır. Bu əlaqənin əsas xüsusiyyəti maddələrin dövrü

sisteminin yaradılmasından və onlarda olan üzvü birləşmə enerjisinin

ayrılmasından ibarətdir.

Ekosistemdə orqanizmlərin əlaqələri. Həyatda heç bir orqanizm

ətraf mühit və digər orqanizmlərlə əlaqəsiz yaşaya bilməz. Orqanizmlər

arasında qarşılıqlı əlaqə onların qidalanmaları əsasında yaraddır. Buna

görə də əlaqələr qida və ya «trofiki» əlaqə adlandırlır.

Eyni məkandan yaşayış üçün istifadə əlaqəsi «trofik» əlaqə

adlandırılır. Məsələn, heyvan və bitkilorin birgə məskünlaşması. Əgər bir

orqanizm başqalarının yayılmasında iştirak edirsə bu «forik» əlaqə

adlandırılır (toxum).

Bir orqanizm tərəfındən digərinin məhsulları istifadə olunarsa belə

əlaqə «fabrik> əlaqəsi adlandırılır (yuvaların tikilməsi).

Orqanizmlər arasında qarşılıqlı münasibətlər bir orqanizmin digəri

ilə təmasından yaranan əlaqələrdən ibarətdir. Riyazi işarələrlə bu əlaqələr

«+», «-» və «0» kimi qeyd olunur.

Əgər qarşılıqlı münasibətlər hər iki tərəf üçün əlverişlidirsə (+,+) belə

münasibətlər «simbioz» və ya «mutualizm» adlandırılır.

Əgər qarşılıqlı münasibətlər bir tərəf üçün əhəmiyyətli (+) digər tərəf

üçün ziyandırsa (-) onda bu münasibət «parazitizm» (+, -) adlandırılır.

Hər iki tərəf üçün sərfəli olmayan qarşılıqlı münasibət (-,-) «rəqabət»

adlandırılır.

23

Əgər qarşılıqlı münasibət biri üçün əlerişli digəri üçün fərq etməzsə

(+, 0) belə münasibətlər «kommensalizm» adlandırılır.

Bir tərəf üçün sərfəsiz, digər tərəf üçün fərqi olmayan (-, 0) münasibət

«amensalizm» adlandırılır. Hər iki tərəf üçün fərqi olmayan (0-0)

münasibətlər «neytralizm» adlandırılır.

2.4 Ekosistemin enerjisi

«Enerji» termini altında fizikada görülən iş başa düşülür.

Fizikanın enerjiyə aid bütün qanunları eyni zamanda bioloji sistemlərə

aid edilir.

Bütün canlı orqanizmlər doğulduğu gündən enerji ayrılması və enerji

daşıması prosesi ilə ömürlərini başa vururlar. Bu baxımdan ekologiyanın

əsas məsələlərindən biri işıq ilə ekosistem arasında olan əlaqəni

öyrənməkdən ibarətdir.

Yer üzərinə günəş işığının 47%-i gəlib çatır. Bu işıq axınının

təxminən yarısı fotosintezin əsasını təşkil edən enerjidir. Bu dalğaların

üzünlüğü 380-750 nm təşkil edir. Bu enerji Fotosintetik Aktiv Radiasiya

adlanır. Güneş radiasiyasının 40%-ə yaxınını məhz bu radiasiya təşkil edir.

Qalan spektir ultra-bənövşəyi və infraqırmızı radiasiyalara aid edilir ki,

bunlar da istilik effekti ilə əlaqədardır.

Adətən bitkilər fotosintez üçün günəş radiasiyasının 1%-ə qədərindən

istifadə edirlər. Bəzi ekosistemlərdə bu rəqəm 3-5%-ə qədər çatır (tropik

meşələr, qarğıdalı tarlaları).

Bitkilər digər orqanizmlərin enerji ilə təminatçısı hesab edilir. Enerji

bir trofıki səviyyədən digərinə qida vasitəsilə keçir. Konsumentlər tərəfindən

qəbul edilən qida şəkilindəki enerji onun həyatı üçün sərf olunur. Qəbul

24

olunan enerjinin bir hissəsi orqanizmlər tərəfındən ifraz olur, digər hissəsi

isə orqanizmin tələbatına uyğun onun özündə cəmləşir.

Gida və enerji balansı heyvanat aləmi üçün belə ifadə olunur.

burada Eq- qida ilə alınan enerji;

En- nəfəs alma, hərəkət, ürək döyünməsinə sərf olunan enerji;

Ein -inkişafa (orqanizm tərəfmdən saxlanılan) səri olunan enerji;

Exo -xaric olan maddələrə sərf olunan enerji.

Orqanizm tərəfindən sərf olunan enerji müxtəlif periodlarda müxtəlif

olur. O, bəzən orqanizmdə toplanır, bəzən isə tam sərf olunur. Enerjinin bir

trofiki səviyyədən digərinə keçidi qəbul edilən qida enerjisinin 10%-ni təşkil

edir. Bu ekologiyada «on faiz qaydası» adlandırılır.

Ekosistem və biosfer bütünlükdə termodinamikanın qanunlarına tabe

olaraq onlarla tənzim olunurlar. Canlı aləmin bu baxımdan cansız aləmdən

fərqi ondan ibarətdir ki, canlı orqanizmlər «özünübərpa» xassəsinə

malikdirlər.

Ekosistemdə enerji çevrilməsini yaxşı anlamaq üçün termo-

dinamikanın birinci və ikinci qanunlarına nəzər salaq.

Termodinamikanın birinci qanunu və yaxud enerjinin saxlanılması

qununu: Enerji bir formadan digərinə keçə bilər, o, nə yox olur nə də

yenidən yaranır. Termodinamikanın ikinci qanunuunda deyilir: Öz-özünə

çevrilmədə kinetik enerjinin potensial enerjiyə çevrilməsi 100%-dən

aşağı olur. Başqa sözlə desək enerjinin öz-özünə çevrilməsi prosesi mər-

kəzləşdirilmiş şəkildə yox, səpələnmiş şəkildə olur.

Termodinamikanın ikinci qanunu «entropiya» ilə əlaqədardır.

«Entropiya» latınca «entrofa» - çevrilmə, dönmə deməkdir. Entropiya

25

dedikdə əlaqəli enerjinin yayılaraq istifadə üçün əlçatmazlığının ölçüsü kimi

başa düşülür.

Ekosistem enerji çevrilməsini tənzimləmə qabiliyyətinə malikdir. O,

həmişə bu prosesdə entropiyanın minimal həddə saxlanılmasına çalışır.

2.5. Ekosistemin inkişaf dinamikası. Suksessiya

Hər bir ekosistem xarici mühitin dəyişməsinə uyğunlaşmaq üçün

daima dinamiki vəziyyətdə olur. Bu dinamiki vəziyyət ekosistemin ayrı-ayrı

bölmələrinə və yaxud bütünlükdə sistemin özünə aid edilə bilər. Bu zaman

dinamika ekosistemə təsir edərək onun dəyişməsinə və ya yenisinin

yaranmasına təsir edən faktorlara uyğunlaşma ilə əlaqədar ola bilər.

Dinamikanın ən sadə növü sutkalıq dinamikadır. Bu bitki aləminin

fotosintezi və suyun buxarlanmasının sutka ərzində dəyişməsi ilə

əlaqədardır. Dəyişmələr mövsüm xarakterli olduqda orqanizmlər

dəyişmələrə daha aktiv meyl göstərirlər.Dinamika vaxtaşırı təkrar olunduğu

üçün o, dövrü dinamika adlanır.. Ekosistemin inkişafına təsir edən dinamika

istiqamətlənmış dinamika adlandırılır.

Dövrü təkrar olan dinamika tsikllə dəyişən və ya «fuluktuasiya»

adlandırılır. İstiqamətlənmiş dinamika ekosistemin inkişaf dınamikası

adlandırılır. Bu dinamika ekosistemin və ya biosenozun dəyişməsi ilə

nəticələnir. Bu proses «suksessiya» adlandırılır.

«Suksessiya» iki hissəyə ayrılır - ilkin və ikinci.

Ilkin «suksessiya» inkişafını yaşayış mövcud olmayan obyektdən

başlayır.

Ikinci «suksessiya» isə yaşayış «sıfır» olan nöqtədən yox, ekosistemin

dağılması və ya digər dəyişiliklərdən, həyat tərzini dəyişməsindən yaranır.

«Suksessiya» prosesinin gedişatı üçün aşağıdakı ümumi

qanunauyğunluq mövcuddur.

26

1. «Suksessiya» inkişafının ilk dövrlərində onların növ müxtəlifliyi,

məhsuldarlığı və bioloji kutləsi cüzi olur. Suksesiyanın inkişafı ilə bu

göstəricilər artır.

2. «Suksessiya» cərgəlori inkişaf etdikcə orqanizmlər ara-lulda

qarşıhqh əlaqə artır.

3. Ayrı-ayrı növlərin sayının kəskin artması ehtimalı az olur.

4. Maddələrin dövretməsi, ekosistemin nəfəs alması və enerji

prosesləri intensiv olur.

5. «Suksessiya» prosesinin sürəti orqanizmlərin yaşayış müddətindən

və ekosistemin fəaliyyətindən asılı olur.

6. «Suksessiya» prosesinin sona çatması dinamiki yox tədrici xarakter

daşıyır.

2.6. Ekoloji faktorlar

Ətraf mühitin vəziyyətinə və canlı orqanizmlərə müxtəlif ekoloji

faktorlar güclü təsir göstərirlər. Canlı orqanizmlərə bilavasitə və ya bilvasitə

təsir edən hər hansı bir mühit ekoloji faktor adlandırılır. Ekoloji faktorları

üç kateqoriyaya bölürlər: 1) Cansız təbiət faktoru — abiotik faktor; 2) Canlı

təbiət faktoru — biotik faktor; 3) İnsan fəaliyyəti faktoru - antropogen

faktor.

Orqanizmlərin bu və ya digər faktor təsirinə uyğunlaşması həmin

təsirin (faktorun) dövrlülüyündən asılı olur. Birinci dövrü faktora yerin

firlanması, ilin fəsillərinin dəyişməsi, gündəlik işıq dəyişməsi və s. aid edilir.

Bu faktorlar hələ həyatm yaranması vaxtından əvvəl mövcud olmuşdur.

Yaranan orqanizmlər bu şəraitə uyğunlaşmaq məcburiyyətində qalaraq on

lara uyğunlaşmışlar.

İkinci dövrü faktora, ətraf mühitin temperaturu, nəmliyi, atmosfer

çöküntüləri və s. aid edilir.

27

Dövrü olmayan faktorlara təbii fəlakətlər və texnogen xarakterli

faktorlar aid edilir.

Yer üzərindəki abiotik faktorlar:

1. İşıq. İrəlidə göstərildiyi kimi günəşdən gələn şüanın 47%-ni

görünən spektr təşkil edir. Bu spektrdə dalğaların uzunluğu 380-750 nm-ə

bərabərdir. 45% günəş şüası narıncı qırmızı şüalardır ki, bunlar fotosintez

üçün böyük rol oynayırlar. Dalğasının uzunluğu 750 nm-dən çox olmayan

infra qırmızı şüalar heyvanlar və bitkilər tərəfındən hiss olunmamasına

baxmayaraq əsas istilik enerji mənbəyi sayılır. Günəş enerjisinin 7%-i

ultrabənövşəyi şüaların hesabına düşür ki, bu spektrdə dalğanın uzunluğu

400 nm-dən çox olur.

2. İonlaşdırıcı şüalar. Bu şüalar yüksək enerjiyə malikdirlər. Onlar

bir elementin atomundan onun elektronunu çıxarıb başqa bir elementə

birləşdirərək mənfi və müsbət ionlardan ibarət cüt yaradırlar.

İonlaşdırıcı şüaların mənbəyi radioaktiv maddələr və kosmik

şüalardır. Günəş radiasiyasının atmosferin yuxarı sərhəddindəki intensivliyi

1380 vt/m2 və ya 1,980 kal/(dəqiqə-sm2)çatır. Yer üzərinə çatan günəş

radiasiyası atmosferin yuxarı sərhəddinə nisbətən az olur.

Şüanın udulma dozası "ber" ilə ölçülür. Ber-rentgenin bioloji

ekvivalentidir. 1 ber 0,01 coul/kq-a bərabərdir. İnsan il ərzində orta hesabla

0,1 ber şüaya məruz qalır.

3. Atmosfer havasının nəmliyi. Ekoloji baxımdan ətraf mühitdə

mövcud olan su məhdudlaşdrrıcı fiziki faktordur. Su heyyvanat və bitki

aləminin əsas kütləsini təşkil edir. Canlı orqanizmlərin 50-80%-i sudan

ibarətdir. Bəzi heyvanlarda bu rəqəm hətta 95%-ə çatır. Atmosfer havasında

nəmlik dedikdə onun su buxarı ilə doyma dərəcəsi başa düşülür. İnsan həyatı

üçün havadakı su buxarının miqdarı 40-60% normal sayılır. Səhralarda

28

bitkilər nəmliyin qənaətlə işlədilməsinə adət edirlər. Onların kökləri uzun,

yarpaqları isə xırda olur. Səhra heyvanları su hövzəsinə çatmaq üçün uzun

məsafəyə sürətlə qaçmalı olurlar. Onlarda olan piy qatı daxili su mənbəyi

rolunu oynayır. Adətən 100 qr piy oksidləşdikdə ondan 100 qr su ayrılır.

4. Atmosfer çöküntüləri. Çöküntülər su buxarının kondensasiyası

nəticəsində yaranır. Bu çöküntülər yer üzərində suyun dövretməsində böyük

rol oynayırlar. Çöküntülərin miqdarından asılı olaraq yer üzərini iki zonaya

bölürlər - humid (nəm) və arid (quraqlıq) zonaları.

5. Atmosfer havası. Canlı və cansız aləmin mövcudluğunu təmin

edən oksigen və karbon qazının havadakı miqdarı müvafiq olaraq 21 və 0,3

% təşkil edir.

Bu baxımdan yerüstü ekosistemdə havanm tərkibi (atmosfer havası)

nisbətən sabit qalır. Havaya oksigen yaşıl bitkilərdən daxil olur. CO2 günəş

və yer üzərində gedən şüalanma proseslərindən yaranır. Atmosferin ozon

qatı yer kürəsini günəş spektrinin ultrabənövşəyi şüalardan mühafizə edir.

6. Ətraf mühitin temperaturu. Yer üzərində temperatur əsasən

atmosferin istilik rejimi və günəş şüaları ilə yaranır. Temperatur mühitin

məhdudlaşdırıcı faktorlarmdan biridir. Müxtəlif növlərin yer üzərində

yerləşməsi (yayılması) və populyasiyaların sayı temperatur faktorundan

köklü surətdə asılıdır. Yer üzərində bitki və heyvanların yerləşdiyi mühitin

optimal temperaturu 15-30° C həddində olur. Bəzi bakteriya, su bitkiləri

qaynar mühitdə, yəni 70-90°C temperamr mühitində yaşayırlar. Sərt soyuq

şərait bir çox cücülərin, balıqların və dəniz otlarının həyatlarının

dayanmasına səbəb olur (anabioz). Lakin yaz vaxtı don açılanda onlar öz

əvvəlki həyat tərzlərini davam etdirirlər. Canlıların öz bədənlərinin

temperaturu isə sabit qalır. Bunun üçün onlarda xarici mühitə alışma

qabiliyyəti mövcuddur.

29

7. Su hövzələrinin abiotik faktoru. Yer kürəsi səthinin 71%-i

okcanların payına düşür. Suyun sıxlığı havanın sıxlığından 800 dəfə,

özlülüyü isə 55 dəfə çoxdur. Su hövzəsi axarlığı, şəffaflığı, duzluluğu,

temperatur tutumluğu ilə başqa sahələrdən seçilir. Bu xüsusiyyət

bakteriyaların, planktonların fotosintez proseslərinə böyük təsir edir.

Ətraf mühitin biotik faktoru. Biotik faktor dedikdə bir orqanizmin

digərlərinin həyat fəaliyyətinə təsirləri başa düşülür.

Ətraf mühitin antropogen faktoru. Antropogen faktor dedikdə

insanlann istehsalat və məişət fəaliyyəti nəticəsində ətraf mühitə edilən təsiri

nəzərdə tutulur. İstehsalat fəaliyyəti dedikdə sənayedə, kənd təsərrüfatmda,

neft-qazçıxarma, dağ-mədən işlərində və s. göstərilən fəaliyyət nəzərdə

tutulur.

Məhdudlaşdırıcı faktorlar: minimum və tolerant. Minimum

qanunu 1840-cı ildə U.Libix tərəfındən irəli sürülmüşdür. Bu qanuna əsasən

bitkilərin inkişafi onların torpaqda çoxluq təşkil edən maddələr ilə yox,

orada olan elementlərinin cüzi miqdarı ilə limitləşdirilir (məhdudlaşdırılır).

Minimum haqqında qanun özünün doğruluğunu xüsusilə insanlarda və hey-

vanlarda sübut edir. Məsələn, insanların sağlamlığı onların bədənində cüzi

miqdarda olan maddələrdən - vitaminlərdən asılıdır.

Bütün canlı orqanizmlərə temperatur, nəmlik, qida ümumilikdə tam

yox, yalnız onların müəyyən həddi lazımdır. Ekoloji minimum ilə ekoloji

maksimum arasındakı diapazon dəyanətlılik həddi adlandırılır. Başqa sözlə

bu orqanizmin tolerantlığı (tolerant qanunu) adlandırılır. Bu qanun 1910-cu

ildə V.Şelferd lərəfindən irəli sürülmüşdür.

Məhdudiyyət faktorunun qiyməti ondan ibarətdir ki, o, ən mürəkkəb

ekoloji halların tədqiq edilməsinə imkan verir. Əgər orqanizm geniş tolerant

faktoru diapazonuna malikdirsə, onda belə faktor məhdudlaşdırıcı ola

30

bilməz. Orqanizm kiçik diapazon tolerantlığa malikdirsə, bu hal tədqiq

olunmalıdır.

III FƏSIL. EKOSISTEMDƏ MADDƏLƏRIN DÖVR ETMƏSİ.

3.1. Biosfer haqqında ümumi məlumat

Biosfer anlayışını elmi ədəbiyyata 1875-ci ildə avstriyalı geoloq-alim

Eduard Zyuss gətirmişdir. O, biosferə canlı orqanizmlərin mövcud olduğu

atmosfer, litosfer və hidrosfer sahələrini aid etmişdir.

Böyük rus alimi V.Y.Vernadski (1863-1945) keçmişdə canlı

orqanizmlərin mövcud olduqları sahələri də buraya əlavə edərək yeni analoji

ekologiya elmini yaratmışdır. V.İ.Vernadskiyə görə canlı orqanizmlərin

yaşadığı və ya vaxtı ilə yaşamış olduqları mühit biosfer kimi başa

düşülməlidir.

Biosferin hal-hazırda canlı orqanizmlər mövcud olan sahələri

neobiosfer, qədim zamanlarda canlı orqanizmlərin yaşadığı sahələr isə

paleobiosfer və ya ağ biosfer adlandırılır.

Neobiosferə atmosferin ozon qatına qədər olan sahəsi (qütblərdə 8-10

km, ekvatorda 17-18 km, yer səthinin qalan hissələrində 20-25 km) aid

edilir. Ozon qatından yuxarı hissədə kosmik ultrabənövşəyi şüaların təsiri

nəticəsində həyat mümkün deyil. Bütün hidrosfer, o cümlədən ən böyük

dərinliyə malik olan okeanın Marian çökəkliyi (11022 m) belə neobiosferə

aid olunur.

Litosferin yalnız münbit torpaq hissəsi neobiosferə aid edilir.

Paleobiosferin neoblosferlə atmosferdə olan sərhədləri üst-üstə düşür.

Hidrosferin dib hissəsində olan çöküntü süxurlar paleobiosferə aid olunur.

Yer qabığının bütün çökmə süxur sahələri paleobiosferə aid edilir.

Beləliklə, demək olar ki, biosfer canlı orqanizmin özünün və ya izinin

mövcüd olduğu sahə adlanır.

31

Biosfer bir sistem kimi bir neçə xüsusiyyətlərə malikdir. Bunlardan

başlıcası mərkəzləşdirilmiş sistemdir. Bu sistemin mərkəzi bölməsini canlı

orqanizmlər təşkil edir. Bu xüsusiyyət V.I.Vernadski tərəfindən hərtərəfli

təhlil edilmişdir.Biosferin və ya onun əsas bölməsinin mərkəzində ancaq

insan qoyulur (antroposentrizm)

Biosferin ikinci xüsusiyyəti onun açıq sistem olmasıdır. Ona kənardan

enerji daxil olur və o, kosmik təsirə məruz qalır. Bu təsirin əsasını günəş

aktivliyi təşkil edir. Müəyyən edilmişdir ki, yer kürəsində, o cümlədən

biosferdə baş verən hadisələrin əksəriyyəti günəşin aktivliyi ilə əlaqədardır.

Belə bir fikir mövcuddur ki, günəş aktivliyi bir çox geoloji proseslərin

(kataklizm, katastrof) yaranmasına səbəb olur.

1989-cu ildə 1,5-2,0 ay ərzində baş vermiş zəlzələ (İturup adasında),

Çelyabinski boru xəttindəki qəza, «Komsomoles» sualtı atom qayığının

məhv olması, Tbilisi hadisələri, Dağlıq Qarabağ müharibəsinin aktivləşməsi

hadisələrini yüksək güəş aktivliyinin baş verməsi ilə də izah edirlər.

Biosferin üçüncü bir xüsusiyyəti onun özünü tənzimləmə sisteminin

olmasıdır. Bu xüsusiyyət, «homeostazm» adlandırılır Özünütənzimləmə

sistemi baş vermiş hər hansı bir həyəcan və ya çaxnaşmanın qarşısını

müəyyən mexanizm vasitəsilə alır, yaranmış dəyişikliyi öz əvvəlki

vəziyyətinə qaytarır. Tarix boyu biosferdə belə hallar çox baş vermişdir.

Bunlara misal vulkan püskürməsini, asteroidlərlə qarşılaşma, zəlzələ, dağ-

əmələgəlmə və s. göstərmək olar.

«Homeostazm» hal-hazrrda «Le Şatelye-Brayn» prinsipi kimi

adlandırılır.

Bu prinsipə əsasən «Xarici qüvvə tərəfındən öz müvazinət

vəziyyətindən çıxan sistem qüvvənin az təsiri istiqaməti üzrə yerdəyişməyə

məruz qalır». Le-Şatale-Brayn prinsipinin müasir dövrdə ayrı-ayrı

32

regionlarda pozulması halı baş verir ki, bu da ekoloji krizisin yaranmasına

səbəb olur (məs. səhraların yaranması və s.)

Biosferin dördüncü xüsusiyyəti onun «müxtəlifliyidir». Yəni, o,

müxtəlif yaşayış məskəni (su hövzəsi, yerüstü, torpaqdaxili və s.), iqlim

xüsusiyyətinə görə fərqlənən müxtəlif təbii zonalar, geokimyəvi sahələr və s.

xüsusiyyətlərə malikdir.«Müxtəliflik» ekosistemin və biosferin dayanaqlığı

şərtlərindən biridir. Biosferin əsas xassələrindən biri onda olan ayrı-ayrı

maddələrin dövretməsini yaradan mexanizmin olmasıdır. Bu xassə biosferdə

ayrı-ayrı kimyəvi elementlərin və onların birləşmələrinin tükənməzliyini

təmin edir.j

3.2. Biosferdə maddəlirin dövretməsi

Maddələrin dövretməsini iki yerə ayırmaq olar:

— İrihəcmli və ya geoloji (quru vo okean arasında) və kiçik və ya

bioloji (ekosistem həddində).

Kiçik dövretməyə geoloji dövretmənin bir elementi kimi baxmaq olar.

Həyat üçün istifadə olunan, biosferdə dövr edən kimyəvi elementlərin və

qeyri-üzvü birləşmələrin hərəkətinə elementlərin dövr etməsi və ya biogen

elementlərin dövretməsi deyilir.

Dövretmə «dövretmə sürəti» və «dövr vaxtı» ilə xarakterizə olunur.

«Dövretmə sürəti» müəyyən zamanda əsas hissədən ayrılan maddənin

miqdarıdır. «Dövr vaxtı» maddənin tam dəyişilməsinə sərf olunan vaxtdır.

Məsələn, komponentin tərkibində 1000 ədəddən ibarət maddə varsa, ondan

bir saat ərzində 10 ədəd ayrılırsa, onda «dövrü sürət» 10/1000, yəni 1 %

olacaqdır. «Dövr vaxtı» isə 1000/10, yəni 100 saat olacaqdır.

Biosferin mövcudluğunun təmini baxımından biokimyəvi dövretməni

iki yerə bölürlər:

33

— Atmosferdə və hidrosferdə olan ehtiyat fondu ilə birlikdə qazşəkilli

məddələrin dövretməsi;

— Yer qabığının ehtiyat fondu ilə birlikdə çökmə dövrü. Ekosistemdə

maddələrin dövretməsi dedikdə əsasən maddələrin dövretməsi yox, onları

təşkil edən kimyəvi elementlərin: C, O, N və P dövretməsi başa düşülür. Bu

elementlər biogen, yəni həyat yaradan elementlər adlandırılır.

Karbonun dövretməsi. Karbon biosferin bütün sahələrində və bizi

əhatə edən bütün mühitdə mövcuddur. O, atmosferdə karbon qazı (CO2)

kimi mövcuddur.

Antropogen təsirdən atmosfer havasının tərkibində CO2-nin miqdarı

daima artır. Karbon yer üzərində olan bütün üzvü blrləşmələrin strukturuna

daxildir. Deməli, bütün canlıların tərkibində karbon mövcuddur. Həyat üçün

lazım olan enerjini almaq üçün orqanizmin üzvü maddələri oksidləşərək CO2

və CO2 yaradır Bu prosesi «nəfəsalma» adlandırırlar. Bütün canlı

orqanizmlər öldükdən sonra çürüməyə başlayırlar. Bu zaman ayrılan C

oksigenlə birləşərək CO2 şəklində «dövretmə sisteminə» daxil olur. Oksigen

çatışmazlığı səbəbindən karbonun dövretməsi dayana bilər. Bu zaman

torpağın tərkibində olan üzvü maddələr torf, daş kömür və ya neft şəklində

torpaqda toplana bilər. Hidrosferdə CO2 həll olmuş formada olur. O burada

kalsium duzu yarada bilir. Bu proses karbonun dövretməsinə mane olur.

Karbonun dövretməsi aşağıda göstərilən sxemdə daha aydın görünür: (Şəkil

3.1.)

34

Şəkil 3.1. Karbonun dövretmə sisteminin sxemi.

Karbonun dövretməsi üzrə iri həcmli tədqiqat «Beynəlxalq geosfer-

biosfer proqramı» çərçivəsində 1986-1996-cı illərdə aparılmışdır. Bu

tədqiqatda əsas məqsəd CO2-nin atmosferə tullanmasından «parnik»

effektinin yaranması və onun iqlim dəyişməsinə təsirini müəyyən etməkdən

ibarət olmuşdur. Hal-hazırda ekosistemdə karbonun dövretməsi təxmini

olaraq müvazinət vəziyyətindədir. Belə bir fikir irəli sürülür ki, yaxın

yüzillikdə atmosferə atılan CO2-nin artımı iqlimin istiləşməsi təsirindən

destruksiya prosesi ilə əlaqədar azala bilər.

Azotun dövr etməsi. Azot (N) karbon kimi atmosfer havasının

tərkibində molekul (N2) formasında yer tutur. Atmosfer havasınm 78%-ə

qədəri N2-dən ibarətdir.

Azotun dövretməsi sxemi aşağıda göstərilmişdir:

35

Şəkil 3.2. Azotun dövretmə sisteminin sxemi.

Oksigen kimi azot heyvanların nəfəsalması üçün əsas element sayılır.

Azot bir çox üzvü birləşmələrin, xüsusilə zülalların tərkibinə daxildir. Azot

zülalların tərkibində karbon və ya hidrogenlə möhkəm amid birləşməsi

yaradır. C-N amid əlaqəsi ZÜLAL molekullarının əsas sintez mexanizmidir.

Bu yer üzərində canlıların mövcudluğunun əsas şərtlərindəndir.

Azotun əsas mənbəyi atmosfer sayılır. Atmosferdən azot torpağa,

oradan da bitkilərin tərkibinə NO2 formasmda daxil olur.

Azotun ikinci mənbəyi üzvü maddələrin çürüməsidir. Üzvi

birləşmələrin çürüməsindən əvvəlcə ammiak (NH3) yaranır Ammiak nitratlı

bakteriyaların təsirindən nitrit (NO2) və nitrata (NO3) çevrilir.

Okeanlara kifayət qədər azot axıdılır. Bu azot su fotosintezləyici

orqanizmlər tərəfindən istifadə olunur. Həmin orqanizmlər dəniz heyvanları

tərəfindən qida şəklində istifadə olunur. Həmin heyvanlar tərəfındən bu

azotun bir hissəsi quruya qaytarılır. Okeanların dibinə çökən azotlu

birləşmələr dövrü sistemdə iştirak etmir. Bu azotun dövrü bir neçə milyon

36

ildən sonra baş verə bilər. Amerikan alimi Y.Oduma görə «bu itki vulkan

püskürməsindən ayrılan azot tərəfmdən bərpa olunur». Buna görə də yer

üzərində bütün vulkanlarm püskürməsinin qarşısı alınsa onda insanların

acından ölməsi baş verə bilər.

Azotun dövrü sistemi kifayət qədər öyrənilib. Müəyyən edilmişdir ki,

biosfer tərəfindən qəbul olunan 109 ton azotun 80%-i sudan və qurudan

dövrü sistemə daxil olur.

Gübrə şəklində istifadə olunan azotun cüzi hissəsi təkrar istifadəyə

qayıdır.

Kükürdün dövretməsi.

Kükürd ətraf mühiti çirkləndirən aqressiv maddə hesab olunur.

Tərkibində kükürdlü birləşmələr olan mikroorqanizmlər yarpağın üzvü

maddələri ilə reaksiyaya girib onlardan SO2 ayırırlar ki, bu da bitkilər

tərəfmdən udularaq dövrü sistemə qoşulur.

Kükürdün dövretmə sxemi aşağıda verilmişdir:

Şəkil 3.3. Kükürdün dövretmə sxemi

37

Su hövzələri dibində olan müxtəlif kimyəvi birləşmələr sulfat tərkibli

mikroorqanizmlərin təsirinə məruz qalaraq kükürdün regenerasiyasına səbəb

olur. Bu zaman su daxilində vertikal H2S axını yaranır.

Kükürdün dövretməsinə mənfi təsir göstərən amillərdən əsas kükürd

tərkibli maddələrin yanması ilə əlaqədardır. Belə maddələrin yanması ilə

əlaqədar atmosferə əsasən toksik maddə olan SO2 atılır. Yüksək aqressivliyə

malik olan SO2 qaz şəklində və ya turş yağışlar şəklində təbiətə və müxtəlif

obyektlərə dağıdıcı təsir göstərir.

Fosforun dövretməsi.

Fosfor canlı orqanizmlərin qidasında və bitkilərin inkişafında böyük rol

oynayan bir elementdir.

Fosforun əsas mənbəyi keçmiş geoloji əsrlərdə yaranrmş dağ süxurları

və digər çöküntülərdir. Mineral fosfor bir çox dağ süxurlarının tərkibinə

daxildir. Bu süxurlar eroziyaya məruz qaldıqda su hövzələrinə axıdılır və

orada lil şəklində çökür.

Fosfor canlı orqanizmlərin sümüklərinə və toxumalarına üzvi

birləşmələrin tərkib hissəsi kimi daxil olur.

Üzvü birləşmələrin minerallaşdırılması və canlı orqanizmlərin çürüməsi

(parçalanması) nəticəsində fosfor fosfat şəklində yenidən bitkilər tərəfindən

istifadə olunaraq dövrü sistemə qoşulur.

Fosforun dövrü sistemdən çıxmasına əsas səbəb onun dibdə

çökməsidir. Müəyyən edilibdir ki, fosforun dövrü sistemə kifayət qədər

qayıtmayan miqdarrını texnogen tullantılar belə əvəz edə bilmir.

Quş və balıq ovu təbiətin fosfor balansını pozur. Müəyyən edilmişdir

ki, ildə balıq ovundan 60000 ton fosfor quruya geri qayıdır. Gübrə üçün 1-2

mln ton fosforlu süxur çıxarılır. Bu fosforların çox hissəsi yuyularaq su

hövzələrinə axıdılır və beləliklə dövrü sistemdən çıxarılrr.

38

Həyatı əhəmiyyət kəsb edən fosforun dövretməsinin yaxşılaşdırılması

günün əsas tələblərindən biridir.

Suyun dövr etməsi.

Su biosferin əsas hissəsini təşkil edir. Bütün canlı orqanizmlərin

tərkibinin 90% -i sudan ibarətdir. Yer üzərində su okeanlarda, buzlaqlarda,

çaylarda, göllərdə, digər su hövzələində, litosferin yuxarı hissəsində

məsamələrdə və s. yerləşir.

Su bütün mənbələrdən buxarlanaraq atmosferə qalxır, orada

kondensasiya olaraq son nəticədə çöküntü formasında su obyektlərinə

qayıdır. Bu proses "Suyun böyük dövretməsi" adlanır. Buxarlanaraq öz

mənbəyinə qayıtmayan, lakin digər sahəyə çökən suyun dövrü "Kiçik

dövretmə" adlanır.

Biosenoz həddində suyun dövretməsində "Tutma", "Transpirasiya",

"infiltrasiya" və "yığılma" proseslərinin böyük əhəmiyyəti vardır.

"Transpirasiya" qrunt sularının bir hissəsnin buxarlanaraq atmosferə qayıtma

prosesidir. "Tutma" yağan çöküntünün yer üzərinə çatmamış bitkilər

tərəfmdən tutulmasıdır. «İnfıltrasiya» torpaq üzərində olan suyun torpağa

hopmasıdır. "Yığılma" dedikdə torpağın səthində toplanan su başa düşülür.

IV FƏSİL. SOSİAL VƏ TƏTBİQİ EKOLOGİYA

4.1. Sosial və tətbiqi ekologiyanın predmeti

«Sosial və tətbiqi ekologiya» «Ümumi ekologiya»nm təbii davamı

hesab edilir. «Ümumi ekologiya»da əsas fikir təsir faktorlarına, onların

ekoloji sistemə olan təsirinə yönəldilir. «Sosial və tətbiqi ekologiya» isə

antropogen faktorlar, onların təbiətə və sosial sistemlərə olan təsir

xüsusiyyətləri ilə məşğul olur.

«Sosial və tətbiqi ekologiya»nın əsas məqsədi ətraf mühitdə insanlar

tərəfindən yaradılan dəyişiklikləri qeyd etməkdən ibarət deyil. Onun ən əsas

39

məqsədi yaranmış dəyişikliklərin elmi cəhətdən əsaslandırılmış səbəblərini

öyrənmək və bu səbəblərin təsirlərini neytrallaşdırmaqdan ibarətdir. Ekoloji

problemlərin həllində texniki, təşkilati, iqtisadi, mənəvi və digər vasitələr və

metodların təsirlərinin qiymətləndirilməsi ən vacib məsələ sayılır.

Məlumdur ki, energetika mühiti çirkləndirən əsas sahələrdən biridir.

Amerika Birləşmiş Ştatlarının əhalisi dünya əhalisinin 6%-ni təşkil etməsinə

baxmayaraq inkişaf etmiş ölkələrdə yaşayan əhalinin istifadə etdikləri

enerjinin 2/3 hissəsi qədər enerji işlədir. Əgər yer üzərində yaşayan hər bir

insan ABŞ-da yaşayan 1 nəfər qədər qida qəbul edərsə onda dünyada

mövcud olan qida yalnız 2 mlyard əhalini qidalandıra bilər. Buradan belə bir

nəticə çıxır ki, bütün ölkələr enerji və məhsulun hər adam başına düşən

miqdarına görə ABŞ səviyyəsinə çatarlarsa onda biosferin belə bir yükə

davam gətirməsi çətin ki mümkün olar.

Buradan belə bir nəticə çrxarmaq düzgün olmaz ki, əgər insanların

həyat səviyyəsini inkişaf etməkdə olan ölkələr səviyyəsində saxlasaq onda

ekoloji problemlər həll olar. Yaddan çıxarmaq olmaz ki, bu ölkələrdə əhali

böyük sürətlə artır, onlarda köhnəlmiş texnologiyalar tətbiq olunur,

aqrotexniki səviyyə çox aşağıdır. Bütün bunların hamısı təbii ekosistemin

məhvinə

Yönəldilən amillərdir. Deməli ekoloji problemlərin həlli üçün digər

yollar axtarıb tapmaq lazımdır.

Ekoloji problemlərin həlli üçün insanlar öz fəaliyyətləri ilə təbiətin

imkanları arasında aşağıda göstərilən iki istiqamətdə uzlaşma

yaratmalıdırlar:

1) Texnoloji istiqamət: — Ekoloji qanun, qayda və normaıara cavab

verən yeni və təkmilləşdirilmiş texnologiya işləyib hazırlamaq;

40

2) Sosial istiqamət: — İstehsal olunan məhsullarm səmərəli istifadəsini

nəzərdə tutur. Bu hal üçün normaların bioloji və ekoloji cəhətdən

əsaslandınlması kriteriyası əsas götürülməlidir.

Bu məsələlərin səmərəli həlli qəbul olunmuş qayda və normaların

ümumi ekologiya qanunlanrıa nə dərəcədə uyğun gəlməsindən asılıdır.

Bunun üçün insanlar başa düşməlidirlərki yalnız və yalnrz onlar biosfer üçün

təhlükə yaradanlardır. Düşünülməmiş hərəkət həyat üçün təhlükə

mənbəyidir. İnsanlarla ətraf mühit arasında olan münasibətlərin uyğunsuzlu-

ğunun aradan qaldırılması kifayət qədər vəsait tələb edir.

Məsələn, insanlar tərəfindən son 20 ildə biosferə vurulan zərərin

neytrallaşdırılması üçün lazım olan xərcin həcmi dünya üzrə məhsul

istehsalına sərf olan xərcdən xeyli yüksəkdir. Belə xərclərin həcmi ilbə-il

artır. Bununla yanaşı sosial-tətbiqi ekologiya üzrə həlli tələb olunan

məsələlərin həcmi də genişlənir. Ümumi planda bu məsələləri 3 bölməyə

ayırmaq olar:

1) insanların biosferdə yeri və rolu, onların mühitə olan təsiri,

2) insanlar tərəfındən yaraddan ekoloji problemlər, onların məzmunu,

səbəbləri və nəticələri;

3) Ekoloji problemlərin həllinin mövcud və proqnozlaşdırılan yolları.

Göstərilənlərdən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, «Sosial və tətbiqi

ekologiya» yalnız «Ümumi ekologiya» ilə yox, həmçinin sosial

(mədəniyyət, iqtisadiyyat, sosiologiya, demoqrafıya), təbiət (biologiya,

kimya, coğrafiya) və tətbiqi (təbiətdən istifadə, energetika, şəhərsalma və s.)

elementlər və tədris fənləri ilə sıx əlaqədardır. «Sosial və tətbiqi ekologiya»

üzrə baş verən hadisələr və onların yaratdıqları problemlər dinamiki xarakter

daşıyır. Onların öyrənilməsi üçün yeni-yeni materiallar tələb olunur.

41

4.2. Sosial və tətbiqi ekologiyada istifadə olunan qanunlar,

qaydalar və prinsiplər

Sosial və tətbiqi ekologiyada tətbiq olunan qayda, norma və prinsiplər

əsasən digər elmlərdən götürülərək ekologiya prinsiplərinə

uyğunlaşdırılmışdır. Bu sahədə alimlərdən V.İ.Vernadski, N.F.Reymers,

B.Kommonerin böyük xidməti olmuşdur.

Sosial və tətbiqi ekologiyada xüsusi əhəmiyyət kəsb edən aşağıdakı

mövcud qayda, qanun və prinsipləri nəzərdən keçirək:

1. Hadisələrin kompleks formada analizi və ya xolizm. Hadisələrin

analizi əsasən reduksion və xolistik formada aparılır. Reduksion analizdə

mürəkkəb proseslər bir neçə əsas hissəyə ayrılır və hər hissə ayrılıqda analiz

edilir. Xolistik formada isə hadisə tam şəkildə analiz edilir. Reduksion

yanaşma əsasən qarşıya parametrləri dəqiq şəkildə qoyulmuş məsələ

həllində istifadə olunur. Xolistik yanaşma müxtəlif əlaqə və qarşılıqlı asılılıq

vəziyyətində olan təbii hadisələrin həllində istifadə olunur. Məşhur amerikan

alimi B.Kommoner belə hesab edir ki, ekoloji problemlərin həllinin

mürəkkəbliyi ondan ibarətdir ki, ekosferada (ekosistemdə, biosferdə)

proseslər bizim dərk etdiyimiz reduksion xaricində baş verir. İnsan konkret

səbəbdən yaranmış ayrı-ayrı hadisələrin tədqiqinə adət edib. Ekosferada baş

verən hər hansı bir hadisə digər hadisələrin yaranmasına səbəb olur.

Məsələn, heyvanat aləminin tullantıları bakteriyalar üçün yemdir.

Bakteriyaların həyat fəaliyyətinin məhsulları bitkilər üçün qidadır. Bitkilər

heyvanlar üçün qidadır. Göründüyü kimi proses dairə şəklində bağlanır.

Texnosferada bu formada ardıcıl proses baş vermir. İstehsal olunan

məhsul bir dəfə istifadə olunur və o, yenidən həmin məhsulun emalında

iştirak etmir. Bunların nəticəsində ətraf mühiti çirkləndirən tullantılar

yaranır.

42

Reduksion yanaşmanın daha dəqiq dərk edilməsi üçün bir neçə

məsələyə baxaq:

Müəyyən edilibdir ki, su hövzələrinə axıdılan üzvü birləşmələr suyun

tərkibində olan oksigenin azalmasına, onun istifadə xasssəsinin itirilməsinə,

yosunlarm yaranmasına səbəb olur. Bu halların baş verməməsi üçün sadəcə

olaraq su hövzələrinə üzvi maddələrin atılmasını dayandırmaq qərara alınır.

Hövzəyə su üzvü maddələrdən təmizləndikdən sonra axıdılır. Lakin bir

müddət keçdikdən sonra əvvəlki proses yenidən baş verir. Sonradan

müəyyən olunub ki, suda yosunların əmələ gəlməsinə üzvü maddələrin

təmizlənməsi zamanı onlardan ayrılan, azot və fosfor səbəb olub. Əmələ

gəlmiş su bitkiləri müəyyən müddətdən soraa məhv olaraq tərkibində üzvü

maddələr olan tullantı suların vəzifəsini ifa edirlər. Deməli tullantı sularını

tək üzvü maddələrdən yox, eyni zamanda mineral maddələrdən də

təmizləmək lazımdır.

Reduksion yanaşma materialların alınması üçün texniki məsələlərin

həllində tətbiq olunur. Bu zaman alınan materialın qiyməti ekologiyaya

mənfı təsir edən maddələrin neytrallaşdırılmasına sərf olunan vəsaitin

miqdarından asılı olur.

Xolistik yanaşmada bir dəfəlik bioloji üsulla təmizlənmə aparılır.

2. Təbii zəncir reaksiya prinsipi. Təbii zəncir reaksiyası dedikdə elə

təbii hadisələr nəzərdə tutulur ki, hər bir hadisə özü ilə əlaqədar olan digər

hadisəyə təsir edərək onda müəyyən dəyişiklik yaradır. Zəncir reaksiyası

ekosistemin müxtəlif cür təsiri ilə də yarana bilər. Onun yaranma ehtimalı

və mənfı nəticəsi antropogen faktorlar təsirindən kəskin artır. Yadda

saxlamaq lazımdrr ki, təbii proseslərə kəskin müdaxilə zəncir reakksiyası ilə

nəticələnir. İnsanların təbii sistemlərdə fəaliyyətlərinin səmərəliliyi onların

43

təbii zəncir reaksiyalarını tam dərk etmələrindən, onlara qarşı aparılan

mübarizə üsullarının necə seçilməsindən asılıdır.

Tətbiqi ekologiyada «təbii zəncir reaksiyası»nm əhəmiyyəti ümumi

ekologiyada olduğu kimidir.

Təbii zəncir reaksiyasına aid bir neçə misal göstərmək olar:

— Atmosferdə yığılan qazlar iqlimin istiləşməsinə səbəb olur. Bunun

nəticəsində daimi buzlaqlar əriyir, okeanlarda suyun səviyyəsi qalxır. Bu da

öz növbəsində suların quru sahələrini tutmasına, biosferdə hidrogeoloji və

başqa proseslərin fəaliyyətinin pozulmasına gətirib çıxarır.

— Azot və fosfor nitrat şəklində orqanizmlərin həyat fəaliyyətində

böyük rol oynayır. Lakin yuxarıda qeyd olunduğu kimi onlar suda göy-yaşıl

bakteriyalar, yosunlar yaradırlar. Üzvü maddələrin parçalanması suda

oksigenin azalmasına və ümumilikdə su ekosisteminin bataqlığa

çevrilməsinə səbəb olur.

— Şimal yanmkürəsində meşələrin qırılması torpağın kipliyinin

artmasına və onun səthində su yığılmasına səbəb olur. Belə sahələrdə suyu

özündə saxlayan bitkilər əmələ gəlir və həmin zona bataqlığa çevrilir.

Meşələrin qırılması nəticəsində torpağın sıxlığının artması yağış

sularının torpağa hopmasının qarşısnıı alır. Nəticədə bulaqların itməsi,

çayların quruması, sel sularının yaranması, torpaqda eroziya və s. proseslərin

baş verməsi müşahidə olunur.

3. Daxili dinamiki müvazinət qanunu. Zəncir reaksiyası daxili

dinamiki muvazimətin pozulmasına səbəb olur. Bu onunla izah olunur ki,

hər hansı bir maddə, enerji, informasiya, ayrı-ayrı təbii sistemlərin dinamiki

keyfıyyətləri bir-biri ilə o qədər sıx əlaqədə olurlar ki, onlann hər hansı

birində baş vermiş dəyişiklik digərində müəyyən dəyişikliyin yaranmasına

səbəb olur.

44

4. Təbiətdən istifadənin enerji effektivliyinin azalması qanunıı. Hər

hansı bir sistem ekoloji müvazinət halından, müəyyən güc təsirindən

çıxarıldıqda onun bərpası sərf olunan enerjidən artıq enerji tələb edir.

Məsələn, meşələrin qırılması, suya kimyəvi təsir və s. ilk növbədə müəyyən

effekt versədə belə onların əvvəlki vəziyyətə gətirilməsi, bərpası böyük

qüvvə və vəsait tələb edir.

5. Ekosistemdə informasiyaların tam olmaması prinsipi. Bu prinsipə

müqabil demək olar ki, ümumiyyətlə bizim ekosistem haqqında biliyimiz

kifayət qədər deyil. Bu əsasən ekosistemin çox komponentli olması,

əlaqələrin qarşılıqlı asılılıqların coxluğu və baş verən proseslərin dinamiki

olması ilə izah edilir. Bunların nəticəsində demək olar ki, hər bir ekosistem

öz-özlüyündə fərdi xarakter daşıyır. Deməli ekosistem üçün praktiki olaraq

analogiya prinsipi yaraya bilməz. Hər hansı bir layihənin hazırlanması

zamanı hər bir ekosistemin xarakterikk xüsusiyyətləri əlavə olaraq tədqiq

olunmalıdır.

6. Yalançı müvəffəqiyyət prinsipi. İnsan təbii proseslərə müdaxilə

etdikdə öncə onda müvəffəqiyyət yarana bilər. Lakin müdaxilənin sonu

səmərəsiz ola bilər. Adətən belə bir hal zəncirvari reaksiyanın sonunda baş

verir. Məsələn, vəhşi heyvanların məhvi, kimyəvi maddələrlə məhsuldarlığın

ilkin artımi vo s. müəyyən müddətdən sonra öz mənfı təsirini göstərir.

7. Bir və on faiz qaydası. Bir faiz qaydasına görə insanın ətrafa verdiyi

enerji fotosintezlə əlaqədar olan 1%-i keçməməlidir. Çiinki fotosintezə sərf

olunan enerji günəş enerjisinin yer kürəsinə gəlib çatdığı 1% enerjiyə yaxın

olur. Planetar miqyasda enerjinin 1%-dən artıq olması orta illik

temperaturun 2-2,5 dərəcə artmasına səbəb ola bilər ki, bu da fəlakətlə

nəticələnə bilir.

45

On faiz qaydasına görə trofıki səviyyəyə 10%-dən artıq enerji keçmir.

Bunu belə izah etmək olar ki, əgər heyvan 100 kilokalorilik enerjisi olan

qida qəbul edirsə onun 10%-i bədəndə qalır, qalan 90% ondan xaric olur. Bu

qayda təbiətdən istifadə sahələrində nisbi xarakter daşıyır.

8. Optimallıq prinsipi. Başqa sistemlər kimi ekoloji sistem də

müəyyən zaman və məkan həddində effektiv fəaliyyət göstərir. Haşqa sözlə

desək heç bir sistem sonsuzluğa qədər nə kiçilə, nədə böyüyə bilər. Ölçü

fəaliyyətə uyğun olmalıdır. Belə bir aforizm mövcuddur: — «Hər hansı bir

giqantizm məhvin əvvəlidir».

9. Adalarda növlərin xırdalığı prinsipi. Adalarda yaşayan hər hansı

bir növ materikdə yaşayan eyni növə nisbətən xırda ölçüyə malik olur.

Buradan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, növlərin saxlanılması,

çoxaldılması sahələri, qoruqlar və digər mühafızə sahələri kifayət qədər

böyük sahəyə malik olmalıdırlar.

10. Qida zəncirində çirkləndiricilərin toplanma prinsipi. Qeyd

etmək lazımdır ki, orqanizmlərin bütün ömrü boyu və ya müəyyən müddət

ərzində qəbul etdikləri qidanın həcmi orqanizmlər həcmindən çox olur.

Qəbul olunan qida daxilində olan çirkləndirici maddənin hamısı

orqanizmdən xaric olunur. Bunlar orqanizmdə yığılaraq çirkləndiricilərin

qatılığını artırırlar. Orqanizmdə gedən bu proses «Toplama effekti»

adlandırılır. «Toplama effekti» əsasən dayanıqlılığı olan çirkləndiricilərlə

əlaqədardır. Bunlara ağır metalları, üzvi birləşmələri və s. aid etmək olar.

Trofıki səviyyənin artması ilə orqanizmin ölçüsü və ömrü artıq olur.

Bununla yanaşı orqanizmdə maddələr mübadiləsi ləng gedir və onların

orqanizmdən xaric olma surəti azalır. Bu proses «Bioakkumliyasiya»

adlanır.

46

Məsələn «DDT» zəhərinin suda miqdarını vahid qəbul etsək orada olan

bakteriyalarda onun miqdarı 20-100 vahid, balıqlarda 5-12 min vahid,

balıqla qidalanan quşlarda 30-100 min vahidə bərabərdir.

İnsan qida zənciri vasitəsilə qidalandığı üçün hər qida tərkibində olan

çirkləndiricilər onun bədənində toplanıb qalır. Deməli insan özü-özünü zərər

vurduğu mühitdən aldığı qida ilə zəhərləyir.

11. Ekosistemin öz-özünü təmizləmə sistemi. Ekoloji sistem və onun

ayrı-ayrı mühitləri özünü təmizləmə xassəsinə malikdirlər.

Suda, havada və torpaqda baş verən özünütəmizləmə mexanizmi bir-

birindən kifayət qədər fərqlənir.

Atmosferin özünütəmizləmə qabiliyyəti onun surətlə hərəkət etməsi,

sıxlığa malik olması, torpaq və su muhitlərilə kontaktda olması ilə

əlaqədardır. Bu xüsusiyyətinə görə atmosferə daxil olan çirkləndiricilər

cazibə qüvvəsinin təsiri ilə ya suya, ya da torpağa düşərək dövri sistemə

qoşulurlar. Atmosfer ozonun, ulturabənövşəyi şuaların, atmosfer

çöküntülərinin, fotokimyəvi proseslərin və digər mexanizmlərin təsiri ilə də

zərərli maddələrdən təmizlənmə xüsusiyyətinə malikdir. Havada yaranan

durum bəzən onun özünü təmizləmə prosesinə mənfı təsir göstərir.

Su və torpaq mühitlərinin özünütəmizləmə qabiliyyəti canlı

orqanizmlərin fəaliyyətləri ilə əlaqədardır. Bu orqanizmlər çirkləndirici

maddələri sadə kimyəvi elementlərə qədər parçalayaraq öz bədənlərində

toplayır və onları dövrü hərəkətə qoşurlar.

Oliqotroflar (yoxsul həyat) alçaq parçalanma və aşağı özünütəmizləmə

potensialına malikdirlər.

Evtroflar (varlı həyat) yüksək parçalanma və özünü təmizləmə

potensialına malikdirlər.

47

Mühitin çirklilik dərəcəsi onun özünütəmizləmə qabiliyyətinə mənfı

təsir göstərir. Su mühiti belə təsirə daha həssas olur. Bu hal suyun tərkibində

olan oksigenin xarici təsirdən tez müddətdə asan azalması ilə izah edilir.

Ona görə də suyun təmizlənməsi zamanı ilk növbədə onun oksigenlə

zənginləşdirilmə prosesi aparılır. Suyun özünütəmizləmə prosesinə mənfi

təsir edən əsas amillərdən biri də onun atmosfer çöküntüləri ilə

turşululuğunun artmasıdır.

Torpaq suya nisbətən yüksək özünütəmizləmə qabiliyyətinə malikdir.

Torpağın özünütəmizləmə prosesinə onun sıxlığının artması, ağır

metallarla çirklənməsi, tərkibindəki suyun və turşunun çox olması mənfi

təsir göstərir.

Süni yaradılan mühitlərdə özünütəmizləmə prosesinin surəti aşağı olur.

Bu əsasən həmin mühitlərin kimyəvi, bioloji, səs-küy və digər

çirkləndiricilərinin birgə təsiri ilə izah edilir.

12. Mühitin çirkləndirilməsinin Buraxılabilən qatılıq həddi (BBQ).

Müvafıq bölmələrdə Buraxüabilən qatüıq haqqında məlumat verilmişdir.

BBQ həddində hər hansı bir zərərli maddə insana və onun nəslinə birbaşa və

ya bilavasitə təsir etdikdə onlarda mənfı dəyişikliklər yaranmır.

Suda, torpaqda və qida məhsullarında çirkləndirici maddələrin BBQ

aşağıdakı cədvəllərdə verilmişdir.

Su hövzəsində, mq/m3 suda

48

Cədvəl4.1

Maddə Sanitar məişət Balıq təsərrüfatı

Çivə 0,0005 0,001

Qurğuşun 0,03 0,1

Neft məhsulları 0,001 0,001

Benzol 0,5 0,5

Anilin o,ı 0,1

Xlorofos 0,05 0,0

Torpaq və qida məhsullarında, mq/kq məhsulda

Cədvəl 4.2.

Maddələr Torpaq Dənli

bitkilər

Çörək Tərəvəz

Çivə 2,1 0,03 0,02 0,05

Mışyak 2,0 0,2 0,2 0,2

Qurğuşun 32,0 0,3 0,3 0,3

Sürmə 4,5 0,1 0,1 0,3

Mıs 3,0 10,0 10,0 5,0

Sink 23,0 50,0 50,0 10,0

Nikel 4,0 0,5 0,5 0,5

Xrom 6,0 0,2 0,2 0,2

49

Göstərilən cədvəllərdə hər bir komponentin BBQ-göstərilmişdir.

Qarışıqda bir neçə komponent olarsa onların BBQ hesablanması müvafıq

bölmələrdə verilmişdir.

V FƏSİL. URBANİZASİYANIN EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ

Urbanizasiya şəhərlərin kənd sahələrinin və əhalisinin hesabına

böyüməsi və inkişafi ilə baş verən və ictimaiyyətın inkişafınının

yüksəldilməsinə yönəldilmiş tarixi prosesdir.

Müasir şəhər təkcə külli miqdarda insanların yaşayış məntəqəsi yox, o,

həmçinin ətraf mühitə təsir edərək onun dəyişliməsinə səbəb olan güclü bir

sistemdir. Lakin, bu dəyişikliyin müsbət istiqamətdə olmasını demək olmaz.

Şəhər meşələrdən uzaqlaşır, torpaq çılpaqlaşır, çaylar suyunu şəhərlərə

verərək tanınmaz hala düşür. Yaxın keçmişdə bu prosesə vacib bir hal kimi

baxanlar hal-hazırda bunlara qarşı kəskin mübarizə aparmağın labüdlüyünü

qeyd edirlər.

Milyon əhalisi olan ilk şəhər 3000 il bundan əvvəl (eramızdan əvvəl

44-10-cu illərdə) Yuli Sezar vaxtmda Roma olmuşdur. Şəhərlərin yarandığı

tarixdən ətraf aləmin mühafizəsi qiydaları mövcud olmuşdur. Bu şəhərlərdə

təkmilləşdirilmiş su təchizatı sistemləri yaradılrmış, hətta özünəməxsus

kanalizasiya xətləri quraşdırılmışdır. Təxmini olaraq həmin illərdə təbiətin

mühafizəsi qanunu qəbul edilmişdir. Bu qanuna əsasən dəri emalı,

dəmirçıxarmalar və s. zərərli istehsalat müəssisələrinin yalnız şəhərdən

kənarda yerləşdirilməsi tələb olunurdu. Məqsəd «tüstü və hislə havanı

zəhərləməmək»dən ibarət idi.

Şəhərlərin meydana gəlməsinin başlıca məqsədi ticarətlə məşğul olmaq,

ən vacibi düşmənlərdən müdafıə olunmaq idi.Buna görə də şəhərlər strateji

məntəqələrdə (müdafıə məqsədilə) və ya dəniz və çayların sahillərində

50

(ticarət və rabitə əlerişli olduğu üçün) salınırdı. Sənayedə baş vermiş inqilab

urbanizasiya prosesini sürətləndirən əsas amillərdən biri olmuşdur.

Ümumiyyətlə şəhərlərin salınmasında onun arxitekturası, əhalinin rahat

yaşaması prinsipi əsas götürülür. Şəhərin yerləşdiyi sahədən və onun

əhəmiyyətlilik dərəcəsindən asılı olaraq hər bir küçəyə və ya meydana ciddi

tələblər qoyulur. 1800-cü ildə dünya əhalisinin yalnız 3 faizi şəhərlərdə

yaşayırdı. XX əsrə qədər hətta iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə belə

əhalinin əksəriyyəti kənd yerlərində yaşayırdı. Onların əsas yaşayış

tələbatını kənd təsərrüfatı ödəyirdi.

BMT-nin məlumatına əsasən minilliklər ərzində əhalinin artımı çox

ləng getmişdir. Neolit dövründə dünyamn əhalisi 6-10 mln təşkil etmişdir.

Bu dövrdə əhali artımı 0,002%-ə qə-dər olmuşdur. Yalnız axırıncı yüzillikdə

bu rəqəm 0,1 faizə çatmışdır. Yeni eranın əvvəlində planetdə yaşayan

əhalinin sayı 300-400 mln-a çatmışdır. 1800-cü ildə bu roqəm bir milyard

nəfərə qədər olmuşdur. 1930-cu ildə əhalinin sayı 2 mlrd-a; 1960-cı ildə 3;

1975-ci ildə 4; 1987-ci ildə 5; 2000-ci ildə 6 -milyard nəfər olmuşdur.

1991-1995-ci illərdə yer üzərində doğulanların sayı gözlənilən saydan

29 mln az olmuşdur. BMT ekspertlərin fıkrincə dünyada əhali artımının orta

səviyyəsi sonrakı illərdə də gözləniləndən az olmuşdur. Bu hal bəzi

ölkəldərdə ölümün çox olması, Afrika ölkələrində isə müharibələrin və

SPİD-in təsiri ilə baş vermişdir. Şərqi Avropa və MDB ölkələrində isə əhali

artımının aşağı olmasının əsas səbəbi iqtisadi çətinlik olmuşdur.

BMT-nin məlumatma görə 2050-ci ildə yer üzərində əhalinin sayı 9

mlrd-a çatacaqdır. 50 ildən sonra Hindistan əhalisinin sayının 1,53 mlrd-a

qədər çatacağı gözlənilir. Hal-hazırda əhalinin sayına görə birinci yerdə olan

Çinin ikinci yerə enəcəyi gözlənilir. Bunun səbəbi dövlət tərəfındon irəli

sürülən «bir ailə - bir uşaq» prinsipidir. 1950-ci illərdə Çində hər bir ailəyə

51

orta hesabla 6,2 uşaq düşürdüsə 1999-cu ildə bu rəqəm 1,8-ə enmişdir.

BMT-nin ekspertləri belə hesab edirlər ki, əhali artımı əsasən inkişafda olan

ölkələrdə daha yüksək olacaqdır. Ən çox artım Pakistanda (156 mln-dan 345

mln-a) və Nigeriyada (112 mln-dan 244 mln-a) gözlənilir. Ümumiyyətlə in-

kişafda olan ölkələrdə əhalinin sayının 2050-ci ildə 4,8 mlrd-dan 7,8 mlrda

çatacağı gözlənilir. Belə artım bir çox problemlərin yarannmasına səbəb

olacaqdır. Bu problemlərə, qida məhsulları nın çatısmaması, ekoloji-krizis

və s. aid etmək olar. Eyni zamanda ekspertlər 30 ölkədə əhalinin sayının

azalacağı fıkrini irəli sürürlər. Bu ölkələrə Almaniya, Yaponiya, Rusiya

daxil edilmişdir.

Urbanizasiya prosesi demoqrafık artıma nisbətən daha sürətlə inkişaf

edir. 2000-ci ildə milyonçu şəhərlərin sayı 300-ə çatmışdır. Təxminən həmin

şəhərlərin yarıdan çoxunun əhalisi 3 mln -dan artıqdır. Əhalisi daha çox olan

şəhərlərə Mexiko 26,3 mln, San-Paulo 24 mln, Tokio- 17,1, Kəlkuttə - 16

mln, Nyu-York - 15,5 Şanxay - 13,3 mln aid edilir.V

2000- ci ildə Berlində keçirilmiş «Urban XXI» beynəlxalq

konfransında qeyd olunmuşdur ki, yer üzərində əhalinin çox hissəsi

şəhərlərdə yaşayacaqdır. Yaxın 25 il ərzində şəhər əhalisinin sayının 5 mlyd

artacağı, hər beş nəfərdən üçünün şəhərlərdə yaşayacağı gözlənilir. Bu

illərdə milyonçu şəhərlərin və 27 meqapolislərin (əhalisi 10 mln-dan çox

olan şəhərlər) höyük hissəsi inkişafda olan ölkələrdə olacaqdır.

Rusiya Federasiyasında son 10 il ərzində əhalinin sayı 2 mln. azalmış

dır. Burada əhalisi 1 mln-dan çox olan 13 şəhər vardır. Moskvada

yaşayanların sayı 9 mln-a bərabərdir. Milyonçu şəhərlər siyahısına Bakı da

aiddir. Burada 1,9 mln. nəfər əhali yaşayır (şəhər ətrafı ilə birlikdə 3,2 mln.

nəfər).

52

5.1. Ətraf mühit və şəhərlərdə əhalinin sağlamlığı

İri şəhərlərdə ekoloji vəziyyətin gərgin olması oraya olan antropogen

təsirin yüksək olması və əhalinin sıxlığı ilə əlaqədarır. Bir çox şəhərlərdə

əhalinin sıxlığı optimal həddi aşaraq 3000 adam / hektara çatmışdır. Bu say

hələ artmaqda davam edir. İstehsalın, energetika və kommunal təsərrüfat

sahələrinin inkişafı texnogen təsirin artmasına səbəb olur.İstehsal sahələri ilə

yaşayış məntəqələri arasında yerləşdirilməsi vacib olan sanitar qoruyucu

zonaların olmaması şəhər mühitinin çirklənmə səviyyəsinin artmasına səbəb

olur.» Sanitar qoruyucu zonalar istehsalatm məhsuldarlığından və emal

edilən məhsulun xüsusiyyətindən asılı olaraq beş sinifə bölünur. Birinci

sinifdə istehsalatla yaşayış məntəqəsi arasında olan zonanın eni 1000 metr

götürülür. İkinci sinifdə 500, üçüncü sinifdə 300, dördüncü sinifdə 100 və

beşinci sinifdə 50 metr nəzərdə tutu-lur. Bu məsafələr yaşayış məntəqələrini

istehsalatın tullantılarından qoruya bilmədiyi halda onlar 3 dəfədən artıq

olmamaq şərtilə müəyyən qədər artırıla bilər. Qoruyucu sanitar zonalarında

abadlıq və yaşıllaşdırma işləri aparılmadıqda onların şəhərlərin

çirkləndirilmədən mühafızə effekti aşağı olur.

Şəhərlərin sənaye tullantıları ilə çirkləndirilməsinin əsas səbəblərindən

biridə istehsal müəssiələrinin şəhər ətrafnda yerləşdirilməsi zamanı hakim

küləyin istiqamətinin və gücünün nəzərə alınmamasıdır.Küləyin istiqaməti

istehsalat tullantılarının yayılmasında (səpələnməsində), gücü isə bina və

tikintilərin uçub dağdmasında təsirini göstərir.

Küləyin gücü və istiqaməti meteoroloji tədqiqatlar nəticəsində toplanan

statistik materiallar əsasında qurulan qrafık və cədvəllərdən götürülür.

Çoxillik materiallar əsasında əldə olan məlumatlar həmin rayon üçün

dəyişməz hesab olunur. Küləyin istiqaməti üzrə qurulmuş qrafık onun

formasına görə «Külək gülü» adlandırılır.

53

İri şəhərlərdə nəqliyyat vasitələrinin hədsiz çox olması çirkləndirmə

dərəcəsinin artmasına səbəb olur. Avtomobil nəqliyyatı tərəfındən atmosferə

atılan çirkəlndiricilərin miqdarı ümumi çirkləndiricilərin 40-50%-ni təşkil

edir. Avtomobil nəqliyyatının gələcəkdə kəskin artması ətraf mühitin dahada

çox çirkəlndirilməsinə səbəb olacaqdır. Avtomobil nəqliyyatı hərəkətinin sıx

olduğu sahələrdə, xüsusilə mərkəzi küçələrdə tullantıların əsas tərkib hissəsi

azot oksidi, benz(a)piren, karbon oksidindən ibarətdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, əksər hallarda istehsalın azaldılması mütənasib

olaraq ətrafa olan texnogen təsirin azalmasına səbəb olmur. Bu onunla izah

olunur ki, istehsalçılar çox hallarda təbiətin mühafızəsi tədbirlərinin və

təmizləyici qurğuların istifadəsini məhdudlaşdırırlar.

Zərərli maddələrin atmosferə atılmasının başlıca səbəblərındən biridə

köhnəlmiş və ekoloji cəhətdən təhlükəli olan texnologiya və avadanlıqlardan

istifadədən ibarətdir. Qaz təmizləyici qurğuların tətbiq edilməməsi və yaxud

effektiv olmaması şəhər havasını çirkləndirən əsas səbəblərdən biridir.

Sənaye tullantı suları vasitəsilə şəhərətrafı təbii su mənbələrinin

çiıkləndirilməsi baş verir. Tullantı suları küçə və meydanlara çökmüş sənaye

və nəqliyyat vasitələrinin tullantılarını yuyaraq su hövzələrinə aparır.

Şəhərlərdə mövcud olan kanalizasiya vasitələri əksər hallarda bu növ

mllantıların təmizlənməsini təmin edə bilmirlər. Şəhərlərdə yaranmış belə

bir ekoloji vəziyyət əhalinin sağlamlığının pisləşməsinə səbəb olur.Ekoloji

vəziyyətin pisləşməsi yaşlı adamlarda, qan-damar, nəfəsI yolları, böyrək

xəstəliklərinin artmasına səbəb olur, onkoloji xəstəlik nəticəsində ölüm

hallarının artması baş verir.

1999-cu ildə BMT-nin ekspertləri tərəfindən Çelyabinski vilayətinin

Karabaş şəhəri planetin ən çirkli yeri olduğu müəyyən edilmişdir. Bu əsasən

Karabaş şəhərində yerləşən mis emalı zavodunun fəaliyyəti ilə əlaqədardır.

54

Misin əridilməsi zamanı atmosferə atılan kükürd oksidi havada olan su bu-

xarları ilə birləşərək «turş yağışlar»ın yaranmasma və bitkilərin məhhvinə

səbəb olur.

Ətraf mühitə zərərli fıziki təsir göstərən amillərdən biri də səs- küydür.

İnkişaf etmiş ölkələrin şəhər zonalarında on milyonlarla insan səs-küydən

əziyyət çəkirlər.

Normal insan 16 hs-dən 20000 hs-ə qədər tezliyə malik olan səs

dalğalarını qavrayır. 16 hs-ə qədər olan səs dalğaları infra səslər, 20000 hs-

dən çox tezliyə malik olan səs dalğaları ultra səslər adlandırılır. İnfra və ultra

səs dalğaları adi səs kimi eşidilmir. Bu dalğalar insan orqanizminə ehtisaz və

titrəyiş kimi təsir edirlər. Səs-küyün insan orqanizminə təsiri onun

xarakterindən, səviyyəsindən, təsiretmə müddətindən və insanın fərdi

xüsusiyyətindən asılıdır. Bu təsir mürəkkəb fızioloji proses olub, insan

orqanizmində müxtəlif xroniki xəstəlikləri əmələ gəlməsinə səbəb ola bilir.

Mərkəzi əsəb sisteminin karlığın, ürək-damar, mədə-bağırsaq xəstəliklərinin

əmələ gəlməsinə və qanda şəkərin artmasında səs-küyün aktiv rolu qeyd

olunur. Səs-küy nisbətən zəif olduqda belə insanın əsəb sistemini

gərginləşdirir, ona psixoloji təsir göstərir.

Qeyd etmək lazımdır ki, səs səviyyəsi 70 dB-dən yüksəl olan səs-küy

insana müəyyən fizioloji təsir göstərərək orqanizmdə müəyyən mənfi

dəyişikliklərə səbəb olur. 85-90 dB səviyyəsində olan səs-küy ilk növbədə

insanın eşitmə orqanının həssaslığının azalmasına səbəb olur. 110-120 dB

səs səviyyəsi onun ağrı astanası adlandırılır və eşitmə orqanlarını dağıdıcı

təsir edir. Müəyyən edilmişdir ki, 180-190 dB səs pərçim və qaymaq

birləşməsini dağıtmaq qabliyyətinə malikdir.

55

Səs-küyün əsas yaranma mənbəyi nəqliyyat (avtomobil dəmiryol və

hava nəqliyyatı) və sənaye müəssisələridir. Ətraf mühitə ən çox səs-küy

təsiri avtomobil nəqliyyatı vasitəsilə edilir (ümumi səs-küyün 80%-i).

Aviasiya nəqliyyatı tərəfindən yaradılan səs-küydən milyonlarla insan

əziyyət çəkir. Müəyyən edilmişdir ki, İL-76 və İL-86 təyyarələrinin havaya

qalxması zamanı aeroportdan 11 km məsafədə səs-küyün səviyyəsi 75 dB-ə

çatır. İri sənaye şəhərlərində səs-küy kəskin ekoloji problemlərdən biri hesab

olunur. Tədqiqatlar göstərir ki, Qərbi Avropa əhalisinin yarıdan çox hissəsi

səviyyəsi 55-70 dB olan ses-küy rayonunda yaşayırlar. Uzunmüddətli səs-

küy təsiri insan ömrünün qısaldılmasına səbəb olur.

Məlumdur ki, elektromaqnit şüaları insan orqanizmiınə mənfı təsir

göstərir. Yapon alimləri müəyyən etmişlər ki, radio və televiziya verici

antenalar əhatəsində yaşayan əhalidə gözün mirvari suyu ilə xəstəliyi geniş

yayılmışdır. Odur ki göstərilən sahələrdə şəhər əhalisinin yerləşdirilməsi

sanitar norması hüdudunda olmalıdır.

Şəhərlərdə ekoloji təhlükəsizliyin təmini və ətraf aləmin mühafizəsinin

təşkili üçün Respublikanın regional siyasəti aşağıdakı istiqamətlərdən ibarət

olmalıdır:

litehsalatın hər hansı bir sahədə yerləşdirilməsinin ekoloji baxımdan

əsaslandırılması;

sənaye, kənd təsərrüfatı, energetika, nəqliyyat, kommunal təsərrüfat

sahələrinin inkişaf etdirilməsi və genişləndirilməsində ekoloji təhlükəsizliyin

gözlənilməsi; — təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə;

fövqalədə halların yaranmasının xəbərdarlığı və onların ləğvi əlqədar

tədbirlərin hazırlanması;

ərazi problemlərinin həlli zamanı ekosistemin təbii inkişafının təmini

və nadir təbii komplekslərin bərpası;

56

ətraf mühitin mühafizəsi və təbiətdən istifadə sahələrinin idarə

edilməsinin təkmilləşdirilməsi.

5.2. Şəhərsalmaya ayrılan ərazinin zonalara bölünməsi

Şəhərsalma fəaliyyəti əsasən Respublikada bu sahə üzrə mövcud olan

qanunvericilik əsasında təşkil olunur. Şəhərsalma fəaliyyəti üçün sahələr

zonalara ayrıldıqda əhalinin səməli həyat fəaliyyətinin təmini, sahələrin təbii

və texnogen təsirlərdən mühafızəsi, ətraf mühitin çirklənmədən mühafızəsi,

əhali və istehsal sahələrinin vahid sahədə sıx yerləşməməsi, təbii və mədəni-

tarixi sahələrin qorunması və s. əsas götürülməlidir.

Şəhər tikintilərinin aparılması zamanı aşağıdakı sahələrdən istifadə

məhdudlaşdırılır:

- mədəni abidələrin, tarixi-mədəni komplekslərin və obyektlərin,

şəhərətrafı qoruq zonalarının;

- xüsusi təbii qoruq sahələrinin;

- su mühafizə sahələrinin və sahil mühafizə zolağının;

- su təchizatı sahələrinin; təbii sərvətlər yataqlarının;

- fövqəladə və texnogen təsirə məruz qalan sahələrin;

- ekoloji təhlükəli zonaların;

— mürəkkəb təbii iqlim şəraiti sahələrinin.

Şəhərdə aparılan tikintilər şəhərin «Baş planı»na uyğun aparılır.

Tikinti zonalarının aşağıdakı növləri mövcuddur:

— yaşayış zonası;

— ictimai fəaliyyət zonası;

— istehsalat zonası;

— mühəndisi və nəqliyyat infrastrukturu;

— istirahət zonaları;

— xüsusi təyinat zonaları;

57

— xüsusi rejim zonaları və hərbi obyektlər

Hər bir zona altzonalara bölünə bilər. Lakin bu zaman Respublika

qanunvericiliyində ətraf mühitin mühafızəsi, tarixi abidələr və digər sahələrə

qoyulmuş məhdudiyyətlər nəzərə alınmalıdır.

Yaşayış zonalarında müxtəlif mərtəbəli evlərlə yanaşı sanitar

qoruyucu zona tələb olunmayan sosial, mədəni-məişət, kommunal təsərrufat

obyektlərinin yerləşdirilməsinə icazə verilir. Adətən bu obyektlər ətraf

mühitə zərərli təsir (səs-küy, titrəyiş, maqnit sahəsi, radiasiya təsiri və s.)

göstərməyən obyektlər hesab edilir.

İctimai fəaliyyət zonası tibbi, ticarət, mədəni, ictimai-iaşə, təhsil, elmi

tədqiqat, avtomobil dayanacaqları, maliyə və iş mərkəzləri və s. sahələrinə

məxsus zonalardır.

İstehsalat zonaları sənaye, kommunal, mühəndisi və nəqliyyat

infrastrukturlarından və sanitar qoruyucu zonalardan ibarətdir.

İstirahət zonaları əhalinin istirahətini təmin edən parklar, bağlar, şəhər

meşələri, çimərliklər və digər obyektlərdən ibarətdir.

Təbii qoruq sahələrindən istirahət zonası kimi istifadə etmək olar.

Xüsusi təyinat zonalarına qəbiristanlıqlar, məişət tullantıları

obyektləri aid edilir. Bu zonaların sahəsi şəhərsalma normativləri əsasında

müəyyən edilir.

Şəhər əhatəsində göstərilən zonaların yerləşdirilməsi, şəhərtikinti və

şəhərqurma normativləri əsasında Respublika İcra orqanı və yerli idarəetmə

orqanları tərəfindən müəyyən edilir.

5.3. Şəhərlərin yaşıllıq sahələri

Şəhərlərdə yaşıllıq sahələrinə ağaclar, güllər və otlar əkilən sahələr aid

edilir. Yaşıllıq sahələri şəhəri ekoloji cəhətdən mühafızə etməklə yanaşı

komfortluğu artırır və şəhərə estetik gözəllik verir.

58

Yaşıllıq sahələri müntəzəm və ardıcıl olmalıdır. Ümumi istifadə

yasıllıqlarına meşətipli parklar, təbiət parkları, bulvarlar, küçə əkinləri aid

edilir.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2001-ci il 4 yanvar

tarixli 2 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan respublikasının təbiət

parklarının ümumi əsasnaməsi»ndə deyilir ki, «Təbiət parkları xüsusi

ekoloji və estetik dəyərə malik olan, təbiəti mühafizə və istirahət məqsədləri

üçün ayrılmış təbiət komplekslərinin yerləşdiyi təbiəti mühafızə idarəli sta-

tuslu ərazilərdir».

Təbiət parkları respublika, bölgə və yerli əhəmiyyətli xüsusi mühafizə

olunan təbiət ərazilərinə aid edilə bilər. Yerli əhəmiyyətli təbiət parkları

bütövlükdə və ya qismən, məqsədli təyinatı üzrə, qanunvericilikdə nəzərdə

tutulmuş qaydada fiziki və hüququ şəxslərin idarəçiliyinə, istifadəsinə və

icarəsinə verilə bilər. Təbiət parklarının hər biri üçün hər 10 ildən bir pasport

hazırlanır və bu ərazilərin pasportu Azərbaycan Respublikasının Dövlət

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınır. Hər bir

təbiət parkının əsasnaməsi Azərbaycan Respublikası Dövlət Ekologiya və

Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfındən təsdiq edilir. Parklar təbii mühiti təbii

landşaftları və rekreasiya resurslarını mühafizə edir, istirahət (rekreasiya)

üçün şərait yaradır, təbiəti mühafızənin effektliliyini artırır, rekreasiya

şəraitində ekoloji tarazlığı qoruyub saxlayır.

Təbiət parklarının ərazilərində rejim xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq

aşağıdakı fəaliyyət zonaları müəyyən edilir:

— istirahət (rekreasiya) zonaları;

— tarixi mədəniyyət komplekslərinin və obyektlərinin mühafizə

zonaları;

— rekreasiyaya xidmət göstərilən zonalar;

59

— təbiət parkının fəaliyyətini təmin edən zonalar.

Təbiət parkının ərazisində onun ekoloji, istirahət və estetik

keyfiyyətinə mənfi təsir edən, tarixi-mədəniyyət abidələrinin, nadir ağac və

kolların abidə kimi qorunub saxlamlması rejimini və həmin abidələrin

varlığına təhlükə yaradan hər bir fəaliyyət qadağan edilir. Ümumi balansda

şəhər yaşılllıqlarının sahəsi 70%-dən az olmamalıdır.

Şəhər yaşıllıqları şəhər havasının təmizliyinin təmini ilə yanaşı

sakinləri səs küydən mühafızə edir. Botanik alimlər avtomobil yolları

boyunca 3 cərgədən ibarət ağac əkilməsi və bu zaman səsi udan ağac

növlərindən istifadə olunmasmı təklif edirlər. Onların fıkrincə yaşayış

massivində hündürlüyü 10 metri keçə biləcək ağaclar əkilməlidir. Bu ağaclar

evləri tozdan qorumaq qabiliyyətinə malik olurlar.

VI I ƏSİL. ƏTRAF MÜHİTİ ÇİRKLƏNDİRƏN MƏNBƏLƏR VƏ

MADDƏLƏR

6.1. Atmosferin çirkləndirilməsi

Atmosfer yer üzərində yaşayış üçün əsas şərtlərdən biridir. O planetdə

iqlimin yaranması, onun istilik rejiminin tənzim olunmasında iştirak edir.

Günəş şüalarının bir hissəsi atmosferdə udulur. Yerdə qalan hissəsi yer

üzərinə çataraq torpağa, su hövzələrinə daxil olur. Daxil olan enrerjinin bir

hissəsi yer üzərindən atmosferə əks etdirilir. Yer kürəsində cazibə qüvvəsi

nin mövcudluğu atmosferin onunla birgə hərəkət etməsinə səbəb olur.

Yerin atmosferi temperatur paylanmasından asılı olaraq aşağıda

göstərilən qatlara ayrılır:

60

Atmosferdə ən aktiv qaz oksigen sayılır. Onun miqdarı 20,94%-ə

bərabərdir. Atmosfer 0,03 %-ə qədər karbon qazı (CO2), 0,934% təsirsiz

qazlar, 78,09% azot qazından ibarətdir.

Atmosferdə qazlarla yanaşı maye, aerozol və ion şəkilində olan

müxtəlif maddələr də mövcüddür. Atmosfer həm şaquli və həm də üfüqi

istiqamətdə yekcins deyil. Bu xüsusiyyət onun yer üzərində hərəkət

istiqamətinin dəyişən olmasına səbəb olur. Atmosfer müxtəlif maddələrlə

çirkləndirilə bilir Çirkləndiricilər təbii və antropogen mənşəli olur.

Bəşəriyyət yarandığı gündən hal-hazıradək onu əhatə edən mühitdən öz

mənafeyi üçün istifadə etmək məqsədilə ona hər cür təsir etməkdən

çəkinməmişdir. Bu vəziyyət elmi-texniki tərəqqi əsri olan müasir dövrdə

daha kəskin xarakter almışdır.

Ətraf mühiti çirkləndirən komponentlərə, əsasən, kükürd oksidi,

hidrogen sulfıd, azot oksidi, karbohidrogenlər, dəm qazı və mexaniki

qarışıqları misal göstərmək olar.

61

Kükürd qazları ilə ətraf mühitin çirkləndirilməsi yüksək kükürdlü neft

və neft məhsullarının yanması zamanı baş verir. Qeyd etmək lazımdır ki,

SO2-nin atmosferdə paylanması qeyri müntəzəm olur. Bu hal onun

atmosferdə az müddət ərzində asılı vəziyyətdə qalması ilə izah edilir.

Məsələn, kontinental sahədə havada olan SO2 10 saatdan soraa tamamilə

başqa maddəyə, adətən sulfat turşusuna çevrilir. Kükürd qazlarının sulfatlara

çevrilməsi prosesi ammiakın iştirakı ilə getdikdə reaksiya daha sürətli gedir.

Havadakı nəmliyin artması kükürq turşusunun artmasına səbəb olur.

Hidrogen sulfıdin insan orqanizminə təsir edən konsentrasiyası 0,008

mq/m3 təşkil edir. Havada sulfatların miqdarının artması kükürd və onun

birləşmələrinin emalı zamanı da bas verir.

Atmosferə atılan çirkləndirici maddələrin hava ilə qarşılıqı təsiri

onların bir-birinə olan təsirlərindən daha çoxdur. Müəyyən edilmişdir ki,

işığı udan zərərli maddələr onun təsirindən parçalana bilərlər. Yer səthinə

çatan günəş şüalarının radiasiya dalğasının uzunluğu 2900 A°-dan az

deyildir. Bu onu göstərir ki, ilk fotokimyəvi reaksiya o maddələr arasında

gedə bilərki onların udulma sahəsi 2900 A° yuxarı olsun. Deməli, qaz emalı

zavodlarında kimyəvi çevrilmələrdə o maddələr iştirak edə bilər ki, onların

udma sahəsi 2900 A° yuxarıdır. Əldə olunana məlumata görə SO2 və H2S

ozon və qısa dalğalı radiasiya vasitəsilə oksidləşerək stratosferə qalxır və

aerozol hissəciklərini yaradırlar. Bu aerozol hissəciklərinin stratosferdə

ömrü 10-100 həftəyə qədər olur. Stratosferdə aerozol nüvəsinin saxlanması

troposferdən stratosferə yönəldilən daimi qaz axınının mövcudluğu ilə izah

edilir.

Kükürd anhidridi MnCL2 CuCI və s. katalizatorlarının təsiri ilə

atmosfer su buxarında həll olaraq yer səthinə çökürlər.

62

SO2 və SO3 qaz fazasında otaq temperaturunda və qaranlıqda gec

oksidləşir.İşıq təsirindən SO2 molekulları aktivləşərək oksidləşirlər.

Oksidləşmə spektrin ultrabənövşəyi zonasında baş verir. Miiəyyən

edilmişdir ki, S02-nin fotooksidləşməsi intensiv günəş işığında 0,1-0,2%.

saat sürətlə baş verir. Kükürd iki oksid su ilə daha sürətlə reaksiyaya girib

sulfat turşusu yaradır. Kükrd qazı günəş radiasiyasını dalğanın uzunluğu

2900-3000A° həddində intensiv udur. Lakin bu zaman fotonların enerjisi o

qədər kiçik olur ki, kükürd qazının mollekullarının dissosiasiyası baş vermir.

Ancaq bu zaman elektronların həycanlaması baş verir. Həyəcanlanan

molekullar başqalarına nisbətən havadakı oksigenə daha həssas olurlar.

Müxtəliff tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, ağ

ciyər,xərçəng, dəri və digər patoloji xəstəliklər atmosfer havasının

çirkləndirilməsi ilə sıx əlaqədardır. Məsələn, havada kükürd qazının

konsentrasiyası 0,13 mq/m3 olduqda xroniki bronxit xəstəliyi 13%-ə, 0,78

mq/m3 konsentrasiyasında isə26,5 %-ə çatır.

Kükürd qazının konsentrasiyasının havada artması ilə uşaq

xəstəliklərinin miqdarının artması müşahidə olunur. Kansoregen maddələrin

insan orqanizmi ilə təması yeni hüceyrə sisteminin yaranmasına səbəb olur.

Orqanizmin belə bir sistemə uyğunlaşması müasir zamanda çətin müalicə

olunan xəstəliklərin yaranmasma səbəb olur.

Atmosferdə olan çirkləndirici maddələr bitki aləminə də böyük təsir

edir. Adətən bitkilər SO2-Ə çox həssas olur. O yarpaqların xlorofilini

dağıdaraq fotosintez prosesinin getməsini ləngidir. Kükürd qazlarının bitki

aləminə təsiri təkcə onun konsentrasiyasından yox, həmçinin bitkinin

özünün xüsusiyyətindən də asılıdır. S02-nin taxıla təsiri nəticəsində

məhsuldarlıq 30-40% aşağı düşür.

63

Dəm qazı (CO) insan həyatı üçün təhlükəli qazlardandır. Onun

atmosferə atılan miqdarı təbii yolla 500 mln. ton, antropogen yolla 304 mln.

ton təşkil edir.

İnsan həyatı üçün daha təhlükəli olan CO qazının zəhərləyici təsiri

bununla izah olunur ki, o, oksigenə nisbətən yüngül olduğu üçün qanın

hemoqlobini ilə əlaqəyə girib dayamqlj karboksihemoqlobin yaradır.

Beləliklə, orqanizmin oksigen çatışmazlığına səbəb olur. CO həmçinin ürək-

damar sisteminiııi fəaliyyətinin pozulmasına səbəb olur. Ürək-damar

xəstəliyi olan insanlar üçün CO öldürücü təhlükəyə malikdir.

Atmosferi çirkləndirən əsas qazlardan biri karbon qazıdırl (CO2). XX

əsrdə onun havada olan qatılığı 25% artmışdır. Son 10 il ərzində CO2

miqdarı atmosferdə 13% artmışdır. CO2 atmosferə atılması əsasən enerji

istehsalı və istehlakı sahələrində baş verir. Atmosferə atılan CO2 miqdarı

azalmazsa parnik effektinin təsirindən yer üzərində temperaturun artması

böyül fəlakət törədə bilər.

Temperaturun artması onunla izah edilir ki, günəşin ultrabənövşəyi

şüaları kifayət qədər CO2 və CH4 olan atmosfer qatını asanlıqla keçərək yer

üzərinə çatır. Yer səthində əks olunan infraqırmızı şüalar CO2 yüksək olan

atmosferdə saxlaınlıı ki, bu da temperaturun artmasına səbəb olur. Şimal

yarımkürəsində 1950-1980-cı illər arasında orta illik temperatur 0,4C0

artmışdır. Belə artımın 2050-ci ildə 2-4C° olacağı gözlənilir Buna görə də

Dünya okeanlarında suyun səviyyəsinin yaxın 25 ildə 10 sm artma ehtimalı

vardır.

Azot oksidləri (NxOy) təbiətdə meşə yanğınlarından yaranır və sənaye

müəssisələri ətrafında NxOy yaranması insan fəaliyyəti nəticəsində baş verir.

Küllü miqdarda azot oksidləri istilik elektrik stansiyalarından və daxili

64

yanacaq mühərriklərindən ayrılır. Bunlardan başqa metaləritmə və azot

turşuları ilə məşğul olan müəssisələrdəndə atmosferə azot oksidləri atılır.

Azot çirkləndirən azot oksidləri bunlardır: — N2O insanlara praktik

təsir edir, bu cərrahiyyə əməliyyatlarında istifadə olunur.

NO insanların mərkəzi sinir sisteminə təsir edir, onlarda iflic

yaranmasına, qanın qatılaşmasına təsir edir və oksigen çatışmazlığı yaradır.

NO2N2H4 - su ilə birləşdikdə 4N02+2H20 = 4HN03 azot turşusu yaradır

ki, bu da nəfəs yollarının zədələnməsinə və ağ ciyərin şişməsinə səbəb olur.

Azot oksidləri fotokimyəvi proseslərdə iştirak edir. Havada

fotokimyəvi çirklənmənin səviyyəsi avtomobil nəqliyyatının hərəkət rejimi

ilə sıx əlaqədardır. Səhər və axşam nəqliyyatın intensiv işi zamanı atmosferə

küllü miqdarda azot oksidi və karbohidrogen qazları atılır. Bunlar bir-biri ilə

reaksiyaya girərək havanı fotokimyəvi çirkləndirirlər. Ürək-damar və nəfəs

yolları xroniki xəstəliyi olan insanlar azot oksidlərinə çox həssas olurlar.

Atmosferə atılan tozların mənbəyi fırtınalar, torpağın eroziyası,

vulkan püskürməsi və dəniz tullantıları hesab olunur.

.....iNİbrə atılan tozlann və aerozollarm 10-20%-i insanlarm

lllyyotinin nəticəsidir. Tozlar əsasən tikinti materialları, sement

istehsalı, dağ-mədən işləri və tikinti işləri zamanı ətrafa atılır.

Tozlar və aerozollar təkcə insanların nəfəsalmalarını çətinləşdirmir. O,

həmçinin yerdən istiliyin qayıtmasına maneçilik törədir, yerə

istiqamətlənmiş günəş şualarını əks etdirir və bunlarda iqlim dəyişməsinə

səbəb olur.

Antropogen tullantılar yerətrafı ozon qatının dağılmasına səbəb olurlar.

Bu tullantıların əsas mənbəyi sənayedə və məişətdə istifadə olunan

soyuduculardan və kondisionerlərdən atmosferə atılan freon qazlarıdır.

65

Ozon stratosferin yuxarı və mezosferin aşağı qatında aşağıdakı reaksiya

nəticəsində yaranır.

Burada M - atmosferdə olan hər hansı bir komponentdir (oksigen və ya

azot).

Ozon və atom şəkilində olan oksigen atmosfer oksigeninin təsirinə

məruz qaldıqda aşağıdakı reaksiya baş verir.

Bu reaksiya «Çepmen sikli» adlandırılır. Ozonun ümumi miqdarı 4,1037

molekul təşkil edir. Ozon qatının qalınlığı normal şəraitdə 2,5-5 mm

arasında olur. Onun 40-50% azalması «Ozon yarığı» sahəsi adlandırılır.

Ozon qatının dağılma səbəbi stratosferə olan xlorflorkarbon (XFK)

birləşmələrinin təsiridir. Bu nəticəyə birinci dəfə 1974-cü ildə Amerikan

alimləri Ş.Roulend ve M.Molina gəlmiş və buna görədə onlara Nobel

mükafatı verilmişdir. XFK atmosferin yuxarı qatına qalxaraq ozon qatını

dağıdır. Ozon qatı yer kürəsini ultrabənövşəyi şualardan mühafızə edir.

Ozon qatının dağıdan Freon F-ll və F-12-nin təsir müddəti 70-100 ildir.

XFK yüksək stabilliyə malik olan birləşmədir. O, atmosferin aşağı

qatında günəş şüalarının uzun dalğalarını udmaq və onların təsirinə məruz

qalmaq qabliyyətinə malik deyillər. XFK atmosferin yuxarı qatına qalxaraq

qısa dalğalı şualar təsirindən öz tərkibində olan xloru ayırır. Ayrılmış xlor və

O3 reaksiyaya girir:

66

Ayrılmış bir atom Cl 100000 molekul O3 dağıtmaq qabliyyətinə

malikdir. Stratosferdə ozonun azalması insanlarda dəri xərçənginin və

gözlərdə katarakt xəstəliyinin yaranmasına səbəb olur. BMT-nin rəsmi

məlumatına görə ozon qatının 1% azalması 100 min katarakt xəstəlinin və

10 min dəri xərcənginin azalmasına səbəb olur.»Amerikan alimləri müəyyən

etmişlər ki, ozonun hər bir azalma faizi ekvator zonasında xəstəliklərin 4-

5% artmasına, insanların və heyvanların xəstəliklərə qarşı imunitetlərinin

azalmasına səbəb olur. Son 10 il ərzində Amerikada «melanoma»

adlandırılan dəri xərcənginə tutulanların sayı 3-7% artmışdır.

Ozonun azalması atmosferin parnik effektinin artmasına, torpağın

məhsuldarlığının azalmasına, ətraf mühitin ümumi çirklənməsinə səbəb olur.

I985-ci ildə Venada ozon qatının mühafızəsi haqqında Konvensiya

qəbul edilmişdir. 1987-ci ildə isə Monrealda ozondağıdıcı maddələrin

atmosferə atılmasının azaldılması haqqında protokol imzalanmışdır. Buna

baxmayaraq Dünya üzrə freonun 2/3 hissəsini işlədən Avropa ölkələri bu

qərarlara bu günə qədər tam riayət etmirlər.

Bir çox regionlarda stratosferin ozon qatının daha da çox azalmasının

baş verməsi qeydə alınmışdır. Məsələn, Antarktıdada 1979- 1992-ci illərdə

bu azalma 50% təşkil etmişdir.

1995-ci il fevral ayında «Rushidrometin» göstəricilərinə gorə Şimal

yarımkürəsində, xüsusilə Şərqi Sibirdən Urala qədər havada olan ozonun

miqdarının 40% azalması müşahidə edilmiş və bu hal 25 gün davam

etmişdir. 1995-ci ilin mart ayına qədər bu rəqəm 50 %-ə çatmışdrr.

Cənub yarım kürəsində «ozon yarığının» ümumi sahəsi 1995-ci ildə 10

mln km2 olmuşdur. Amerika mütəxəsisləri belə hesab edirlər ki, əgər bütün

ölkələr protokollara riayət etsələr onda freonun atmosferə daxil olması dayan

dırılar və XXI əsrin ortalarında 30 il bundan əvvəlki ozon qatı bərpa olunar.

67

Atmosferə atılan çirkləndirici maddələrin zəhərlilik dərəcələri və

onların təhlükə törətmə sinfi aşağıdakı cədvəldə verilmişdir.

Çirkləndiricilərin atmosferdə orta sutkalıq qatılığı

Cədvəl 6.1

Havanı cirkləndirən

Təhlükəlik Göstərilən konsentrasiyadan

əsas maddələr sinfi yuxarıda hava qatının vəziyyəti Təhlükə

törədə bilən

mq/m3

Təhlükəli

mq/m3

Fövqalədə

təhlükəli mq/m3

1 2 3 4 5

Qeyri üzvü

tozlar

IV 0,15 0,75 3,75

Kükürd qazı III 0,05 0,2 0,38

Azot oksidi II 0,085 0,255 0,765

Karbon oksidi IV 3,0 5,0 25,0

Karbohidrogenlər IV 1,5 7,5 37,5

His III 0,05 0,25 1,25

Fenol III 0,01 0,04 0,16

Qurğuşun I 0,0007 0,00126 0,00224

Hidrogen sulfıd II 0,008 0,024 0,072

Ammiak IV 0,02 1,0 5,0

Kükürd turşusu II 0,1 0,3 0,9

Xlor turşusu II 0,2 0,6 1,8

Formaldehidlər II 0,012 0,036 0,108

Civə I 0,0003 0,00054 0,00096

Flor birləşmələri II 0005 0,015 0,045

68

Ümumiyyətlə bütün maddələrin buraxıla bilən qatılığı üçün ən alçaq

qatılıq (təhlükə törədəbilən) götürülür. İki cür buraxıla bilən qatılıq istifadə

olunur. Maksimal birdəfəlik (20-30 dəqiqəlik) və orta sutkalıq.

Müəssisələrr üçün hər bir maddənin atmosferə atılan buraxıla bilən

həddi müəyyən edilir (ABH)

Atmosferə atılan buraxıla bilən hədd (ABH) aşağıdakı düsturlar

vasitəsilə hesablanır.

İsti tullantılar üçün:

Soyuq tullantılar üçün:

Bir neçə mənbəyin eyni zamanda tullantıları üçün:

Burada Vc=Vı+V2+.........Vn;

H mənbəyin yer səthindən məsafəsi, m;

Vq- Qaz qarışığının həcm sərfı, - m3/san.

∆ T-Tullantı qazın və havanın temperaturlar fərqi- C°

A-zərərli maddələrin üfuqi və şaquli çökməsini müəyyən edən

atmosferin temperatur qradientindan asılı əmsal (S-2/3 mq .0 C1/3)/q;

Zərərli maddələrin havada çökmə sürəti;

m və n -mənbədən qaz qarışığının çıxma şəraitindən asılı olan əmsal

69

D-mənbəyin diametri;

Vc - Qaz qarışığının həcmi, cəmi, m3/s;

V1, V2... Vn- hər bir mənbəydən atılan qazın həcmi sərfi.

Hesab zamanı fonda olan zərərli qazların qatılığıda nəzərə alınmalıdır.

Onda,

C+Cf<BBQ

olmalıdır.

Burada Cf - təmiz havada olan qazın qatılığı;

C - mənbədən atılan qazın qatılığıdır.

6.2. Hidrosferin çirkləndirilməsi

Hidrosfer dedikdə okeanlar, dənizlər, göllər, bataqlıqlar və yeraltı sular

başa düşülür. Hidrosfer planetin ən nazik qatı hesab olunur. O, planetin

çəkisinin 103%-ni təşkil edir.

Su həyat üçün vacib olan bir maddədir. Hər bir adam 1 ildə 1 tona

qədər su qəbul edir insan susuz 8 sutkadan artıq yaşaya bilmir. Bitkilərin

tərkibinin 90%-i sudan ibarətdir. Kənd təsərrüfatı içməli suyun əsas

istehlakçısıdrr. Su sənaye sahələri üçün lazım olan əsas vəsaitlərdən biridir.

Gücü 300 min KW olan bir elektrik stansiyası bir ildə 300 mln ton su işlədir.

İçməli su planetdə mövcud olan suların 2,5%-ni təşkil edir Dəniz

sularının 85%-ində duzluluq 35 q/l-ə qədərdir. İçməli sular planetdə qeyri-

bərabər şəkildə paylanmışdır. Onun 72,2%-i buzlaqlarda, 22,4%-i yeraltı

sularda, 0,35%-i atmosferdə, 5,05%-i göl və caylardadır. İnsanların

fəaliyyəti nəticəsində su hövzələri, çaylar qurudulur, kiçik çaylar yoxa çıxır,

yeraltı suların səviyyələri aşağı düşür.

70

Tərkibindəki duzların miqdarına görə sular 3 qrupa bölünur: 1) içməli

su (tərkibində l q/l-dən az duz olur), 2) duzlaşmış (25 q/l.- qədər) və duzlu

(25 q/l -dən çox) su

Okeanlarda duzun miqdarı 35q/l, Baltik dənizində 8-26 q/l, Xəzər

dənizində 11-13,5 q/l, Qara dənizdə 17-22 q/l təşkil edir.

Sularda mineral duzların miqdarı daima artır. Bunun səbəbi meşələrin

qırılmasında, sahələrin şumlanmasında, örüş sahələrin artmasında və s-dir.

Bu işlərin nəticəsində su torpaqda qalmayaraq onu nəmləndirmir, çaylar və

dənizlərə yol taparaq oraya axır. Belə proseslərin qarşısını almaq üçün süni

meşəsalmadan istifadə edilrlər.

Süni sututarlar mürəkkəb bir ekoloji sistem hesab edilir. Bu tutmalarda

ardıcıl olaraq hissəciklərin dəyişmə prosesi gedir.Müxtəlif hissəciklərin

yaranması hövzədə qeyri müvazinətlik yaradır.Bunun nəticəsində də suda

olan orqanizmlərin məhvi baş verir. Suda hissəciklərin tarazlığının

pozulması ekosistemin məhvinə gətirib çıxara bilir. Ekosistemin öz ilk

vəziyyətinə özünü təmizləmə prosesi adlandırılır. Bu proseslərdən ən

vaciblərinə aiddir:

-İri dispers hissəciklərin çökməsi və kolloidlərin kooqulyasiyası;

-Üzvi hissəciklərin oksidləşməsi (minerallaşma);

-Mineral hissəçiklərin oksidləşməsi;

-Turşuların neytrallaşdırdması;

- Ağır metalların duzlarının hidrolizi.

Su hövzələrinə axıdılan tullantı suları özünün temperaturu, mineral

tərkibi, oksigenin miqdarı, PH və zərərli hissəciklərin doyma dərəcələri ilə

xarakterizə edilir. Su hövzələrinin özünün hövzənin oksigen rejimindən

asılıdır. Tullantı suları göstəricilər ilə xarakterizə edilir:

71

-Suyun bulanıqlığı bu mutnometr vasitəsilə təyin edilir. Müqayisə üçün

etalon maye kaolinin suda həll olmuş məhlulu götürülür q/l -lə ölçülür.

Suyun rəngi. Bu dərəcə ilə ölçülür. Kobalt duzundan hazırlanmış

məhsulun rəngi əsasında təyin edilir;

Quru çöküntülər. Tam buxarlandıqdan soraa yerdə qalan duz və digər

bərk maddələrdən ibarətdir;

Suyun turşuluğu. PH sayı müəyyən edilir. Ph<7 olduqda mühit

turşuludur;

Suyun codluğu. Tərkibdə olan Ca2+ və Mg2+ duzlarrının miqdarından

asılıdır. Codluq üç növdən ibarət olur. Birinci,ümumi codluq - tərkibdəki

ionların sayından asılı olmayaraq kalsium və maqnezium duzlarının

miqdarından asılıdır. İkinci daimi codluq - 1 saat qaynadıldıqdan sonra

tərkibdə qalan Cl və SO2-4- müəyyən edilir (bunlar ayrılmırlar). Üçüncü,

codluq - müvəqqəti codluqdur ki, bu qaynadıldıqdan sonra aradan qaldırılır:

— Həll olmuş oksigen. Suyun temperaturundan və barometrik

təzyiqdən asdıdır, mq/l;

— Oksigenə olan bioloji tələbat. Tullantı sular tərkibində olan

mikroorqanizmlər tərəfindən udulan oksigendir. Bunun üçün kriteriya 20°C

temperaturda suda həll edilmiş oksigenin miqdarının 5 və ya 20 sutkadan

sonra azalma miqdarı götürlür.

Mənşəyinə görə tullantı suları 3 qrupa bölünür: məişət tullantı suları,

atmosfer və sənaye tullantı suları.

Su hövzələrində biokimyəvi proseslərin düzgün getməsi və suyun

özünü normal təmizləməsi üçün onda həll olmuş formada olan oksigenin

72

miqdarı kifayət qədər olmalıdır. Əks halda suda olan orqanizmlər məhv olar,

üzvü maddələr parçalanar və suyu cirkləndirən yeni maddələr əmələ gələr.

Sanitar normasına görə təbii su hövzələrində oksigenə olan bioloji

tələbat 3-6 mq O2/l H2O-dan artıq olmamalıdır. Tullantı sularında bu rəqəm

200-300 mq/1 həddində olur. Bu hal belə suların təmizlənməsi və ya ona

həlledicilərin əlavə edilməsin tələb edir.

Su hövzələrinə axıdılan tullantı suların yarısından çoxı demək olar ki,

təmizlənməmiş axidılır. Onların təmizlənməsi təmiz suyun əlavə edilməsi və

özünü təmizləmə prosesi ile baş verir. Məsələn, poluistrol emalı ilə məşğul

olan müəssisələrin tullantı suların zərərsizləşdirmək üçün ona 30 dəfədən

çox təmiz su qatmaq lazımdır. Sintetik kauçuk tullantı suları üçün isə 185

dəfə artıq təmiz su qatmaq lazımdır.

Onsuzda çatışmayan icməli suyun bu məqsədlə işlədilməsi böyük bir

problem yaradır. Dəniz və okeanların çirkləndirilməsi neft-qaz quyularının

qazılması və istismarı zamanı baş verir. Dəniz neft və qaz yataqlarının

işlənməsi zamanı neftlə dənizi çirkləndirmə mənbəyini iki yerə —

«istismar» və «qəza mənbələrinə ayırırlar. Qazma, istismar, neftin nəqlə

hazırlanması zamanı dənizə axıdılan cüzi miqdarda neft «istismar», tullanış,

açıq fantan, sualtı boru kəmərlərinin partlaması zamanı dənizə axıdılan

neftin mənbəyi «qəza» mənbəyi adlandırılır.

Məlumdur ki, dəniz neft yataqlarının kəşfı və işlənməsi zamanı kimyəvi

birləşmələrin tətbiqilə aparılan müxtəlif əməliyyatlar dənizi çirkləndirən

mənbələr rolunu oynayırlar. Bu hal xüsusilə quyuların qazılması

prosesinə#aid edilə bilər. Bioloji cəhətdən mürəkkəb olan yataqlarda

kəşfiyyat və istismar quyuları qazan zaman yuyucu məhlulun keyfiyyətinə

xüsusi tələb irəli sürülür. O, müxtəlif kimyəvi maddələrlə işlənilir və

hazırlaşdırılır.

73

Yuyucu mayenin struktur-mexaniki xassəsini tənzim etmək üçün üzvi

və qeyri-üzvi kimyəvi birləşmələrdən istifadə edilir. Bunlardan okzil, sunil,

nitroliqnin, KMS, PFLX, sulfanol, qrafit kaustik soda, paltar sodası,

kalsium-xlor, xrompik, gips alebastr və s. göstərmək olar. Yuyucu mayeləri

ağırlaşdırmaq üçün əsasən baritdən istifadə edilir. Baritin miqdarı yuyucu

mayenin lazım olan sıxlığından asılı olaraq götürülür və bu zaman 35%-ə

qədər çatır.

Aparılan tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, kimyəvi

işlənmiş və ağırlaşdırılımş yuyucu mayelər və həmçinin onların tərkibinə

daxil olan kimyəvi reagentlər və barit balıqlara və onların yem bazası olan

onurğasızlara məhvedici təsir göstərir.

Laboratoriya tədqiqatı nəticəsində müəyyən edilmişdir ki,qazılmış

süxur tərkibində, kimyəvi işlənmə intervalında 30-90% gil, 10-30%

ağırlaşdırıcı, 8%-ə qədər üzvi mənşəli kimyəvi reagent, o cümlədən 4 %-ə

qədər neft, 6%-ə qədər suda həll olan duzlar olur. Bu reagentlərin BBQ-ı

aşağıdakı hədd daxilində olmalıdır:

Gilli məhlul, q/1 0,5-1,0

Qazıma şlamı, q/1 0,5-dən az

Barit, q/1 0,5

KMS, mq/1 0,3 - 0,4

Nitroliqlin, mq/1 0,3 - 0,4

PFLX, mq/1 0,05 - 0,07

SSB m q/1 0,1-0,2

Xrompik, q/1 0,01-0,02

Əhəng, q/1 0,005-ə qədər

Xörək duzu, q/1 0,005-ə qədər

74

Tərkibində kimyəvi, işlənmiş və ağırlaşdırılmış yuyucu maye olan

qazılmış süxur dənizə titrəyən ələkdən və növ sisteminin təmizlənməsi

zamanı tökülə bilər. Kimyəvi işlənmiş yuyucu maye ilə çirklənmiş tullantı

sularının dənizə tökülməsi ələyin torunun və döşəmənin yuyulması və

həmçinin qazma nasosunun ştokunun soyudulması zamanı baş verir. Tul-

lantı suları tərkibində kimyəvi maddələrin miqdarı BBQ-dan yüksək olduqda

dəniz canlılarına məhvedici təsir göstərə bilər.

Dənizin çirklənməsinə başlıca səbəb təzahür, tullanış və açıq fantanla

əlaqədar olan qəzalardır. Təzahür və açıq fantanın qabağını almaq ətraf

mühitin mühafızəsinin əsas şərtlərindən biridir. Quyuların qazılması zamanı

təzahür, lay agentlərinin yuyucu məhlula daxil olaraq yer üzərinə

qalxmasıdır.

Açıq fantan quyuağzından neftin, qazın və suyun idarə olunmayan

axınıdır.

Qrifon, məhsuldar qatdan neftin, qazın və suyun çatlar və kanallar

vasitəsilə yer səthinə axmasıdır.

Açıq fontanın ləğvi müddəti müxtəlif faktorlardan aslıı olaraq, bir neçə

aya qədər davam edir. Bu başlıca olaraq fantanın mürəkkəbliyindən və

qrifon yaranmasından asılıdır. Fontan məhsulu olan neft küləyin və dəniz

dalğalarının təsirilə dəniz səthində yayılaraq, geniş sahəni əhatə edir. Açıq

fantan yer dərinliyinə və ətraf mühitə həddindən artıq ziyan vurur.

Okean və dənizlərin çirklənməsinin başlıca səbəblərindən biridə dəniz

neft nəqliyyat vasitələridir. 60-cı illərdən neftin dənizlə nəqli kəskin

artmışdır. 1967-ci ildə «Torrey Canion» tankerində baş verimiş qəzadan

Böyük Britaniyanın Cənubi-qərb sahilinə min ton neft axıdılmışdır. Bu

sahilkənarı fauna və floraya külli miqdarda ziyan vurmuşdur. Bu qəzadan

sonra dəniz-neft-nəqli sahəsinin təhlükəli olduğu hamı tərəfindən qəhul

75

edilmişdir. Bununla əlaqədar 1973-cü ildə “ MARPOL-73/78” konvensiyası

qəbul edilmişdir. Konvensiya dənizdə neftin nəqli üçün tələblər irəli

surmüşdür.

Sahil sularının AES tullantı suları vasitəsilə radioaktiv çirklənməsi baş

verir. Radioaktiv izotoplar su biotopları və dib çöküntüləri tərəfındən tez bir

zamanda mənimsənilir. Bunun nəticəsində suyun özündə radioaktivlik azalır.

Ancaq su fauna və floralarında radioaktivlik bir neçə dəfə normadan artıq

olur.

Radioakıiv maddələrin biotop və dib coküntüləri tərəfındən udulma

miqdarı suyun PH-dan, dib çöküntülərinin xassəsindən, ilin fəslindən,

temperaturdan və s. asılıdır.

Məsələn Co-60, Sr-90, Cs-197 su otları tərəfındən udulma dərəcələri

işıqdan asılıdır.

Bitkilərin canlı lifləri Fe-59-u özündə yaxşı saxlayır və s.

6.3. Litosferin çirkləndirilməsi

Yer kürəsinin quru hissəsinin sahəsi 149,1 mln kvadrat kilometrə

bərabərdir.,Bu sahənin yalnız 129 mln kvadrat kilometri, yəni 86,5%-i

torpaq sahəsidir. Torpaq sahəsinin 25%-i otlaq,10 %-i müxtəlif bitkilər,

qalan faiz isə əkinçilik üçün istifadə edilir (25-32 mln km2). Torpaq əsas

qida mənbəyidir. O, bərk, maye və qaz fazalarından ibarətdir. Dərinliyə

getdikcə torpaqda olan üzvü maddələrin və canlı orqanizmlərin miqdarı

azalır.

Torpağın bərk hissəsi mineral və üzvü maddələrdən ibarətdir. Dispres

halına görə mineral maddələr iki qrupa bölünürlər: diametri 0,001 mm-ə

bərabər və ondan kiçik olan mineral maddələr. Torpağın bərk hissəsinin

hava və ya su dolmuş hissəsinə onun məsaməliliyi deyilir. Torpağın mineral

76

hissəsi oksidləşmiş və ya duz şəkilində olan Si, Al, Fe, K, Na, Mg, Ca, P, S

və digər kimyəvi elementlərdən ibarətdir.

Torpağın tərkibinə daxil olan üzvü maddələr əsasən karbon, oksigen,

hidrogen, azot, fosfor, kükürd və s. birləşmələrdən ibarətdirlər. Əksər

kimyəvi elementlər torpaq məsamələrində olan sularının tərkibində həll

olmuş şəkildə olurlar. Məsaməliliyin boş qalan hissəsində hava yerləşir.

Torpağın səthinə yaxın olan hissəsində N2, O2, CO2 qazları toplanır.

Yaşıl bitkilər atmosferdən karbon qazını, torpaqdan su və mineral

maddələri udaraq, işıq enerjisindən istifadə edərək mineral birləşmələr

yaradırlar ki, bu da heyvanlar üçün əsas yem mənbəyi olur.

Heyvanat, bakteriya, üzvü maddələr fiziki və kimyəvi təisirdən

parçalanaraq torpaq «humusuna» çevrilir. Parçalanmaya məruz qalmayan

hissələr torpağın fauna və mikroorqanizmlərinin hərəkətinə şərait yaradır

(qaz mübadiləsi, istilik rejimi, nəmlik).

Münbit torpağın əmələ gəlməsi bir neçə yüz və ya min illər ərzində baş

verir. İnsanların fəaiiyyətinin nəticəsində münbit torpaqlar kəskin

çirkləndirilir, onların məhsuldarlığı xeylil aşağı düşür. Torpağın

məhsuldarhğının azalması əsasən aridləşmə və eroziya nəticəsində baş verir.

Aridləşmə torpağın nəmliyinin azalması üzrə kompleks təsirlərin nəticəsidir.

Eroziya külək, su, texniki təsir nəticəsində torpağın dağıdılmasıdır.

Şoranlaşma əsasən suvarma prosesində olan pozuntuların nəticəsində

yaranır.

Alimlərin fıkrinə görə bir nəfər insanı qidalandırmaq üçün 0,1 hektar

sahəni əkmək lazımdır. Hal-hazırda mövcud torpaq sahəsi 6 mlrq insanı

yedirtmək iqtidarına malikdir. Torpağın intensiv çirklənməsi, tullantılar

vasitəsilə onun tutulması əkin sahələrinin azalmasına gətirib çıxarır.

77

İri şəhərlərin, əlvan və qara metal, kimya və neft-kimya,

maşınqayırma, sənaye müəssisələri, istilik-elektrik stansiyalarının əhatə

etdikləri torpaq sahələri ağır metallarla, neft məhsulları, kükürd və digər

maddələrlə ciddi çirkləndirilir.

Quruda qazılan və istismar olunan neft quyuları torpağı çirkləndirən

əsas mənbələrdəndir.

Quyuların qazılması zamanı hər bir buruq sutka ərzində 100-120 m3 su

işlədir. Adətən quyu ətrafında kifayət həcmdə gil, yağlayıcı maddələr,

kimyəvi reagentlər, qazılmış süxurlar, duzlar və s.ilə çirklənmiş su yığnağına

rast gəlmək olur. Bu sular tullantı suları adlandırılır. Laboratoriya

tədqiqatları ilə müəyyən edilmişdir ki, tullantı sularının fıziki-kimyəvi

tərkibi əsasən onunla qarışmış qazma məhlulunun və kimyəvi reagentlərin

miqdarından asılıdır. Ukrayna METL-da müəyyən edilmişdir ki, qazma

tullantı sularında mexaniki qarışığın miqdarı 100-4618 mq/l,üzvi maddələrin

miqdarı 53-3052 mq/1 və neft məhsullarının miqdarı isə 8,8 - 210 mq/1

həddində dəyişir.

Tullantı suları tərkibində olan bioxromat oksidi 7,3-520 mq/O2 / l, başqa

maddələrin oksidləri isə 9,5-5191 mq/O2/l miqdarındadır. Bu tullantı suları

torpaq daxilində olan canlı orqanizmləri məhv etmək xüsusiyyətinə malik

olur.

Qeyd etmək lazımdır ki, qazma məhlulunun özü, xüsusilə neft əsaslı

qazma məhlulu ətraf mühit üçün kifayət dərəcədə təhlükəlidir. Adətən

çirklənmə qazma məhlulunun quyudan daşımasından, tullanışından, işlənmiş

məhlulun ətrafa dağılmasından və s.yaranır.

Neft və qaz quyularının istismarı, təmiri, neft və qazın yığılması zamanı

ətraf mühitin çirklənməsi baş verir. Quyuların istismarı zamanı hasilatın

sabit saxlanılması və ya artırılması üçün ardıcıl olaraq quyularda müxtəlif

78

geoloji texniki tədbirlər həyata keçirilir. Adətən bu tədbirlər müxtəlif üzvi və

sintetik kimyəvi maddələrdən istifadə etməklə aparılır. Quyuların istismarı

zamanı mürəkkəbləşmələrlə və texnoloji rejimin pozulmasıı ilə mübarizə

tədbirləri müxtəlif kimyəvi maddələrin tətbiqi və bir neçə texnoloji prosesin

həyata keçirilməsi aparılır. Bu əməliyyatların yerinə yetirilməsi zamanı ətraf

mühitin çirklənməsi baş verə bilər.

Dənizneftqaz tərəfindən quyuların istismarı zamanı ətraf mühiti

çirkləndirən maddələr aşağıdakı ardıcıllıqla verilmişdir

— neft;

— yanacaq sürtkü materialları;

— neftli qum;

— səthi aktiv maddələr (SAM);

— mədən tullantı suları;

— kimyəvi həlledicilər — absorbent, pirokondensit;

— turşular, duz, sirkə, flor turşusu;

— tərkibində neft olan lay suları;

— tərkibində kimyəvi işlənmiş məhlul olan tallantı suları;

— parafinlər.

Kimyəvi işlənmiş və ağırlaşdırdmış məhlullar, qazımadan fərqli olaraq

quyuların istismarı zamanı ətraf mühitin çirkləndirilməsinə daha çox təsir

göstərir.

Quyu məhsulu tərkibində böyük miqdarda lay suyu olduqda atqı

xəttində, boru kəmərində və nasos-kompressor borularında duz, qum və

parafin çökməsi təsadüf edilir. Buna qarşı mübarizə üçün kimyəvi üsuldan

istifadə edilir. Quyu döşəməsində tutucu vasitə olmadıqda ətraf neft, lay

suyu və turşu ilə çirklənir.

79

Quyudibi zonada keçiriciliyi artırmaq məqsədilə, hidroqum şırnağı,

turşu, termiki təsir və kimyəvi işləmə metodları tətbiq edilir. Bu əməliyyatlar

yeraltı avadanlığın bəzən qaldırılması prosesi ilə aparılır. Avadanlığın

qaldırılıb qaldırılmamasından asılı olmayaraq quyuətrafı zona gilli məhlul,

SAM, turşu və kimyəvi həlledicilərlə çirklənməyə məruz qalır.

Qeyd etmək lazımdır ki, ətraf mühitin çirklənməsi yer üzərinə neftin

təbii olaraq öz-özünə çıxması nəticəsində də baş verir. Bu hala cənubi

Kaliforniyada, Karib dənizində, Meksika və İran körfəzlərində, Azərbaycan

və Komidə rast gəlmək olar. Təbii yolla yer səthinə qalxan bu neftlər

çıxarılan neftdən bəzi xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər.

Neft və qazın çıxarılması, hazırlanması, nəqli və saxlanılması zamanı

boru birləşmələrindən, hermetikliyin pozulma sahələrində siyirtmə və

kipgəclərdən sızma ətraf mühiti çirikləndirən potensial mənbə sayılır.Yığım

məntəqələri və mədən rezervuar parklarında neftin boşaldılmasi və ya

rezezrvuarlarin təmizlənməsi zamani neftn çirkli suyu kanalzasiya sisteminə

axıdılır ki, bu da çirkab sularinin çirklilik dərəcəsini daha da artirir.

Rezervuarlardan neftin sizması onların dibində yaranan karroziyanin

təsirindən baş verir.

Müasir dövürdə azkeçirici laylar daxilində təbii rezervuarlar qaziyaraq

orada neft və qaz məhsulları yiğilar.Lakin bu rezervuarlardan da sızma,

filitrasiya, buxarlanma baş verir ki, bu da su hövzələrini və torpaği

cirkləndirir.

Boru kəmərləri ətraf mühitin çirkləndirilməsi üçün daha təhlükəli

sayılır. Kəmərdən axan neft məhsulları bəzən hiss edilmədən davam edir.

Müəyyən edilib ki, 2 t axan neft 1000 m2 torpaq sahəsini əkinə yararsız edir.

Neftin neft-qaz yığım kollektorlarından və texnoloji qurğularindan qəza

nətiçəsində ətrafa dağılması xarakterik bir hadisə kimi qalmaqdadir.

80

Kanalizasiya sistemi olmadıqda və ya pis işlədikdə bu tip tullantılar yaxında

yerləşən su hövzələrinə bataqlığa axıdılır ki, bunun da nətiçəsində su

hövzələri və qrunt suları cirkləndirilir.

Beləliklə torpağın çirkləndirilməsi orada olan mikroorqanizmlərin

məhvinə səbəb olaraq torpaq məhsuldarliğını azalmasına səbəb olaraq torpaq

məhsuldarlığının azalmasına səbəb olmaqla yanaşı torpaqda potensial

şəkildə kanserogen maddələrin yığılıb qalmasıa səbəb olur.

VII FƏSİL. ƏTRAF MÜHİTİN TULLANTILARDAN

MUHAFİZƏSİ

Artıq məlumdur ki, ətraf mühitə istehsalatın çoxlu miqdar da qaz, maye

və bərk halında olan tallantıları atılır. Bu da suyu, torpağı və havanı

zəhərləyir, ətraf mühiti çirkləndirir və bununla da canlı aləmə böyük zərər

vurur . Ona görə də bütün dünya ictimaiyyəti qarşısısında duran və həllini

gözləyən bir nömrəli problem, ətraf mühitin mühafizəsi məsələsidir.

Ekoloji problemin həlli əsasən, iki istiqamətdə həyata keçirilir.

1. Sənayedə istehsal tullantılarının qarşısını alan texnoloji proseslərin

yaraddması. Burada tullantısız və az tullantılı texnologiyanın tətbiqi nəzərdə

tutulur.

2. Tullantıların zəhərləyiçi və cirkləndirici maddələrdə təmizlənməsi.

Bu proses üç istiqamətdə aparılır:

a) qaz halında olan tullantıların təmizlənməsi və onlardan istifadə

edilməsi;

b) istehsalatın çirkab sularının təmizlənməsi və onlarda təkrar istifadə

edilməsi;

c) bərk tullantıların təmizlənməsi və onlardan təkrar xarnmal kimi

istifadə olunması (qapalı texnologiyanın tətbiqi).

81

7 .1. Tullantı qazlarının təmizlənməsi və

zərərsizləşdirilməsi yolları

Atmosfer havasını cirkləndirən əsas mənbələrə sənaye müəssisələri,

nəqliyyat, istilik elektrik stansiyaları, kənd təsərüfatı kompleksləri aid edilir.

Sənaye müəssisələri tərəfindən atmosferə CO2, CO, NH3 S02, NOx, HF,

HCL, H2S, karbohidrogenlər və başqa zəhərli və zərərli maddələrin

atılmasına rast gəlmək olur.

Mənbələrdən məlumdur ki, cirkləndiriçi maddələr atmosferə ardıcıl və

ya dövri, ani və yaylım şəklində daxil ola bilir. Yayım şəklində atmosferə

tullanan maddələr qaz-buxar-bərk–maye qarışığından ibarət olur. Atmesferə

tullanan qazlar adətən ikifaizli sistemindən (asılı şəkildə bərk və maye)

ibarət olur. Əsas faza qaz, dispers faza isə bərk və maye hissəçiklərindən

ibarət olan aerozol adlanır.

Aerozallar toz, duman və tüstü şəklində olurlar.Adətən, tozların tərkibində

ölçüsü 5-50 mkm tüstülər isə ölçüsü 0,1-5 mkm bərk madddələdən ibarət

olur. Dumanlar qaz daxilində ölçüsü 0,3-5 mkm səpələnmiş maye

damcılardan ibarət olur.

Qeyd etmək lazımdır ki, isti və ya soyuq təmizlənmiş və ya

təmizlənməmiş qaz tullantıları mütəşəkkil və qeyri-mütəşəkkil şəkildə olur.

Atmosferin çirklənməsinin azaldılması üçün istehsaldaa texnoloji prosesin

təkmilləşdirilməsi, avadanlığm hermetikliyinin artırılması, pnevmatik

nəqliyyat vasitələrindən istifadə,müxtəlif təmizləyici qurğuların tətbiqi

metodlarından istifadə edilir. Tullantıların miqdarının azaldılması üçün ən

səmərəli sayılan istiqamətlərdən biri çıxarsız qapalı texnoloji prosesin tətbiq

edilməsidir. Lakin burada qazın özünün çirkləndirici maddələrdən

təmizlənməsi və zərərsizləşdirilməsi məsələsi əsas problemlərdən biri kimi

qalmaqdadır. Ayrılan qazı aerozoldan təmizləmək üçün tərkibində olan

82

maddələrin xassələrini və onların effektiv tutulması yollarmı bilmək

lazımdır.

Qaz tərkibində olan maddələrin effektiv tutulması, qaz təmizləyici

qurğuya vahid zamanda daxil olan qaz axını tərkibində olan materialın hansı

hissəsinin tutulmasmı göstərir.

Təmizləmə effektliliyi aşağıdakı düsturla təyin edilir.

burada - qaz tərkibindəki toz hissəciyinin aparata daxil olan

və xaric olan çəki sərfi, kq/san -aparata daxil olan və ondan çıxan

qazın həcmi sərfı, m3 /san; C /C//aparata daxil olan və ondan çıxan qaz

tərkibindəki hissəciklərin qatılığı, kq/m3; - tutulmuş tozun miqdarıdır,

kq/san.

Məlumdur kı, qazın hissəcıklərdən təmızlənmə erffektıvlıyi müxtəlifdir

və onların ölçülərindən asılıdır. İri fraksiyalar daha yaxşı tutulur.

Qazın tam təmizlənməsinə bir neçə ardıcıl qoşulmuş aparatlar vasitəsi

ilə nail olmaq olar. Belə təmizlilik dərəcəsi aşağıdakı düsturla tapılır:

burada η1, η2, ηn — müvafıq aparatda qazın təmizlənmə dərəcəsidir.

Müasir dövrdə, sənaye müəssisələri tərəfindən atmosferə atılan çirkli

qazlar quru mexaniki toz tutucular, filtr yaş toztutucular və elektrofıltrlər

vasitəsilə təmizlənir.\

Quru mexaniki toztutucularda əsasən tozların çökməsi «qravitasiya»,

«ətalət» və «mərkəzdənqaçma» mexanizmi ilə əldə edilir. Bu prinsipdə

işləyən aparatlarda tozun tutulmasi əksər hallarda kifayət dərəcədə olmadığı

üçün, bunlarda qazların ilkin təmizlənməsi prosesi aparılır.

83

«Qravitasiya» prinsipi ilə işləyən tozçökdürücü kameraların prinsipial

sxemləri aşağıda göstərilmişdir (şəkil 7.1).

a- sadə kamera; b -arakəsməli kamera; c – çoxtaxçalı kamera.

Qazın effektiv təmizlənnəsi üçün onun daxilində olan hissəciklərin

kamerada qalma müddəti mümkün qədər çox olmalıdır.

Stoks qanununa əsasən, çoxpilləli kamerada tozun hansı minimal

diametrinin çökəcəyi təyin edilir:

burada Vr –qazın həcmi sərfı, m3/m; μr — özlülüyün dinamik əmsalı, Pa. san;

B və L— kameranın eni və uzunluğudur, m;ρh ,ρq –hissəciyin və qazın

sıxlığıdır.

«Ətalət » prinsipli toztutucular. Qaz axınının istiqaməti birdən-birə

dəyisdikdə onun daxilində olan hissəciklər ətalət üzrə öz hərəkətini əvvəlki

istiqamətdə davam etdirir və qaz axının istiqaməti dəyişdikdən sonra

çökürlər (şəkil 7.2).

Belə aparatlarda ölçüsü 25-30 mkm olan hissəciklərin çökmə çökmə faizi

65-80 % həddində olur.

84

Şəkil 7.2. Ətalət toztutucusu:

a)- arakəsməli; b) — qaz axının səlist dönməsi; c)- genişlənən

konuslu; ç) — qazın yandan verilməsi

« Mrkəzdənqaçma» prinsipi ilə işləyən toztutuculara siklonları aid

etmək olar (şəkil 7.3). Şəkildən göründüyü kimi qaz siklon daxilində

fırlanaraq, əvvəl yuxarıdan aşağıya, sonra aşağıdan yuxarıya hərəkət edir.

Toz hissəcikləri mərkəzdən qaçma qüvvəsi ilə divara atılılr və divarla

siklonun dibinə sürüşərəkdən hərəkət edir. Bu qurğular hissəciklərin

ftıtulma, effektliyi η qaz axını sürəti ilə düz, siklonun diametri ilə tərs

mütənasibdir. Effektliyin artırılması üçün siklon diametrinin azalddması

daha məqsədəuyğundur.

Şəkil 7.3. Siklon:

85

a) — vahid; 1 — giriş borusu; 2 — atqı borusu; 3 — silindr formalı kamera;

4 — konusşəkilli kamera; 5 — tozçökdürən kamera; b) — qrup şəkilli; 1 —

giriş borusu; 2 — təmiz qaz kamerası; 3 — həlqəvi diffızor; 4 — siklon

elementi; 5 — bünker; 6 — toz qıfılı

«Mərkəzdənqaçma» prinsipi ilə işləyən toztutuculara «burulğan»

toztutanları da aid etmək olar (şəkil 7.4) Bu toztutanları siklonlardan

fərqləndirən əsas cəhət onlarda qaz axınını fırlanmağa məcbur edən əlavə

vasitənin prinsipi əsasında qazı hissəciklərdən təmizlənməsidir.

Şəkil 7.4. Dinamiki toztutucu:

1 -hələzun; 2 — siklon; 3 — tozyığılan tutum

Filtirdə qazın təmizlənməsi qaz axını məsaməli arakəsmədən keçdiyi

zaman daxilindəki hissəciklərin bu məsamələrdə saxlanması prinsipinə

əsaslanır.

Filtirləyici arakəsmələr lifli və danəli elementlərdən ibarət olurlar. Lifli

filtirlər parçalardan və mineral liflərdən ibarət olur. Bu filtrlərin ölçüsü 50-

10 mkm olan toz hissəciklərini tutmaq qabiliyyətinə malikdir. Bunlar əsasən

dispers fazanın konsentrasiyası 0,5 -5 mq/m3 olduqda tətbiq edilir.

Danəli filtirlər, əsasən yüksək temperatur və təzyiq şəraitində aqressiv

mühitlərdə işlədilir. Bu tip fıltrlərdə danələr müəyyən müddətdən sonra

təmizlənərək əvvəlki halını bərpa etmək qabiliyyətinə malikdir.

86

Elektrik filtirləri : Böyük həcmdə olan qazları toz və yağ

dumanlarından təmizləmək üçün istifadə edilir (şəkil 7.5).

Şəkil 7.5. Elektrik fıltrləri

a) Vertikal boru şəkilli birqütblü, birbölməli

b) Horizontal lövhə şəkilli birqütblü, bir bölməli

c) Horizontal birqütblü, iki bölməli.

1- elektrik qidalayıcısı. 2- izoləedici; 3- baş elektrod; 4- çökdürücü

elektrodlar; 5-ionizatorun mənfı elektrodları; 6-ionizatorun müsbət

elektrodları.

Elektrik filtrlərinin iş prinsipi toz hissəciklərinin elektrik sahəsində

çökməsinə əsaslanır.

Çirkli qaz gərginliyi 60000 V-a qədər olan elektrod ətrafından keçdikdə

onun daxilində olan tozlar ionlaşaraq elektriklə yüklənirlər. Yüklənmiş

hissəçiklər çökdürücü elektroda yaınlaşaraq onun üzərinə yığılır. Çökdürücü

87

elektrod quru olduqda onun üzərinə yığılan tozlar silkələnmə, yaş olduqda

yuma yolu ilə ondan ayrılır.

«Yaş toztutucularda» isladıcı maye rolunu su yerinə yetirir. Suyun

axına təsiri üsulundan aslıı olaraq, bu qurğular 8 növə bölünür:

1. İçərisi boş qazyuyucu.

2. Taxma maneəli.

3. Nimçəli.

4. Hərəkət edən taxmalı.

5. Zərbə-ətalət təsirli.

6. Mərkəzdənqaçma təsirli.

7. Mexaniki qazyuyucu.

8. Sürətli qazyuyucu.

Qaz axını mayeə ilə görüşdükdə fazalararası toxunma səthləri yaranır.

Bu səthlər qaz qabarcıqlarından, qaz və maye şırnağından, damcı və maye

pərdəsindən ibarət olur. Aşağıdakı sxemlərdən toztutucuların iş prinsipini

aydın görmək olar (Şökil 7.6, 7, 8).

Şəkd 7.6. Nəm toztutucu:

88

a) -içiboş forsunkaiı: 1-gövdə; 2- forsunka. b)-en kəsik boyunca

suvarma: 1- gövdə; 2-forsunka; 3-suvarıcı qurğu; 4 -şəbəkə; 5 -oymaq; 6-

şlamyığan.

Şəkil 7.6-dan göründüyü kimi oymaqlardan (5) çıxan qaz gələn su ilə

görüşür, toz islanaraq ağırlaşıb şlam şəklində şlamyığana çökür.

Şəkil 7.7-də çirkli qaz kürəşəkilli məhdudlaşdırıcılar zonasında su

şırnağı ilə görüşür və toz hissəciyi kürə qatından yuxarı qalxa bilmir.

Şəkil 7.7. Qazyuyucular:

a) -silindr qatlı; 1 -şəbəkə; 2- kürə oymaqlar; 3- məhdudlaşdırıcı şəbəkə; 4 -

suvarıcı; 5- tutucu; b,c)- konus qatlı: 1 -gövdə; 2 -şəbəkə; 3 - kürə qatı; 4--

tutucu; 5 - məhdudlaşdırıcı şəbəkə; 6 - forsunka; 7- tutum.

Şəkil 7.8-də verilmiş kopüktutucu qurğu boşalma (a) və daşma (b)

prinsipi ilə işləyir.

89

a)- boşalma prinsipi ilə işləyən; b)-daşma prinsipi ilə işləyən; 1- gövdə;

2 -nimçə; 3 - qəbul tıxacı; 4 -astana; 5 -boşaltma hissəsi; 6 -suvarıcı.

Absorbsiya metodu ilə qazların təmizlənməsi qaz və məhlulun qarşı

lıqlı təsiri prinsipinə əsaslanır.

Uducu və qazdan ayrılan komponentin qarşılıqlı təsirlərinin

xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, absorbsiya fıziki və kimyəvi metodlara

bölünür. Maye fazasında kimyəvi reaksiya gedən zaman absorbsiya olan

komponent uducu ilə reaksiyaya girir. Fiziki absorbsiyaya nisbətən, sərhəd

səthlərində konsentrasiya artdığına görə, udulma sürəti artir. Bu zaman

kimyəvi reaksiyanm sürəti artdıqca absorbsiya sürəti artır. Bu artıma, həm-

çinin mayenin tarbulizasiyası dərəcəsi də təsir edir. Eyni zamanda iki qaz

absorbsiya olarsa, bu zaman absorbsiya sürəti azalır. Ayrılan qazları kükürd

iki oksidindən (SO2) təmizləmək üçün sudan, sulu məhlullardan, qələvi

duzlarının suspenziyalarından və qələvi metallardan istifadə edilir. Su SO2

absorbsiyası belə bir reaksiya ilə gedir:

90

SO2 suda zəif həll olduğu üçün təmizləməyə çox miqdarda absorber

lazım gəlir ki, bu da çox enerji sərfınə səbəb olur. Kükürd 2-oksid əhəng və

əhəngdaşı ilə daha effektli və az xərclə qazdan ayrılır. Təcrübədə əhəngdaşı,

lil, dolomit və melgeldən istifadə edilir.

Suspenziya kimi təmizləmədə üyüdülmüş əhəng daşından hazırlanmış

məhluldan istifadə edilir (şəkil 7.9). Bu metodda avadanlığın korroziyası və

eroziyası yaranır. Suspenziyaya karbonat turşusu və manqan-sulfat əlavə

etməklə (MnSO4) gips çökməsinin qarşısı alınır və proses əlverişli şəraitdə

gedir.

Qazların SO2 təmizlənməsi üçün istehsalatın qələvili tullantı sularından

da istifadə edilir. Kül suspenziyalarının tətbiqi ilə qazların təmizlənməsi

işlənib hazırlanmışdır.

Şəkil 7.9. Kükürd iki oksidin absorbsiyası:

a)- dəniz suyu ilə; 1- elektrofiltr; 2,3 -absorberlər; 4 -qızdırıcılar; 5 -

reaktor; b) -əhəngdaşı ilə: 1-absorber; 2-yığıcı; 3 -vakuum -filtr

Göstərilən təmizlənmə metodlarından başqa, absorbentlərin

regenerasiyası ilə gedən metodlar da tətbiq edilir. Burada əsasən, uducular

regenerasiya edilərək təkrar istifadə edilir, ayrılan komponentdən isə bu və

ya digər kükürd tərkibli maddə alınmasında istifadə edilir. Təbii qazlar, neft,

kokskimya qazları tərkibində H2S çox rast gəlinir. Bu qaz yüksək korroziya

91

yaradan qaz hesab edilir. Qazların H2S-dən təmizlənməsi üçün vakuum-

karbonat metodundan, fosfat prosesindən, mərgümüş-qələvi «stretford»

prosesindən, qələvi hidroxinin və s. metodlardan istifadə edilir.

Vakuum-karbonat metodunda H2S qaz tərkibindən natrium karbonat və

ya kalium-karbonat məhlulları ilə udularaq ayrılrr.

Fosfat prosesində H2S absorbsiyası 40-50 faiz kalium-fosfatla aparılır:

Mərgümüş qələvi metodunda absorbentdən asılı olaraq mərgümüş soda

və ya mərgümüş ammoniyak götürülür.

«Stretford» üsulundan absorbsiya üçün tərkibində vanadium, natri-

ammonium antroxinon olan qələvi tətbiq edilir.

Qazları CS2 və RSH (merkaptan)-dan təmizləmək üçün əvvəlcə onları

dəmir-xrom katalizatorlarının tətbiqi ilə 400-500°C qızdırıb H2S-ə çevirib,

sonra 22°C-də H2S ilə təmizləyirlər. Merkaptan az miqdarda olduqda qələvi

ilə onu təmizləmək mümkündür.

Neft-kimya sənayesində və yanacağın yanması zamanı ayrılan qazlar

tərkibində azot-oksidi mühüm yer tutur. Təcrübədə ən çox ayrılan qazlar NO

və NO2 qazlarıdır. Azot-oksidini qazdan ayırmaq üçün su və qələvi ilə

absorbsiya metodlarından istifadə edilir.

Kükürdlü yanacaqların yanmasından ayrılan qazların tərkibində kükürd

iki oksid və oksidlər olur. Bu qazları tutmaq üçün kompleks metodlardan

istifadə edilir.

Ayrılan qazları adsorbsiya üsulu ilə də təmizləyirlər. Bu metod

qazların tərkibində cüzi miqdarda qazşəkilli və buxarşəkilli qarışıq olduqda

tətbiq edilir. Absorbsiya metodundan fərqli olaraq, adsorbsiya metodu

92

qazlan yüksək temperaturda təmizləmək qabiliyyətinə malikdir. Adsorbsiya

metodu fiziki və kimyəvi metodlardan ibarətdir. Fiziki adsorbsiyada qazlar

və buxarların molekulları Vander-Vaals qüvvəsilə, kimyəvi adsorbsiyada isə

kimyəvi qüvvə ilə tutulub saxlanılır. Adsor-bent kimi məsaməli

materiallardan istifadə edilir. Sənayedə istifadə edilən adsorbemtlərə misal

aktiv kömürü, silkageli, alyumageli, seoliti və poniti göstərmək olar.

Göstərilən adsorbentİər zəhərli qarışıqları aşağı təzyiqlərdə udmaqla

onlarla reaksiyaya daxil olur.

Məsələn, etilbenzol istehsalında ayrılan benzolu və hidrogen-xloridi

tullantı qazların tərkibindən ayırmaq üçün adsorbent kimi aktiv kömür,

absorbent kimi yeyici qələvi məhlulu götürülür. Benzol buxarları aktiv

kömür tərəfindən, hidrogen-xlorid qazı isə məhlul vasitəsilə udulur. Sonra

kömürlə udulan benzol su buxarı ilə desorbsiya olunur, qurudulur və

istehsalata qaytarılır. Yeyici qələvi ilə hidrogen-xloridin qarşılıqlı təsirindən

əmələ gələn natrium-xlorid məhlulu isə xlor, kaustik soda və s. istehsalında

xammal kimi işlədilir. Beləliklə, həm tullantı qazlar zərərsizləşdirilir, həm

də tullantıdan ikinci xammal kimi istifadə olunur.

Adsorbsiya prosesləri həm fasiləli, həm də fasiləsiz ola bilər. Fasiləli

proseslərdə işlənmiş adsorbent ya yenisi ilə əvəz edilir, ya da su buxarı ilə

onun aktivliyi bərpa olunur.

Fasiləli proseslərə hipersorbsiya da deyilir. Bu halda adsorbent və

təmizlənmiş qaz qarışığı aparatda əks axın prinsipi üzrə hərəkət edir.

Katalitik təmizləmə üsulu da geniş yayılmışdır. Bu üsul qarışıqdakı

komponentlərdən birinin digəri ilə, yaxud hər hansı bir komponentin

katalizatorla qarşılıqlı təsirinə əsaslanır. Bu yolla əmələ gələn yeni maddələr

zərərsiz olmalı və qarışıqdan asan ayrılmalıdır. Bu üsul heterogen-katalitik

proseslə-rin qanunauyğunluqlarma əsaslamr. y

93

Əksər hallarda tullantı qazlarda olan faydalı qaz qarışıqlarını ayırmaq

üçün katalitik oksidləşmə metodundan istifadə olunur. Bu prosesdə tətbiq

olunan katalizator müxtəlif amillər nəzərə alınmaqla seçilir. Məsələn,

tullantı qazlarda karbohidrogenlər olduqda tətbiq olunan katalizatorları üç

qrupa bölmək olar:

1. Odadavamlı daşıyıcı üzərinə hopdurulmuş metal katalizatorlar

(platin, palladium, nikel, mis, gümüş).

2. Yarımkeçirici katalizatorlar (daşıyıcı üzərinə hopdurulmuş kobalt,

manqan, vanadium oksidləri, manqan 4- oksid, mis 2 -oksid qarışığı,

hipkalit, kobalt, mis və maqneziumun xromatları - şpinellər və s.).

3. Duzlar - sink-xlorid, bismut, qalay və kobaltın vanadatları.

Tullantı qazların tərkibi çoxkomponentli olduğuna görə katalizatoru

seçmək çətin olur. Oksidləşdirici katälizatorun aktivliyi əvvəlcədən təyin

edilir.

Hazrrda təkmilləşdirilmiş təmizləmə üsulları tətbiq etməklə

katalizatorun miqdarını azaltmaq mümkün olmuşdur.

Katalitiv təmizləmə proseslərinin gedişinə bir sıra amillər təsir göstərir.

Bunlardan katalizatorun təbiətini, tullantı qazların tərkibini və temperaturu

göstərmək olar. Temperaturun artması katalizatorun aktivliyini artırır və

təmizləmə prosesi daha dərin gedir.

7.2. İstehsalat sularının təmizlənməsi və

zərərsizləşdirilməsi yolları

Məlumdur ki, ətraf mühitin qorunması üçün həyata keçirilən sanitariya-

texniki tədbirlər arasında istehsalat sularının təmizlənməsi xüsusi yer tutur.

Bu sahədə tətbiq olunan bioloji təmizlənmənin ən müasir metodları belə

çirkab suların tam təmizlənməsini təmin etmir. Müxtəlif təmizləmə

metodlarının tətbiq edilməsinə baxmayaraq, davamlı çirkləndiricilər sudan

94

ayrılmır və su ilə birlikdə dənizlərə, göllərə və digər su hövzələrinə daxil

olur. Suların tam təmizlənə bilməməsinin əsas səbəbi, istehsalat sularını

çirkləndirən maddələrin həm tərkib, həm də xassələrinin tam

öyrənilməməsidir.

Təbii su hövzələrinə daxil olan suların metabolizm nəticəsində çoxlu

miqdarda eyni birləşmələri də əmələ gəlir. Bununla məsələ daha da

mürəkkəbləşir. Ona görə də belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, sənayenin

indiki sürətlə inkişaf edib genişləndiyi bir zamanda həm çirkab sularının,

həm də su hövzələrinin tam təmizlənməsi problemi hələlik həll edilməmiş

qalır. Məlumdur ki, sututarlarının öz-özünə təmizlənmək qabiliyyəti vardır.

Lakin onları çirkləndirən mənbələrin çoxluğunu nəzərə aldıqda aydın olur

ki, bu proses su hövzələrinin standart normaya qədər təmizlənməsini təmin

edə bilməz. Sututarlannın öz-özünə təmizlənməsi çox çətin və məhdud

olduğundan oraya axıdılan suların onlarda olan zərərli maddələrin qatılığını

30000-300000 dəfə azaltdıqdan sonra buraxmaq olar.

Çirkab suların təmizlənməsi müxtəlif üsullarla həyata keçirilir. Bu

üsulların tətbiq edilməsi çirkabın təbiətindən və onun sudakı qatılığından

asılıdır.

1. Termiki üsul. Çirkab suların termiki üsulla təmizlənməsi- suda

olan üzvi birləşmələrin yüksək temperaturda oksidləşməsinə (yanmasına)

əsaslanır. Bu zaman yanma məhsulları zərərsiz qazlar, qalıq isə bəzən

sənayedə istifadə olunan bərk maddələr olur. Bu üsul çirkabın qatılığı çox

olan suyun təmizlənməsi üçün tətbiq olunur.

2. Mexaniki üsul. Bu üsulla suyun təmizlənməsi suyun «ələnməsi»

(suyun tordan və ələkdən keçirilməsi), saxlanması və süzülməsi ilə həyata

keçirilir. Kobud dispers hissəciklər suçökdürücülərdə saxlanmaqla

çökdürülür. İncə dispers hissəciklər koaqulyatorların (FeCl3 AICI3 və s.)

95

köməyi ilə kosqulayasiya etdirilir, alman çöküntülər isə süzgəcdən süzülür.

Sıxlığıı suyun sıxlığından az olan incə dispers hissəcikləri sudan ayırmaq

üçün su flotasiya edilir.

3. Fiziki-kimyəvi üsul. Bu üsulla suyu təmizləmək üçün koaqulantlar

və floqulyantlardan, sorbentlər və oksidləşdiricilərdən, iondəyişənlərdən və

s. istifadə edilir.

Məlumdur ki, suyun biokimyəvi yolla təmizlənməsi ən effektli

metodlardan biridir. Lakin çirkab sularda elə maddələr olur ki, onlar

asılqanlar əmələ gətirdiyi üçün biokimyəvi üsulla sudan ayrılmır. Ona görə

də fiziki-kimyəvi üsullardan istifadə edilir. Çətin oksidləşən üzvi maddələri,

biogen elementləri, ağır metalların ionlarını və bəzi zəhərli maddələri fiziki-

kimyəvi üsullarla təmizləmək daha səmərəlidir. Bu məqsədlə suya

koaqulyant və floqulyant kimi müxtəlif reagentlər əlavə olunur. Ona görə də

bu metodlara reagent metodlar deyilir.

Koaqulyant kimi əksər hallarda alüminium-sulfat, sulfat və. fosfat

turşuları, ammonyaklı su, dəmir 3 -hidroksid və dəmirin bir sıra duzları

götürülür. Bir qayda plaraq alüminium-sulfat suya toz halmda, bəzən də

məhlul kimi əlavə olunur. Təmizlənmiş alüminium-sulfatda susuz

alüminium-sulfatm qatıhğı 40 faizdən, təmizlənməmiş alüminium-sulfatda

isə 35,5 faizdən az olmamalıdır. Koaqulyant suda tam həll olunmalıdır. Tam

həll olmadıqda isə bu məqsədlə köməkçi vasitələrdən istifädə edilir.

Koaqulyantm miqdarı suyun analiz tərkibi məlum olduqdan sonra müəyyən

edilir. Bu məqsədlə xüsusi dozator-lardan istifadə olunur. Suyun təmizlənmə

dərəcəsinə koaqulyantın su ilə qarışma dərəcəsi böyük təsir göstərir.

Koaqulyantın su ilə qarışması qarışdırmanın sürət-qradi-yentinin

qarışdırmaya sərf olunan zamana hasili ilə ölçülür. Buna Kemp kriteriya

deyilir.

96

Suya koaqulyant daxil etdikdə sistemin aqresiya davamllığı azalir.

Buna səbəb odur ki, elektrolit ilə təsir edildikdə ionların hissəciklər

üzərində sorbsiyası başlanır və beləliklə də pis həll olan maddələr əmələ

gəlir ki, onlar da su fazasında ifrat doymuş məhlul əmələ gətirir.

Koaqulyatorun bərk fazasının ifrat doymuş məhluldan ayrılması

prosesini üç dövrə ayırmaq olar.

1. İnkubasiya dövrü.

2. Bərk faza hissəciklərinin böyümə dövrü.

3. Bərk fazanın qocalma dövrü.

İnkubasiya dövrü ilkin məhlulun ifrat doyması prosesinin bütün

dövrlərində müşahidə olunur. Bu dövr kristallizasiya çətinliklərindən

asılıdır. Kristallaşma mərkəzinin tez yaranması inkubasiya dövrünü qısaldır.

Kristallaşma mərkəzi real şəraitdə həll olan maddələrin qarışıqlar üzərinə

çökməsi ilə başlayır və onun yaranma sür'əti qarışdrrma sürətindən,

temperaturdan, qarışıqların sudakı qatılığından, səthi gərilmənin

qiymətindən asılıdır. Temperaturun yüksəlməsi və səthi gərilmənin azalma-

sı kristallaşma mərkəzinin yaranmasını sürətləndirir.

İnkubasiya dövründən sonra kristallaşma mərkəzləri böyüməyə

başlayır. Kristallaşmanın kinetikası kristallaşma mərkəzinin böyümə

sürətindən asılıdrr. Bu mərkəz böyüdükcə və sayı artdıqca aqreqasiya

başlayrr və koaqulyantla birlikdə suyu çirkləndirən qarışıqlar da çökür. Bərk

fazahissəciklərinin böyümə dövrü qarışdırmanm sürətindən, kristallaşma

mərkəzinin sayından, temperaturdan və s. asılıdır.

Koaqulyantla yaranan bərk fazanın sudan ayrılma prosesi onun

qocalma prosesidir. Qocalma dövründə bərk fazanın əmələgəlmə prosesləri

başa çatrr və maye fazadan aynlır.

97

Sistemə xarici elektrik və maqnit sahələri ilə təsir etməklə də

inkubasiya dövrünü uzatmaq olar. Xarici elektrik sahəsinin təsiri kristallaşan

maddənin elektrofıziki xassəsindən, xarici elektrik sahəsinin təsir effekti isə

sahənin gərginliyindən, tətbiq. olunan koaqulyantın təbiətindən və əmələ

gələn suspenziyanın elektrik və ya maqnit sahəsində qalma müddətindən

asılıdır. Koaquiyant kimi dəmir 3-hidroksid götürdükdə elektrik və maqnit

sahələri koaqulyasiya prosesini daha çox sürətləndirir. Bunun əsas səbəbi

odur ki, xarici elektrik və ya maqnit sahəsinin təsiri ilə dəmir 3-hidroksid

çox sürətlə aqlomerasiya edir və digər hissəciklər də onunla birlikdə sürətlə

çökməyə başlayır.

Son zamanlar suyu təmizləmək üçün flotasiya üsulu da geniş tətbiq

olunur. Bu üsulla istənilən tərkibli çirkab sularını təmizləmək olmur. Yəni

flotasiya üsulu seçici xarakterlidir. Bunu nəzərə alaraq müxtəlif flotasiya

üsullarından istifadə edilir. Bunlardan ən çox tətbiq olunanı elektrolit

flotasiya üsuludur. Bu üsulda elektroflotator, elektrokaqulyatorlardan istifa-

də edilir.

Elektrolit flotasiya aparatının iş prinsipi belədir: istehsalat suyuna əlavə

edilmiş elektrolit (koaqulyant) iştirakında su elektrolizə uğrayır və ayrılan

qaz qabarcıqları yuxarı qalxır. Yuxarıdan verilən çirklənmiş su ilə

görüşdükdə suda olan qatışıqlar da qabarcıqlarla birlikdə yuxarı qalxaraq

suyun səthinə toplamr. Oradan isə çıxış seksiyasından xaric olur.

İstehsalat sularının elektrolitik flotasiya üsulu ilə təmizlənməsinə suyun

elektrokimyəvi təmizlənməsi deyilir. Elektrokimyəvi təmizləmə prosesi bir

qayda olaraq elektrokoaqulya-torlarda aparılır. Elektrokoaqulyator həcmi 0,5

- 10,0 m3 olan və elektrodlarla təchiz olunan qabdır. Elektrodlar növbə ilədə

yerləşdirilən polad və alüminium materiallardan hazırlanır. Çirkab sularda

olan ağır metal ionları elektrod üzərində hidroksid ionları ilə birləşir.

98

Koaqulyantların tətbiqi ilə suyun təmizlənmə intensivliyi təmizlənəcək

suya flokulyantların əlavə edilməsi ilə artır.

Flokulyant iştirakında aparılan təmizlənmə prosesinin yüksək

effektliliyi onların istehsal miqdarını və onları almaq üçün lazım olan xam

mal mənbələrini genişləndirməyi tələb edir.

Çirkab sularından fenolları, yüksəkmolekullu turşuları və digər üzvi

birləşmələri ayırmaq üçün ekstraksiya üsulundan istifadə olunur. Ekstraksiya

üsulu ilə çirkab suları təmizləmək üçün suya çirkabı özündə həll edən, özü

isə suda həll olmayan həlledici əlavə edilir və su çalxalanır, həlledici çirkabı,

zərərli maddələri özündə həll edir (ekstrakt) və çirkabdan aynlmış suyun

(rafmatın) üzərində təbəqə əmələ gətirir. Ayırıcılar vasitəsilə ekstrakt

rafmatdan ayrılır, rafinata yenidən həlledici əlavə edilir və proses beləcə bir

neçə dəfə təkrarlanır. Nəticədə ekstraktlar birləşdirilir və distillə yolu ilə

həlledici zərərli maddələrdən ayrılır.

Fenolu sudan təmizləmək üçün ən yaxşı həlledici (ekstrakt) butilasetat,

etilasetat, diizopropil efiri və benzol hesab edilir. Fenolla birlikdə yağ

turşuları və hidrogen sulfıd də ayrılır. Bu məqsədlə ekstraksiya

kalonlarından, tozlandrrıcıdan və qarışdırıcı ekstraktorlardan istifadə edilir.

Evaporasiya üsulu ilə çirkab suları təmizləmək üçün çirkabı su buxarı

ilə qovurlar. Bu məqsədlə buxar-sirkulyasiya üsulu daha çox tətbiq olunur.

Bu halda buxar çirkabı sudan qovub çıxarır özü isə qələvi ilə yuyularaq

yenidən prosesə sirkulyasiya etdirilir.

Azeotrop qovma üsulu. Fiziki-kimyəvi təmizləmə üsuluna aid edilir.

Bu üsul bir çox kimyəvi maddələrin su ilə azeot-op qarışıq əmələ

gətirməsinə əsaslanır. Distillə kalonunda su buxarı ilə qızdırılan çirkab

suyun bir qismi çirkabla birlikdə azeotron qarışıq kimi buxar halında

kondensatora daxil olur və orada kondensləşir. Soyumuş kondensant

99

separatorda iki təbəqəyə ayrılır. Təmiz su təbəqəsi aşağıdan xaric olur.

Sudakı çirkləndirici maddələrin qatlıığı çox olduqda və onlar suda pis həll

olduqda azeotrop qovma üsulu daha effektli olur.

Adsorbsiya üsulu daha çox yayılmış üsullardan biridir. Bu üsulla

çirkab sulardakı qatılığı ən az olan zərərli maddələri sudan ayırmaq

mümkündür. Belə hallarda başqa üsulların tətbiqi ya çox baha başa gəlir, ya

da o üsulları tətbiq etmək mümkün olmur. Adsorbsiya üsulu ilə çirkab

sulardakı bütün üzvi maddələri ayırmaq mümkündür. Adsorbent kimi

aktivləşmiş kömür və sintetik qətranlar götürülür. Göstərilən adsorbentlər

hidrofob xassəlidir. Ən yaxşı adsorbent KAD markalı aktivləşdirilmiş kömür

hesab edilir.

Biokimyəvi üsul mikroorqanizmlərin köməyi ilə çirkabları zərərsiz

hala salmağa imkan verir. Oksidləşmə nəticəsində zərərli maddələr suya,

karbon qazma, sulfat və nitrat ionlarına çevrilir. Biokimyəvi təmizləmə

üsulunda iki metoddan istifadə edilir: aerob metodu (oksigenin iştirakı ilə),

anaerob metodu (oksigen olmayan mühitdə). Axırıncı üsul nisbətən az yayıl-

mışdır. Biokimyəvi üsullarla çirkab sularda həll olmuş mineral və üzvi

maddələr kənar edilir.

İstehsalat sularını biokimyəvi üsulla təmizləmək üçün tətbiq olunan

flokulyantlara bioflokulyantlar deyilir. Bioflokulyantlar bioloji metodlarla

alınır.

Bioflokulyant kimi aktiv lildən istifadə edilir. Aktiv lil mikroorqanizm

hüceyrələrindən və onlann metabolizm məhsullarından ibarətdir. Kimya,

mikrobiologiya çirkab sularımn təmizlənməsi zamanı çoxlu miqdarda aktiv

lil əməiə gəlir. Aktiv lil sorbsiya və flokulyasiya xassələrinə malik olduğuna

görə çirkab suların biokimyəvi təmizlənməsində ən çox işlənən reagentdir.

Aktiv lil vasitəsilə ən zərərli ağır metal ionlarını belə sorbsiya etmək olur.

100

Aktiv lilin flokulyasiya qabiliyyəti yüksək deyil və kimyəvi emal yolu ilə

onun bu xassəsini yüksəltmək mümkündür. Sintetik flokulyantların

təmizləmə effekti bioflokulyantların təmizləmə effektindən yüksək olsa da

flokulyantlarla təmizləmə prosesi baha başa gəlir. Çünki, bu flokulyantların

özlərini almaq üçün xüsusi istehsal prosesi tələb olunur. Ona görə də təbii

flokulyantlardan — mikro-orqanizmlərdən istifadə etmək daha səmərəli

hesab edilir.

Bəzən biolflokulyant almaq üçün aktiv lil fermentlərin köməyilə

hidroliz edilir. Hər üç mühitdə (turş, əsasi və neytral) aparılan proses 30-

50°C-də 5-50 saat davam edir.

Aktiv lilin özünü və ondan alınan sintetik bioflokulyantları tətbiq

etməklə istehsalat sularını zərərli maddələrdən tam təmizləmək olmur.

Suyun tərkibində olan və biokimyəvi yolla çətin oksidləşən çirkləndirici

maddələri sudan ayırmaq üçün aktiv lil ilə birlikdə oksigen də iştirak edir.

Bu prosesə aeroten təmizləmə deyilir.

Çirkləndirici maddə aktiv lil ilə oksigen iştirakında da oksidləşməyəndə

oksigen əvəzinə qüvvətli oksidləşdiricilərdən istifadə edilir. Bu halda proses

oksiten təmizləmə adlanır. Oksiten təmizləmə prosesi aeroten təmizləmə

prosesindən 2-2,5 dəfə intensiv olur. Suyun daha effektli təmizlənməsi üçün

aerob və anaerob prosesləri növbələşdirilir. Anaerob prosesi ağac qırıntıları

ilə doldurulmuş ayrıca biofiltrdə aparılır. Bu filtrlə su yüksək dərəcədə

təmizlənir, köpük əmələ gəlmir və pis iyi olmur.

Suyun bioloji təmizlənməsini sürətləndirmək üçün biosti-

mulyatorlardan istifadə edir, aerasiya sistemini təkmilləşdirirlər.

7.3. Bərk tullantı maddələrinin zərərsizləşdirmə yolları

Bərk tullantılar yer səthində daha çox sahə tutur. Bunlar üçün qazılan

xəndəklər yararlı torpaq sahəsini azaldır. Təkcə onu göstərmək kifayətdir ki,

101

hər il faydalı qazıntıların istismarı və emalı zamanı ətraf mühitə 8,5 milyard

ton bərk formalı tullantı maddələr atılır. Bu qədər tullantının cəmi 10

faizindən istifadə edilir. Bu tullantılar böyük torpaq sahələrini yararsız hala

salır. Digər tərəfdən həmin tullantıların tərkibində olan qiymətli

komponentlər fayda vermədən tullantıya çevrilir. Bərk tullantı maddələr

başlıca olaraq geoloji-kəşfiyyat işlərində və faydalı qazıntıların istismarı

zamanı əmələ gəlir. Geoloji-kəşfiyyat işlərinin aparılması zamanı külli

miqdarda torpaq fondu istifadəsiz qalır və ətraf mühit tullantılarla çirklənir.

Kəşfıyyat xəndəkləri bir tərəfdən torpaq fondunu azaldır, digər tərəfdən

həmin xəndəkləri doldurmadıqda əmələ gələn yarğanlar torpaq eroziyasma

səbəb olur. Xəndəklərin dərin qazılması yeraltı suların səviyyəsinə də təsir

edir. Xəndəkləri doldurmadıqda və təhlükəsizlik texnikası qaydalarına

düzgün əməl etmədikdə onlar insan və heyvanlar üçün təhlükəli quyulara

çevrilir. Kəşfıyyat işləri apanlarkən rekultivasiya işlərini səmərəli həyata

keçirmək üçün süxurların çıxanlması işini selektiv aparmaq lazımdır. Belə

olanda xəndəklər yalnız qeyri-məhsuldar süxarlar hesabına doldurulur. Bu

da iqtisadi cəhətdən faydalı olan mllantı komponentlərindən istifadə etməyə

imkan verir. Bərk tullantıların digər mənbələrindən sement, gips və əhəng

zavodların göstərmək olar.

Tullantılardan istifadə etmək problemi həllini gözləyən əsas məsələ

kimi qarşıya çıxmışdır. ,Bu məqsədlə faydah qazmtı yataqlarından kompleks

şəkildə istifadə edilir. Əmələ gələn tullantılardan həm dağ-mədən

sənayesində, həm də xalq təsərrüfatının başqa sahələrində istifadə olunur.\

Sənayenin inkişafı ilə əlaqədar olaraq tullantıxanaların sayı ildən-ilə artır.

Deməli, tullantılardan sənayedə ikinci xammal kimi istifadə etmək məsələsi

günün vacib probleminə çevrilmişdir. Bir neçə fakta nəzər salaq. Təkrar

102

emaldan sonra birillik sement itkisindən 30 min ton sement, gips itkisindən

1,2 min ton gips alınmışdır.

Bərk tullantıların ilkin mənbələri sənayeinin inkişaf etməsi ilə

genişlənir. Həmin mənbələrdən cəmiyyət xeyrinə istifadə edilmədikdə onlar

ətraf mühiti korlayır, ekoloji tarazlığı pozur, torpaq fondunu azaldır və

faydalı torpaq sahələrinin eroziyasını genişləndirir.

İndi mütəxəssislərə məlumdur ki, tulantılarda yığılıb qalmş faydalı

xammal yeni açılmış şaxtalardakı faydalı xammaldan çoxdur. Məsələn, qara

metallurgiya şlamların tərkibindəki dəmir təzə dəmir filizlərində olan

dəmirdən çoxdur. Bu belə bir nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, yeni faydalı

qazmtılar axtarmaq, külli miqdarda xərc qoymaq, ətraf mühiti korlamaq

əvəzinə həmin tullantılardan istifadə etmək daha sərfəlidir.

Artıq tullantılardan ikinci xammal kimi istifadə etmək məsələsi iqtisadi

və ekoloji cəhətdən öz səmərəsini göstərmişdir. Sübut olunmuşdur ki,

tullantıdan istifadə olunma xərci, yeni xammalın əldə edilməsi xərcindən 2-3

dəfə azdır.

İnşaat materialları sənayesi və tikinti sənayesi hər il 3,5 mlrd. tondan

çox qeyri-fıliz xammalmdan istifadə edir. Halbuki mllantıardan istifadə

etməklə onun böyük bir qismi əvəz edilə bilərdi. Əvəzində isə bu

sənayelərin özləri böyük tullantı mənbələrinə çevrilməzdi.

Metallurgiya müəssisələri, kömür zənginləşdirən fabriklər, istilik

stansiyaları və yüzlərlə digər müəssisələr öz işlərini tulantılardan təkrar

istifadə etmək istiqamətində deyil, yeni tullantı yataqlari yaratmaq

istiqamətində qururlar. Bununla da ətraf mühitə həm iqtisadi, həm də ekoloji

cəhətdən böyük zərbə vururlar. Tullantıın müəssisədən uzaqlaşdırmaq üçün

əlavə nəqliyyat xərci tələb olunur. Digər tərəfdən həmin tullantı faydalı

torpaqları istifadəsiz edir və ətraf mühit zibilliyə çevrilir.

103

Mütəxəssislər və alimlər yaranmış vəziyyətdən yeganə çıxış yolunu

tullantısız və az tullantılı müəssisələrin yaradılmasında görürlər. Hazırda

belə müəssisələr artıq fəaliyyət göstərir. Belə müəssisələr çox profılli olmalı,

lazım olan xammal yataqlarına yaxın yerləşməlidir.

Hazırda domna şlakları əsasında şüşədən katalitik emal yolu ilə

şlakostallar alınır. Stallar yüksək fiziki, mexaniki və fıziki-kimyəvi xassələrə

malikdir. Bu xassələr onlardan qiymətli inşaat materialı kimi istifadə etməyə

imkan verir.

Son vaxtlar köhnəlmiş avtomobil şinlərindən təkrar istifadə edilməsi də

müəssiələrə böyük iqtisadi fayda verir. Bir çox müəssisələrdə köhnə rezin

şinlərin regenerasiyası prosesi həyata keçirilir. Bu yolla alınan material

kauçuku əvəz edir və inşaatda istifadə edilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, hətta eyni adlı tullantılar belə bir-birindən

tərkiblərinə görə fərqlənirlər. Bu onların təkrar emalını çətinləşdirir. Ona

görə də müxtəlif metodların təsirilə onlar ayrı-ayrı komponentlərə ayrılır,

onlara lazımi görkəm verilir ki, onların sonrakı istifadesi nisbətən

asanlaşdırılsın.

Məlumdur ki, əksər kimyəvi diffuziya və biokimyəvi proseslərin

intensivliyi və effektliliyi maddələrin ölçüləri azaldıqca daha böyük olur. Bu

məqsədlə doğrama üsulrından istifadə edilir. «Doğrama» metodunda iri

ölçülü materiallar doğrayıcı maşınların köməyilə kəsiklərin ölçüsü 5 mm-ə

qədər olan hissəciklərə çevrilir.

Əgər emal texnologiyası daha xırda hissəciklərlə aparılırsa, onda

doğrama əməliyyatından çıxan material xırdalama maşınlarına verilir

(müxtəlif dəyirmanlar) və 5 mm-dən az ölçüyə qədər xırdalanır. Xırdalanma

maşınları vasitəsilə hissəciklərin ölçülərini 0,1-0,5 mm-ə çatdınnaq

mümkündür.

104

Materialların təkrar emalı fraksiyaların ölçülərindən və növündən asılı

olaraq aparılarsa, bu zaman təsnifat və növləşdirmə üsullarından istifadə

edilir. Bu üsulda hissəciklər ölçülərinə görə ayrı-ayrı fraksiyalara ayrılır.

Materialın fraksiyalara ayrılması ətalət-qravitasiya və mərkəzdənqaçma-

qravitasiya prinsipi əsasında aparılır.

Bərk halda tullantı maddələrindən təkcə onlarm xırdalanmasından yox

onların iri ölçülü parçalar şəklinə salınması təcrübəsindən istifadə edilir. Bu

növ əməliyyat əsasən inşaat materialları ilə aparılır. Məsələn, tozşəkilli

maddələrdən kürə və ya silindr formalı iri ölçülü hissələr alıb, onları

əlaqələndirici və ya sementləyici maddələrlə işləyib inşaat materialı şəklinə

salmaq olar.

Bərk tullantı maddələrin təkrar emalına tətbiq edilən metodlarda piroliz

(plastmas, ağac, rezin materialları, neft tullantıları), təkrar əritmə (metal

şlakları, metallom və s.), yandırma və yandırma yolu ilə yağsızlaşdırma

üsulları aid edilir. Təcrübədə bərk tullantı maddələrin təkrar emalı üçün on-

ların zənginlşdirilməsi metodundan istifadə edilir. Zənginləşdirmə metodu

qravitasiya, maqnit, elektrik, flotasiya və başqa üsullarla aparılır. Burada

əsas məqsəd eyni adlı maddələrin toplusunu bu və ya digər üsulun tətbiqi ilə

artırmaqdan ibarətdir. Təkrar emal zamanı fıziki-kimyəvi üsuldan istifadə

edilir. Bu metod əsasən qələviləşdirmə (ekstraksiya), həlletmə və

kristallaşdırma üsulundan ibarətdir. Metodun məğzi ondan ibarətdir ki,

qarışıq daxilində olan komponentlərdən biri və ya bir neçəsi müvafiq maye

həlledicilərdə həll olunaraq qarışıqdan ayrılır. Maye daxilində doymuş

şəkildə həll olmuş komponent soyuma, həlledicinin buxarlanması və ya hər

ikisinin tətbiqi ilə kristaliaşdrılır ki, bu kristallaşma üsulu adlandırılır.

Bərk tullantı maddələrin növləri onların mənbəyi və istifadə sahəsi

cədvəl 7.1-də göstərilmişdir.

105

Bəzi bərk tullantıların növləri və onlardan istifadə olunması

Cədvəl7.1.

Sənaye

növü

Tullantıların

mənbəyi

Tullantıların adı Tullantılardan istifadə olunması

1 2 3 4

Kimya

sənayesi

Fosforlu güb-

rələr istehsalı

Fosfogipslər Sement istehsahnda yapışdırıcı

material kimi və bundan tikinti

və məişət üçün məmulatlar

hazırlanmasında

Inşaat

materialiarı

sənayesi

İnşaat materil-

iarının çıxarıl-

ması, azbestin

alınması

Azbestli xırda-

vat və digər ya-

rarsız tullantılar

Azbest ehengli sement və

yumşaq örtük istehsalı üçün

komponent, linolium istehsa-

lında doldurucu kimi, asfalt

qarışığı, beton, rəng, odada-

vamlı materiallar hazırlan-

masında.

1 2 3 4

Qara

metalurgiya

sənayesi

Dəmir fılizi-

nin çıxarılma-

sı, zənginləş-

dirilməsi və

saflaşdırılması

Kvars tullan

tıları (dəmir

filizi 50 faiz)

0,15-5 mm öl

çülü fraksiya

0,14 mm

Monolit dəmir-beton və ağır

yığma beton konstruksiyalarında

doldurucu kimi, asfalt-beton

istehsalında və s. Ağır və məsa

məli beton, sili

ölçülü fraksiya. kat tərkibli ağır beton konst-

106

Tullantı süxur-

lar, demir kvar-

sitlər, fılizsiz

dağ süxurları,

təbaşir

ruksialarında və məhlullarda

doldurucu kimi. Ağır və xüsusi

ağır betonlarda doldurucu, habelə

avtomobil yolları inşaatında

ballast material kimi və s. Daş

kəsəndağ-mədən müəssiələrin

də xammal kimi.

Gillər Yüngül betonlarda doldurucu

kimi, keramik kanalizasiya

borularının hazırlanmasında

Qumlar Saflaşdırma olmadıqda silikat

kərpiclərin hazırlanması üçün,

saflaşdırdıqdan sonra betonlar da

doldurucu kimi, hörgü işlərində və

suvaqçılıqda məhlul kimi

Əhəngdaşı Flyüs kimi (Qaradağ, Qazax,

Küzdək dağ-mədən kombinatı),

metallurgiya proseslərində

Manqanlı

fılizlərin , çıxa

rılması, zəngin

ləşdirilməsi və

emalı

Manqan tərkibli

tullantılar Tul

lantı süxurları-

gillər və əhəng

daşı

Qəhvəyi rəngli kərpic istehsalı

üçün, qırmızı kərpic, keremzit,

divar materialları, əhəng istehsalı

üçün

Əlvan me-

tallurgiya

sənayesi

Alüminium

istehsalt

Nefclinli şlam Portlandsement istehsalı üçün əsas

komponent xammal kimi

107

Mis istehsalı Mis-molibden

fıliz tullantıları,

xüsusilə kü-

kurdlü tullantı-

lar, azqiymətli

kükürd tullantı-

ları

Yandırıldıqdan sonra keramzit və

üzlük plitələrin istehsalında,

odadavamlı kərpic almaq üçün

komponent kimi

Qurğuşun-sink

istehsalı

Açılış süxur

larının tullan

tıları

Üzlük plitələri və kərpic

istehsalında, suvaq və hörgü

məhlullarının hazırlanmasında

1 2 3 4

Volfram-mo-

libden istehsa-

lı

Kvars gilləri,

qumlar

Məmulat hazırlamaq üçün

formalar hazırlanmasında

Polimetal

istehsalı

Ağır suspen

ziyalı zəngin

ləşdirmədə yün

gül çınqıl

Muxtəlif mexaniki tökmə za-

vodlarında yüngül fraksiyalı çinqıl

kimi

Elektrik

stansiyaları

Istiiik elektrik

stansiyaları

Daş kömür

külü (əldə olan

külün 40 faizi

ni təşkil edir)

Sementsız material və kons-

truksiya sənayesində xammal kimi

Şistli kül Məsaməlı betonların istehsalında

xammal kimi

108

VIII FƏSİL. ƏTRAF MÜHİTİN MONİTORİNQİ

8.1. Ekoloji monitorinq haqqında ümumi məlumat və onun

vəzifələri

Monitorinq ətraf mühitin hərtərəfli analizi, onun ekoloji yəziyyətinin

qiymətləndirilməsi və ona təbii və antropogen təsirlərin öyrənilməsi

məqsədini daşıyır. Bu təsirlər özünəməxsus xüsusiyyətə malikdirlər.

Antropogen və təbii təsirlərin məhdudiyyət səviyyəsinin göstəricisi buraxıla

bilən ekoloji yükdür. (BBEY) Ekosistemin və biosferin normal fəaliyəti

yalnız BBEY səviyyəsində mümkündür.

Adətən təbii faktorların təsirindən vəziyyətini ardıcıl dəyişmiş biosfer

bir müddətdən sonra əvvəlki vəziyyətinə qayıdır. Məsələn, havanın və

torpağın temperaturu, təzyiqi, nəmliyi müəyyən sabit həddə dəyişir. İri

ekosistemlər təbiətdə gedən proseslər tərəfindən çox kiçik, zəif dəyişməyə

məruz qalırlar. Dünya miqyasında belə dəyişikliklərin gedişatına nəzarət

edən xüsusi ekoloji xidmət mövcuddur.

Biosferin antropogen faktorlar təsirindən dəyişməsi daha qısa müddətdə

baş verir. Buna görə də biosferin abiotik hissəsində antropogen təsirdən baş

verən dəyişikliyin ölçülməsi, qiymətləndirilməsi, proqnozlaşdrrılması və

biotun bu dəyişikliklərə reaksiyasnın öyrənilməsi üçün ekoloji monitorinqin

informasiya sistemi yaradılır.

Ekoloji monitorinq biosferin kompleks monitorinqidir. Buraya təbii və

antropogen təsirdən ətraf mühitdə baş vermiş dəyişikliklərə nəzarət aid

edilir.

Antropogen təsir üzrə ekoloji monitorinqin əsas məsələləri

aşağıdakdardan ibarətdir: '

— Antropogen təsir mənbələrinə nəzarət;

— Antropogen təsir faktorlarına nəzarət;

109

— Antropogen faktor təsirindən ətraf mühitdə yaranan dəyişikliklərə

nəzarət;

— Təbii mühitin fiziki halının qiymətləndirilməsi;

— Antropogen faktorlar təsirindən təbii mühitin vəziyyətindəki

dəyişikliklərin proqnozlaşdırılması və bu proqnozun qiymətləndirilməsi

Monitorinq latınca monitor (nəzər salmaq) sözündən götürülmüşdür.

Monitorinq antropogen təsirdən hiosferdə və yaxud onuun ayrı-ayrı

elementlərində baş vermiş dəyişikliklərə nəzarət (ölçülməsi), onların

qiymətləndirilməsi və proqnozlaşdıriılmasından ibarətdir.

8.2. Monitorinqin siniflərə bölünməsi.

Monitorinq aşağıdakı praktiki istiqamətlərdən ibarətdir:

— Ətraf mühitin vəziyyətinə və ona təsir edən faktorlara nəzarət etmək;

— Ətraf mühitin faktiki vəziyyətini və çirklənmə səviyyəsini

qiymətləndirmək;

— Çirkləndiriçiələrin təsirindən ətraf mühitdə yarana biləcək

vəziyyətin proqnozu və bu vəziyyətin qiymətləndirilməsi.

Monitorinqin obyekti atmosfer (atmosferin yerüstü qatı və yuxarı qatı),

atmosfer çöküntüləri, yerüstü sular, okeanlar, dənizlər, yeraltı sular,

kriosferadan (iqlim sistemi) ibarətdir.

Monitorinq sistemi təsir faktoruna, mənbələrinə və miqyasına görə də

siniflərə ayrılırlar.

Monitorinqin təsir faktoru dedikdə müxtəlif kimyəvi çirkləndirici və

müxtəlif cür təbii və fiziki təsir faktorları (elektromaqnit şüaları, günəş

radiasiyası, səs-küy, titrəyiş) başa düşülür.

Çirkləndirici mənbələrin monitorinqi dedikdə yerini dəyişməyən, bir

nöqtədə yerləşən mənbəyin (zavod tüstü borusu), hərəkətdə olan nəqliyyat

vasitələrinin və müəyyən bir sahənin (şəhər) monitorinqi başa düşülür.

110

İnformasiyaların ümumiləşdirmə xarakterinə görə aşağıdakı monitorinq

sistemi mövcuddur:

— Qlobal monitorinq sistemi. Dünyada baş verən proseslərə və yer

kürəsinin biosferində bütün ekoloji komponentlərə nəzarətlə yanaşı

ekstremal vəziyyətlərin yaranacağı barədə xəbərdarlıq etmək rolunu yerinə

yetirir;

— Baza monitorinq sistemi. Təbiətdə baş verən hallara nəzarət

etməkdən ibarətdir. Bu zaman regional antropogen təsirlər nəzərə

alınmalıdır;

— Milli monitorinq sistemi. Ölkə miqyasında aparılan monitorinqdir;

— Regional monitorinq sistemi. Hər hansı bir region daxilində gedən

proseslərə nəzarət həyata keçirir;

— Lokal monitoriq sistemi. Konkret antropogen mənbəyin təsiri ilə

məşğul olur;

— İmpakt monitorinq sistemi. Regional və lokal antropogen təsirlərə

məruz qalan xüsusi təhlükəli zonaların rnonitorinqidir;

— Kimyəvi monitorinq. Atmosferin, atmosfer çöküntülərinin, yerüstü

və yeraltı suların, okean və dəniz sularınıın, torpağın, dib çöküntülərinin,

bitkilərin kimyəvi tərkibinə nəzarət və kimyəvi çirkləndiricilərin yayılma

dinamikasma nəzarətdən ibarətdir.

Kimyəvi monitorinq əsasən ətraf mühiti çirkləndirən aşağıda göstərilən

komponentlərə nəzarət edir (Cədvəl 8.1.)

Cədvəl8.1.

Ustünlük sinifı Çirkləndirici maddələr Mühit Olçü proqramının

növü

111

1 2 3 4

I Kükürd iki oksid və ası

lı vəziyyətdə olan hissə

ciklər

havada I, R,B,Q

Radioaktiv maddələr

(Sr-90, Cs-197)

Qidada I,R

II Ozon havada I,B

(stratosferdə)

DDT və başqa üzvü xlor Biot, insan İ,R

birləşmələri

Kadmium və onun birləş Qida,insan, su I

mələri

1 2 3 4

III Nitratlar, nitritlər İçməli su,

qida

I

Azot oksidi havada I

IV Civə və onun

birləşmələri

Qida, hava I,R

Qurğuşun Hava, qida I

Karbon iki oksid Hava B

V Karbon oksidi Hava I

Neft karbohidrogenləri Dəniz suyun

da

R,B

VI Flor birləşmələri İçməli su I

112

VII Azbest hava I

Mışyak İçməli su I

VIII Mikrotoksinlər Qida I,R

Mikrobioloji zəhər

lənrnə

Qida I,R

Reaktiv

karbohidrogenlər

Hava I

Qeyd: İ - impakt; R - regional; B - baza; Q - qlobal:

Fiziki monitorinq — ətraf mühitə təsir edən fıziki proseslərə nəzarət

(sel, vulkan, zəlzələ, quraqhq, torpağın eroziyası və s.).

Bioloji nıonitorinq — bioindikatorlar vasitəsilə aparılan monitorinq

(mühitdə dəyişikliklərə nəzarət).

Ekobiokimyəvi monitorinq — Ətraf mühitin kimyəvi və bioloji

vəziyyətinə nəzarət.

Məsafə monitorinqi — Radiometrik aparatlarla təchiz olunmuş uçan

aparatlarla kosmosda və istənilən sahəde aparılan monitorinq.

Kompleks ekoloji monitorinq — Bu universal monitorinq hesab

edilir. Burada ətraf mühit obyektlərinin vəziyyətinə, onların faktiki

çirklənməsinə nəzarətlə yanaşı, gözlənilən kritik simasiyalar, onların

insanlara, heyvanlara, bitkilərə zərərli təsiri haqda məlumat hazrrlanır. Bu

monitorinq lokal, regional və fon üzrə aparılrr.

Kompleks ekoloji monitorinq sistemi konkret olaraq aşağdakı

məsələlərlə məşğul olur:

— Nəzarət obyektinin seçilməsi;

— Ayrılmış nəzarət obyektinin müayinəsi;

113

— Nəzarət obyekti üçün informasiya modelinin seçilməsi;

— Ölçmə işlərinin planlaşdrrılması;

— Nəzarət obyektinin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi və informasiya

modelinin dəqiqləşdirilməsi;

— Nəzarət obyektinin vəziyyətinin dəyişməsinin proqnozlaşdırılması;

— İstehlakçıya alınan nəticələr haqqında informasiyaların başa

düşüləcək şəkildə təqdim edilməsi.

Əldə edilmiş informasiyalar əsasında kompleks ekoloji monitorinqin

əsas vəzifəsi aşağıdakılardrr:

1) Ekoloji sistemin və insanların məskun sahələrinin fəaliyyəti və

vəziyyətlərinin qiymətləndirilməsi;

2) Göstərilən sahələrdə baş vermiş dəyişikliklərin səbəbini müəyyən

etmək, bu dəyişikliklərin nə ilə nəticələnəcəyini qiymətləndirmək, ekoloji və

yaşayış sahələrinin diaqnostikasını keçirmək;

3) Yaranmış neqativ halların ləğvi və ya təsir dairələrinin azaldılması

üçün tədbirlər hazrrlamaq. Neqativ hallar haqda vaxtmda xəbərdarlıq etmək.

8.3. Ətraf mühitin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi kriteriyaları.

Ətraf mühitin zərərli təsirlərdən mühafızəsi üçün Dövlət ekoloji

ekspertizası tərtib olunmuş layihələri, planları və tədbirləri hərtərəfli

ekspertizadan keçirir.

Bütün sahələrdə mövcud texnoloji proseslərin toksikoloji

xarakteristikası hazrlanır. İstehsal olunan maddələrin və materialların

zərərlilik dərəcəsi müəyyən olunur. Bu məqsədlə hər bir sahədə zərərli

maddələrin Buraxıla Bilən Qatüığı müəyyən edilir.

I Hava mühitində buraxıla bilən qatılıq:

— Maddələrin iş yerlərində (zonasında) buraxıla bilən qatılığı, mq/m3-

lə ölçülür. Buraxda bilən qatdıq elə bir qatdıqdır ki, işçi 8 saatlıq iş günü

114

ərzində (40 saatlıq iş həftəsində), bütün iş stajı ərzində həmin mühitdə

işlədikdə onun səhhətinə heç bir mənfi təsir olmur. İş zonası dedikdə iş yeri

döşəməsindən 2 m hündürlükdə olan zona götürülür.

— Yaşayış məntəqələri havasında zərərli maddələrin birdəfəlik

maksimal buraxıla bilən qatılığı, elə bir qatılıqdır ki, insanlar həmin şəraitdə

20 dəqiqə nəfəs aldıqda onlarda heç bir reflektor reaksiyası baş vermir.

— Yaşayış məntəqələri havasında zərərli maddələrin orta sutkalıq

buraxıla bilən qatılığı, insanın həmən mühitdə uzunmüddət, ardıcıl nəfəs

alması zamanı onda heç bir neqativ halın yaranmasına səbəb olmur.

II Su hövzələri üçün Buraxıla bilən qatılıq: Təsərrüfat-içməli və

mədəni-məişət sularında zərərli maddələrin buraxıla bilən qatılığı (mq/1),

bilavasitə və bilvasitə insan orqanizminə heç bir neqativ təsir etməyən,

suyun istifadəsi zamanı gigiyenik şəraiti dəyişməyən qatılıqdır.

III Torpaqda Buraxıla bilən qatılıq:

— Şum sahələrində zərərli maddələrin buraxda bilən qatılığı (mq/kq.)

insanlara mənfi təsir göstərməməklə yanaşı torpağın özünütəmizləmə

prosesinə də təsir etməməlidir.

Zərərli maddələrin mühitdəki qatılıqlarının buraxıla bilən qatılığa

nisbəti vahiddən kiçik və ya ona bərabər olmalıdır.

Eyni bir mühitdə müxtəlif komponentlər olarsa

olmalıdır.

Son zamanlar "Ekoloji buraxıla bilən yük" məfhumu irəli sürülmüşdür.

Bu istehsalat tərəfindən ətraf mühitə atılan zərərli maddələrin miqdarını

xarakterizə edir. Bu müəssisələrin ekoloji pasportunda öz əksini tapmalıdır.

115

Monitorinq zamanı obyektin çirklənmə dərəcəsini müəyyən etmək üçün

çirklənmə əmsalı təyin edilir.

Burada CFAKT - zərərli maddənin müvafıq zonada faktiki qatılığı;

CBBQ – həmən maddənin buraxıla bilən qatılığıdır.

Bu əmsal əsasında zonanın çirklənmə xəritəsi tərtib edilir.

8.4. Ekoloji auditor fəaliyyəti

Ekoloji auditorun məqsədi ekoloji təhlükəsizliyin təmin olunması

məqsədi ilə təbiətdən istifadə edənlərin fəaliyyətinin Azərbaycan

Respublikasının mövcud qanunvericiliyinə, ekoloji norma və standlartlara

uyğunluğunu müstəqil surətdə yoxlamaq, onlara fəaliyyətlərinin səmərəli

təşkili və ekoloji siyasətlərinin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı lazımi

məsləhətlər vermək, kömək göstərməkdir.

Ekoloji auditorun vəzifəsi aşağıdakılardan ibarətdir:

— ekoloji auditin aparılmasında Respublika qahunvericiliyinə riayət

etmək;

— auditor yoxlamalarını və məsləhətverməni qanunvericilik üzrə

aparmaq;

— təsərrüfat subyektlərində yoxlama zamanı şəxsi əmlak mənafeyi,

qarşüıqlı maraqları, müəssisə rəhbərinin hər hansı bir işi ilə birbaşa

qohumluq əlaqəsi olan, auditin aparılmasmda əvvəllər müəssisədə işləmiş

maraqlı şəxsin auditin apanlmasında iştirakının mümkün olmaması haqqında

sifarişçiyə məlumat vermək;

— mülkiyyət formasından aslı olmayaraq təbii resurslardan istifadə və

onun bərpası ilə bağlı maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin auditini aparmaq;

116

— ekoloji auditin aparılması zamanı aşkar edilmiş bütün pozuntular,

maliyyə-mühasibat uçotunun aparılması və hesabatların tərtibi, ekoloji

tələblərə əməl olunmaması ilə bağlı nöqsanlar haqqında sifarişçinin

rəhbərliyinə rəsmi məlumat vermək;

— sifarişçinin tələbi ilə əldə olunan məlumatları məxfı saxlamaq;

— yoxlama apanlan sahənin tələbi ilə onlara müvafıq normativ və

qanunvericilik aktlar haqqında məlumat və tərtib olunmuş yoxlama

materiallarının şərhini vermək.

Ekoloji audit, təbiətdən istifadə edən müəssisə ilə ekoloji auditor

arasında bağlanmış müqavilə əsasında aparılır. Ekoloji auditor öz işini

yoxlama üçün tələb olunan ekoloji normativ sənədlər, təlimatlar, yoxlanüan

obyektin texniki sənədləri əsasında qurur. O, lazım gəldikdə ekoloji

laboratoriya xidmətindən və ya digər texniki yardımlardan istifadə etmək

hüququna malikdir. Ona həmçinin, yoxlamanın xüsusiyyətlərindən asdı

olaraq, müəyyən sahələr üzrə kənar təşkilatlardan mütəxəssis dəvət etmək

səlahiyyəti də verilir. Auditor müəssisəsinin gərgin ekoloji sahələrində

aparılan tədbirlərin yaxşılaşdırılmasına daha diqqətli olmalı və ətraf mühitə

zərərli təsirin mümkün qədər azaldılmasına nail olmalıdır. O, müəssisə

rəhbərlərinə və mütəxəssislərinə məsləhətlər verməlidir. Ekoloji auditin

nəticələri auditor rəyi şəkilində sifarişçiyə təqdim olunmalıdır.

Keçirilmiş yoxlamanın nəticəsini əks etdirən ekoloji auditor rəyi

Azərbaycan Respublikasının prosesual qanunvericilyinə uyğun olaraq təyin

edilmiş ekspertizanın rəyi ilə bərabər tutulur.

Ekoloji auditor tərəfındən yerinə yetirilmiş iş sifarişçiyə akt əsasında

təqdim olunmaqla rəsmiləşdirilir.

Ekoloji auditor sifarişçinin şərtinə uyğun olaraq auditin forma və

metodlarını sərbəst seçmə hüququna malikdir. O, yoxlama aparılan

117

təsərrüfat subyektlərinin ekoloji və maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə dair bütün

sənədlərlə tanış ola və lazım olan məlumatları ala bilər. Audit səlahiyyətli

dövlət orqanlarının sifarişi ilə aparılarsa onda auditor aşkar edilmiş

pozuntular və nöqsanlar haqqında onlar qarşısında məsələ qaldırılır. Əgər

yoxlama aparılan müəssisə tərəfındən auditora lazımi sənədlər verilməzsə

onda o, yoxlamanın keçirilməsindən imtina edə bilər.

Ekoloji auditor fəaliyyəti ilə məşğul olmaq hüququ Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin fərmanı ilə müəyyənləşdirilmiş İcra Hakimiyyəti

orqanı tərəfındən verilir.

Xarici auditorlar və auditor təşkilatları ekoloji auditin aparılmasına və

məsləhətlərin verilməsinə cəlb cdilə bilərlər.

IX FƏSİL. EKOLOJİ PASPORTLAŞDIRMA VƏ EKSPERTİZA

9.1. İstehsal və qeyri-istehsal sahələri üzrə müəssisənin ekoloji

pasportlaşdırdması

Sənaye müəssisələrinin ekoloji pasportu əsas normativ-texniki sənəd

hesab edilir. Ekoloji pasport özündə vəsaitlərin istifadə olunma

göstəricilərini, ətraf mühiti əks etdirir. Müəssisənin ekoloji pasportuna daxil

edilir:

— Müəssisədə istifadə olunan texnologiyalar haqda məlumat;

— İstifadə olunan vəsaitlərin (xammal, yanacaq, enerji) keyfiyyət və

kəmiyyət xarakteri;

— İstehsal olunan məhsulun kəmiyyət xarakteri;

— İstehsalat tullantılarının kəmiyyət və keyfıyyət xarakteri;

— Müəssisənin mövcud texnologiyaları ilə digər müəssisələrin və ya

xarici ölkələrdə istifadə olunan texnologiyaların müqayisəiərinin nəticələri.

Ekoloji pasporta daxil olunmuş məlumatlar aşağıdakı təbiətin

muhafizəsi məsələlərinin həllində istifadə olunur:

118

— Çirkləndirici tullantıların və istehsal olunan məhsulların ətraf mühitə

və əhalinin sağlamlığına təsirinin qiymətləndirilməsi;

— Çirkləndirici tullantıların buraxıla bilən normalarının müəyyən

edilməsi;

— Müəssisə tərəfındən təbiəti mühafızə tədbirlərinin planlaşdınlması

və onun effektliyinin qiymətləndirilməsi;

— Müəssisənin yenidənqurma layihələrinin ekspertizası;

— Müəssisə tərəfındən təbiətin mühafızəsi üzrə qanunvericiliyə necə

riayət olunmasma nəzarət.

Ekoloji pasport müəssisə layihə edilərkən layihəçi-təşkilat tərəfındən

işlənib hazırlanır.

Ekoloji pasport istehsalat müəssisəsi tərəfindən layihələndirilən

«Tullantıların buraxılabilən həddi» (TBH), qaz-su təmizləyici avadanlığın və

qurğuların xüsusiyyətləri, tullantılardan istifadə normativ-texniki sənədlər və

s. əsasında hazırlanır.

Tərtib olunmuş ekoloji pasport təbiətin mühafızəsi üzrə yerli təşkilatlar

ilə razılaşdırıhr. O, iki nüsxədə tərtib olunur. Bunun bir nüsxəsi müəssisədə,

digər nüsxəsi «Qulluq üçün istifadə olunur» qrifi ilə yerli təbiətin mühafızəsi

komitəsində saxlanılır.

Ekoloji pasportun birinci bölməsində müəssisənin yerləşdiyi yer və

onun əhatəsində olan obyektlərin xarakteri qeyd edilir, həmçinin

müəssisənin xəritə-sxemi verilir. Onun üzərində atmosferə atılan

çirkləndiricilərin mənbəyi, yerüstü sular, tullantılar toplanan anbar, sanitar

mühafizə zonasının sərhəddi, yaşayış massivi, kənd təsərrufat sahələri,

nəqliyyat magistral, istirahət zonası göstərilir.

İkinci bölmə «Müəssisənin yerləşdiyi rayonun təbii iqlim xarakteri»

adlandırılır. Bu bölmədə meteoroloji vəziyyətin xarakteri, çirkləndici

119

maddələrin yayılma istiqaməti və çirkləndirmə əmsalı, su təchizatı və

tullantı sularının mənbəyi haqqında məlumatlar qeyd olunur. Bu

məlumatlarıın hamısını Dövlət Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyindən

götürmək olar.

Üçüncü bölmə «Müəssisənin qısa xarakteristikası və məhsul haqqında

məlumat» adlandırılır. Burada xammal, ilkin istehsal, istehsalat proqramı,

buraxılan məhsulun növu və həcmi haqqında məlumat verilir. Hər bir

istehsal növü üzrə material axıının balans sxemi verilir.

Sxemdə atmosferi çirkləndirən mənbəyin nömrəsi dəyişməz qalmalıdır.

Yeni çirkləndirici mənbə aşkar edildikdə ona əvvəl istifadə olunmayan yeni

nömrə verilir. Mənbə ləğv olunduqda onun nömrəsi yenidən istifadə

olunmur. Mütəşəkkil tullantı mənbəyləri 0001-5999, qeyri mütəşəkkil

tullantı mənbələri 6001-9999 həddində nömrələnir.

Dördüncü bölmə «Məhsul növü üzrə enerji sərfi» adlandırılır. Burada

məhsulun növü və hər bir vahid məhsul üçün sərf olunan daş kömür və digər

yanacaqların növü göstərilir.

Beşinci böimə «Atmosferə atılan tullantıların xarakteristikası»

adlandırılır. Burada tullantılar haqqında və «TBH» layihə normasına uyğun

təmizləyici qurğular haqqında məlumat verilir.

Altıncı bölmə «Su təchızatı, tullantı sulann təmizlənməsi» adlandırılır.

Burada sudan istifadə üzrə balans sxemi ilə əlaqədar informasiya verilir.

Yeddinci bölmə «Müəssisədə yaranan tullantıların xarakteristikası»

adlanrr. Burada tullantının dəqiq adı, təhlükəlilik sinfı, miqdarı, birləşmədə

əsas kimyəvi element, onların yanğın-partlayış təhlükəsi, aqreqat halı

(tozşəkilli. iri dənəli və ya parçalı, maye, özlülüyü), həlloluna qabiliyyəti,

nəmlilik dərəcəsi göstərilir. Burada həmçinin müəssisədə xüsusi anbarlarda

saxlanılan tullantıların miqdarı, hesabat dövründə onlardan istifadə olunma

120

vəziyyəti, başqa müəssisələrə verilən miqdar, məhv edilən miqdar da

göstərilir.

Səkkizinci bölmə «Tullantıların saxlanılması, basdrrılma sahələrinin

xarakteristikası» adlanır. Burada müəssisənin balansında olan saxlanma və

basdırılma sahələrinin sayı, onların sahəsi, saxlanma həcmi, sanitar-

mühafızə zonasının ölçüləri, fəaliyyətə başlanma və nəzərdə tutulan

bağlanma vaxtı qeyd olunur. Bu bölmədə həmçinin anbar, torpağının

fıltrasiyası əleyhinə tətbiq olunan konstruksiya, həmin əhatənin mühitinə

nəzarət və saxlanılmaya sərf olunan vəsaitin miqdarı göstərilir.

Doqquzuncu bölmə «Çirklənməyə məruz qalmış torpaq sahəsinin

rekultivasiyası» adlandınlır. Burada müəssisənin tullantılarından

keyfıyyətini itirmiş torpaq sahəsinin ümumi sahəsi və onun

rekultivasiyasının vəziyyəti göstərilir.

Onuncu bölmə «Müəssisənin nəqliyyatı» adlandırılır. Burada

tullantıların nəqliyyat vasitəsilə daşınması və bu zaman ətraf mühitə olan

təsir göstərilir.

Onbirinci bölmə «Ətraf mühiti çirkləndirən maddələrin ətrafa atılması

və yerləşdirmə xərcləri» adlandırılır. Burada mövcud qaydalar əsasında ətraf

mühitə zərərli təsir üçün ödəmələr göstərilir.

9.2. Yaşayış sahələrinin ekoloji pasportlaşdınlmasının

xüsusiyyətləri.

Çirkləndirici mənbələrin şəhər əhatəsində qeyri müntəzəm

yerləşdirilməsinə görə ətraf mühitə olan texnogen təsir eyni dərəcədə olmur.

Təbii mühitin normal halında optimal ekoloji şəraitin yaradılmasına

ehtiyac duyulmur. Ətraf mühitin vəziyyəti qeyri-qənaətbəxş olduqda hər bir

konkret sahə üçün texnogen təsirə qarşı xüsusi tədbir işlənib hazırlanır.

121

Şəhərlərin ekoloji pasportlaşdırılması təbii-texnogen sistemlərin

təsirlərinin artıb azalması, proqnozlaşdırılması üçün əsas amillərdən biridir.

Pasportlaşdırma əsasında tərtib olunmuş «Şəhərin ekoloji pasportu»

aşağıdakı bölmələrdən ibarət olmalıdır:

— Şəhər əhatəsində ətraf mühitin fıziki-kimyəvi parametrlərini və

əhalinin sağlamlığının vəziyyətinin qiymətləndirilməsi;

— Mühəndisi-təsərriifat və kommunal-təsərrufat təsir nəticəsində ətraf

mühitdə baş verən dəyişiklərə nəzarət, onların qiymətləndirilməsi və nəticə

çıxarılması;

— Şəhər təsərrüfatının planlaşdırılması, idarəedilməsi, tikinti işləri,

təbii-texnogen sistemlərin istismarı işlərinin təbiətin mühafızəsi tədbirləri ilə

olan əlaqələrinin optimaliaşdırılması.

Şəhərin ekoloji pasportunun birinci bölməsində ətraf mühitin

paramctrlərinin (atmosfer, hidrosfer, geoloji mühit) və texnosferin mövcud

vəziyyətinin qiymətləndirilməsi göstərilir. Ətraf mühitin dəyişmə və onun

ekoloji nəticəsinin müəyyən edilməsi 3 mərhələdə aparılır:

— Şəhərin xüsusi analitik xəritəsinin tərtibi. Burada təbii-texnogen

faktorların və komponentlərin şəraitlori göstərilir;

— Tərtib olunmuş analitik xəritə əsasında sintetik kompleks xəritə

hazırlanır. Sonra antropogen təsirlərin göstəricilərinin anälizi aparılır;

— Sintetik xəritənin analizi nəticəsində ekoloji cəhətdən krizis rayonu

müəyyən cdilir. Təbii və texnogen şəraitin təsirindən şəhər üçün təhlükə

dərəcəsi müəyyən cdilir.

9.3. Ekoloji ekspertiza və onun maliyyəllməsiəşdirilməsi.

Ekoloji ekspertizada məqsəd istifadə olunan təbii resursların və onların

tullantılarının ətraf mühitə olan təsirini qiymətləndirməkdən ibarətdir.

122

Ekoloji ckspertiza istifadə olunan təbii resursların ətraf mühitə olan

mənfi təsiri haqqında istchlakçıya xəbərdarlıq etməklə yanaşı ondan bu

təsirlərin aradan qaldırılması üçün tədbir görməsini tələb edir.

Müəyyən bir sahədə qabaqcadan apanlan yoxlamalar xüsusi komissiya

tərəfındən aparılsa bu ekoloji ekspertiza hesab olunur.

Ekoloji ckspertizanın aşağıdakı formaları mövcuddur:

— Dövlət ekoloji ekspertizası: Dövlot ekoloji ekspertizası dövlət və

ekspert komissiyaları tərəfındən müxtəlif layihələrin. layihə-smetaların

normativ-texniki və normtiv-hüquqi sənədlərin, həmçinin yeni texnika,

texnologiya. material və maddələrin ekoloji norma, qayda və normativlərə

uyğunluğunu müəyyən edən bir təşkilatdır.

Ekoloji ekspertiza üçün ilkin material layihədən əvvəl və sonrakı

şəraitdə iqlim, geoloji, hidrogeoloji, genetik, torpağın özünütəmizlənməsi,

meşəlik, flora, fauna,əhali, sosial-iqtisadi və s. ilə əlaqədar olan gös

təricilərdir.

Ekspertiza aşağıdakı halların öyrənilməsi və analizi əsasında qurulur:

— Layihənin son məqsədi və onun rayon miqyasından regional

səviyyəyə qədər olan təsirinin əhəmiyyətliliyini müəyyən etmək;

— Layihənin həmin sahə üçün əhəmiyyətliliyini əsaslandırmaq;

— Texniki, torpaq və digər vəsaitlərin imkanları əsasında texniki-

iqtisadi hesabatı analiz etmək;

— Ətraf mühitin mühafızəsi üzrə layihələrin növlərinin etibarlılıq

dərəcəsini yoxlamaq;

— Ətraf mühitə olan mənfi təsirlərin azaldılması yollarını analiz etmək;

— Alternativ layihənin mövcudluğunu və onun tətbiqinin

mümkünlüyünü öyrənmək;

123

— Texniki imkanla ətraf mühitə vurulan zərər arasında olan optimal

çıxış yolunu müəyyən etmək və s.

Beynəlxalq konvensiya ilə Dövlət səviyyəsində aşağıdakı təsərrüfat

növlərində ətraf mühitə olan təsirin qiymətləndirilməsi müəyyən edilmişdir:

1. Məhsuldarlığı sütka ərzində 500 tondan artıq olan neftayırma

zavodları qaz qurğuları, yanacaq kimi daş kömür və bitumdan istifadə edən

müəssisələr;

2. Gücü 300 MW-dan yüksək olan istilik (İES) və AES;

3. Nüvə yanacağını istehsal və regenerasiya edən, onların tullantılarını

təkrar emal edən qurğular;

4. Əlvan metallurgiya istehsalatıənın domna və marten sobaları;

5. İllik hasilatı 200 tondan çox olan azbest istehsalı ilə məşğul olan

müəssisələr;

6. Kimya kombinatları;

7. Avtomobil, dəmiryol və aeroport yollanrın inşaatı ilə məşğul olan

müəssisələr;

8. İri diametrli neft-qaz kəmərləri;

9. Ticarət mərkəzləri (supermarket, hipermarketlər);

10. Tullantıları tutmaq üçün ayrılan qurğular, toksik və təhlükəli

maddələrin təkrar emalı və basdırılması ilə məşğul olan müəssisələr;

11. İri su anbarları və hövzələri;

12. İllik hasilatı 200 tondan çox olan kağız emalı ilə məşğul olan

müəssisələr;

13. Kontinental selfdə neft-qazçıxarma müəssisələri;

14. İri həcmli neft, neft-kimya və kimyəvi maddələr saxlanılan sahələr;

15. Böyük meşədə ağacqırma ilə məşğul olan sahələr Dövlət ekoloji

ekspertinin çıxardığı nəticələrə aidiyyatı orqanlar mütləq riayət etməlidirlər.

124

— Müvafiq idarələr tərəfindən aparılan ekoloji ekspertiza. Bu

komissiyanın çıxardığı nəticələr Dövlət ekoloji ekspertizasının nəticələrini

inkar etmirsə o, həmin idarə nəzdində qüvvədə olur.

— İctimai ekoloji ekspertiza. İctimaiyyətin öz istəyi ilə təşkil

olunmuş qeyri dövlət strukturudur. Onların çıxardıqları nəticələr məsləhət

(təklif) xarakteri daşıyrr.

— Elmi ekoloji ekspertiza elmi tədqiqat və ya tədris müəssisələri

tərəfindən aparılrr. Onların çıxardıqları nəticələr informasiya xarakteri

daşıyır.

Ekoloji ekspertiza öz fəaliyyətində faktları, elmi prinsipləri və qüvvədə

olan qanunvericiliyi əldə rəhbər tutur. O,ayrı-ayrı şəxslərin və ya

müəssisələrin yox, ətraf mühitin mühafızəsi prinsipini güdməlidir.

Dövlət ekoloji ekspertizası dövlət büdcəsi və sifarişçinin hesabına

maliyələşdirilir. Sənəd və materialların dövlət ekoloji ekspertizasının dəyəri

(D) aşağıdakı düsturla müəyyən edilir:

D= H •α1. α 2 . α 3. α 4 . α 5 +E

Burada H - daimi hesablama kəmiyyətidir;

α1 - sənədlərin növü və mərhələliyi üçün düzəliş əmsalıdır;

α 2 - layihəqabağı və layihə qərarlarının həyata keçiriləcəyi ərazidə

ekoloji şəraiti nəzərə alan əmsaldrr;

α 3 - obyektin ekoloji təhlükəsizlik səviyyəsini nəzərə alan əmsaldır;

α 4 - obyektlərin nadirliyini nəzərə alan əmsaldır;

α 5 - nəzərdə tutulan təsərrufat fəaliyyətinin ətraf mühitə olan təsirinin

dolğunluğunu nəzərə alan əmsaldır.

E- ekspertizanın qısa müddətdə yerinə yetirilməsinə görə əlavə

dəyərdir;

125

H obyektlər üçün sənədlərin hazırlanmasından və ya layihənin ümumi

smeta dəyərindən asılı olaraq aşağıdakı kimi təyin edilir:

1.10 milyon manata qədər olduqda bütün məbləğin 5 faizi;

2. 10 milyon manatdan 100 milyon manata qədər olduqda 1-ci bəndin

şərti üstəgəl hər növbəti 10 milyon manat üçün 100 min manat;

2-ci bəndin şərtlərinə hər növbəti 100 milyon manat üçün 300 min

manat əlavə olunur;

3. 1 milyard manatdan 10 milyard manata qədər olduqda 1-ci, 2-ci və 3-

cü şərtlər nəzərə alınaraq hər növbəti 1 milyard manat üçün əlavə 750 min

manat əlavə olunur.

α1 - ekspertizanın kateqoriyası, layihələşdirmənin mərhələsi və

sənədlərin növündən asılı olaraq götürülür.

I kateqoriya üzrə: - yeni, o cümlədən xaricdən daxil olan texnikanın,

texnologiyanın, materialların və maddələrin yaradılmasına dair sənədlər,

dövlət, sahə və regional səviyyəli layihəqabağı və planqabağı sənədlər, 0

cümlədən inkişafın konsepsiyaları, əsas istiqamətləri, proqramları,

perspektiv proqnozları, məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinin ərazi və

sahə sxemləri, regionların təbiətinin mühafızəsinin ərazi kompleks sxemləri,

ərazilərin,habelə işləyən müəssisələrin ekoloji vəziyyətinin qiy

mətləndirilməsinə dair digər materiallar və sənədlər, təsərrüfat fəaliyyətinin

ekoloji cəhətdən təhlükəli növlərinin siyahısına daxil olan iri sənaye

obyektlərinin və komp-lekslərinin tikintisinə və genişləndirilməsinə aid

layihə və ƏMTQ (ətraf mühitin təsirinin qiymətləndirilməsi) sənədləri üçün

α1=3,0 götürülür.

II kateqoriya üzrə: - şəhərlərin və şəhər tipli qəsəbələrin inkişaf

sxemləri, rayonların planlaşdırılması sxemləri və layihələri, şəhərlərin baş

126

planları, yaşayış məntəqələrinin müfəssəl planlaşdırılması layihələri, sənaye

qovşaqlarının layihə, sxem və ƏMTQ sənədləri, təsərrüfat fəaliyyətinin

ekoloji cəhətdən təhlükəli növlərinin siyahısına daxil olan xırda obyektlərin

və daxil olmayan obyektlərin tikinti və genişləqdirilməsinə aid layihə və

ƏMTQ sənədləri üçün α1=2,0 götürülür.

III kateqoriya üzrə: - elmi tədqiqat və layihə-konstruktor sənədləri,

təbiətdən istifadəni tənzimləyən normativ hüquqi, normativ metodiki,

lisenziya və başqa sənədlər, təsərrüfat fəaliyyətinin ekoloji cəhətdən

təhlükəli növlərinin siyahısına daxil olmayan obyektlərin yenidənqurma,

müasirləşdirmə və ləğv olunmasma aid layihə və ƏMTQ sənədləri. 1-ci və

2-ci kateqoriyalar daxil edilməmiş sənədlər üçün α1 = l,0 götürülür.

burada α1.2, α 2.2, α 2.3,..., α2.n - təsərrüfat fəaliyyətinin həyata

keçirilməsinə şəraiti və ərazilərdən asılı əmsallardır.

Ekoloji fəlakət zonaları üzrə əsas ərazilər üçün α2.ı= 1,3, ərazidən 100

km məsafədə α2.ı= 1,15 götürülür.

Fövqəladə hal zonaları və xüsusi mühafizə edilən (qoruqlar istisna

olmaqla) ərazilər üzrə əsas ərazilər üçün α2.2 = 1,2, ərazidən 100 km

məsafədə α2.2=l,l götürülür.

Təbii mühitlərdən hər birinin çirklənməsi səviyyəsinin normativdən

yüksək olduğu regionlar, şəhərlər və yaşayış məntəqələri (ekspertiza

məqamından əvvəlki il üçün) əsas ərazi üçün α2.3 = 1,15, ərazidən 100 km

məsafədə α2.3 = 1,0 götürülür və sairə.

127

α3 -SN245-71 sanitar normas dərəcəsindən asılı götürülür. I dərəcə

üçün α3 =1,14, II dərəcə üçün α3 =1,13, III dərəcə üçün α3 =1,12, IV dərəcə

üçün α3 = 1,11 və V dərəcə üçün α3= 1,0 götürülür.

α4 birtipli layihələrə dair sənədlər üçün 1,2, fərdi layihələrə dair sənəd

lər üçün 1,3, layihə eksperiment qaydasmda hazırlandıqda 1,4 götürülür.

α3 - ƏMTQ bölməsinin yerinə yetirilmə səviyyəsindən asılı olaraq 1,

1,5; 1,8 və 2 götürülür.

Dövlət Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Ekoloji Ekspertiza

İdarəsi tərəfindən ekspertiza işlərinin yerinə yetirilməsinə görə sifarişçidən

daxil olan Vəsait Komitənin büdcədənkənar vəsaitləri hesabına daxil olur və

ekspertiza üçün tələb olunan işlərdə istifadə olunur.

9.4. Təbiətdən istifadə üçün lisenziya, müqavilə və limitlər

Təbii mühitdən və təbii resurslardan istifadə qaydaları təbiətin

mühafizəsi, istifadə olunan təbii resursların tükənməməsi, cari dövr və

gələcək nəsillər üçün normal ekoloji və iqtisadi şəraitin yaradılması ətraf

mühitə nəzarət prinsiplərinə əsaslanır. Lisenziya, müqavilə və limitlər ətraf

təbii mühitin və təbii resurslardan səmərəli istifadənin iqtisadi əsası hesab

edilir.

Təbiətdən kompleks istifadə üçün lisenziya (icazə) mülkiyyətçiyə

müəyyən olunmuş müddətdə təbii resurslardan (torpaq, su, yerin təki və s.)

istifadə, həmçinin tullantıların yerləşdirilməsinə səlahiyyət verən sənəddir.

Təbiətdən kompleks istifadə üçün lisenziyaya daxil edilir:

— İstifadə olunan təbii resursların siyahısı, ondarın istifadə limiti və

normaları;

128

— Təbii sərvətlərin istehsal və məxaric normativləri;

— Çirkləndirici maddələrin siyahısı, onların tullantılarının normaları,

limiti və yerləşdirilmə qaydaları;

— Çirkləndirici maddə tullantıları və onların yerləşdirilməsi üçun

ödəmələr;

— Ekoloji tələblər və məhdudiyyətlərin qoyulması. Yerin təkindəki

ümumi yayılmış faydalı qazıntı yataqlarının işlənməsinə «Yerin təki

haqqında» Azərbaycan Respublikası qanununa müvafıq olaraq Azərbaycan

Respublikası Dövlət Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin verdiyi

lisenziyaya və Azərbaycan Respublikası Dövlət Sənayedə İşlərin Təh-

lükəsiz Görülməsinə Nəzarət və Dağ-mədən Nəzarəti Komitəsi tərəfındən

verilən «Dağ-mədən ayırması» statusuna əsasən icazə verilir.

Təbii mühitin qorunması və təbii resursların tükənməməzliyi kompleks

şəkildə təbiətdən istifadə zamanı mümkündür. Bu zaman bir sərvətdən

istifadə zamanı digərinə zərərli təsir göstərilmir. Buna görədə lisenziya alan

mülkiyyətçi (təbiətdən istifadəçi) görəcəyi iş üzrə təbiətdən kompleks

istifadə müqaviləsini bağlayır. Müqavilədə təbii resurslardan istifadə qayda-

ları, təbiətdən istifadəçinin hüquq və vəzifələri, təbiətdən istifadə üzrə

ödəmələr, tərəflərin məsuliyyəti, ziyanın ödəmə şərtləri göstərilir.

Ətraf mühitin mühafızəsi üzrə iqtisadi mexanizmin əsas hissələrindən

biri də təbiətdən istifadə üzrə limitlərdir.

Təbiətdən istifadə üzrə limit əsasən göstərilən müddət üçün təbii

resursların, tullantıların həcmi və onların yerləşdirilməsi üzrə müəyyən

edilir.

Təbii resurslardan yolverilən miqdardan artıq miqdarda istifadə

olunduqda istifadəsi əlavə vəsait ödəməlidir.

9.5. Təbii resursların və çirkləndiricilərin ekoloji-iqtisadi uçotu

129

Təbii resursların iqtisadi, ekoloji və digər göstəriciləri kadastr şəkilində

ümumiləşdirilir.

Kadastr müəyyən təbii resursların və ya hadisələrin miqdar və

keyfiyyətləri haqqında məlumatları sistemləşdirmək,bəzi hallarda onları

sosial-iqtisadi baxımdan qiymətləndirməkdir.

Torpaq, su, meşə, heyvanat aləmi, tibbi-bioloji, mədən və digər

kadastrları mövcuddur.

Dövlət torpaq kadastrı torpaqların monitorinqi və yerquruluşu haqqında

Respublika qanununa və digər qanunvericilik aktlarına müvafıq hazrrlanır.

Azərbaycan Respublikasmda dövlət torpaq kadastrını formalaşdıran vahid

torpaq kadastr sənədlər sistemi tətbiq edilir. Vahid torpaq-kadastr sənədləri

sistemi hüquqi və texniki kadastr sənədlərindən ibarətdir. Torpaq üzərində

mülkiyyət, istifadə və icra hüquqlarını təsdiq edən aşağıdakılar hüquqi

kadastr sənədləri hcsab olunur:

— torpaq mülkiyyət hüququna dair dövlət aktı;

— torpaqdan daimi istifadə hüququna dair dövlət aktı;

— torpağın mülkiyyətə verilməsinə dair şəhadətnamə;

— torpaqdan müvəqqəti istifadə hüququna dair şəhadətnamə;

— notarial qaydada təsdiq edilmiş və qeydiyyata alınmış icarə

müqavilələri.

Azərbaycan Respublikası Qanununa və digər qanunvericilik aktlarına

uyğun olaraq «Dövlət torpaq kadastr fondu» yaradılır, ondan istifadə, onun

mühafızəsi qayda və şərtləri müəyyən edilir.

«Torpaq-kadastr sənədlərinin aparılması» və «Dövlət torpaq kadastr

fondunun yaradılması, istifadəsi və mühafızəsi» haqqında əsasnamələr

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kainetinin 1999-cu il 7 iyun tarixli 94

nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmişdir.

130

Su kadastrı su obyektlərinin rejim, keyfiyyət, ondan istifadə

göstəricilərini sistemləşdirən hüquqi və texniki sənədlərin toplusudur. Su

kadastrı 3 sahəni əhatə edir: 1) Yerüstü suları; 2) Yeraltı suları ve 3) Sudan

istifadə sahələrini. Su kadastrının tərtibində hidroloji stansiyalar və

bölmələrin göstəricilərindən istifadə olunur.

Meşələrin dövlət kadastrı meşə fondunun qeydiyyatı, onun ekoloji,

iqtisadi, kəmiyyət və keyfıyyət cəhətdən qiymətləndirilməsidir.

Dövlət meşə kadastrı təbii sərvətlər kadastrının tərkib hissəsini təşkil

edən rəsmi dövlət sənədidir və meşə quruluşu, meşələrin inventarlaşdırılması

və digər müayinə-təftiş sənədlərinin əsasında aparılır.

Son zamanlarda ekoloji vəziyyətin kəskinləşməsi ilə əlaqədar olaraq

tullantıların toksiklik dərəcəsindən və tərkib hissəsindən asılı olaraq onların

yerləşdirilməsi üzrə qeydiyyatın apanlması zərurəti yaranmışdu. Bu

qeydiyyatlar potensial təhlükə yaradan maddələr üçün onların mənşəindən

asılı olmayaraq bütün dünya üzrə aparılır.

Ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində standartlaşdırma və

sertifikatlaşdırma haqqında Azərbaycan Respublikasmm Qanunu 8 iyun

1999-cu ildə Respublika prezidenti tərəfmdən təsdiq edilmişdir (N° 678İQ).

Ətraf mühitin mühafızəsi sahəsində standartlaşdırma və sertifıkatlaşdırma

obyektlərinə ekoloji təhlükəsizlik, əhalinin həyat və sağlamlığına, təbii

resursların bərpası və səmərəli istifadəsinə təhlükə yarada biləcək, Azər-

baycan Respublikasmda istehsal olunan və ya onun ərazisinə gətirilən

məhsullar (işlər, xidmətlər) və texnologiyalar aid edilir.

131

X FƏSİL. ƏTRAF MÜHİTİN MÜHAFİZƏSİNİN

İQTİSADİYYATI

10.1. Ətraf mühitin mühafizəsinin iqtisadi mexanizmi

Müasir dövrdə iqtisadiyyatın inkişaf tempi təbii ehtiyatların məhdud

olması probleminin kəskinləşməsi ilə əlaqədar olaraq ekoloji tələbatın

yüksəlməsini irəli sürür. Qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi inkişaf daxilində

bir tərəfdən ekoloji problemin yaranması, digər tərəfdən həmin problemlərin

aradan qaldrrılması zərurəti yaranır. Bu iki ziddiyyətin yaranma səbəbini bil-

mək üçün ətraf mühit və ictimai istehsal arasmda olan əlaqəni müəyyən

etmək lazım gəlir. Lakin bu zaman «İqtisadiyyat-mühit» sisteminin heç

birinə ayrdıqda üstünlük vermək olmaz. Bu sistem arasmda elə bir əlaqə

yaratmaq lazımdır ki, istehsalın artması, iqtisadi inkişaf, xalın rifahının

yüksəlməsi ətraf mühitin bütünlükdə və ya onun ayrı-ayrı komponentlərinin

inkişafina və yaxşılaşdırılmasına uyğun gəlsin. Müasir ekoloji vəziyyət

təsərrüfat problemlərinin həllinə ətraf mühitin mühafizəsi ilə yanaşı

ictimaiyyətin iqtisadi inkişafinı da nəzərə almağı tələb edir.

Ətraf mühitin mühafizəsi siyasət, ideologiya, sosial mühit və ən əsası

iqtisadi inkişaf ilə sıx əlaqədardır.

İqtisadiyyatla ekologiya arasında yaranan qarşıdurma ətraf mühitin

mühafizəsinin əsas problemlərindən biridir. Əvvəllər bu problem inzibati

amirlik yolu ilə həll olunardı. Hal hazuda bu məsələ «Bäzar iqtisadiyyatı»

əsasında müxtəlif institutlar və eimi tədqiqat müəssisələri tərəfmdən həll

olunur. Bu müəssisələr tərəfmdən təbii kadastrlar, maliyyə və material-

texniki təchizat, təbii sərvətlərdən istifadə üçün ödəniş, ətraf mühitin

çirkləndirilməsi üzrə ödəmələr, vergiödəmə və ondan azad olma məsələləri

həll edilir.

132

Ekoloji məsələlərin həllində iqtisadi həvəsləndirmə məsələsi aşağıdakı

istiqamətdə aparılrr:

— iqtisadi sığorta, təbiətin mühafizəsi və istehsal fondları üzrə

amortizasiya normalarının artırılması, ekoloji təmiz ərzaqlara həvəsləndirici

qiymətlərin qoyulması, mühafizə sahələrinin kirayə verilməsi, ekoloji

xidmət bankının yaradılması və s.

10.2. Ətraf mühitin mühafizəsi üzrə iqtisadi tənzimləmə

Ətraf mühitin mühafızəsinin iqtisadiyyatı ekoloji təhlükəsizliyin təmini,

təbii resurslardan səmərəli istifadə, onların bərpa edilməsi və artırılması

tədbirlərinin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi üzrə görülən işləri

əhatə edir. Bu məqsədlə ilk növbədə ətraf mühitin mühafizəsi üzrə tədbirlər

proqnozlaşdrılır ,onlar üçün maliyyələşdirilmə mənbələri, təbiətdən istifadə,

ətraf mühitin çirkləndirilməsi, iqtisadi maraqlandırma və s. işlər üzrə

ödəmələr müəyyən edilir.

Ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində tədbirlərin proqnozlaşdırılması və

maliyyələşdirilməsi təbiətdən istifadənin müxtəlif istiqamətlər üzrə dövlət

proqramlarına və konsepsiyalarına daxil edilir.

Ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində ekoloji proqramların və tədbirlərin

maliyyələşdirilməsi dövlət və yerli budcələr, ekoloji sığorta, təbiətdən

istifadəyə görə ödəmələr, hüquqi və fiziki şəxslərin könullü ianələri,

qrantlar, beynəlxalq qurumların ayırmaları hesabına həyata keçirilir.

Ətraf mühitin çirkləndirilməsinə və təbii resurslardan istifadəyə görə

ödəmələr müəssisələrdən, təşkilatlardan və vətəndaşlardan qanunvericilikdə

nəzərdə tutulmuş qaydada və məbləğdə almrr.

Ətraf mühitin mühafızəsinin stimullaşdırılması ekoloji yö-nümlü

subsidiyalar və digər stimullaşdırıcı tədbirlər vasitəsilə həyata keçirilir.

133

Ekoloji təhlükəli fəaliyyət növləri ilə məşğul olan hüquqi və fıziki

şəxslər qanunla nəzərdə tutulmuş qaydada məcburi sığortalanırlar. Ekoloji

sığorta ətraf mühitə və ya hər hansı bir şəxsə vurulan ziyanın ödənilməsində

istifadə olunur.

Ətraf mühitin təxirəsalınmaz tədbirlərinin, ona vurulan zərərin aradan

qaldırılmasının maliyyələşdirilməsi üçün dövlət və ictimaiyyət tərəfındən

xüsusi fond yaradıhr. Dövlət fondu təbiətdən istifadə ödəmələri, ətraf

mühitin çirkləndirilməsi üzrə cərimələr, qeyri-qanunu əldə' edilən

məhsullarm satışından daxil olan vəsaitlər, qrantlar, könüllü ianələr, və s.

hesabına təşkil olunur. Bu fondlar əsasən elmi-tədqiqat işlərilə, ekoloji təmiz

texnologiyanın tətbiqinə, təbiətin mühafızəsi obyektlərinin tikintisi və

yenidən qurma işlərinə, çirkləndiricilərin ətrafa və insanlara vurduğu ziyanın

bərpa olunmasına, pozulmuş ekoloji tarazlığın bərpasına, ekoiogiya üzrə

təlim-tərbiyə işlərinə, nadir fauna və floraların qorunmasına, ətraf mühitin

monitorinqinin təşkili və keçirilməsinə, mütəxəssislərin həvəsləndirilməsi və

stimullaşdırılmasına sərf olunur.

Ətraf mühitin mühafızəsinin ictimai fondları ictimai vəsait, qrantlar,

fiziki və hüquqi şəxslərin könüllü ianələri və s. hesabına təşkil olunur. Bu

fondlar ictimai birliklər tərəfındən ətraf mühitin mühafizəsi tədbirlərində

istifadə olunur.

10.3. Ətraf mühitin çirkləndirilməsindən yaranan iqtisadi ziyanın

hesablanması

İqtisadi ziyanı hesablamaq üçün 2 metoddan istifadə edilir: - fərdi

hesabat metodu və ümumiləşdirilmiş emprik metod.

Çirkləndirmədən yaranan ümumi illik iqtisadi ziyan Z (manat/il)

aşağıdakı düsturla hesablanır.

134

burada Zç - vahid tullantının ətraf mühitə vurduğu xüsusi ziyan,

manat/il, b-vahid məhsula düşən tullantının kütləsi, t/t; Qm - illik buraxılan

məhsul, t/il.

Mühitlər üzrə iqtisadi ziyan aşağıdakı düsturla hesablana bilər:

burada Ztt ayrı-ayrı mühitdən və ya müəssisələrdən ətraf mühitə atilan

tullanülardan dəyən illik ümumi iqtisadi ziyan, manat/il;

Zatm - Atmosferin çirkləndirilməsindən dəyən illik iqtisadi ziyan,

manat/il;

Zs - Su mənbələrinin çirkləndirilməsindən dəyən illik iqtisadi ziyan,

manat/il;

Zq - torpaq sərvətlərinin çirkləndirilməsindən dəyən illik iqtisadi ziyan,

manat/il;

Zya - yeraltı sərvətlərin çirkləndirilməsindən və pozuntudan dəyən illik

iqtisadi zivan. manat/il:

ümumiləşdirilmiş hesabat metodunun həqiqilik dərəcəsini

müəyyən edən düzəliş əmsallandrır. Hər bir əmsal ümumi sahələrə dəyən

ziyanın ümumiləşdirilmiş hesabatından alınan nəticənin ayr-ayrı sahələr üzrə

hesablanan ziyanm nisbətindən asılı olaraq götürülür.

Bütün mənbələrdən atmosferə atılan çirkləndiricilər tərəfındən dəyən

iqtisadi ziyan ümumiləşdirilmiş hesabat düsturu ilə belə təyin edilir.

burada K - sabit əmsaldrr. O, qiymət dəyişməsindən asılıdır və dəyişə bilər,

manat/şərti ton; T - nisbi təhlükəlilik əmsalıdır və sahənin xüsusiyyətindən

asıh olaraq götürülür. Kurort və qoruq sonaları üçün 10, şəhərətrafı və

135

istirahət zonaları üçün 8, meşələr üçün 0,2 - 0,0025, əkin sahələri üçün 0,25,

bağlar üçün 0,5 götürülür.

F - ölçüsüz əmsaldır və hissəçiklərin atmosferdə yayılma

istiqamətindən asılıdır. Onun qiyməti hissəciklərin çökmə sürətindən, yer

səthindən olan hündürlüyündən, və temperaturundan asılıdır. Çökmə surəti

1-20 sm/san. olduqda f=0,89-4; lsm/san az olduqda isə f= 1-0,08 götürülür.

M - Mənbədən bir ildə atılan çirkləndiricilərin kütləsi, şərti ton/il.

Atmosferə atılan çirkləndiricilərin kütləsi (M) belə hesablanır:

burada N - Çirkləndiricilərin ümumi sayı;

Aı - i növü üçün hissəciyin nisbi aktivliyinin ölçüsüz göstəricisidir və

dəm qazı üçün 1, kükürd anhidridi üçün 22, hidrogen sulfid üçün —54,8,

tozlar üçün 100 və s. götürülür.

nii - i növlü zərərli tullantının illik kütləsi, ton/il;

Su mənbələrinə atılan çirkləndiricilər tərəfmdən dəyən iqtisadi ziyan

ümumiləşdirilmiş hesabat düsturu ilə belə təyin edilir.

burada K - sabit əmsaldır, manat/şərti ton

Tk - su təsərrüfatlarının növündən asılı əmsaldır. M-in qiyməti

aşağıdakı kimi hesablanır.

burada A) - tullantının nisbi təhlükəlilik əmsalıdır. m)-i növlü

tullantının illik kütləsidir, ton/il. A) -in qiyməti aşağıdakı düsturla tapılır

136

burada BBQblti - balıq təsərrüfat su hövzələrində i növlü maddənin

buraxılabilən qatılığıdır, q/m3,;

A) -in qiyməti suda asılı vəziyyətdə olan maddələr üçün 0,33; neft

məhsullan üçün 20, mis üçün 100 və s. götürülür.

Torpaq sərvətlərinə çirklənmədən dəyən illik iqtisadi ziyan

ümumiləşdirilmiş hesabat düsmru ilə belə təyin edilir:

burada Zatm - torpağın çirkləndirilməsindən atmosferə dəyən ziyan,

manat/(hektar. il);

Zs - torpağın çirkləndirilməsindən su hövzələrinə dəyən ziyan,

manat/(hektar.il);

Zt - çirkləndirilmiş torpağın verdiyi ziyan, manat/(hektar.il)

Sm - məhv olmuş torpağın sahəsi, hektar. Bu düstura daxil olan

göstəricilər aşağıdakı asıhlıqlarla təyin edilir:

burada Va - 1 hektar torpaq sahəsinə düşən toz-qaz tullantılarının həcmi,

ton/ (hektar.il);

Ca - tullantılardan dəyən illik ziyanın nisbi qiyməti, manat /ton;

K - sahənin xüsusiyyətini nəzərə alan əmsal; h - tullantının yer

səviyyəsindən olan məsafəsindən asılı olan əmsal;

Z - çirkləndirilmiş torpağın xassəsini nəzərə alan əmsal.

burada Vb - 1 hektar sahədən su hövzələrinə 1 ildə atılan çirk-

ləndiricilərin həcmi, ton/(hektar.il);

Cb - su hövzələrinə atdan çirkləndiricilərdən dəyən illik ziyanın nisbi

qiyməti, manat /ton;

137

burada n - kənd təsərrüfatı məhsulu növünün indeksi;

Pm - torpağın çirkləndirilməsi nəticəsində illik məhsul itkisi

ton/(hektar.il) -n növ məhsulun uyğun olaraq nəzarət və çirk-

ləndirilmiş zonalardakı maya dəyəri, manat/ton.

Çirkləndirilmə və pozunt nəticəsində yeraltı sərvətlərə dəyən illik

iqtisadi ziyanın ümumiləşdirilmiş hesabatı:

burada Zp - pozuntulardan dəyən ziyan, manat/il;

Zç - çirkləndirmədən dəyən ziyan, manat/il.

Ümumiləşdirilmiş metodla hesabat göstərir ki, havanın

çirkləndirilməsindən xalq təsərrüfatına dəyən iqtisadi ziyan 60%, su

hövzələrinin çirklənməsindən 30%, bərk tallantıların təsirindən 10% təşkil

edir.

Fərdi metodla iqtisadi ziyanın hesablanması küllü miqdarda ilkin

göstəricilər haqqında məlumat tələb edir. Bu göstəricilər mühəndisi - iqtisadi

araşdırma nəticəsində əldə edilə bilər.

Təbiətin mühafizəsi tədbirlərinin illik iqtisadi səmərəsi çirkləndirilmə

təsirindən yaranan illik iqtisadi ziyanla görülən tədbirlər nəticəsində həmən

ziyanın azalması fərqindən asılıdrır.

138

10.4. Təbiətin mühafizəsi tədbirlərinin iqtisadi səmərəliliyinin

hesablanması

Təbiətin mühafızəsi tədbirlərinin səmərəliliyi, həmin tədbirlərə sərf

olan xərclərlə və əldə olunan iqtisadi nəticələrin müqayisəsi ilə müəyyən

edilir.

Ümumi ıqtisadi səmərə Es illik ümumi səmərənin həyata keçirilən

tədbirlərə sərf olunan xərclərə olan nisbətinə bərabərdir.

burada E - il ərzində əldə edilən səmərə; C - il ərzində cari xərclər; K -

səmərəni müəyyən edən kapital qoyuluşu; N - kapital qoyuluşunun

səmərələliyinin normativ əmsalı. Əgər səmərə (E) uzunmüddət həyata

keçirilən tədbirlərin nətıcəsində əldə olunursa onda ümumi səmərə

müddəti üçün belə hesablanır.

Mühitə təsir edən çirkləndiricilərin mənfı təsirinin azaldılması

nətıcəsmdə ilkin səmərə belə hesablanır:

burada B - mühitə mənfı təsir edən zərərli maddələrin qatılıgının azalması

göstəricisidir.

İlkin səmərə həmçinin aşağıdakı kimi hesablana bilər;

139

burada P - ətraf mühitin vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasını xarakterizə edən

göstəricidir.

Təbiətin mühafizəsi tədbirlərinin iqtisadi səmərəliliyi müəssisənin

gəlirinin artması və ya məhsulun maya dəyərinin aşağı salmması vasitəsi ilə

də müəyyən edilə bilər. Müəssisəyə dəyən ziyanın azalması AY və gəlirinin

artması AP nəticəsində əldə edilən iqtisadi səmərə aşağıdakı düsturla hesab-

lanır:

Təbiətin mühafızəsi tədbirlərinə qoyulan əlavə kapital qoyuluşunun

mütləq səmərəsi:

asılıhğı ilə hesablanrr.

Təbiətin mühafızəsi tədbirlərinin mütləq iqtisadi səmərəsi belə

hesablanır:

burada Ey - j obyektində i növünün iqtisadi səmərəsi:

N - kapital qoyuluşunun səmərəliliyinin normativ əmsalı, 0,16.

Ətraf mühitin mühafizəsinə qoyulan kapitalm səmərəliliyı iki

istiqamətdə - xalq təsərrüfatı və təsərrüfat hesabı üzrə heablanılır.

Xalq təsərrüfatı üzrə səmərə sərvətlərin itkisinin azaldılmasına qarşı

aparılan tədbirlərdən əvvəl və sonrakı xərclərin fərqi kimi götürülür.

Təbii ehtiyatların itkisinin azalması və onların keyfiyyətinin aşağı

düşməsi üzrə təsərrüfathesabı səmərə gəlirə görə hesablanır.

140

Təbiətin mühafızəsi üzrə kapital qoyuluşunun səmərələliyinin qoyulan

xərcə görə təyin edilməsi məsləhət görülür. Sosial səmərə aşağıdakı

göstəricilərlə xarakterizə edilir: — Mühitin çirkliliyi təsirindən baş vermiş

xəstəlik nəticəsində yaranan məhsul itkisinin xərci:

burada Bx - xəstəliyə görə işləməyən işçilərin sayı;

Mi - 1 gün ərzində hər işçiyə düşən təmiz məhsulun həcmi, insan - 1

gün;

Qı, Q2 - işçinin xəstəlikdən əvvəl və sonra yerinə yetirdiyi işin həcmi,

insan-gün;

— Göstərilən səbəb üzündən sosial sığorta fondundan olan ödənişlərin

miqdarı

burada Bs - mühitin çirkləndirilməsi səbəbindən xəstələnərək müavinat alan

işçilərin sayı; K0 - müavinatın orta qiyməti.

— Mühitin çirkləndirilməsi səbəbindən xəstələnən işçilərin müalicə

xərcləri aşağıdakı düsmrla hesablanır.

burada Bp və Bb - uyğun olaraq poliklinika və xəstəxanada müalicə olanların

sayı;

Dp və Db - bir xəstənin orta müalicə müddəti;

Zp və Zb - bir xəstənin müalicəsinə poliklinika və ya xəstəxanada sərf

olunan xərcdir.

Təbiətin mühafızəsi üzrə həyata keçirilən tədbırlərın umumi iqtisadi

səmərəsinin hesablanmasna müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Hər hansı bir

metodun seçilməsində əsas krıteriya az vəsaitin sərf olunmasıdrr.

141

XI FƏSİL. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA ƏTRAF

MÜHİTİN MÜHAFİZƏSİ PROBLEMLƏRİ

Azərbaycan Respublikasında ətraf mühitin mühafizəsi məsələləri son

40 il ərzində daha da kəskinləşmişdir. Keçmiş SSRİ tərkibində

respublikamızın təbii sərvətlərindən kortəbii istifadə, ekoloji tutum nəzərə

alınmayaraq çirkli sənaye sahələrinin yerləşdirilməsi və onların təmizləyici

qurğularİa təchiz edilməməsi nəticəsində ətraf mühitə antropogen təsir

güclənmiş, bəzi ərazilərdə texnogen landşaftlar yaranmışdır. Kənd təsərrüfatı

sahələrində istifadə edilən zəhərli kimyəvi maddələrin normadan artıq tətbiq

edilməsi nəticəsində torpaqlar çirklənməyə məruz qalmışdır. Bütün bu

təsirlər nəticəsində torpaqların, su hövzələrinin, atmosferin, bitki və

heyvanat aləminin və ümumiyyətlə landşaft komplekslərinin mühafızəsi res-

publikamıın əsas ekoloji problemlərinə çevrilmişdir.

Rcspublikamızda ekoloji problemlər daha çox sənaye və kənd

təsərrüfatının inkişaf etdiyi rayonlar üçün xarakterikdir. Bu baxımdan

ekoloji problemlərin kəskinİəşdiyi ərazilərə, neftçıxarma sənayesinin inkişaf

etdiyi Xəzər dənizi, Abşeron yarımadası, cənub-şərqi Şirvan və Muğan

düzlərini; dağ-mədən sənayesinin inkişaf etdiyi Daşkəsən, Balakən və

Naxçıvan MR ərazilərini; iri sənaye şəhərləri olan Bakı, Sumqayıt, Gəncə,

Əli-Bayramlı və Mingəçevirin texnogen pozulmuş torpaq sahələrini;

Respublikanın atmosfer və su hövzələrini; Kür-Araz ovalığının şorlaşrmş və

dağlarımızın eroziyaya uğramış torpaqlarıını ilbəil qıralaraq seyrəldilən və

məhv olma təhlükəsi altında olan düzən və dağ meşələrini və s. aid edə

bilərik. Bütün bu problemlər hazırda öz həllini gözləyir. Lakin iqtisadi və

sosial-iqtisadi problemlərin çoxluğu ekoloji məsələlərin həllini çətinləşdirir,

dövlətin ekoloji problemlərin həllinə yönəltdiyi vəsaitlər kifayət etmir

142

(Cədvəl 11.1). Bunu nəzərə alaraq ətraf mühitin sağlamlığına nail olmaq

,üçün məqsədli müəyyənləşdirmədən də istifadə edilməlidir. . •

Ətraf mühitin mühafizəsi və təbii resurslardan səmərəli istifadəyə

yönəldilmiş əsas investisiya qoyuluşu.

Cədvəl 11.1.

Sahələr 1995 1998 1999 2000 2001 2002

Cəmi, mln.

manat

26773,7 19153,0 6384,4 8613,5 6355,5 12024,5

0

cümlədən:

Atmosfer

havasının

mühafizəsinə

3410,6 3250,1 3269,0 4129,5 885,5' 7130,6

Su

ehtiyatlarının

mühafızəsinə

4133,0 12524,7 1020,3 3017,8 3826,4 44723,7

Torpaqların

mühafızəsinə

18975,8 3378,2 2095,1 1466,2 1643,6 170,2

Azərbaycan Respublikasında ekoloji vəziyyətin sağlamlaşdırılması,

ekoloji təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün ilk növbədə atmosferin

mühafizəsinə diqqət yetirmək gərəkdir.

143

Respublikanın atmosfer havasının vəziyyəti gərgin olaraq qalmaqdadır.

Sənaye müəssisələrinin gücünün istifadə olunma miqyasından asılı olaraq

hava hövzəsinə atılan zərərli tullantıların illik miqdarı 620 min tondan 2,6

mln. ton arasında dəyişir.

Respublika Dövlət Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin

məlumatına görə sənaye müəssisələrinin tam gücü ilə işlədiyi dövrlərdə

ölkənin hava hövzəsinə 112 min ton toz hissəcikləri, 93 min ton kükürd 2-

oksid, 638 min ton karbon oksidi, 82 min ton azot oksidi, 1 mln. 665 min ton

karbohidrogenlər 37 min ton müxtəlif tərkibli kimyəvi maddələr atılmışdır.

1995-2002-ci illərdə respublikanın hava hövzəsinə atılan zərərli maddələrin

miqdarı dioqramda verilir (Şəkil 11.2.).

Atmosfer havasına atılan tullantıların həcminə və xüsusi çəkisinə görə

Bakı, Sumqayıt, Əli-Bayramlı, Gəncə və Mingəçevir şəhərləri öndə gedirlər.

Həmin şəhərlərin hava höv

144

Şəkil 11.2.

zəsini çirkləndirən əsas sənaye müəssisələri neftayırma, neft-kimya, kimya,

energetika, metallurgiya, tikinti materiallan sənayesi sahələri və avtomobil

nəqliyyatı hesab olunurlar. Bu sənaye müəssisələri nəinki atmosfer havasını,

eyni zamanda, bütövlükdə şəhərlərin ətraf mühitinin çirkləndirilməsinin baş-

lıca mənbəyi hesab olunurlar. Respublikanın atmosfer havasına 2002-ci ildə

atılan tullantdarın 110,3 min.tonu Bakı şəhərinin, 13,0 min tonu Sumqayıtın,

2,2 min tonu Gəncənin, 12,0 min tonu Mingəçevirin, 20,5 min tonu Əli-

Bayramlı şəhərinin payına düşür (Cədvəl 11-3).

İri sənaye şəhərləri üzrə stasionar mənbələrdən çirkləndirici maddələrin

atmosfer havasna atılması (min ton).

Cədvəl 11.3.

145

Şəhərlər Illər

1995 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Bakı 623,9 306,7 358,6 326,6 333,8 306,8 110,3

Əli Bayramlı 27,8 26,2 22,7 31,7 28,6 27,6 20,5

Gəncə 4,8 2,1 0,8 1,6 5,7 3,

0

2,2

Mingəcevir 26,7 23,9 26,4 26,4 28,6 13,8 12,0

Sumqayıt 40,2 17,8 15,8 40,3 17,6 22,3 13,0

Naxçıvan 0,7 0,05 0,09 0,1 0,7 0,7 0,5

Respublikanın iri sənaye şəhərlərinin hava hövzəsinin

çirkləndirilməsinin əsas səbəbi son 40-50 il ərzində avadanlıq və

mövcud texnologiyaların dəyişdirilməməsi, təmizləyici qurğularla tam

təmin olunmaması, nəticədə avadanlığın köhnələrək yararsız vəziyyətə

düşməsi olmuşdur.

2002-ci ildə stasionar mənbələrdən ölkənin hava hövzəsinə atılan 217,4

min ton çirkləndirici maddələrin 29,4 min tonu bərk formalı, 118 min tonu

qaz və maye formalı olmuşdur. Onlardan 13,6 min tonu kükürd anhidridi

(SO2), 26,3 min tonu azot 4 oksid (NO2), 18,2 min tonu karbon 2 - oksid

(CO) olmuşdur. Respublika üzrə 9,8 rnin ton toksik mllantı yaranmışdır ki,

bunun da min tonu zərərsizləşdirilmiş və 0,7 min tonundan istifadə

edilmişdir.

Ekoloji vəziyyetlərin göstəricilerinə əsasən Abşeron yarımadası kəskin

ekoloji problemlər kompleksi olan zonaya aid edilir. Respublika sənaye

potensialının 70%-i bu zonada yerləşən Bakı və Sumqayıt şəhərlərində

146

cəmləşmişdir^Abşeron ekoloji zonasında 80-dən artıq böyük, 270 orta və

2000-dən artıq kiçik müəssisə yerləşdirilmişdir. Bütün Respublika üzrə

atmosfer hövzəsinə atılan tullantıların 2/3 hissəsindən çoxu Abşeron

zonasının payına düşür ki, bu da regionda ekoloji vəziyyətin nə qədər gərgin

olduğunu göstərir. Bu cəhətdən Bakı şəhərində atmosfer havasının vəziyyəti

daha ağrrdır. Belə ki, Bakı şəhəri üzrə atmosferə atılan zərərli maddələrin

110,3 min tonu stasionar mənbələrin və 182,9 min tonu avtomobil

nəqliyyatının payına düşür. Əsas çirkləndirici maddələrin 13,1 min tonunu

bərk formalı tullantılar, 255,0 min tonunu qaza oxşar və maye maddələr və s.

təşkil etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, qazvari və maye formalı tullantıların

təmizləyici qurğularla tutulma faizləri 30%-ə yaxmdır. Zərərli tullantıların

qalan hissəsi isə birbaşa şəhərin hava hövzəsinə atılır.

Abşeron zonasında tullantıların ən yüksək miqdarı sənaye

müəssisələrinin tam gücü ilə işlədiyi 1990-cü ildə 1,5 mln. tona yaxm qeydə

alınmışdır. 2002-ci ildə isə həmin göstərici sənaye müəssisələrinin çoxunun

işlənməsi ilə əlaqədar olaraq 15,0 dəfə azalmışdır.

Abşeron zonasının ikinci iri sənaye şəhəri olan Sumqayıtda da ekoloji

vəziyyət gərgin olaraq qalmaqdadır. Sumqayıt şəhəri üzrə atmosfer havasına

buraxılan zərərli maddələrin 13,0 min tonu stasionar mənbələrin, 2,6 min

tonu avtomobil nəqliyyatının payına düşür. Zərərli tullantıların 3,7 min tonu

bərk formalı, 11,9 min tonu isə qazvari və maye formalı tullantıların

hesabına düşür. Bundan əlavə amonyak - 24,91 t/il, ftor -1782,88 t/il, xlor -

35,88 t/il, xlor hidrat - 7,78 t/il və s. şəhərlərin 'əsas çirkləndiriciləri

siyahısna daxildirlər. Buna baxmayaraq 1990-cı illə müqayisədə Sumqayıt

şəhəri üzrə tullantıların miqdarı 6 dəfə azalmışdır.

Abşeron zonası sənaye müəssisələrində ildə 97 min ton tərkibində

zəhərli maddələr olan bərk formalı tullantılar yaranır. Ən mürəkkəb vəziyyət

147

Sumqayıt şəhərində yaranmışdır. Burada ildə 52 adda 47 min tondan artıq

yaranan zəhərli sənaye tullantısının yalnız 39,5 min tonu təkrar istehsalatda

istifadə olunur. Ən gərgin vəziyyət tərkibində zəhərli maddələr olan

tullantıların istifadə olunma sahələrində yaranmışdrr. Sənaye tullantılarının

basdırılması üçün poliqonun olmaması səbəbindən şəhərin sənaye

müəssisələri yaranmış tullantıları öz ərazilərində saxlayır və ya təsadüfi

zibilxanalara atırlar. Məsələn, «Kimya sənaye» İstehsalat Birliyinin

ərazisində tərkibində civə olan 100 min tonlarla tullantı yığılıb qalmışdır ki,

bu da ekoloji mühit və əhalinin sağlamlığı üçün olduqca təhlükəlidir.

Respublikanın qərb zonasında yerləşən Gəncə və Mingəçevir

şəhərlərinin birlikdə atmosfer havasmı çirkləndirməkdə payları 6,5% təşkil

etməsinə baxmayaraq, ildə bu zonaya əlavə olaraq Gürcüstan və Ermənistan

respublikalarının ərazisindən hava axınları vasitəsi ilə 20-30 min ton tullantı

daxil olur. Bununla yanaşı Gəncə və Mingəçevir şəhərlərinin sənaye

müəssisələri də regionun hava hövzəsinə 14,2 min ton tullantı atmışdır. Son

illərdə «Qədim İpək Yolu»nun bərpası üzrə aparılan işlər nəticəsində Bakı-

Qazax yolunda yük avtomobillərinin miqdarının və hərəkət intensivliyinin

artması nəticəsində havanın çirklənməsinin 15-20% artması müşahidə edilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, regionda atmosfer havasının əsas çirklənmə

mənbələri Gəncə Alüminium oksidi zavodu, Mingəçevir Dövlət Rayon

Elektrik Stansiyası hesab olunur.

Respublikanın Mərkəzi Aran bölgəsində yerləşən ən iri sənaye şəhəri

Əli-Bayramlıdır. Şəhərin sənaye müəssisələri 2002-ci ildə atmosfer

hövzəsinə 20,5 min ton tərkibində zərərli maddələr olan tullantılar atmışlar.

Qeyd etmək lazımdır ki, şəhərin əsas çirklənmə mənbəyi Əli-Bayramlı

DRES-dir. Sənaye müəssisələri vasitəsilə atmosferə atılan tullantıların

tərkibində kükürd anhidridi, karbon-2 oksid, azot - 4 oksid, karbohidrogenlər

148

və digər maddələr üstünlük təşkil etmişdir. Əli-Bayramlı şəhəri həm də

respublikanın əsas nəqliyyat qovşaqlarından biridir. Son illərdə bu regionda

da avtomobillərin hərəkət intensivliyi artmış və nəticədə avtomobil

nəqliyyatı vasitəsilə atmosferə ildə 25 min tondan artıq tullantı atılmışdır.

Qeyd etmək lazımdrr ki, intensiv hərəkət olan avtomobil yolları kənarlarında

tullantüarın təsiri nəticəsində torpaqlarda qurğuşunun və digər ağır

metalların miqdarı yol verilən norma həddindən 10 dəfələrlə yüksək olur.

Son illərdə blokada vəziyyətində olan Naxçıvan MR enerji və enerji

daşıyıcılarına böyük ehtiyac hiss edir. Naxçıvanda sənaye müəssisələrinin öz

gücünün 20-25% məhsuldarlığı ilə işləməsi nəticəsində 1995-ci illə

müqayisədə (0,7 min ton) at-mosferə atılan mllantılann həcmi 2002-ci ildə

1,4 dəfəyə qədər azalmışdu.

Respublikanın sənaye müəssisələri tərəfındən 1990-1991-ci illər

ərzində atmosfer hövzəsinə atdıqları zərərli tallantıların orta hesabla xüsusi

təzyiqi Bakıda 400, Sumqayıtda 1200, Əli-Bayramlıda 1000, Gəncədə 550,

Mingəçevirdə 480 ton/km2 olmuşdur. Azərbaycan üzrə bu göstərici orta

hesabla 24 ton/km2 təşkil etmişdir ki, bu da keçmiş ittifaq üzrə olan sə-

viyyədən 10 dəfə artıqdır. 2002-ci ildə respublikada sahə vahidinə düşən

zərərli tullantıların xüsusi çəkisi 3 ton, adambaşma düşən xüsusi çəkisi isə

27 kq təşkil etmişdir.

Məlumdur ki, iri sənaye müəssisələri tikilən zaman ekoloji

normativlərə əməl edilməlidir. İlk növbədə çirkli sənaye sahələri

yaradılarkən hakim küləklərin istiqamətləri nəzərə alınmalı, müəssisələr

yaşayış massivlərindən aralı tikilməli, sənaye müəssisələri ilə yaşayış

sahələri arasında sanitar qoruyucu meşə zolaqları salınmalıdır. Lakin

təəssüflə qeyd etməliyik ki, Azərbaycanda sənaye müəssisələri tikilərkən

yuxarıda qeyd edilən normaların heç biri nəzərə alrnmamışdır. Nəticədə

149

ətraf mühitə atılan bütün zərərli tallantılar birbaşa yaşayış sahələrinə təsir

etmiş və orada yaşayan insanların sağlamlığı təhlükə alında olmuşdur.

Yuxarıda qeyd edilənlərdən göründüyü kimi sənaye müəssisələrinin

ətraf mühitə atdığı tallantdar içərisində karbon, kükürd və azot oksidləri

üstünlük təşkil edir. Atmosfer hövzəsinə atılan bu qazlar bir neçə saatdan

sonra daha kəskin mənfi nəticələr verən formalara keçirlər. Məsələn, kükürd

oksidləri havada olan su və su buxarı ilə reaksiyaya girərək sulfid və sulfat

tarşularına çevrilirlər ki, bu da tarş yağışların düşməsinə səbəb olur. Bunun

da nəticəsində torpağın məhsuldarlığı azalır, metal tərkibli qurğular, maşın

və başqa avadanlıqlar korroziyaya uğrayır, binalar, tarixi abidələr zədələnir,

əhalinin şəxsi təsərrüfatlarına böyük maddi zərər vurulur. Karbon qazınıın

atmosferdə çoxalması isə «İstixana effekti» yaradır və yerdə havanın orta

temperamrunun artmasına gətirib çıxarır. Azot oksidləri atmosferdə xlor və

digər qazlarla zəncirvari reaksiyaya girərək, azon təbəqəsini parçalayır.

Havada olan toz, his, qurum, aerozollar, havanın şəffaflığını azaldır və

şəhərİərdə dumanlı və tutqun havaların baş verməsinin sayını çoxaldırlar.

Havada bu hissəciklərin çoxluğu yerin albedosunu artırır.

Respublikanın hava hövzəsini mühafızə etmək üçün ilk növbədə

mövcud çirkləndirici sənaye sahələrini yenidən qurmaq, müasir texnoloji

qurğular, təmizləyicilər tətbiq etməklə, atmosferə atılan çirkləndirici

maddələrin ümumi miqdarınm azaldılmasına və zərərsizləşdirilməsinə nail

olmaq, az tullantılı- və tullantısız istehsalat sahələri yaratmaq lazımdır. Çirk-

ləndirici müəssisələrdə daha hündür borular tikmək, müəssisələrin ətrafında

qaz və tozların təsirinə davam gətirən, havadakı toz, his və müxtəlif qazlan

tutub saxlaya bilən ağac və kol bitkilərindən ibarət yaşıllıq-mühafizə

zolaqları yaratmaq da atmosferi mühafızə tədbirləri siyahısına daxildir.

150

Azərbaycan Respublikası məhdud su ehtiyatlarına malikdir.

Respublikamızın su təminatının belə zəif olmasına səbəb ilk növbədə

əlverişsiz təbii şəraitdir. Ümumi ərazinin yarıya qədərinin düzənlik və

yaylalardan ibarət olması, iqlim şəraiti, burada buxarlanmanın düşən

yağıntıdan çox olmasına səbəb olmuşdur. Nəzərə almaq lazımdır ki, bərpa

olunan su ehtiyatının yalnız 30%-i respublikanın daxili su axarlarının

hesabına formalaşır və ilin sululuğundan asüı olaraq 9,2; 7,3; 5,4 milyard m3

arasında dəyişir. Respublika ərazisindən buxarlanan suyun həcmi isə 26,66

km3 təşkil edir ki, bu da yerli su axınından 3-5 dəfəyə qədər yüksəkdir. Su

balansımn 70%-don çoxu qonşu dövlətlərin ərazisində formalaşan çay

axmları ilə əlaqədardrr. Həmin axınlar 29,7 km3, mülayim və quraqlıq illərdə

isə 25,5-20,7 km3 təşkil edir. Su ehtiyatlarımn müəy-yən hissəsi də təbii

göllərdə cəmlənmişdir.

Adam başına düşən su ehtiyatlarına görə Azərbaycan qonşu dövlətlər

içərisində axırıncı yeri tutur. Hər km2 ərazidə 1nəfərə düşən su ehtiyatların

həcminə görə Azərbaycan MDB ölkələrindən 1,8-2,0 dəfə, Gürcüstandan

7,0-8,0 dəfə, Ermənistandan isə 1,5-2,2 dəfə geri qalır.

Respublikaımzda adambaşına düşən suyun həcmi 1913-cü ildə 13,5 m3

təşkil edirdisə, əhalinin artması ilə əlaqədar bu göstərici 1999-cu ildə 3,4

dəfə azalaraq 4,0 m3-ə enmişdir. Su ehtiyatları respublikamızın fiziki-coğrafi

əraziləri üzrə də qeyri-bərabər paylanmışdır. Su ehtiyatları ilə yaxşı təmin

olunmuş ərazilərə Böyük Qafqazm şimal-şərq və cənub hissələri, Lənkəran

zonası, zəif təmin olunmuş ərazilərə isə Kür-Araz ovalığı, Ceyrançöl,

Abşeron-Qobustan və Naxçıvan MR ərazisi aid edilir. Respublikamızın su

ehtiyatının 5,1 km3-i yeraltı suların payına düşür. Yeraltı suların 31%-i

Qusar maili düzənliyi, 18,5-i Mil-Qarabağ zonası, 13,3%-i isə Qanıx-

151

Əyriçay vadisində toplanmışdır. Naxçıvan MR, Şirvan, Muğan-Salyan,

Arazboyu ərazilərində isə yeraltı suların 22%-i toplanmışdır.

Səth və yeraltı suların Respublika ərazisi üzrə qeyri-bərabər paylanması

nəticəsində onlardan suvarma, sənaye və məişət məqsədləri üçün istifadədə

problemlər yaranır. Bunu nəzərə alaraq su ehtiyatlan ilə zəif təmin olunmuş

ərazilərin su təchizatmı təmin etmək üçün Respublikamızm ərazisində 40-a

qədər su anbarı və kiçik sumtarlar yaradümışdrr. Həmin su anbarları

respublika ərazisinin 1,16%-ni tuturlar. Mingəçevir, Şəmkir, Yenikənd,

Varvara, Tərtər su anbarlarının və Naxçıvan MR ərazisindəki Araz su

qovşağının təsərrüfat, hidroenerji və s. əhəmiyyətləri böyükdür. Bütün su

anbarlarında toplanan 20,0 km3 su ilə respublikamızm 1400 min ha artıq

kənd təsərrüfatı sahələri suvanlrr.

Respublika üzrə kənd təsərrüfatı sahələrində il ərzində orta hesabla su

çatışmazlığı 3,7 km3, su qıtlığı olan illərdə isə 4,75 km3 təşkil edir.

Suvarmada istifadə olunan suyun 95,9%-i torpaq kanalla aparıldığı

üçün 2,5-3,0 milyard m3 su itir. Nəticədə yeraltı sularm səviyyəsi qalxu,

təkrar şorlaşma və bataqlıqlaşma yara-nrr. Kənd təsərrüfaü sahələrində

çəmən-bataqlıq əraziləri 279,6 min ha, şorlaşmış ərazilər isə 741,6 min ha

təşkil edir. Əgər respublikanın suvarma kanallarının faydallıq əmsalı 0,75-

0,8-ə çatdırılsa, onda əlavə 250-260 min ha əkin sahələrini suvarmaq olar.

Hər il respublikamızın su hövzələrindən 10 km3, yeraltı laylardan 1,1-

1,2 km3 şirin su götürülür. Respublikanın suya olan tələbatı isə 11,0-13,0

km3-dir. Götürülən suyun 20-25%-i sənaye və məişət məqsədləri üçün

istifadə olunur. Su obyektlərinə atılan tullantı sularının həcmi 160 mln.m3

təşkil edir. Respublikada su ehtiyatlarının mühafizəsi və onlardan səmərəli

istifadə göstəriciləri cədvəl 11.4 və 11.5-də verilmişdir.

152

2002-ci ildə su ehtiyatlarının mühafizəsini və səmərəli istifadə

edilməsini səciyyələndirən əsas göstəricilər (mln.m3)

Cədvəl 11.4.

Məntəqələr Su istehlakı

Təbii

mənbələr

dən götü

rülən su

Onlardan

Cəmi Məişət

içməli

məqsəd

lərə

Istehsal

ata

suvarm

aya

Kənd

təsərrüf

atının

su təchi

zatı

Başqa

məqsəd

lərə

Çirkab

suların

sututarl

ara atıl.

Nəql

zamanı

itkilər

Respublika

üzrə,cəmi

10075 6754 503 1977 4169 79 26 4601 3321

O

cümlədən

Bakı 155 480 317 157 0,4 -

5 462 74

Əli

Bayramlı

529 536 8 527 1 2336 1

Gəncə 24 21,1 17 4 0,5 -

11,4 1,8

153

Mingəçevir 2286 1266 16 1238 2 - 10 12,2 401

Sumqayıt 37 88 63 25 0,01 -

0,1 30

Naxçıvan

MR

359 261 6 0,05 250 5 98,7

Su ehtiyatlarından istifadəni səciyyələndirən əsas göstəricilər.

Cədvəl 11.5.

I l l ə r

1995 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Su mənbələ

rindən götü

rülən su, mln.

m3

13

976

12514 10235 11968 11110 10012 10075

Su istehlakı,

mln. m3

10223 9037 7294 6610 6588 6414 6754

154

Çirkləndiril

miş çirka

bın səthi sutut

arlara atılma

sı, mln. m3

134 179 157 167 171 170 160

Hesablamalar göstərir ki, 1 km2 ərazidə hər 1 nəfərə düşən su

ehtiyatlarrnın həcminə görə ən aşağı göstərici Muğan-Salyan zonasındadır (3

və 7). Bu ehtiyatlar Abşeron yarmadasında 15-0,04, Araz ətrafı

düzənliklərdə 19-0,04, Mil-Qarabağda 39-0,5, Qazax rayonunda 74-1,3 və

Naxçıvanda 17-1,6 təşkil edir.

Məlumdur ki, respublikamızın su ehtiyatının 70%-ə qədəri tranzit

çaylarının payına düşür. Kür, Araz, Samur, Qanıx, Qabrri, Oxçu, Arpaçay və

s. kimi çaylar Gürcüstan, Ermənistan, Dağıstan ərazilərində ciddi

çirklənməyə məruz qalırlar. Onların üzərində su anbarların təsərrüfat

obyektləri yaradılrr ki, bu da həmin çaylar vasitəsi ilə respublika ərazisinə

gətirilən suyun miqdarını gələcəkdə ilbəil azaldacaqdır. Həmin çayların

keyfiyyət və kəmiyyətini normal saxlamaq üçün Gürcüstan, Ermənistan və

Dağıstanla dövlətlərarası müqavilələr bağlanmalıdır.

Respublikamızın suya olan tələbatının ödənilməsində Kür, Araz və d.

çayların mühüm əhəmiyyəti vardır. Kür çayının su balansının 74%-dən çoxu

respublikadan kənarda formalaşır və onun ekoloji vəziyyəti də qonşu

dövlətlərdən aslıdır. Kür çayı hövzəsinə Gürcüstan ərazisində orta hesabla

3,0 milyard m3

155

kommunal-məişət və Tbilisi, Rustavi, Qardabani və s. şəhərlərin sənaye

çirkab suları axıdılır.,Kür çayının çirklənməsi respublikamızın ərazisində də

davam edir. Hər gün Kürə respublika ərazisindən 200 min m3 çirkab suları

axıdılır. Nəticədə Kür suyunda misin orta miqdarı yol verilən qatılıq

həddindən 4,5-10,0 dəfə, neft məhsullarının miqdarı 1,5-2,2 dəfə, fenolun

orta qatılığı 4,0-4,5 dəfə yüksəkdir.

Respublikamızın ərazisində Kür çayının çirklənməsində . Gəncə və

Mingəçevir şəhərinin sənaye və kommunal-məişət çirkab sularının rolu daha

böyükdür. Belə ki, Gəncə şəhərində gün ərzində yäranan 60-65 min m3

çirkab sularının yalnız 30 min m3-ə qədəri mexaniki yolla təmizlənir.

Mingəçevir şəhərində isə 50 min m3/gün yaranan çirkab sularının yalmz 18

min m3-i təmizlənir. Qalan çirkab sularının hamısı təmizlənməmiş halda Kür

çayna axıdılır.

Ermənistan ərazisindən Ağstafaçay vasitəsi ilə tərkibində neft

məhsulları, kimyəvi boyaq maddələri, fenol, amonium duzları və s. kimi

zərərli kimyəvi maddələr olan ildə 1 milyon | m3 çirkab suları da Kür çayına

axıdılır.

Ən güclü çirklənməyə məruz qalan çaylardan biri də Arazdır. Araz çayı

dünyanın ən lilli çaylarından biridir, Bir il ərzin-də Kür çayına 18 mln. t asılı

hissəciklər gətirir. Araz çayı əsasən Ermənistan ərazisindən özünün sol

qolları olan Arpaçay, Razdan, Oxçuçay vasitəsi ilə çirklənir. Həmin çaylar

vasitəsi ilə Araza sanitar normalardan 10 dəfələrlə yüksək olan neft

məhsulları, fenol, amoniy və nitrit duzları, ağır metallar və s. 1 kimi

çirkləndiricilər axıdılr. Təkcə Oxçuçay vasitəsi ilə Araza ildə 150 mln.m3

Qafan-Qacaran mis-molibden kombinatının çirkab tullantı suları axıdılrr.

Nəticədə mis və molibden metalları ilə çirklənmiş sulardan suvarmada

istifadə etdikdə torpaqların həmin metallarla çirklənməsinə, kənd təsərrüfatı

156

bitkilərinin və heyvanlarının məhsuldarlığının aşağı düşməsinə, müxtəlif

xəstəliklərin artmasına səbəb olur. Hazırda düzənlik ərazilərdə yüksək

dərəcədə çirklənmiş və minerallaşmış Araz çayının suyundan suvarmada

istifadə nəticəsində 40 min ha artıq ərazi şorlaşmışdır./

Su ehtiyatları məhdud olan ərazilərimizdən biri də Naxçıvan MR-dır.

Uzun illər ərzində Naxçıvan MR blokadası orada istehsal sahələrinin 2/3

hissəsinin dayanmasna səbəb olmuş və nəticədə sənayedə sudan istifadə

azalmışdır. 2002-ci ildə su obyektlərindən 359 mln.m3 içməli su, o cümlədən

250 mln.m3 suvarma sisteminə, 0,05 mln.m3 sənaye təchizatına və 6 mln.m3

məişət-təsərrüfat tələbatları üçün götürülmüşdür. Sənayedə sudan istifadə

hazırda əsasən Naxçıvan şəhərinin payına düşür. Naxçıvan ərazisində

çirklənmiş sular müxtəlif yollarla Araz çayna axıdılır.

Böyük Qafqaz fiziki-coğrafi vilayətinin su ehtiyatları 2 milyard m3/il

təşkil edir və bu sulardan içməli su mənbələri kimi geniş istifadə edilir. Şəki-

Zaqatala, Quba-Xaçmax, Qəbələ-İsmayıllı ərazilərindəki çaylar isə yerli

sənaye, kənd təsərrüfatı və məişət tullantıları ilə çirklənməyə məruz qalırlar.

Respublikamızın dağ-mədən sənayesinin inkişaf etdiyi ərazilərdən axan

Qoşqarçay, Filizçay və s. çaylar ağır metal qarışıqlan ilə kəskin çirklənirlər.

Məsələn, Qoşqarçayın suyunda mis, dəmir birləşmələri yol verilən qatılıq

həddindən 20-22 dəfə, Filizçayın suyunda civə, mis, kükürd, molibden,

qurğuşun və s. kimi birləşmələrin miqdarı isə sanitar normalardan bir neçə

dəfə artıqdır.

Abşeron ərazisi Respublikamızda ən kəskin ekoloji vəziyyətə malik

olan bir zonadır. Bu zonanın su ehtiyatları 10,5 mln.m3/il həcmindədir.

Abşeronda Bakı və Sumqayıt kimi iri sənaye şəhərləri yerləşir. Bakı

şəhərində sənaye, məişət və kənd təsərrüfatı müəssisələri tərəfindən istifadə

olunan suyun miqdarı ildə 480 mln.m3 təşkil edir. Bakı şəhərinə su 11,92

157

m3/san. məhsuldarlığı olan Kürdən, gündə 340 min m3 isə Quba-Xaçmaz

bölgəsindən Şollar su kəməri vasitəsi ilə daxil olur. Bundan əlavə texniki

məqsədlər üçün ildə 1106,9 m3 Ceyranbatan su anbarından, 155 mln.m3-ə

yaxın yeraltı mənbələrdən və 150 mln.m3 dəniz suyu götürüİərək işlədilir.

Həmin suların 317 mln.m3-i içmək və məişət tələbatı üçün, 157 mln.m3-

i sənaye məqsədi üçün və 0,4 mln.m3-i suvarmada istifadə edilir. Qeyd

etmək vacibdir ki, ildə 74 mln.m3 suyun itkisinə yol verilir.

Abşeron ekoloji zonasında yerləşən Sumqayıt şəhəri 1950-ci illərin

sonunda kimya və neft kimyası sənaye mərkəzi kimi formalaşmış və hazırda

respublikanın ekoloji cəhətdən ən gərgin bölgəsi hesab olunur. Şəhərdə

sənaye və məişət ehtiyacları üçün 88 mln.m3 sudan istifadə edilir. Həmin

suyun 74,9 mln.m3-i texniki məqsədlərlə istifadə üçün Ceyranbatan su an-

barından, 11,9 mln.m3-i içmək üçün Şollar kəmərindən götürülmüşdür.

Sumqayıtın sənaye müəssisələri texniki məqsədlər üçün 25 mln.m3 sudan

istifadə edir. İstifadədən sonra yaranan tullantı sularının miqdarı 30 mln.m3

təşkil edir. Sənaye və bütün məişət çirkab suları təmizlənməmiş halda Xəzər

dənizinə axıdılır. Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda Sumqayıt sənaye

müəssisələri yaranmış iqtisadi böhran üzündən öz məhsuldarlığının 15-20%-

i həcmində işləyir ki, bu da 1990-cı illə müqayisədə tullantılarını 15 dəfə

azalması deməkdir.

Abşeron yarımadasında 20-dən yuxarı daxili su hövzəsi -təbii və süni

göllər vardır. Neft-qaz yataqlarının istismarı ilə əlaqədar olaraq yaranan lay

sularının ətraf mühitə atılması nəticəsində çirkli göllər əmələ gəlmişdir. Neft

çirkab suları ilə yanaşı Abşeronun bir sıra yaşayış məntəqələrinin də məişət

çirkab suları həmin göllərə axıdlır. Nəticədə həmin göllər zəhərli kimyəvi

maddələr və bioloji elementlərlə çirklənmişdir. Belə göllərə Böyük-Şor,

158

Bülbülə, Qırmızı, Qızıl-Nohur, Çuxur-Dərə, Qanlıgöl, Hacı Həsən və

Masazır göllərini misal göstərmək olar.

Abşeron yarmadasının ən böyük içməli su hövzəsi Ceyranbatan su

anbarıdır. Su anbarı Samur-Abşeron kanalının 26 m3/san. məhsuldarlığı olan

su ilə qidalanır. Su anbarı Bakı və Sumqayıt şəhərlərinin, ceyranbatan,

Güzdək və d. qəsəbələrin texniki su mənbəyi kimi yaradılmışdır. Lakin son

illərdə Samur-Abşeron kanalnda su səviyyəsinin aşağı düşməsi, su anbarna

müxtəlif yollarla çirklənmiş suların axıdılması su hövzəsində ekoloji

vəziyyətin pisləşməsinə səbəb olur.

Ümumiyyətlə, Bakı sənaye rayonunda məişət-təsərrüfat sularını

təmizləmək üçün layihə gücü 940 min m3/gün, məhsuldarlığı 317 mln.m3

olan və yalnız 600 min m3/gün gücündə istifadə edilən Hövsan bioloji

təmizlənmə qurğusu yaradılmışdu. Hazırda bu qurğu öz gücünün 60%-i

həcmində fəaliyyət göstərir. Bundan əlavə hər birinin gücü 18,6 min m3/gün

olan Hacı Həsən və Mərdəkan-Şüvəlan, gücü 126,0 min m3/gün olan Zığ,

gücləri müvafıq olaraq 86,4; 152; 20,0 min m3/gün olan üç «Azerneftyağ»

mexaniki təmizləmə və gücü 17,6 min m3/gün olan «Şelflayihətikinti»

bioloji təmizləmə qurğusundan istifadə edilir. Buna baxmayaraq qurğuların

çoxunun köhnəlməsi, onlara öz gücündən artıq daxil olan çirkab sularını tam

təmizləyə bilməmələri nəticəsində su hövzələrinə xeyli miqdarda çirkab

suları axmaqda davam edir.

R.espublikamızm su ehtiyatları içərisində təbii göllərin də mühüm rolu

vardır. Göllərimiz dağ, dağətəyi və düzən gölləri qrupuna bölünürlər.

Respublika ərazisinin cəmi 0,5%-ni tutan bu göllərdə toplanan sularm

ümumi həcmi 40 km3-ə bərabər-dir. Həmin suyun yalnız 16-17 km3-i şirin,

qalanları isə şor sulardır.

159

Şirin sulu göllər daha çox Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarında

cəmlənmişlər. Belə göllərdən Tufan, Ağ göllər, Böyük və Kiçik Alagöllər,

Qaragöl, Göy-Göl, Maralgöl və s. kimi göllərin bioloji məhsuldarlığı,

maddələr dövranı hövzələrin avtoxton (özündə yaranan) mənşəli üzvü

maddələrin öz-özünü təmizlənməsi sayəsində sabit qalmışlar. Lakin son 15-

20 ildə dağ göllərində suyun şəffaflığının azalması və antropogen mənşəli

üzvü maddələrlə zəif çirklənməsi qeyd edilir.

Respublikamızın ərazisində rast gəlinən 3500-ə qədər bulaq və

çeşmələr geotermal, mineral və içməli şirin su qruplarına bölünürlər. Onların

ümumi su ehtiyatı 2,25 km3-ə bərabərdir. Lakin hələlik bu sulardan kifayət

qədər səmərəli istifadə olunmur və zəif mühafızə olunduqlarından biogen

mənşəli maddələrlə çirkləndirilir. Belə çirklənməyə respublikamızın əsas

istirahət zonaları olan Hacıkənd, Kəlbəcər, Gədəbəy, Xızı, Şamaxı, Qəbələ,

Şəki, Lerik və Yardımlı rayonlarında daha çox rast gəlinir.

Azərbaycan Respublikası ərazisindəki 1000-dən çox su bulağının 300-ü

karbon qazlı, 220-si kükürdlü, 370-i metan qarışıqlı, 100-ü azotlu və 30-u

radonludur. Səmərəsiz istifadə olunan su ehtiyatlarının müəyyən hissəsi də

məhz bu sularının payna düşür. Qeyd etmək lazımdır ki, keçmiş SSRİ üzrə

istifadə və tətbiq əmsalına görə 1-ci sayılan Narzan tipli karbon qazlı suların

miqdarı və debitinə görə Azərbaycan birinci yerdə olmuşdur. Lakin bu tipli

suyun yalnız 0,5-0,6%-dən səmərəli istifadə olunur.

Azərbaycanda qeydə alınan yeraltı su mənbələrinin yarıya qədəri termal

(isti) sulardır. Termal sulardan müalicə, məişət və kommunal təsərrüfatı,

kənd təsərrüfatı, sənaye, enerji alınması və s. məqsədlərlə bütün dünyada

geniş istifadə olunmasma baxmayaraq Azərbaycanda hələlik bu sulardan çox

zəif istifadə olunur. Tcrmal sular Kür-Araz ovalığı, Abşeron yarımadası,

Quba-Xaçmaz, Lənkəran-Astara və d. bölgələrdə 50-90° temperaturda rast

160

gəlinir. Goləcəkdə termal sulardan sənayedə, binaların qızdırılmasında,

istixanalann yaradılmasında, elektrik enerjisinin artmasında və s. istifadə

etməklə milyon tonlarla yanacağa qənaət etmək olar. Nəticədə yanacağm

yandırılması nəticəsində atmosferə atılan kükürd, karbon, azot oksidlərinin

miqdarı azalar, torpaq və su hövzələri karbohidrogenlərlə, fenollarla

çirklənməz, gözəl dağ meşələrimiz qırılmaz.

Respublikamızın su hövzələri içərisində Xəzər dənizinin özünəməxsus

yeri vardır. (Xəzər 5 dövlətin dənizi olmasına baxmayaraq Azərbaycan üçün

həm təbii sərvətlər (mineral, bioloji) və həm də su mənbəyi hesab olunur.

Lakin vahid ekoloji sistem kimi Xəzərin hər hansı bir dövlətə mənsub hissə-

sində baş verən mənfi ekoloji nəticələr bütün hövzəni əhatə edir.

Son illərdə Xəzərin səviyyosinin qalxması ilə əlaqədar sahəsi 400 min

km2-ə qədər artmışdır. Xəzər Yer kürəsinin ən böyük axarsız gölüdür. Göl

hazırda beynəlxalq əhəmiyyət kəsb etmişdir. Gölün həcmi 80 min km3 olub,

Yer kürəsi göl-su ehtiyatının 44%-ni təşkil edir. Xəzərdə qədim fauna və

flora növləri bu günə qədər saxlanmışdır. !Dünya nərə balığı ehtiyatının

90%-i Xəzərdə cəmlənmişdir. Dünya nərə balıq ovunun 85%-i və qara kürü

istehsalının 90%-i Xəzərin payma düşmüşdür., Lakin son illərdə Xəzərin

kəskin çirklənməsi onun bioloji sərvətlərinə də təsir etmiş və qiymətli balıq

növlərinin ovlanması 9-10 dəfə azalmışdır.

Bütün Xəzər regionunun sosial-iqtisadi inkişafı, bütövlükdə Xəzər

ekosisteminin vəziyyətindən vo onun təbii ehtiyatlarından çox asılıdır. Bunu

nəzərə alaraq ilk növbədə Xəzərin ekoloji təmizliyinə nail olmaq lazımdır.

Çünki Xəzər hövzəsi ekosisteminin axarının olmaması nəticəsində Xəzərə

axıdılan çirkləndirici maddələr gölün dibinə toplanır. Xəzərin ekoloji

cəhətdən öz-özünə təmizlənməsi imkanı isə sıfra bərabərdir. Belə bir

vəziyyətdə Xəzər ekoloji zonası bütün regionun iqliminin tənzimlənməsinə

161

öz təsirini göstərir, Xəzərin bioloji sərvətlərinin ilbəil azalmasına və

bütövlükdə ətraf mühitinə ciddi zərər vurur.

Xəzər gölü akvatoriyasmın müxtəlif hissələrindən götürü-lən su

nümunələri analizinin noticələrinin təhlili göstərir ki, ıXəzər gölü əsasən neft

məhsullan, fenollar, səthi aktiv mad-dələr və s. ciddi şəkildə çirklənmişdir.

Xozər gölünə ildə 12,0 milyard m3 çirkab suları axıdıhrJL

Xəzərin əsas sərvəti olan neft onun demək olar ki, başına bəladır.

Hasilatına 1924-cü ildən dənizdən başlanmış neft Xəzər hövzəsinin ekoloji

vəziyyətini xeyli pisləşdirmişdir. Şuya tökülən neftin bir hissəsi onun

səthində nazik qat şəkilində qalır, digər bir hissəsi suya qanşaraq emulsiya

yaradır, ağır hissələr isə suyun dibinə çökür və müəyyən hissəsi dib və sahil

torpaqlarına adsorbsiya edirv Su səthində üzən neft qatı böyük sahəni əhatə

edə bilər. Müəyyən edilmişdir ki, bir damla neft su üzərində 0,25 kvadrat

metr sahəni örtə bilir. Bir ton neft isə 5000 hektar su səthini örtmə

qabiliyyətinə malikdir.

Su səthini örtən nazik neft qatı atmosfer oksigeninin suya daxil olmasna

mane olur. Əgər bu proses daimi olarsa onda suda olan canlı orqanizmlərin

məhvi baş verir. Neft və neft məhsulları mikroorqanizmlər vasitəsilə çətin

oksidləşən maddələrə aid olduqları üçün suyun neftdən özünütəmizləmə

prosesi çox ləng gedir.

Suda həll olunmuş emulsiyaşəkilli neft məhsulları canlı orqanizmlərə

mənfi təsir göstərir. Konsentrasiyası 2 mq/1 olan kükürdlü neft kiçik

balıqlara, 16 mq/1 isə iri balıqlara zərərli təsir göstərir.

Dənizə tökülən neftin 40 faizi onun dibinə çökür. Dibə çökən neft

məhsulları səthdəki neft məhsullarına nisbətən 10 dəfə gec oksidləşirlər.

Neftin tərkibində olan bir neçə komponentlər kəskin toksikliyə malik olur.

162

Neftin dənizə tökülməsi əsasən quyuların istismarı, neftin ilkin ayrılması və

nəqli zamanı baş verir.

Quyudan çıxarılan neftin tərkibində müəyyən qədər lay suyu olur.

Dənizin çirklənməsi neftin lay sularından ilkin təmizlənməsi zamanı istifadə

olunan ncfttutucu qurğuların beynəlxalq standartlara cavab verməməsi

üzündən baş vcrir.

Neftin nəqli zamanı onun dənizə tökülməsi əsasən gəmilərdə baş

vermiş qəza və onlardan müxtəlif səbəblərdən axıdılan neft hesabına baş

verir. Xəzər dənizinin coğrafı yerləşmə vəziyyəti onun yerüstü mənbələr və

çay suları vasitəsilə axıdılan tullantılar hesabına çirkləndirilməsinə də səbəb

olur .Xəzəri çirkləndirən neftin 26 faizi Volqa çayı, 10 faizi isə Bakının neft

emalı zavodlarının hesabına düşür.

Neft hasilatının intensivləşdirmə prosesi Xəzərin çirkləndirilməməsi

üçün irihəcməli problemlərin həllini tələb edir. Bu problemə Neftin dənizə

tökülməməsi üçün ayrı-ayrı texnoji proseslərin təkmilləşdirilməsi,

beynəlxalq standartlara cavab verən avadanlıqlardan istifadə və s. aid edilir.

Dənizin səthinə tökülən neftin bir hissəsi buxarlanaraq atmosferə daxil

olur. Bəzi təbii proseslər dənizə tökülmüş neftin miqdarının azalmasına təsir

edir. Bunlara aid edilir:

— Bakteriyalar vasitəsilə mikrobioloji oksidləşmə. Oksidləşmiş bəzi

neft komponentləri bakteriyalar üçün qida rolunu oynayır.

- Fotokimyəvi oksidləşmə. Tərkibində aromatik birləşmələri olan neft

tərəfindən günəş şüalarının qısadalğalı spektrinin udulmasından baş verir.

Bəzi ölkələrdə təbii oksidləşmə prosesinin sürətləndirilməsi və

onunlada dənizə tökülən neftin miqdarının azaldılması üzrə geniş tədqiqatlar

aparılır. Məsələn suyun səthində olan neft qatına günəş şüalarının təsirini

163

artırmaq üçün xüsusi katalizatorlardan istifadə olunur (Sakit okean instimtu,

Rusiya). Həmçinin bakteriyaların «iştahını» artırmaq üçün ozondan istifadə

edilir (ABŞ, Kaolsrue Universiteti; doktor Zontxaymer).

Qrunt sularına ozon təsiri ilə onda olan neftin miqdarını sıfıra endirmək

mümkün olmuşdur.

Neftin biokimyəvi parçalanması üzrə Fransa Neft İnstitutu tərəfındən

geniş tədqiqat aparılır. Fransızlar tərəfindən təklif olunan «BD-83» maddəsi

yüksək bioloji təsirə malikdir. Bu maddənin tərkibində azot və fosforun

miqdarı yüksək olmaqla bərabər, o alçaq toksikliyə malikdir.

M.Lomonosov adına MDU və UİETİ tərəfinıdən hazrrlanmış «Roder»

biopreparatı bataqlıqlar və qruntsularının neftdən təmizlənməsi üçün yaxşı

effektə malikdir.

Neftin bakteriyalar tərəfındən tam yığılmasına inanmaq düzgün

olmazdır. Azərbaycan və xarici alimlər tərəfındən müəyyən edilimşdir ki,

neftin tərkibində mikroorqanizmlərin artım prosesi təsadüfi hallarda baş

verir. Nefti oksidləşdirən bakteriyalar ümumiyyətlə qeyri neft sahələrində

mövcud olan bakteriyalardan da ibarət ola bilər. Nefti oksidləşdirən bakteri-

yaların kimyəvi tərkibi müəyyən edilmişdir. Belə bir qərara gəlinmişdir ki,

suda və ya qruntda bu tip bakteriyaların olması orada neftin olmasmı təsdiq

etmir.

Uzunmüddətli tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdil ki Xəzər

dənizində neftoksidləşdirici bakteriyalar suyun sol hindən və dib

söküntülərindən ayrılırlar. Bu bakteriyyalanın ayrılma intensivliyi ilin

fəslindən və Xəzər dənizinin bölmələrindən asılıdır.

Xəzərin neft daşları və Bakı buxtası akvatoriyası «ölü zona»

adlandırılır. Burada neftin suda olan miqdarı 2,6-3,8 mq/l təşkil edir. Bu

164

rayonda neftoksidləşdirici bakteriyaların sayı hər millilitrdə 20000-ə

qədərdir.

Analiz göstərir ki, neftin mikrobioloji təmizlənməsi ən efektli

metodlardan biridir. Lakin alcaq texnologiyaya malik olduğu üçün bu

metodun tədbiq sahəsi məhduddur. Neftin sudaıı fiziki-kimyəvi üsulla

təmizlənməsi, yandırılması, yığılması, dispezhentlərin, sorbentlərin və digər

kimyəvi maddələrin istifadəsi ilə həyata keçirilir.

Suyun neftdən yandırılma üsulu ilə təmizlənməsi ucuz basa gəlir. Bu

üsul irimiqyaslı ekoloji təhlükə yarandıqda və sahilin geniş miqyasda

çirklənməsi baş verdikdə tətbiq olunur. Lakiıı bu balcla atmosfcrin yanma

matcrialından nə dərəcədə çirkləndirilməsi nəzərə alınmalıdır.

Neftin yandırılması üçün o nisbətən təzə olmal və onun qalnlığı 2-3

mm olmalıdır. Yandırma üçün lazımi qat əldə etmək üçün odadavamlı

bonlardan istifadə olunur.

Su səthində olan neftin alışdırılması üçün əsasən havadan səthə atılan

bcnzinlə doldurulmuş konteynerdən istifadə ediı lər. Neft ləkələrini lazer

şüaları vasitəsilə də yandırırlar. Alışdırma üçün sorbent və pirotexniki

qanşıqlardanda istifadə olıınur. Bu üsul daha effektli hesab edilir. Lakin bu

növ alışdırıcı daha baha olduğu üçün onun tətbiqi məhduddur. Neftin sıı

səhtindən yığılması üçün jelatinləşdirici reagentdən də istifadıt edilir. Bu

kimyəvi maddə maye şəkilində olan nefti bərk hala gətirir ki, bunun da su

səthindən yığılması bir o qədər çətinlik törətmir.

Suya tökülmüş neftin ləğvi üçün «neft yığıcılardan»da istifadə edilir.

«Neft yığıcı» suda həll olmayan səthi aktiv maddələrdən və həlledicidən

ibarətdir. Bu maddə su səthinə əlavə olunduqda səthdə yayılır neftə səthi

təsir edərək onun bir yerə yığılaraq qalınlığının artmasma səbəb olur. «Neft

yığıcı» əsasən əlcatmaz yerlərə toplanan neftlərin yığılması üçün və sahilin

165

neftlə çirkləndirilməsinin qarşısmı almaq üçün istifadə olunur. Xarici

ölkələrdə və keçmiş SSRİ miqyasında ən çox tətbiq olunan «CH-5» neft

yığıcısıdır. «CH-5» «neft yığıcısı» əsasən ətraf mühütün mühafızəsi üzrə

təcili tədbir görmək lazım gəldikdə tətbiq olunur.

Dənizə tökülmüş neftin ləğvi üçün ən çox yayılmış metod DTNL

(Dənizə Tökülmüş Neftin ləğvi) dispersləşdirmədir.

Xəzər dənizində əsasən «OM-6» və «Koreksit 9527» dis-pergentlərdən

istifadə olunur. Dispergentlərin təsir prinsipi müxtəlif səthi aktiv maddələrin

təsirilə irihəcmli neftin suda yayılmasnı yaratmaqdan ibarətdir. Göstərilən

dispergentlərin suyun toksikliyinin artırılması ilə əlaqədar alimlərin bunların

tətbiqi üzrə etirazlarnı qeyd etmək lazımdır.

«Britiş Petrolium» tərəfındən işlənib hazırlanmış «Sinper-nik OSD 20»

dispergenti daha təkmilləşmiş dispergentdir. Bu dispergentin toksiklik

dərəcəsi əvvəlkilərdən 2-3 dəfə azdır. Əvvəlki dispergentlərin yaratdıqları

emulsiyada neft damlasının diametri 0,01-1 mm təşkil edir. «Britiş

Petrolium» dispergentlərinin yaratdığı neft damlasının diametri 1 mkm təşkil

edir. Belə emulsiyada neft hətta quş lələyinə belə yapışa bilmir.

Su səthində olan neftin yığılmasmda fiziki-kimyəvi üsulla mexaniki

üsul arasmda yerləşən metod «Neftin sorbent üsulu» ilə yığılması

metodudur. Bu metod dənizə gəmilərdən, neft platformalarından, sahildən

tökülən neftlərin ləğvi zamanı istifadə olunur. Müxtəlif növ sorbentlərdən

istifadə olunur. Bunlardan «Matasorb» sorbentini, «Oil onlif», «Universal»,

«Ro,-CLEAN İNT A/S», «OLEOSORB» və s. göstərmək olar.

Su səthinə tökülən neftin yayılmasnın dərhal qarşısı alınmalıdır. Bu

məqsədlə bonlardan istifadə olunur. Bon suda üzən elə bir tərkibdir ki, su

səthində olan neftin onu aşaraq ondan kənara yayılmasına imkan vermir. Su

166

üzərinə dağılmış neftin həcm və xüsusiyyətindən asılı olaraq müxtəlif növ

bonlardan istifadə olunur.

Su üzərində olan neftin yığılması üçün həmçinin müxtəlif' növ

qurğulardan istifadə olunur. Belə qurğulardan skimmerbn göstərmək olar.

Bu qurğuların iş prinsipi su səthindən aşağı səthdə xüsusi tutumlar

yerləşdirilərək neftin oraya axmasından və oradan nasos vasitəsilə xüsusi

çənlərə yığılmasmdan ibarətdir.

Son 10-15 ildə Azərbaycan dövləti Xəzərə öz ərazisindən axıdılan

çirkli tullantı sularını təmizləmək üçün layihə gücü 1,28 mln.m3/gün olan

təmizləyici qurğular, 4,46 mln.m3 gücü olan təkrar və fasiləsiz-təkrar su

təchizatı sistemi istifadəyə vermişdir. Nəticədə Xəzərin ekoloji vəziyyətinə

mənfi təsir göstərən 0,5 mln.m3/gün çirkab sularınıın axıdılması azaldıl-

mışdır. Lakin görülən tədbirlərə baxmayaraq Azərbaycan ərazisindən Xəzərə

0,3 milyard m3 hədsiz dərəcədə çirkləndirilmiş su tullantısı, 300 mln m3

təmizlənmiş su, 4 min ton neft məhsulları 28 min ton asılı hissəciklər, 500-

550 min ton quru qalıq, 74 min ton sulfatlar, 155 min ton xloridlər, 300 ton

səthi aktiv maddələr, 5 ton fenol və digər ekoloji cəhətdən zərərli birləşmələr

atılmaqda davam edir. İstifadədən çıxarılmış mədənlər və tankerlər, 300-dən

artıq hidrotexniki qurğu Xəzərin ikinci çirklənmə mənbəyi hesab olunur.

1977-ci ildən başlayaraq Xəzərin səviyyəsinin 2,3 m qalxması sahilyanı

ərazilərin hədsiz yuyulmasma, tikinti və mühəndis qurğularının

dağıdılmasına, ərazilərin su altında qalmasına, çimərlik zonalarının öz

əhəmiyyətini itirməsinə səbəb olmuşdur. Texnogen ərazilərin su altında

qalması isə Xəzərin təkrar çirklənməsinə gətirib çıxarmışdır. Xəzərin

səviyyəsinin qalxması ilə əlaqədar bu günə qədər Respublikaya dəyən zərər

3-4 milyard ABŞ dolları məbləğində hesablanır.

167

Xəzər gölünün ekoloji təmizliyinə nail olmaq üçün bütün Xəzəryanı

dövlətlərin birgə əməkdaşlğı tələb olunur. Beynəlxalq müqaviləyə əsasən

birgə nəzarət aparmaq, Xəzərə axıdılan bütün suların yalnız təmizləndikdən

sonra atılmasna nail olmaq, Xəzərin təbii ehtiyatlarının mənimsənilməsi

zamanı ekoloji qaydalara tam rəayət olunmasına çalışmaq, birgə kompleks

elmi-tədqiqatlar aparmaq, Beynəlxalq Maliyyə Qurumlarını və Beynəlxalq

təşkilatları Xəzərin ekoloji təmizliyinə cəlb etmək və s. bu kimi tədbirləri

ardıcıl həyata keçirməklə gələcəkdə Xəzərin əvvəlki şöhrətini özünə

qaytarmaq olar. Bu vacib problemin həlli üçün 1991-ci ildə Bakıda Xəzərin

ekoloji problemlərinə həsr edilmiş Birinci Beynəlxalq Konfrans çağırmış və

onun yekun qətnaməsində Xəzərin gələcəyi ilə bağlı bütün tədbirlər sistemi

müəyyənləşdirilmişdir. Müəyyən xərc və vəsaitlə yerinə yetirilməsi mümkün

olan bəzi tədbirlər ekoloji, iqtisadi, istirahət baxımından çox faydalıdır.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1998-ci il fərmam ilə Bakı

buxtası sahillərindəki Dənizkənarı park «Milli park> elan olunmuşdur. Bakı

şəhəri əhalisinin əsas istirahət yeri olan bu ərazinin ekoloji təmizliyinə nail

olmaq üçün ilk növbədə Bakı buxtasmın müasir vəziyyətinə nəzər

yetirilməlidir.

Bakı buxtasının əsas çirklənmə mənbələri neftayırma zavodları,

Bibiheybət neftçıxarma mədənləri, şəhər kanalizasiyasının sənaye və məişət

çirkab suları, həmçinin neft daşıyan gəmilərin yuyulmasından yaranan

çirkab sularıdrr. Buxtanжт dib çöküntülərində toplanmış neft qalıqlarınтdan

ayrılan karbo-hidrogenlər də sahil sularının əsas çirklənmə mənbələrindən

biri hesab olunur. Hövsan su təmizləyici qurğusundan və Hövsan kanalından

axıdılan çirkab suları da dəniz cərəyanları, küləklər və s. vasitələrlə Bakı

buxtasının çirklənməsində iştirak edir.

168

Bakı buxtasının yerləşdiyi Abşeron yarımadası yayı isti və quru, qışı

mülayim və rümbətli iqlimdə yerləşdiyindən il ərzində günəşli günlərin

miqdarı çox olur ki, bu da bioloji aktivliyi, üzvi birləşmələrin və neft

çirklənməsinin bioloji tənəzzül prosesini gücləndirir.

Bakı buxtasında çirkabların toplanmasında cənub-qərb və cənub-şərq

küləklərinin, onlarm açıq dənizə apanlmasında isə şimal-şərq və şimal-qərb

küləklərinin xüsusi rolu vardır. Xəzər gölünün səviyyə tərəddüdü də

buxtanın çirklənməsinə təsir göstərir. Bakı buxtası yarımdairəvi formada

olduğundan və qarşısını Böyük Zirə adası kəsdiyindən cərəyanlar buxtaya

təsir edə bilmir və bu da çirkabların yığüıb qalmasına səbəb olur.

Tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, Bakı buxtası fiziki,

kimyəvi və bioloji yollarla çirklənir. Ümumiyyətlə, fiziki çirklənməyə

əsasən su hövzələrinə İEM və bəzi sənaye müəssisələrindən işlənib çıxmış

isti sularla çirklənmə aid edilir. Belə çirklənmə suların təbii rejiminin

dəyişməsinə, onların tərkibində oksigenin miqdarının azalmasına səbəb olur.

Nəticədə suların «çiçəklənməsi» prosesi baş verir. Radiaktiv tullantılar da

fıziki çirklənməyə səbəb olur.

Kimyəvi çirklənmə su hövzələrinə müxtəlif kimyəvi maddələrin və

onların birləşmələrinin çirkab suların tərkibində axıdılması nəticəsində baş

verir. Bu suların tərkibində olan metallardan qurğuşun və civə daha təhlükəli

hesab olunur. Digər xarakterik kimyəvi çirklənmə sulara nitratların

fosfatların, səthi fəal maddələrin, karbohidrogenlərin axıdılmasından baş

verir.

Bioloji çirklənmə isə sulara müxtəlif çirklənmə mənbələrindən axıdılan

xəstəliktörədici mikroorqanizmlər vasitəsilə baş verir.

Bakı buxtasmın əsas çirklənmə mənbələrindən biri olan və onun

yaxınlığında yerləşən Azərneftyağ zavodu öz çirkab sularını birbaşa Bakı

169

buxtasına axıdır. Zavodun çirkab sularını təmizləmək üçün mexaniki

təmizləmə qurğusu olmasına baxmayaraq qurğu şlamlarla dolduğu üçün

çirkablan təmizləyə bilmir və nəticədə ildə buxtaya Azərneftyağ zavodundan

200-500 ton karbohidrogenlər və 500 kq fenol axıdılır. Buxtaya axıddan

çirkab sularının tərkibində neft karbohidrogenlərinin miqdarı hər litrdə 35-

85 mq arasında dəyişir.

Bakı buxtasınm ikinci çirklənmə mənbəyi Bibiheybət neflçıxarma

buruqlarından suya axıdılan çirkablardır. Bibiheybət neft mədənləri

Azərbaycanın ən qədim neft çıxarma mədənlərindən biridir. Hazrrda bu

mədəndəki yataqlar tükənmək üzrədir. İldə bu yataqdan 130 min ton neft

çıxarılrr. Neftin köhnəlmiş qurğularla çıxarılması nəticəsində daim dənizə

neft axıdılır. Neft çıxarma zamanı yer səthinə çıxan lay suları Bakı buxtasna

axıdılır ki, bu da suyun ildə 1200-6000 ton karbohidrogenlə çirklənməsi

deməkdir. Bibiheybət neft mədənləri yaxnlığında yaşayan əhali də ekoloji

cəhətdən yararsız, yanğın təhlükəsi olan sahədə məskunlaşmışdır. Bu da

onların həyat şəraiti, sağlamlıqları üçün olduqca təhlükəlidir.

Bakı şəhər kanalizasiyası vasitəsilə gündə 400 min m3 tə-mizlənməmiş

sənaye və məişət çirkab suları Bakı buxtasına axıdılr. Həmin sular vasitəsilə

buxtaya ildə 500-1000 tona yaxın karbohidrogenlər, oksigenlə təmin

olunmamış 15 min ton çirkab suları daxil olur.

Bakı buxtasına neft daşıyan tankerlərin mllantılar və onların yuyub

təmizləyən zaman yaranan çirkab suları da axıdılır. Qapalı su hövzələrində

neft tankerlərinin yuyulması beynəlxalq konvensiyaya əsasən qadağan

olunsa da bu iş indi də davam etdirilir.

Son tədqiqatların nəticəsinə əsasən məlum olmuşdur ki, hazırda Bakı

buxtasına 5 yerdən çirkab suları axıdılır. Buxtaya axıdılan həmin çirkablar

cənub küləkləri dövründə sahil zonasma yığılaraq ekoloji dözülməz mənzərə

170

yaradır. Bununla yanaşı xarab olmuş, batmış gəmilərin, tullanmış neft

borularının sahil sularında yığılıb qalması da ətraf ərazilər üçün mənfi

ekoloji nəticələr yaradır. Hazırda buxtada 1990-cı ildən etibarən dəniz suları

altna atılmış 200 neft buruğu qalmışdır ki, bu da ciddi ekoloji nəticələrə

səbəb ola bilər.

Bakı buxtası sularının tərkibində karbohidrogenlərin və fenolun miqdan

suların keyfıyyət standartları üzrə olan miqdarını 3-6 dəfə ötüb keçir.

Keyfiyyət göstəricilərinə görə belə sular «təhlükəli» sular hesab olunur.

Bakı buxtasmın dib çöküntülərində neft karbohidrogenlərinin miqdarı 1

kq quru qalıqda 110 qr. təşkil etmişdir. Bu kəmiyyət buxta ərazisinin 40%-ni

əhatə edir. Dib çöküntülərinin çirklənmə sahələrinin qaltılığı 2 m-ə yaxın

təşkil cdir. Neftli karbohidrogenləri ilə çirklənmiş dib çöküntülərinin ümumi

həcmi 100-150 mln.m3 təşkil edir ki, onun da tərkibində 4-5 mln.t neft

karbohidrogenləri vardır. Həmin göstəricilər əsasında belə bir ümumi

nəticəyə gəlmək olar ki, Bakı buxtası sularındakı neft karbohidrogenlərinin

25-75%-i dib çöküntülərindən ayrılan karbohidrogenlərdir. Dənizin

içərilərinə doğru çirklənmənin tədricən azalması müşahidə edilir.

Bakı buxtası sularında apanlan analizlərin nəticələrinə əsasən sularda

neft məhsullarının miqdarının ayrı-ayrı məntəqələr üzrə 0,12-0,32 mq/1,

fenolların miqdarının 0,003-0,006 mq/1 arasında dəyişilməsi müşahidə

edilmişdir. Bu göstəricilərə əsasən neft məhsullarının və fenolların miqdarı

mümkün norma həddini 3-6 dəfə ötüb keçir. Buxta sularının tərkibində mis

elementinin miqdarının da mümkün norma həddindən 5-10 dəfə yüksək

olduğu müəyyən edilmişdir.

Yuxarıda qeyd etdiklərimizdən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Bakı

buxtası daha çox neft karbohidrogenləri vasitəsi ilə çirklənir. Həmin neft

karbohidrogenlərinin 10-40%-i Bibiheybət neft mədənlərinin, 5-10%-i

171

neftayırma zavodlarının və şəhər kanalizasiyasının, 10%-i yaxına atılmış

neft qazma quyularının və gəmilərin yuyulmasmın, 25-75%-i isə dib

çöküntülərinin payına düşür.

Ümumiyyətlə, dəniz buxtasna daxil olan üzvi çirkləndiricilər sonradan

tərkib hissələrinə ayrılır və həmin biokimyəvi proseslərdə suda həll olunan

oksigen istifadə olunur. Çox çirklənmiş sularda oksigenin bərpa olunması

zəif getdiyindən, su hövzəsi özünütəmizləmə funksiyasını itirir. Nəticədə su

hövzəsinin canlılar aləmi məhv olur ki, bu da həmin sahənin açıq çirkab

mənbəyi olduğunu göstərir. Belə su sahələrində özünü-təmizləmə üçün vacib

olan mikroorqanizmlər məhv olur və nəticədə tədricən balıqların da

azalmasına və məhvinə gətirib çıxarır.

Qeyd etdiklərimizdən göründüyü kimi, sənaye müəssisələrindəki

istehsalat prosesləri zamanı yaranan və məişət çirkab sulan ətraf mühit üçün

zərərli sayılan müxtəlif növ zəhərli və həyat üçün təhlükəli kimyəvi

maddələr və birləşmələrlə zəngindir. Ona görə də, Bakı buxtasının

təmizliyinə nail olmaq məqsədilə 'lk növbədə ciddi mühafizə işlərini həyata

keçirmək lazımdır.

Bakı şəhəf əhalisinin 35%-nin məişət çirkab suları və bəzi

müəssisələrin sənaye çirkab suları təmizlənməmiş şəkildə birbaşa Bakı

buxtasına axıdılır. Həmin çirkab sularının tərkibində yüksək konsentrasiyası

ilə nəzərə çarpan sink, civə, qurğuşun kimi ağır metallara, fenollara, neft

karbohidrogenlərinə və digər zərərli birləşmələrə rast gəlinir. Bütün bu

çirkablar Bakı buxtasının əsas çirklənmə mənbələri olmaqla sahil sularının

öz təbii sabitliyinin itirilməsinə səbəb olmuşdur. Nəticədə suların tərikibində

ibtidai canlların azalması və oksigen çatışmaazlığı problemləri yaranmışdır.

Ümumiyyətlə, respublikamızın su ehtiyatlarından səmərəli istifadə

etmək üçün aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi məqsədəuyğundur:

172

a) su ehtiyatlarından səmərəli istifadə etmək, suların təmizliyinə nail

olmaq, su itkilərini azaltmaq üçün sudan istifadə haqqı müəyyənləşməlidir;

b) sulardan təkrar istifadəyə keçmək və bunun üçün müasir texnoloji

qurğular yaratmaqla işlənmiş və minerallaşmış suların təmizlənməsinə nail

olmaq;

c) ətraf su hövzələrinə təmizlənməmiş və ya az təmizlənmiş çirkab

suları axıdan müəssisələrə cerimə tətbiq etmək və əldə olunan gəlirlər

hesabına su təmizləyici qurğular yaratmaq;

ç) su ehtiyatlarından istifadəni yaxşılaşdırmaq üçün sənayedə su ilə

soyutmanı hava ilə əvəz etmək və s. bu yolla sənayedə istifadə edilən içməli

suya 200 mln.m3 qənaət etmək olar.

d) Bakı buxtasının ekoloji təmizliyinə nail olmaq üçün ilk növbədə

buxtaya axıdılan bütün çirkab sularını yalnız təmizlə dikdən sonra axıtmalı,

sənayedə dövriyyə su sistemi tətbiq eləməklə sulardan təkrar istifadə etmək,

gələcəkdə xarici investisiya cəlb etməklə buxtanın sularını və dib

çöküntülərini neft karbohidrogenlərindən təmizləmək lazımdır. Bunun üçün

buxta ətrafındakı köhnəlmiş qurğuları sökmək, Bibiheybət ncft mədənlərini

modemləşdirmək və ya bağlamaq, neftayırma zavodlarının tullantılarını

emal edən qurğular yaratmaq, neftayırma zavodlarını yenidən qurmaq və

digər tədbirləri həyata kcçirməklə Bakı buxtasının təmizliyinə nail olmaq

mümkündür.

Azərbaycan Respublikası toıpaq ehtiyatları ilə zəif təmiıı olunmuş

ölkələr siyahısına daxildir. Azərbaycanda torpaqlardan səmərəli istifadə,

onların mühafizəsi, münbitliyinin bərpası və nəticədə torpaqların təkrar

istehsal dövriyyəsinə qaytarılması qarşıda duran əsas vezifələrdəndir.

Azərbaycan Respublikasının torpaq fondu 8,6 mln. ha-dır. Torpaq

ehtiyatlarının 4,2 mln. ha-rı və ya 49%-i kənd təsərrüfatı üçün yararlı

173

torpaqlardır. Yararlı torpaqların 1,5 mln. ha-ya yaxını və ya 33%-i əkin, 0,3

mln. ha, yaxud 9,2%-i çoxillik bitkilər, 2,2 mln. ha və ya 53,2%-i

otlaqlardan ibarətdir.

Respublikarmzda hər adam başına 1,14 ha ümumi, 0,60 ha kənd

təsərrüfatı üçün yararlı sahə, 0,20 ha isə əkin sahəsi düşür.

Torpaqlarımızın1350 min ha-ı, o cümlədən 950 min ha əkin yeri suvarılır.

Respublika torpaq fondunun 1/3 hissəsı kənd təsərrüfatı işləri üçün yararsız

hesab edilir.

Son 40 il ərzində torpaq örtüyünə vurulan antropogen təsirlər gərgin

geoloji proses və hadisələrin geniş yayılmasına, ərazilərin müxtəlif dərəcədə

zədələnməsi və çirklənməsinə səbəb olmuşdur. Hazırda torpaq fondunun

0,86 mln. ha-ı texnogen pozulmuş torpaqlara aid edilir.

1991-ci ildə Azərbaycan Respublikası yenidən müstəqillik əldə

etdikdən sonra torpaqlara münasibət də dəyişilmiş, müxtəlif mülkiyyət

formaları yaranmışdır. Respublikanın Milli Məclisi tərəfindən qəbul

olunmuş Torpaq Qanununa görə ümumi torpaq fondunun 3,8 mln. ha-ı və ya

44,2%-i dövlət mülkiyyətinə, 2,7 mln. ha-ı və ya 31,4%-i bələdiyyə

mülkiyyətinə, 2,1 mln. ha-ı və ya 24,4%-i isə özəlləşdirmə yolu ilə əhalinin

şəxsi mülkiyyətinə ayrılmışdrr.

Respublikamızm torpaq fondunun sıradan çıxmasının başlıca səbəbləri

eroziya, şorlaşma, texnogen dəyişikliklər və pozuntular, çirklənmə, torpaq

qatının kimyəvi tərkibinin dəyişməsi və s. proseslərdir.

Respublikamızın ərazisində külək və su mənşəli eroziyalar, torpaq

sürüşmələri geniş şəkildə yayılmışdrr. Son illərin göstəricilərinə görə

respublikada eroziyaya uğramış torpaq sahəsi 3685 min ha və ya ərazimizin

42,5%-ni təşkil edir. Respublika əkin sahələrinin 33,7%-i, yay otlaqlarının

68%-i, biçənəklərin 15%-i, bağların 16%-i, üzümlüklərin 24%-i, meşələ-

174

rimizin isə 26%-i müxtəlif dərəcəli eroziyaya uğramışdır. Ən geniş yayılmış

eroziya növləri səthi, yarğan və süni suvarma sistemi formalarıdır.

Ərazimizin 16%-i güclü, 14,8%-i orta və 31,2%-i zəif dərəcəli eroziya

proseslərinə məruz qalmışdrr.

Respublikamızın dağ yamacları və yüksəkliklərində yerləşən torpaq

sahələrindən səthi eroziya nəticəsində ildə 105-516 m3/ha torpaq yuyulur.

Sel və torpaq sürüşməsi nəticəsində isə müvafıq olaraq 310 km2 və 420 km2

torpaq sahələri korlanmışdır. Hər il 1,5 mln. ha artıq münbit torpaq qatı sel

sulan vasitəsiilə yuyulub aparılır. Torpaq sürüşməsi nəticəsində isə nəinki

torpaq qatı korlanır, hətta kənd təsərrüfatı, sənaye və mülki obyektlərə də

böyük zərər vurulur. Dağlıq ərazilərdə eroziya proseslərinin artmasının

başlıca səbəbi heyvandarlığın inkişafı, meşələrin sistemsiz şəkildə kütləvi

qırılması və sıldırım yamaclarla onların daşınmasıdır. Bunun nəticəsində dağ

yamacları çılpaqlaşır və yerüstü axar sularının miqdarı artır. Belə sahələrdə

torpağın yuyulmasının həcmi 246 m3/ha müəyyənləşmişdir.

Lənkəran-Astara zonasının dağətəyi yamaclarında bitki örtüyünün

məhv edilməsi eroziya proseslərini kəskin surətdə artırmışdır. Zonanın 63,5

min ha ərazisindən 22%-i orta və zəif, 10%-dən çoxu güclü eroziyaya məruz

qalmış, 30%-dən çox münbit torpaq örtüyü tamamilə yuyulmuşdur.

Ümumiyyətlə, eroziya proseslərinin ilbəil artması torpaq dan istifadənin

aşağı səviyyədə olması, bütün dağlıq vo dağətəyi təsərrüfatlarda

torpaqlardan istifadə də eroziya proseslərinin təhlükəsi və hər bir sahənin

relyef şəraitinin nəzərə alınması ilə bilavasitə bağlıdrr.

Eroziya prosesləri demək olar ki, meşəsiz olan Naxçıvan MR üçün

daha xarakterikdir. Naxçıyan MR torpağınm 19,9%-i zəif, 24%-i orta, 32%-i

isə güclü (şiddətli) eroziyaya uğramış və nəticədə 402 min ha torpaq sahəsi

bu və ya başqa dərəcədə öz münbit qatmı itirmişdir.

175

Respublikänın düzənlik ərazilərində torpaqların şumlanması,

gübrələnməsi, suvarma zamanı aqrotexniki qaydalanın pozulması

nəticəsində torpağın məhsuldar, humus qatının yuyulub aparılması prosesi

baş verir. Bu proses daha çox üzümçülük, pambıqçılıq və tərəvəzçilik

təsərrüfatlarında baş verir.

Kür-Araz ovalağında torpaqların vəziyyətinə su və külək eroziyaları

daha çox təsir göstərir. Burada 35%-dən artıq əkin sahəsi və 20% qış

otlaqları eroziyaya məruz qalmışdrr. 134 min ha torpaq az və ya çox

dərəcədə, 66 min ha artıq torpaq güclü eroziyaya uğramış, 400 min ha torpaq

qatı yuyulub aparılmışdır..

Respublika ərazisində külək eroziyası əsasən Abşeron yarımadası,

cənub-Şərqi Şirvan, Ceyrançöl və digər ərazilərdə geniş yayılmışdır.

Respublikamızda eroziya proseslərinin qarşısını almaq məqsədilə 24,5

min ha ərazidə meşə-mühafizə zolağının salınması, 10 min ha sahədə tarla

qoruyucu, 226 min ha sahədə yol və suvarma xətləri kənarları yarğan, çay

kənarları və su hövzələri ətrafı, 105 min ha sıldırım yamaclar, 30 min ha sa-

hədə scyrək meşəli yamac və dağ ətəklərində meşə zolaqlarının salınması

planlaşdırılmışdrr.

Kənd təsərrüfatında suvarma əkinçiliyinin inkişafi, suvarma

qaydalarına düzgün riayət olunmaması, suvarma kanallarının

betonlaşdınlmaması, torpaq kanallardan istifadə, ekoloji tarazlıq nəzərə

alınmadan düzənlik ərazilərdə su anbarlarının yaradılması və digər bu kimi

səbəblər torpağa çoxlu miqdarda su hopmasına şərait yaradır ki, bu da

minerallaşmış qurunt sularının səviyyəsini qaldırır və torpaqların

şoranlaşmasna səbəb olur.

Şoranlaşmış torpaq sahələri əsasən Kür-Araz ovalığı zonasında geniş

yayılmışdır. Şorlaşmış torpaqların ümumi sahəsi 500 min ha artıqdrr. Ən çox

176

şorlaşmış torpaqlar Ağdaşda 220 min ha, Kürdəmirdə 40 min ha,

Ağcəbədidə 38,4 min ha, Salyanda 32 min ha, Ağsuda 21,4 min ha, İmişlidə

26,6 min ha, Saatlıda 32 min ha, Sabirabadda 40 min ha təşkil edir.

Kür-Araz düzənliklərində 450 min ha artıq torpaq sahəsi

şoranlaşmışdır. Şoranlışmış torpaq sahəsinin 120 min ha güclü dərəcədə

şorlaşmışdır. Torpaqların suvarılma norma və rejiminin pozulması təkrar

şoranlaşmaya səbəb olmuşdur. Hazırda suvanlan torpaqlardan 83%-dən

çoxunun müxtəlif formalı meliorasiyaya ehtiyacı vardır.

Kür-Araz ovalığnda uzun müddətli suvarmalar nəticəsində torpağın su,

fiziki, kimyəvi, mexaniki xassələri dəyişilmiş, şoranlaşma, bataqlıqlaşma

sahələri genişlənmişdir. Həmin ərazilərin bərpası, torpaqların

məhsuldarhğının yüksəldilməsi üçün çoxlu əlavə maliyyə vəsaiti və əmək

sərfi tələb olunur.

Torpaq örtüyünün pozulmasına antropogen amillər daha çox təsir

göstərir. Torpaqlara mineral gübrələrin və zəhərli kimyəvi maddələrin elmi-

cəhətdən əsaslandırılmış norma üzrə verilməməsi nəticəsində torpaqların

kimyəvi çirklənməsi prosesi baş verir. Kimyəvi zəhərləyici maddələrlə

respublika üzrə 840 min ha, o cümlədən, herbisidlərlə 400 min ha torpaq

sahəsi dərmanlanmışdrr. Zəhərli kimyəvi maddələrlə ekoloji cəhətdən ən çox

çirklənmiş region Kür-Araz ovalığıdır. Bu regionun Muğan-Salyan

torpaqlarında herbisidlərin miqdarı yol verilən norma həddindən 9,0 dəfə

artıqdır. Torpaqlarımıza dünyada qəbul olunmuş normalardan 3-5 dəfə çox

pestisid səpilmişdir.

Şirvan və Salyan düzlərində 50 ha torpaq ncft məhsullari ilə çirklənmiş,

kanallar boyu 3 min ha torpaq tullantılarla, 12 ha karxanalarla, 6 ha ərazi

bərk məişət tullantıları ilə örtülmüşdür.

177

Lənkəran-Astara zonasında tərəvəzçiliyin inkişaf etdirilməsi

nəticəsində torpaqlara çoxlu miqdarda mineral gübrə, zəhərli kimyəvi

maddələr verilmiş və nəticədə torpaqların aqreqat halı dəyişmiş, onlarda

zəhərli kimyəvi maddələrin və ağır metalların normadan artıq toplanması

prosesi baş vermişdir. Ümumiyyətlə, torpaq örtüyündə ağır metalların

toplanması çox təhlükəlidir və onlar bərpa edilməz dəyişikliklərə səbəb olur.

Əhali məskunlaşma sahələrində yaradılan müxtəlif məqsədli . tikinti

sahələri, yolların, kanalların, süni göllərin yaradılması ilə əlaqədar indi

respublikada olan yararlı torpaqların 10%-i kənd təsərrüfatı dövriyyəsindən

çıxmışdır. Respublikada çirkləndirilmiş, dağıdümış və zibilləndirilmiş

torpaqlar 200 min ha artıq ərazi tutur. Belə torpaqlar Naxçıvan MR, Yuxarı

Qarabağ, Daşkəsən-Qazax, Abşeron regionlarında daha çoxdur. Təkcə neft

və qazçıxarma mədənlərinin tullantıları nəticəsində 50 min ha çox ərazi

yararsız hala düşmüşdür. Abşeron yarımadasında neft emalı, neft-qaz

istehsalı sahələrində yaranan tullantı suları ilə 7-8 min ha torpaq sahəsi

gölməçələrə çevrilmişdir.

Respublikamızın iri sənaye şəhərləri olan Bakı, Sumqayıt, Gəncə,

Mingəçevir və Əli-Bayramlı şəhərlərinin ətraf torpaq sahələrinin ağır və

əlvan metal qalıqları ilə çirklənməsi nəticəsində həmin torpaqlarda

qurğuşunun, misin, sinkin, flor, xlor, alüminium, benzopirenlər və kükürd

birləşmələrinin miqdarı yol verilən norma həddindən ayrı-ayrı ərazilərdə 10-

20 dəfəyə qədər yüksəkdir.

Respublikamızm iri yaşayış məntəqələri ətrafmda hər il 5 mln.ton bərk

məişət tullantısı toplanır ki, bunun da 50%-i Abşeron sənaye rayonunun

payına düşür. Bakı şəhəri ətrafında 400 ha, Sumqayıt ətrafında 120 ha ərazi

tutan tullantıların yalnız 10-12%-i emal edilir, qalan hissəsi isə ətraf mühitin

çirklənmə mənbələrindən biri olaraq qalırlar.

178

Şəhərlərdə fəaliyyət göstərən yüzlərlə zavod və fabriklərin ətraf mühitə

atdıqları sənaye tullantıları da müxtəlif yollarla torpaqlara qayıdır və əsas

çirklənmə mənbələrindən birinə çevrilirlər. Bütün bu tullantıların zərərli

təsirlərini aradan qaldırmaq üçün həmin tullantıların emalı, utilizasiyası və

zərərsizləşdirilməsini həyat keçirmək lazımdrr.

Abşeron sənaye zonasının müəssisələrində hər il tərkibində zəhərli

maddələr olan 97 min ton bərk formalı mllantı yaranrr ki, bunun da 47 min

tondan çoxu Sumqayıt şəhərinin payına düşür.

Respublikanın sənaye tullantıları ilə örtülmüş yararlı torpaqlarını

zibilliklərdən, sənaye və məişət tullantılarından, neft tullantılarından

təmizləmək yolu ilə əlavə olaraq 100 min ha, o cümlədən Abşeron

yarımadasında 40 min ha yaxın torpaq sahələrini kənd təsərrüfatı

dövriyyəsinə qaytarmaq olar.

Abşeron yarımadasının torpaqları neft mədənlərinin lay sularının

tərkibində olan radioaktiv elementlərlə də çirklənirlər. Abşeron

yarımadasının normal radioaktiv fonu Xəzəryanı ərazilərdə 3 mkr/saat,

textonik pozuntu sahələrində isə 9 mkr/saat təşkil edir. Lakin yarımadanın

bəzi neft istehsalı mədənlərinin yaxınlıqlarında 500-600 mkr/saat olan

çirkləndirilmiş zonalara da rast gəlinir. Belə sahələrin mövcudluğu ərazidə

yaşayan insanların həyatı üçün olduqca təhlükəlidir. Qeyd etmək lazımdır ki,

radioaktiv elementlərlə çirklənmiş torpaqların dezaktivizasiyası respublikada

müvafiq avadanlıq və texnologiyanın olmaması səbəbindən aparılmır.

Respublikanm torpaq fondundan səmərəli istifadə etmək və onun təbii

məhsuldarlığını qoruyub saxlamaq üçün müxtəlif səbəblərdən çirklənmiş,

dağılmış, korlanmış, zibillənmiş, eroziyaya uğramış və şorlaşmış torpaqların

məhsuldarlığını təbii və süni yollarla bərpa etmək, onları rekultivasiya

etmək, torpaq -iqlim şəraitinə uyğun növbəli əkin sistemini tətbiq etmək,

179

eyni zamanda təsərrüfat-təşkilati, aqrotexniki, hidrotexniki,aqromeliorasiya,

fitomeliorasiya və digər tədbirləri həyata keçirməklə torpaq mühafizə işlərini

həyata keçırmək ən vacib problem kimi qarşıda durur.

Nəzərə almaq lazımdır ki, eyni ərazilərə uzun ıllər boyu zəhərli

kimyəvi maddələrin normadan artıq səpilməsı, aqro-texniki qaydalara riayət

olunmaması, dövriyyəlı əkm sıstemınin aparılmaması, suvarma rejiminin

pozulması torpaq fonduna ağır ekoloji ziyan vurmuşdur.

XII FƏSİL. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA ƏTRAF

MÜHİTİN MÜHAFİZƏSİNİN DÖVLƏT TƏNZİMLƏNMƏSİ

Ekoloji Problemlərin həlli və ekoloji təhiükəsizliyin təmini məsələləri

Azərbaycan Respublikasmın Konstitusiyası və onun əsasında qəbul olunmuş

müvafiq qanunvericilik aktları ilə tənzim olunur.

Azərbaycan Rcspublikasının 1995-ci il noyabr ayının 27-də qüvvəyə

minmiş Konstitusiyasına Ekologiya üzrə aşağıdakı maddələr daxil edil

mişdir.

Maddəl4. Təbii ehtiyatlar. Təbii ehtiyatlar hər hansı fıziki və hüquqi

şəxslərin hüquqlarına və mənafelərinə xələl gəlmədən Azərbaycan

Respublikasına mənsubdur.

Maddə 39. Sağlam ətraf mühitdə yaşamaq hüququ. I. Hər kəsin

sağlam ətraf mühitdə yaşamaq hüququ vardrr. II. Hər kəsin ətraf mühitin əsil

vəziyyəti haqqında məlumat toplamaq və ekoloji hüququ pozma ilə əlaqədar

sağlamlığına və əmlakına vurulmuş zərərin əvəzini almaq hüququ vardır.

Maddə 78. Ətraf mühitin qorunması. Ətraf mühitin qorunması hər

bir şəxsin borcudur.

Maddə 112. Fövqəladə vəziyyət tətbiq edilməsi. Azərbaycan

Respublikasının Prezidenti təbii fəlakət, epidemiyalar, epizootiyalar, böyük

ekoloji və başqa qəzalar baş verdikdə, habelə Azərbaycan Respublikasının

180

ərazi bütövlüyünün pozulmasına, dövlətə qarşı qıyama və ya dövlət

çevrilişinə yönəldilən hərəkətlər edildikdə, zorakılıqla müşayət olunan

kütləvi ixtişaşlar yarandıqda, vətəndaşların həyatı və təhlükəsizliyi, yaxud

dövlət təsisatlarının normal fəaliyyəti üçün qorxu törədən digər münaqişələr

meydana gəldikdə Azərbaycan Respublikasının ayrı-ayrı yerlərində

fövqəladə vəziyyət tətbiq edir və bu barədə qəbul etdiyi fərmanı 24 saat

müddətində Azərbay-can Respublikası Milli məclisinin təsdiqinə verir.

Respublika Konstimsiyasının müvafiq maddələri əsasında təsdiq

edilmiş Ekoloji təhlükəsizlik haqqında Azərbaycan Respublikasının

677İQ saylı Qanunu 8 iyun 1999-cu ildə təsdiq edilmişdir. Bu qanunun

məqsədi insanın həyatını və sağlamlığını, cəmiyyəti, onun maddi və mənəvi

dəyərlərini, ətraf mühiti, o cümlədən atmosfer havası, kosmik fəza, su

obyektləri, yerin təki, torpaq, təbii landşaft, bitki və heyvanlar aləminin təbii

və antoropogen amillərin təsiri nəticəsində yaranan təhlükələrdən qorumaq

üçün hüququ əsaslarını müəyyən etməkdir. Qanunun 4-cü maddəsi Ekoloji

təhlükəsizlik sahəsində dövlətin siyasətinin əsas istiqamətlərini müəyyən

edir. Burada nəinki respublika daxilində, həmçinin beynəlxalq miqyasda

ekoloji təhlükəsizlik tədbirlərinin işlənib hazırlanması və həyata

keçirilməsində əməkdaşlıqlar da nəzərdə tutulur.. Ekoloji təhlükəsizlik

sahəsində hüquq və sağlamlığa zərər vurma və ya təhlükə törədilməsi insan

hüquqlarınrn pozulması sayüır.

Ekoloji təhlükəsizlik haqqında qanunda həmçinin Ekoloji təhlükəsizlik

sahəsində dövlətin hüquq və vəzifələri, yerli özünüidarə orqanlarının

səlahiyyətləri, vətəndaşların və ictimai birliklərin hüquqları, təsərrüfat və

digər fəaliyyətlər üzrə məhdudiyyətlər, qanunvericiliyin pozulması

hallarında məsuliyyət, maliyyələşdirmə mənbələri və s. müəyyən edilmişdir.

181

Qanunun 11-ci maddəsində Təhlükəli ekoloji vəziyyətlərin

nəticələrinin aradan qaldırdmasının yerli icra hakimiyyətinin, yerli

özünüidarəetmə orqanlarının səlahiyyətinə aid olması göstərilir. Nəticələrin

aradan qaldırılması üçün maliyyə mənbələri qanunvericilikdə konkret olaraq

göstərilmişdir.

ƏTRAF MÜHİTİN MÜHAFİZƏSİ haqqında qanun 8 iyun 1999-cu

ildə Respublika prezidenti tərəfindən təsdiq edilmişdir(№6781Q).

Bu qanun ətraf mühitin mühafizəsinin hüquqi, iqtisadi və sosial

əsaslarnı müəyyən edir. Qanunun məqsədi ətraf mühitin ekoloji tarazlığının

mühafizəsi sahəsində ekoloji təhlükəsizliyin təmin edilməsinidən, təbii

ekoloji sistemlərə təsərrüfat və başqa fəaliyyətin zərərli təsirinin qarşısının

alınmasından, bioloji müxtəlifliyin qorunub saxlanılmasından və təbiətdən

istifadənin səmərəli təşkilindən ibarətdir .Bu qanun ətraf mühitin

keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, təbii ehtiyatların səmərəli istifadəsi və

bərpası, ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində qanunçuluğun və hüquq

qaydalarının möhkəmləndirilməsi məqsədilə cəmiyyətlə təbiətin qarşılıqlı

əlaqəsini tənzimləyir. Qanun 14 fəsildən ibarətdir. I fəsil ətraf mühitin

mühafızəsi üzrə terminlərə, anlayış və prinsiplərə həsr olunmuşdur.

Qanunun II fəsli ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində hüquqlar və vəzifələrə

həsr olunmuşdur. Burada ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində dövlətin,

vətəndaşların, ictimai birliklərin hüquq və vəzifələri, yerli özünüidarəetmə

orqanlarının səlahiyyətləri verilmişdir.

Qanunun III fəsli təbiətdən istifadəyə aid olunmuşdur. Bu qanunda

təbiətdən istifadəçilər müəyyən edilmiş və bununla əlaqədar limitlər və

kvotalar, təbiətdən istifadəçilərin hüquq və vəzifələri verilmişdir.

Ətraf mühitin Mühafizəsi Qanununun IV fəsli ətraf mühitin, təbii

ehtiyatların dövlət kadastrı və monitorinqi, standartlaşdırma və

182

sertifikatlaşdırmaya aiddir. Burada sahələr üzrə dövlət kadastrının aparılması

qaydalarının müvafiq icra hakimiyyəti orqanları tərəfındən təsdiq cdilmiş

əsasnamə əsasında müəyyən edilməsi göstərilmişdir. Bu qanunda həmçinin

ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində standartaşdrrma və sertifıkasiya

obyektləri, məhsulları və tcxnologiya növləri müəyyən edilmişdir.

Qanunda həminin "Ətrat' mühitin ekoloji tarazlığının pozulması",

"Təsərrüfat və digər fəaliyyət sahələrinə ekoloji tələblər", "Ekoloji

ekspertiza", "Ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində təhsil,

tərbiyə, elmi tədqiqatlar, statistika və informasiya", "Fövqəladə ekoloji

şərait və ekoloji fəlakətlər zonaları", "Ətraf mühitin mühafizəsinə

nəzarət", "Ekoloji audit və onun həyata keçirilməsi", "Ətraf mühitin

mühafizəsi haqqında qanunçuluğun pozulmasına görə məsuliyyət,

mübahisələrin həlli", "Ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində beynəlxalq

əməkdaşlıq" üzrə qaydalar, normalar, tətbiq sahələri və s. normativ aktlar

verilmişdir.

Atmosfer havasının mühafizəsi haqqında Azərbaycan

Respublikasının qanunu 27 may 2001-ci ildə təsdiq olunmuşdur (№109-

İİQ). Bu qanun atmosfer havasının mühafizəsinin hüquqi əsaslarını müəyyən

etməklə əhalinin əlverişli ətraf mühitdə yaşamasına və ətraf mühit barədə

dəqiq məlumat almasına dair hüquqlarını həyata keçirməyə yönəldilmişdir.

Qanunda atmosfer havasının mühafizəsi sahəsində dövlət tənzimlənməsinin

əsas prinsipləri, dövlətin vəzifələri, yerli özünüidarəetmə orqanlarının,

hüquqi və fıziki şəxslərin, qeyri hökumət təşkilatlarının hüquqları və

vəzifələri verilmişdir.

Qanunda həmçinin Respublikada ekoloji üstünlüyün göstərilməsi

prinsiplərini rəhbər tutaraq atmosfer havasının mühafizəsi üzrə beynəlxalq

əməkdaşlığın həyata keçirilməsi, qoşulduğu beynəlxalq müqavilələrdə

183

Azərbaycan Respublikasnın qanunvericiliyindən fərqli qaydalar

müəyyənləşdikdə, beynəlxalq müqavilələrin qaydalarının tətbiq edilməsinə

yol verilməsi öz əksini tapmışdır.

Su təchizatı və tullantı sular haqqında Azərbaycan Res-

publikasının qanunu 28 oktyabr 1999-cu ildə (N°723 - İQ) təsdiq

olunmuşdur. Qanunun məqsədi əhalinin, müəssisə, idarə və təşkilatların

dövlət standartlarının tələbinə cavab verən keyfıyyətli və lazımi miqdarda su

ilə təmin edilməsi və tullantı sularınn axıdılması sahəsində münasibətlərin

tənzimlənməsidir.

Qanunda su təchizatı müəssiselərinin vəziyyəti, məişət-içməli,

istehsalat, ictimai ehtiyaclar üçün lazım olan su ilə təchizat məsələləri, su

təchizatı üzrə sanitar mühafizə zonaları, su təchizatının sabitliyi, su

təchizatının keyfıyyəti, sudan istifadəyə müvəqqəti qaydalar və s. ətraflı şərh

edilmişdir.

Tullantı sularının axıdlması üzrə kanalizasiya müəssisələrinin

vəzifələri, yeni kanalizasiya qurğularının istismara verilməsi, ümumi

istifadədə olan kanalizasiya sistemlərinə qoşulma və tullantı sularının

axıdılması məsələlərinin razılaşdırılması, kanalizasiya sistemlərinin

istismarının dayandırılması,tullantı su müəssisələri ilə kanalizasiya

müəssisəsi arasında olan münasibətlər və s. bu qanunda öz əksini tapmışdır.

Torpağın münbitliyi haqqında Azərbaycan Respublikası qanunu

30 dekabr 1999-cu ildə (N9788-İQ) təsdiq olunmuşdur. Bu qanunda dövlət,

bələdiyyə və xüsusi mülkiyyətdə olan torpaqların münbitliyinin bərpasının,

artırılmasının və mühafizəsinin hüquqi əsasları verilmişdir.

Torpağın münbitliyinin mühafizəsinin təşkili, münbitliyi itirilən

torpağın təsərrüfat dövriyyəsindən çıxarılması və konservasiyası, torpağın

münbitliyinin bərpası, artırılması və mühafızəsi sahəsində ekoloji tələblər,

184

torpağın münbitliyinin təmin olunmasına dövlət himayəsi, torpaqların

münbitliyi haqqında, qanunvericiliyin pozulmasına görə məsuliyyət və

mübahisələrin həlli və s. hüquqi və təşkilati məsələlər qanunda aydın

verilmişdir.

Torpağın münbitliyinin bərpası, artırılması və mühafizəsi sahəsində

ekoloji tələblər üzrə qanunvericilikdə göstərilir ki, torpaqda aqrokimyəvi,

meliorativ, fitosanitar, eroziyaya qarşı mübarizə və digər tədbirlər həyata

keçirildikdə müəyyən olunmuş ekoloji təhlükəsizlik normativləri və ətraf

mühitin mühafizəsi tələbləri nəzərə alınmalıdır.

Əhalinin radiasiya təhlükəsizliyi haqqında Azərbaycan

Respublikasmın 30 dekabr 1997-ci ildə qəbul etdiyi qanun (№423-İQ)

ralioaktiv şüa mənbələri sahəsində qəzasız fəaliyyətin, əhalinin radiasiya

təhlükəsindən qorunması və sağlamlığının mühafizə edilməsinin hüquqi

əsaslarını müəyyən edir.

Qanunda radiasiya təhlükosizliyinin təmin edilməsi sahəsində hüquqi

tənzimləmə, təhlükəsizliyin təmin olunmasının əsas prinsipləri,

təhlükəsizliyin təmin olunması və bu sahədə dövlət orqanlarının, yerli

özünüidarə orqanlarının vəzifələri verilmişdir. Qanunda həmçinin radiasiya

təhlükəsizliyi şəraitinin qiymətləndirilməsi, ionlaşdırıcı şüa mənbələri ilə iş

zamanı radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə dair tələblər, təbii

radionuklidlərin təsirindən əhalinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, qida

məhsuları istehsalı və istifadəsi zamanı radiasiya təhlükəsizliyinin təmin

edilməsinə tələblər, tibbi rentgen-radioloji prosedurlar kecirilən zaman

əhalinin radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, fərdi şüalanma dozasının

uçot və ona nəzarət və s. öz əksini tapmışdır.

185

İonlaşdırıcı şüa mənbələrindən istifadə edildikdə Azərbaycan

Respublikası hüdudlarında şüalanmanın aşağıdakı əsas gigiyenik

normativləri müəyyənləşdirilmişdir:

— Əhali üçün illik yol verilən doza 0,001 zivertə bərabərdir. İnsan

ücün bütün hayatı dövründə (70 il) yol verilən doza 0,07 zivert (zv) qəbul

olunur. Ardıcıl 5 il ərzində orta illik yolverilən doza 0,001 zivertdən artıq

olmamalıdır.

Radiasiya qurğularında işləyənlər üçün yol verilən orta illik doza 0,02

zivertə və ya həyatının müəyyən fəaliyyəti dövründə (50il) yol verilən doza

1 zivertə bərabər götürülür.

Əgər ardıcıl beş il ərzində orta illik yol verilən doza 0,02 zivertdən

böyük olmazsa, onda bu beş ilin ayrı-ayrı illərində orta illik yol verilən doza

0,05 zivertə çata bilər. Əhalinin müəyyən olunmuş dozadan artıq

şüalanmasına, həmçinin radiasiya qəzası ilə əlaqədar onların sağlamlığına,

əmlakına və həyatına dəyən zərərə görə maddi ödəniş almaq hüququ vardır.

Bu qanunla müəyyən olunmuş yol verilən şüalanma dozasının həddinə

radiasiya fonunu və ya texnogen təsirlə dəyişilmiş radiasiya fonunun

yaratdığı dozalar, habelə vətəndaşların (xəstələrin) diaqnostika və müalicə

zamanı rentgen-radioloji və digər mənbələrdən aldıqları dozalar daxil

edilmir. Şüalanma dozalarının qəbul olunmuş hədləri insan orqanizminin və

onun ayrı-ayrı orqanlarının şüalanmaya məruz qalması zamanı yol verilə

bilən dozaların müəyyənləşdirilməsi üçün ilkin hədlər kimi qəbul edilə bilər.

Qanunda eyni zamanda göstərilir ki, radiasiya qəzası şəraitində məhdud

zaman intervalında sanitariya-gigiyena norma və qaydaları ilə

müəyyənləşdirilmiş dozadan artıq dozalara da yol verilə bilər.

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikası vətəndaşları ilə

yanaşı əcnəbilər, vətəndaşlığı olmayan şəxslər də radiasiya təhlükəsizliyi

186

hüququna malikdirlər. Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin olunmasında

tələbləri yerinə yetirməyən və ya pozan hüquqi və fiziki şəxslər Azərbaycan

Respublikasınm qanunvericiliyinə uyğun olaraq inzibati, mülki-hüquqi və

cinayət məsuliyyətinə cəlb olunurlar.

İstehsalat və məişət tullantdarı haqqında Azərbaycan

Respublikasının Qanunu 30 iyun 1998-ci il tarixdə (№514-İQ) qəbul

olunmuşdur. Qanunda tullantdarla bağlı dövlət siyasətinin prinsipləri,

tullantılarla bağlı fəaliyyət münasibətlərinin tənzimlənməsi sahəsində

hakimiyyət orqanlarının vəzifələri,tullantılarla əlaqədar mülkiyyət

münasibətləri, tullantılarla bağlı istehsalat tələbləri, tullantıdan emal şərtləri,

tullantıarın yerləşdirilməsinə tələblər, yaşayış məntəqələrinin məişət

tullantılarından təmizlənməsinə tələblər, tullantıların daşınmasına tələblər,

tullantılarla bağlı fəaliyyətə dövlət nəzarəti və s. öz əksini tapmışdır.

Qanuna əsasən istehsal prosesində fiziki və hüquqi şəxslər tullantilarla

bağlı fəaliyyətlərini xüsusi razılıq əsasında həyata keçirməli, az tullantılı

texnologiyalar tətbiq etməli, tullantılarla əlaqədar qəza hallarının qarşısını

almalı ekoloji tarazlığın pozulmasına səbəb olan qəza təhlükəsi yarandıqda

və ya baş verdikdə bu barədə müvafiq icra hakimiyyəti orqarina və əhaliyə

məlumat verməlidirlər.

Azərbaycan Respublikasının Cinayət məcəlləsinin 247-261-ci

maddələri ekoloji cinayətlərə həsr olunmuşdur.

Cinayət məcəlləsində işlərin yerinə yetirilməsi zamanı ətraf mühitin

mühafizəsi (qorunması) qäydaların, ekoloji cəhətdən təhlükəli maddələrin və

tullantıların dövriyyəsi qaydalarını, baytarlıq qaydalarını və bitki xəstəliyinə

və ziyanvericilərə qarşı müəyyən edilmiş mübarizə qaydalarını pozma, su-

yun (su mənbələrini), atmosferin, dəniz mühitinin cirklənməsinə, torpağı

korlama, yerin təkinin qorunması və istifadəsi qaydalarını pozma və s. üzrə

187

cavabdeh olan şəxslər üçün vurulan zərərin ağırlıq dərəcəsindən və

məsuliyyətin məzmunundan asdı olaraq müəyyən vəzifə və ya fəaliyyət

hüququndan məhrum edilmə və ya müəyyən edilmiş müddətə azadlıqdan

məhrum olma cəzası müəyyən edilmişdir.

Ətraf mühitin mühafizəsi ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikası

aşağıdakı Beynəlxalq Konvensiyalara qoşulmaq üzrə qanun qəbul etmişdir.

— Avropanın canlı təbiətinin və təbii mühitinin qorunması

haqqında;

— Ətraf mühit ilə bağlı məsələlərdə məlumat əldə edilməsi,

ictimaiyyətin qərar qəbul edilməsində iştirak və ədalət məhkəməsinin

açıq keçirilməsi haqqında BMT-nin konvensiyası;

— BMT-nin "Bioloji müxtəliflik haqqında" konvensiyası;

— BMT-nin "Sərhəddən keçən su axınlarının və beynəlxalq

göllərin mühafizəsi və istifadəsi üzrə" konvensiya;

— Bitki mühafizəsi haqqında beynəlxalq konvensiya;

— Birləşmiş Millətlər Təşkilatının "İqlim Dəyişdirilməsi haqqında

Çərçivə Konvensiyasına dair Kioto Protokolu";

— YUNESKO-nun "Əsasən su quşlarının yaşama yerləri kimi

beynəlxalq əhəmiyyəti olan sulu bataqlıq haqqında" konvensiya;

— BMT-nin "Təhlükəli tullantıların sərhədlərarası daşınmasına və

kənarlaşdırılmasına nəzarət haqqmda Bazel konvensiya"sı;

— "Böyük məsafələrdə havanın transsərhəd çirklənməsi

haqqında" konvensiyası.

Bəzi Beynəlxalq Konvensiyalara qoşulmaq haqqında Azərbaycan

Respublikası qanunu olmadıqda belə onlardan əməli fəaliyyətdə istifadə

olunur.

188

Terminlər və ifadələr lüğəti

ABİOTİK MUHİT — işıq, od, minerai maddələr, su, qazlardan ibarət

olan fiziki və kimyəvi elementlərin toplusu.

Antropogen təsir — ətraf mühitə insanın təsiri. " Antropcgen təbii

resurslar — insanın bilavasitə iştirakı ilə yaradılan və ya bərpa edilən təbii

resurslar.

Atmösfer havası — ətraf mühiti əhatə edən atmosfer qazlarının təbii

qarışığı.

Atmosfer havasınm çitrklənməsi — atmosfer havasında zərərli

maddələrin miqdarının gigiyenik və ekoloji normativlərdən artıq olması.

Atmosfer havasının transsərhəd çirklənməsi — mənbəyi bir dövlətin

ərazisində yerləşən zərərli maddələrin yayılması nəticəsində ölkənin

atmosfer havasının çirklənməsi.

Atmosfer havasına fiziki təsir anropogen mənşəli səsküy, vibrasiya,

ionlaşdırıcı süalar, clcklromaqnit dalğaları, hərarət, radiasiya və digər fıziki

amillərin insan sağlamlığına və ətraf mühitə zərərli təsir edərək atmosfcr

havasının fıziki xassələrini dəyişdirən təsir.

Atmosfer proseslərinə fəal təsir işləri — texniki vasitələrlə doluya

qarşı mubarizə, süni yağış yağdırma və təhlükəli təbii proseslərə qarşı digər

mübarizə tədbirləri.

Avtotraf orqanizmlər — ilkin produsentlər olub ilk məhsulun

səviyyəsini müəyyən edirlər.

Ber — rentgenin bioloji ckvivalcntidir.

Biosenoz — Eksosistemə yaxın və ya onun analoqu olan anlayışdır.

Burada yalnız canlı məskunlar nəzərə alınır.

Biosfer — Atmosfcrin aşağı hissəsini, hidrosfer və litosferin yuxarı

hissəsini əhatə edən aktiv həyat sahəsi.

189

Ekoloji faktor - * canlı orqanizmlərə təsir edən hər hansı bir mühit.

Ekoloji fəlakət — insanların həyati və fəaliyyəti şəraitində və ətraf

mühitdə dönməz dəyişikliklərlə səciyyələnən fövqoladə ekolqji vəziyyət.

Ekoloji krizis — Təbiətlə cəmiyyətin birgə fəaliyyətindu ekologiya və

iqtisadiyyat arasında yaranan kəskin ziddiyyət mərhələsi.

Ekoloji sistem — Bir-biri ilə və ətraf mühitlə daima qarşılıqlı təsirdə

olan müxtəlif bitki, heyvanat və mikrobların birliyi.

Ekoloji təhlükə — insanın və cəmiyyətin həyatı maraqlarına və ətraf

mühitə antropogen və təbii təsir edərək təhlükə yaradan vəziyyət.

Fotosintez — Yaşıl bitkilərin yarpaqlarında günəş şüaları təsirindən su

və atmosferin karbon qaznıın üzvi maddələrə çevrilməsi prosesi.

İnsan ekologiyası — Sosial ekologiyanın bir bölməsi olub insanların

dəyişən mühitə uyğunlaşması və mühitin insan sağlamlığna olan təsirini

öyrənir.

İonlaşdırıcı şüalanma — radioaktiv çevrilmələr və nüvə parçalanması

zamanı ətraf mühitlə qarşdıqlı təsir nəticəsində maddədə müxtəlif işarəli

ionlar yarada bilən şüalar.

Konsumentlər — üzvü maddələrlə qidalanan və bu maddələrdən enerji

mənbəyi və material kimi istifadə edən ekosistemin canlı və digər

orqanizmləri.

Müvəqqəti razılaşdırılmış tullantı — atmosfer havasının keyfiyyəti

və müvafiq ərazinin sosial-iqtisadi inkişafı nəzərə alınmaqla tullantının yol

verilən həddinə mərhələlərlə nail olmaq şərti ilə, stasionar mənbələr üçün

müəyyən edilən atmosfer havasına zərərli maddələrin atılmasının müvəqqəti

həddi;

190

Noosfera — Təfəkkür sperası - İnsan sivilizasiyasının başlanması,

formalaşması və inkişafı, insan təfəkkürünün yerin inkişafında əsas faktor

olduğu dövrə əlaqədar olan biosferin yüksək inkişaf mərhələsi.

Ozon qatı — Atmosferin Stratosfer qatı ilə Mezosfer qatı arasında

yerləşir. Buna bəzən ozon ekranı da deyirlər. Ozon qatı canlıları məhv etmək

qabiliyyətinə malik olan ultrabənövşəyi şuaların 95%-ni uda bilir.

Ozon yarığı — ozon qatında onun miqdarının 50%-dən aşağı olduğu

sahədir. Antarktida üzərində ən çox rast gəlinən sahədir.

Populyasiya — üzün müddət bir sahədə məskunlaşan bu sahəyə

bənzər sahədən izolə edilmiş formada yerləşən növün bir hissəsi.

Produsentlər — Fotosintez vasitəsilə qeyri üzvü maddələrin üzvü

vaddələrə çevrilməsini yaradan yaşıl bitki massivi.

Radioaktiv maddə — Xarici təsir olmadan atom nüvəsinin çevrilməsi

nəticəsində ionlaşdırıcı şua buraxan izotoplar (atomlar).

Radioaktiv maddələrin aktivliyi - radioaktiv maddənin nüvə

parçalanma sürətini xarakterizə cdən, vahid zamanda baş verən

parçalanmanın sayı (vahidi Bckkereld (Bk); Küri (Ku)).

Redusentlər — üzvü maddə qalıqlarının qeyri üzvü maddələrə

çevirərək ekosistemdə dövrü sistemi qapayan orqanizmlər (əsasən

göbələklər və bakteriyalar).

Rentgen — rentgen və qanuna şüalarının şualanma doza vahidi olub

normal şəraitdə 1 sm havada yaratdığı elektrik yükünün miqdarı.

Sanitar mühafizə zonası — yaşayış məntəqələrinin istehsalat

tullantılarından və şüa mənbələrindən mühafizə zonası.

Saprofaqlar — ölmüş orqanizmlərin çürümə prosesində iştirak edən

birinci qrup konsumentlər.

191

Su ehtiyatı — Su obyektlərində yerləşən istifadə edilən və ya istifadə

oluna bilən yerüstü və yeraltı suların həcmi.

Suksessiya — Ekosistemin və 'ya biosenozun dəyişməsi ilə nəticələnən

istiqamətlənmiş ckosistemin dinamiki inkşaf prosesi.

Sosial ekologiya -— sistemdə «Cəmiyyət-təbiət» arasında olan

qarşılıqlı münasibətləri, müxtəlif ekoloji sistemlərdə insanların spesifik

rolunu, bu rolun başqa canlılardan fərqini, insanla ətraf mühit arasındakı

qarşdıqlı münasibətlərin optimizasiyası ilə məşğul olan clmdir.

Təbii mühitin monitorinqi — Hava, su, torpaq mühitlərinin

vəziyyətlərinin qiymətləndirilməsi və proqnozlaşdrrdması məqsədi ilə

onların kimyəvi tərkibini, çirklənmə dərəcəsini, radioaktiv, hidrobioloji

xüsusiyyətlərini, fıziki xassələrini təyin edən müntəzəm müşahidə və

tədqiqatlar sistemi.

Təbii radiasiya fonu — kosmik şüalanmaların və təbii nüklidlərin

torpaqda, suda, havada, biosferin digər elementlərində, qida maddələrində,

habelə insan orqanizmində yaratdığı şüalanma dozası.

Texnogen dəyişdirilmiş radiasiya fonu — insan fəaliyyəti nəticəsində

təbii radiasiya fonunun dəyişdirilməsi;

Texnogen törəmələr — dağ-məden, emal və digər istehsal sahələrinin

yerin səthində və ya yerin təkində yığılan, tərkibində mineral maddə

saxlayan tullantdarı.

Trofika — qida kriteriyası (yunanca trophe-qida).

Tullantının buraxda bilən həddi (TBH) — stasionar mənbələrdən

zərərli maddələrin atmosfer havasının keyfiyyətinin gigiyenik və ekoloji

normativlərini aşmaması şərti ilə atmosfer havasını çirkləndirən hər bir

mənbə üçün tallantının texniki normativlərini və fon çirklənməsini nəzərə

almaqla müəyyən edilən zərərli maddələrin atdmasının yol verilən həddi.

192

Yerin təki — yer qabığının yer səthindən və ya torpaq qatından, su

obyektlərinin dibindən aşağıda yerləşən, öyrənilməsi və istifadəsi mümkün

olan dərinliklərədək uzanan süxuriardan, mineral-xammal ehtiyatlarından,

enerji daşıyıcılarındlan (neft, qaz və s.), təbii və süni boşluqlardan, gcoloji

və texnogen törəmələrdən ibarət hissə.

Yolverilən radiasiya dozası — insan orqanizminin və onun ayrı-ayrı

orqanlarınıın radiohəssaslığın nəzərə almaqla şüalanmanın gələcəkdə

orqanizmdə mənfı nəticələr törəməsi ehtimalının inkar olunmasmı

təsdiqləyən təqvim ili ərzində ionlaşdırıcı şüalanmanın dozası.

Zivert (zv) — ekvivalent dozanın güc vahidi olub, 1 kq maddənin 1

saniyədə udduğu enerji.

İstifadə olunan ədəbiyyat

1. Azərbaycan Respublikasının ətraf mühitə dair qanunvericilik

toplusu. Bakı, 2002.

2. Azərbaycan Respublikasında ətraf mühit. Azərbaycan Respublikası

Dövlət Statistika Komitəsinin məcmuəsi. Bakı, 1999.

3. Azərbaycan Respublikasında ətraf mühitin mühafizəsinin vəziyyəti.

Bakı, 1997.

4. Azərbaycan Respublikasında ətraf mühitin mühafizəsi. Azərbaycanın

statistik göstəricisi. Bakı, 2003.

5. Apycтамов Э.A. Природопользованиe .Москва, 2000.

6. Əsgərov Ə., H.Mahmudov. İnsan və təbiət. Bakı, 1992.

7. Fərzəliyev M. Torpaq-su resursları, onlardan səmərəli istifadə.

«Pambıqçılıq» jurnalı. N«12, Moskva, 1987.

8. Фомичева Е.Б. Экономика природаползования. Москва, 2003.

193

9. Xəlilov İ.B. Sənaye tullantlaraı vasitəsi ilə ətraf mühitin çirklənməsi.

Azərb. Resp. EA «Xəbərlər»i, 1987, N°3.

10. Xəlilov İ.B, Əliyeva Ə. BakI Buxtasının ekoloji vəziyyətinə dair

«Audit» jurnalı. Bakı, 2000.

11. Xəlilov İ.B. Sənaye müəssisələri və bitki örtüyü. «Azərbaycan

təbiəti» jurnalı, 1988, N»6.

12. Xəlilov İ.B. Gəncə şəhəri sənaye çirklənməsinin ətraf mühitə təsiri

və ona qarşı mübarizə tədbirləri. «Gəncə şəhərinin ekoloji problemləri»

elmi-praktiki konfransının materialları. Bakı, 1991.

13. Xəlilov İ.B. Gəncə şəhəri ətrafında torpaq və bitkilərdə texnogen

çirklənmə nəticəsində ağır metalların toplanması. Coğrafiya İnstitutu 50 ildə.

Bakı, 1995.

14. Xəlilov İ.B. Ekoloji monitorinq və onun vəzifələri. BAPQS-in

«Elmi xəbərlər»i Bakı, 2001.

15. Xəlilov İ.B. Azərbaycan Respublikasında ekoloji hərəkatın inkişafı.

BAPQS-in «Elmi xəbərlər»i II buraxılış. Bakı, 2003.

16. Xəlilov İ.B. «Əsrin müqaviləsi» və ətraf mühit. BAPQS-in «Elmi

xəbərlər»i III buraxılış. Bakı, 2003.

17. Keceльмaн T.C., Maxмудбеков Э..A. Защита окружаюшей среди

при добыче, транспорте и чранении нефти и газа. Москва,1991.

18. Mehdiyev İ. Tikinti və ekologiya, Bakı, 1999.

19. Mustafayev Q. Ekologiyadan konspekt. Bakı, 1993.

20. МУРАВЬЯ, Л. А. Экология и Безопасность жизнедеятельности.

Москва, 2000.

21. Nəbiyev N. İqtisadiyyat, cəmiyyət və ekoloji mühit.

194

Bakı, 2000.

22. НИКАНОРОВ А.М.,ХОРУЖАЯ Т.А. ЭКОЛОГИЯ. МОСКВА, 2000.

23. ОДУМ Ю. ЭКОЛОГИЯ Т. 1-2. МОСКВА, 1986.

24. Salmanov M. Tətbiqi ekologiyanın əsasları. Bakı, 1993.

25. Sadıqov A.S. Ətraf mühitin mühafızəsi. Bakı, 1992.

26. Şixəliyev F., Sadıqov A. və s. Əmək mühafızəsi, 1994.

27. ВОРОНКОВ Н.А. ОСНОВЫ ОБЩЕЙ ЭКОЛОГИИ. Mocквa, 1997.

28. Вернадиский В.И. Несколко слов о ноосфере. Mocквa 1994.

195

Mündəricat

Giriş.......................................................................................3

I Fəsil. Ümumi ekologiya.

1.1. Ekologiyanm predmeti...................................................5

1.2. Ekologiyanm inkişaf tarixi............................................8

II Fəsil. Ekoloji sistemlər və faktorlar.

2.1. Ekosistemin konsepsiyası...........................................11

2.2. Biosenoz......................................................................13

2.3. Ekosistemin strukturu..................................................15

2.4. Ekosistemin enerjisi.....................................................18

2.5 Ekosistemin inkişaf dinamikası. Suksessiya..

20 2.6. Ekoloji faktorlar....................................................22

III.Fəsil, Ekosistemdə maddələrin dövrctməsi.

3.1. Biosfer haqqmda ümumi məlumat..............................26

3.2. Biosferdə mafldəlorin dövretməsi.............................28

IV Fəsil. Sosial və tətbiqi ckologiya.

4.1. Sosial və tətbiqi ekologiyaıım prcdmeti.....................32

4.2. Sosial və tətbiqi ekologiyada istifadə olunan qanunlar,

qaydalar və prinsiplər............. ....................................36

V Fəsil. Urbanizasiyanm ekoloji problemləri......43

5.1.Ətraf mühit və şəhərlərdə əhalinin sağlamlığı.............45

5.2.Şəhərsalmaya ayrılan ərazinin zonalara

bölünməsi...........................................................................49

5.3. Şəhərlərin yaşşıllıq sahələri.....................................51

196

VI Fəsil. Ətraf mühiti çirkləndirən mənbələr

və maddələr.

6.1. Atmosferin çirkləndirilməsi................................53

6.2. Hidrosferin çirkləndirilməsi................................62

6.3. Litosferin çirkləndirilməsi...................................67

VII Fəsil. Ətraf mühitin tullantılardan mühafizəsi.

7.1.Tullantı qazlarmm təmizlənməsi və zərərsizləş

dirilməsi yolları.............................. ...................................72

7.2. İstehsalat sularının təmizlənməsi və zərərsizləşdiril

məsi yolları.........................................................................85

7.3. Bərk tullantı maddələrinin zerərsizləşdirmə

yolları...............................................................................91

VIII Fəsil. Ətraf mühitin monitorinqi.

8.1. Ekoloji monitorinq haqqmda ümumi məlumat və onun

vəzifələri............................................................................98

8.2. Monitorinqiri sjniflərə bölünməsi.............................99

8.3. Ətraf mühitin vəziyyətjnm qiymətləndirililməsi

kriteriyaları......................... .............................................102

8.4. Ekoloji auditor fəaliyyəti................. ....................104

IX Fəsil. Ekoloji pasportlaşdırma və ekspertiza.

9.1. İstehsal və qeyri-istehsal sahələri üzrə rriüəssisənin ekoloji

pasportlaşdınlması...............................................................107

9.2. Yaşayış sahələrinin ekoloji pasportlaşdı rılmasının xüsu

siyyətiəri...............................................................................110

9.3. Ekoloji ekspertiza..........................................................111

9.4. Təbiətdən İstifadə üçün lisenziya,müqavilə və

limitlər......................................... ..........................................116

197

9.5. Təbii resursların və çirkləndiricilərin

ekoloji-iqtisadi uçotu....................... .................................117

X Fəsil. Ətraf mühitm tnülıafızəsinin iqtisadiyyatı.

10.1. Ətraf mühitin mühafızəsinin iqtisadi mexanizmi.......120

10.2. Ətraf mühitin mühafizəsi üzrə

iqtisadi tənzimləmə...............................................................121

10.3. Ətraf mühitin çirkləndirilməsindən yaranan iqtisadi ziya

nın hesablanması................................................................ 122

10.4. Təbiətin mühafızəsi tədbirlərinin iqtisadi

səmərəliliyinin hesablanması......... .................................127

XI Fəsil. Azərbaycan Respublikasında otraf mühitin

mühafızəsi problemləri............................................................131

XII Fəsil. Azərbaycan Respublikasmda ətraf mühithın

mühafızəsinin dövlət tənzimlənməsi....................................165

Terminlər və ifadələr lüğəti................................................173

Ədəbiyyat................ ..... ..................................................177