AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

SUMQAYIT DÖVLƏT UNİVERSİTETİ

KOMPÜTER MÜHƏNDİSLİYİNİN ƏSASLARI

fənnindən

LABORATORIYA İŞLƏRİ

SUMQAYIT - 2019

“Təsdiq edirəm”

“İnformasiya və KT” kafedrasının müdiri

_________________ dos. Mənsurov Q.M.

“__________”_______________ 2020-ci il

Mühəndislik fakültəsi, Bakalavr təhsili pilləsi, qrup-620 (1), kurs I

050631-Kompüter mühəndisliyi ixtisası,

Kompüter mühəndisliyinin əsasları (İPF-B01, 5 kredit) fənni üzrə

Təqvim-tematik plan (laboratoriya 30 saat)

№ Tədris olunacaq mövzular Tarix Saat

1 2 3 4

1. Təhlükəsizlik texnikası və laboratoriya işləri ilə tanışlıq. Fərdi

kompüterin qurğuları.

17.02.2020

24.02.2020

4

2. Fərdi kompüterin proqram təminatı. Əməliyyat sisteminin

yüklənməsi və ondan istifadə.

02.03.2020

09.03.2020

4

3. Micrasoft Offise tətbiqi proqram paketinin yüklənməsi və

istifadəsi.

16.03.2020

23.03.2020

4

4. Microsoft Word mətn redaktoru. 30.03.2020

06.04.2020

4

5. Power Point təqdimat proqramı. 13.04.2020

20.04.2020

4

6. Exel cədvəl redaktoru. 27.04.2020

04.05.2020

4

7. Tətbiqi proqramlar paketi. Electronics-Workbench. 11.05.2020

18.05.2020

4

8. Tətbiqi proqramlar paketi. Proteus VSM. 25.05.2020 2

Ədəbiyyat

1. Kərimov S.Q., Həbibullayev S.B., İbrahimzadə T.İ. İnformatika. Dərslik. - Bakı, 2011. -434 s.

2. Babayev A.B., Sdeyidzadə E. V. Fərdi kompüterlərin element bazası və periferiya qurğuları.

Dərs vəsaiti.- Bakı: Qafqaz Universitetinin nəşri, 2006, 283 s.

3. Hüseynov A.H., Talıbov N.H., Sadıxov Z.Ə. İnformatika. Magistraturaya hazırlıq üçün dərs

vəsaiti. Bakı: SDU-nun nəşri, 2010, 308 s.

4. İsgəndərov Ə.Ə., Mirzəyev G.A. Müasir kompüterlərin və kompüter şəbəkələrinin riyazi və

proqram təminatı. Sumqayıt: SDU-nun Redaksiya və nəşr işləri şöbəsi, 2018, 168 s.

5. Ə.M.Abbasov, E.V.Seyidzadə, M.N.Əlizadə, M.Ə.Salmanova, “İnformatika və

Kompüterləşmənin Əsasları”, Bakı, 2005.

Fənn müəllimi: b/m.K.Ə.Allahverdiyeva

LABORATORİYA İŞİ № 1

FƏRDI KOMPÜTERIN QURĞULARI

İşin məqsədi: Fərdi kompüterin qurğuları ilə tanışlıq və onlardan istifadə edilməsi

qaydalarının öyrənilməsi.

Əsas nəzəri məlumatlar

IBM PC (Ay-bi-em pi-si) adlanan kompüterlər çox geniş tətbiq sahəsinə malikdir. Bu kompüterlər IBM (International Business Machines Comporation) firması tərəfindən yaradılıb. Firma tərəfindən bu kompüterlər daima təkmilləşdirildiyindən onların imkanları artır və tətbiq sahələri genişlənir.

Kompüterlər şəbəkə şəklində birləşdirilə bildiyindən onlarla, yüzlərlə istifadəçi asanlıqla informasiya mübadiləsi apara və eyni vaxtda ümumi verilənlər bazasından istifadə edə bilir. Elektron poçtu vasitəsilə istifadəçi, adi telefon şəbəkəsindən istifadə etməklə mətn və ya digər informasiyaları başqa şəhərə, ölkələrə göndərə və böyük verilənlər bankından informasiya ala bilir.

Kompüterin qurğuları təyinatına görə giriş, çıxış və yaddaş qurğularına ayrılır.

Kompüterin qurğuları əsas və əlavə qurğularda olmaqla iki hissəyə ayrılırlar.

Əsas qurğulara monitor, klaviatura, siçan və sistem bloku aiddir.

Əlavə qurğulara veb kamera, proyektor, səsucaldan, qulaqcıq, plotter, printer (şırnaqlı,

matrisli, lazer) , skaner ( görüntülü, ştrix-kod, maqnetik), mikrofon, coystik, dicitayzer, modem. Kompüterlər müxtəlif konfiqurasiyalara malik olsalar da onların əsas tərkib hissəsini

mərkəzi (prosessor, daxili yaddaş qurğuları) və periferiya (klaviatura, monitor, printer, skayner, maus) və s. qurğular təşkil edir. Əsas qurğular kompüterin sistem blokunda yerləşir, əlavə qurğular isə sistem blokuna portlar vasitəsilə birləşdirilir.

Sistem blokunda yerləşən əsas qurğular: 1.Mikroprosessor kompüterin beyni olub kompüterin bütün qurğularının işini idarə edir. Mikroprosessorun tərkibinə hesab-məntiq qurğusu (hesab və məntiq əməllərini yerinə

yetirir), idarəetmə qurğusu (kompüterin bütün qurğularının işini idarə edir), yüksək sürətli yaddaş qurğusu və qısa müddətli yaddaş registrləri daxildir.

Mikroprosessor əsasən iki parametirlə xarakterizə olunur: tipi və takt tezliyi ilə. Mikroprosessorun takt tezliyi-mikroprosessorun vahid zaman ərzində (bir saniyədə) yerinə yetirdiyi dövrlərin sayıdır.

2. Yaddaş qurğusu. Kompüterin əsas elementlərindən biri də yaddaş qurğusudur. Yaddaş qurğusu iki yerə bölünür: daxili və xarici yaddaş qurğuları. Daxili yaddaşın da üç növü var: əsas yaddaş (bu yaddaş əməli yaddaş da adlanır ), daimi yaddaş və keş yaddaş.

Kompüterlərdə əsas (əməli) yaddaşın həcmi məhdud olduğundan böyük həcmli verilənlər yığımı xarici yaddaşda yerləşdirilir və tələb yarandıqda oradan əməli yaddaşa çağrılır.

Prosessor emal ediləcək proqramı və ilkin verilənləri əməli yaddaşdan götürür və alınan aralıq nəticələri orada yerləşdirir. Qeyd edək ki, kompüterdə bütün məlumatlar, o cümlədən ədədlər də «0» və «1» simvolları ilə kodlaşdırılaraq yadda saxlanır. Yaddaşda ən kiçik informasiya vahidi «bit»-dir. Bir bitdə bir ikilik ədəd saxlanılır. Daha böyük informasiya vahidlərindən də istifadə olunur.

Xarici yaddaş qurğusu kimi vinçesterdən (bərk disk və ya HDD), yumşaq disketdən, Fləşdən, CD ROM və DVD-lərdən istifadə olunur.

3. Kontrollerlər (adapter) və şin. Kompüterin işləməsi üçün proqram və verilənlər kompüterin əməli yaddaşına yüklənməlidir. Bunlar kompüterin müxtəlif qurğuları vasitəsilə yerinə yetirilir. Sadəcə olaraq bu qurğular xarici qurğular adlanır.

Əməli yaddaşla xarici qurğular arasında lazımi informasiya mübadiləsi kompüterdə olan kontrollerlər və ya adapter vasitəsi ilə aparılır.

Kompüterdə hər bir xarici qurğu üçün onları idarə edən elektron sxemlər mövcuddur ki, bunlar kontrollerlər və ya adapter adlanır.

Xarici qurğular əsasən kompüterə sistem blokundakı xüsusi yuvacıqlar vasitəsilə qoşulur. Bu qurğuların bəziləri haqqında qısa məlumat verək:

1. Printer - çap qurğusudur. Bütün printerlər mətn informasiyalarını, şəkil və qrafikləri, bəziləri isə rəngli təsvirləri çapa çıxarır. Hal-hazırda çoxlu sayda printer modelləri mövcuddur ki, bunlardan «matrisli», «şırnaqlı», «liferli» və «lazer» modelləri geniş tətbiq olunur. Lazer çap qurğularında keyfiyyət və çap sürəti yüksəkdir.

2. Maus (siçan) - informasiyanın kompüterə daxil edilməsini asanlaşdıran qurğu olub, qrafiki rejimdə işləyən displeyin ekranında kursoru klaviaturadan fərqli olaraq (klaviatura kursoru yalnız üfüqi və şaquli istiqamətlərdə hərəkət etdirir) istənilən istiqamətlərdə hərəkət etdirir. Maus iki və ya üç idarəedici düyməciklə təmin olunmuşdur.

3. Modem - telefon şəbəkəsi vasitəsilə başqa kompüterlərlə informasiya mübadiləsi zamanı informasiyanı çevirən qurğudur.

4. Skayner - informasiyanı kompüterə daxil edən qurğudur. Onun vasitəsilə şəkilləri, fotoqrafiki materialları, çertyojları, sxem və mətnləri kompüterə daxil etmək olur.

5. Klaviatura - informasiyanı kompüterə daxil edən ən əsas qurğulardan biridir. Klaviaturadakı düymələri şərti olaraq 4 qrupa bölmək olar:

1. Funksional düymələr: F1- F12. 2. Hərf - rəqəm və işarə düymələri. 3. Xidmətçi (idarə ediçi) düymələr: ENTER, ESC, TAB, Shift, Ctrl, Alt, Back Space və s. 4. Kursoru idarəedən düymələr: Pg up, Pg Dn, Home, End, İns və s. Düymələrin əsas funksiyaları aşağıda verilmişdir. I. Funksional düymələr: F1 - istənilən proqram haqqında anlayış. F2 - obyektin adını dəyişmək, F3 - axtarış əməliyyatı, F4 + Alt - proqramdan çıxış və kompüteri söndürmək, F5 - kompüteri aktivləşdirmək (Windows), перейти pəncərəsini açmaq (Word), F6 + Ctrl - aktiv olan sənəddən digər sənədə keçmək, F7 - sənəddə orfoqrafik səhvləri yoxlamaq, F8 - aktiv olan sətirdən başlayaraq ətrafdakıları aktiv olaraq izləmək, F9 + Ctrl - aktiv olan işçi kitabı büküb ekranın aşağı hissəsində qoymaq (Excel), F10 - Alt düyməsini əvəz etmək, F11 - ekranda olan aktiv məlumata uyğun dioqram qurmaq (Excel), F12 - proqramda olan aktiv sənədi yenidən adlandırmaq üçündür. II. Hərf və rəqəm düymələri Klaviaturada olan hərf və rəqəm düymələrinə aiddir. III. İdarəedici düymələr: Esc - açılmış konteks menyuları bağlayır. Tab - abzas qoyur, qeyd olunmuş sətirləri böyük məsafələrlə sağ hissəyə addım-addım

aparır. Shift + Tab - sətirləri böyük məsafələrlə sol hissəyə addım-addım aparır. Caps Lock - aktiv olduqda bütün hərfləri böyük yazır. Shift - sözdə ilk hərfi böyük yazmaq üçündür, rəqəmləri isə işarələrlə əvəz edir. Shift + F3 - hərfləri böyük və ya kiçik edir. Alt + Shift + D – səhifəyə tarix qoyur. Alt + Shift + T – səhifəyə vaxt qoyur. Alt + Shift + C – səhifəni nömrələyir. Bask Spase-kursordan sol tərəfi silir, qeyd olunmuş mətni silir. Enter - yeni sətir yaradır. Sətirlər arası məsafə artırır. Bir sətri iki sətrə bölür. «OK» əmrini

icra edir. Ctrl - düyməsi tək halda heç bir funksiya daşımır, yalnız hərflərlə funksiyası var: Ctrl + N - yeni sənəd yaratmaq üçündür, Ctrl + O - yaddaşda olan sənədləri açmaq, Ctrl + S - sənədi yaddaşa vermək, Ctrl + Enter - yeni səhifə yaratmaq, Ctrl + W - açıq sənədləri bağlamaq, Ctrl + A - mətni qeyd etmək,

Ctrl + Home - kursoru birinci səhifəyə keçirmək, Ctrl + End - kursoru sonuncu səhifəyə keçirmək, Ctrl + M - qeyd olunmuş mətni Tab məsafəsi ilə səhifənin sağ hissəsinə doğru hərəkət

etdirmək, Ctrl + P - sənədi çapa vermək, Ctrl + X - qeyd olunmuş mətni kəsmək, Ctrl+C - qeyd olunmuş mətnin surətini çıxarmaq, Ctrl+V - kəsilmiş və surəti çıxarılmış mətni yerləşdirmək üçündür, Ctrl + Z - əməliyyatı əvvələ aparmaq. Ctrl + Y - ləğv olunmuş əməliyyatları yenidən bərpa etmək, Ctrl + B - mətni qalın yazmaq, Ctrl + I - mətni maili yazmaq, Ctrl + U - mətnin altından xətt çəkmək, Ctrl + L - yazını soldan yazmaq, Ctrl + E - yazını mərkəzdən yazmaq, Ctrl + R - yazını sağdan yazmaq, Ctrl + J - yazını hər iki tərəfdən bərabərləşdirmək, Ctrl + Shift +Enter - mətndə sütundan - sütuna keçmək, Ctrl + «+» yazını aşağı indekslə yazmaq, Ctrl + Shift + «+» - yazını yuxarı indekslə yazmaq, Ctrl + Shift + 9 - yazını istənilən qədər kiçiltmək, Ctrl + Shift + 10 - yazını istənilən qədər böyütmək, Ctrl + F - «найти» pəncərəsini açmaq, Ctrl + H - «заменить» pəncərəsini açmaq, Ctrl + G - «перейти» pəncərəsini açmaq, Ctrl + D - «шрифт» pəncərəsini açmaq üçündür. IV. İstiqamətləndirici düymələr: Delete - kursordan sağ tərəfi silir.Qeyd olunmuş mətni silir. İnsert - aktiv olduqda, sağdakı yazını silə - silə yazır. Home - kursoru sətrin əvvəlinə keçirir. End - kursoru sətrin sonuna keçirir. PageUp - kursoru səhifənin əvvəlinə keçirir. Page Down - kursoru səhifənin sonuna keçirir. Num Lock - aktiv olduqda rəqəm yazır. Aktiv olmadıqda isə idarəedici və istiqamətləndirici düymələr funksiyasını daşıyır. Kursoru idarə edən düymələr:

- kursoru sağa hərəkət etdirir.

- kursoru sola hərəkət etdirir.

- kursoru yuxarı hərəkət etdirir.

- kursoru aşağı hərəkət etdirir.

Shift + mətnin istənilən hissəsini qeyd edir.

Yoxlama sualları

1. Kompüterin hansı əsas qurğuları hansılardır? 2. Xarici qurğular haqqında qısa məlumat verin. 3. Klaviaturanın düymələri neçə qrupa bölünür və hansılardır?

LABOROTORİYA İŞİ № 2 FƏRDI KOMPÜTERIN PROQRAM TƏMINATI.

ƏMƏLIYYAT SISTEMININ YÜKLƏNMƏSI VƏ ONDAN ISTIFADƏ

İşin məqsədi: Windows 7 Əməliyyat sisteminin kompüterə yüklənməsi qaydalarının öyrənilməsi və ondan istifadədir.

Əsas nəzəri məlumatlar

Əməliyyat sistemi (ing. Operation System (OS)) - hesablama prosesini həyata keçirən texniki vasitələlərin idarə olunmasını təmin edən proqramlar toplusundan ibarətdir.

Ümumi təyinatlı əməliyyat sistemi - (ingiliscə GPOS (general purpose operating system, rusca операционная система общего назначения) - gerçək zamanlı əməliyyat sistemlərindən fərqli system. Belə əməliyyat sistemləri kompüterin resurslarının paylanması ilə məşğul olur və istifadəçilərə tətbiqi proqramlarla işləməyə imkan verən inkişaf etmiş qrafik interfeysə malikdir.

Kompüter işə salındıqda əməliyyat sistemi başqa proqramlara nəzərən ilkin olaraq əməli yaddaş qurğusuna yüklənir və o digər proqramların işləməsi üçün mühit yaradır. Əməliyyat sistemi eyni zamanda kompüterlərdə çoxməsələli (yaddaşın və həll vaxtının bölünməsi, qırılmaların təşkili və s.) iş rejiminin təşkilini təmin edir.

Əməliyyat sistemi kompüter avadanlığının istifadəsini (avadanlığların idarə etməsini, informasiyanın daxil edilməsini və çıxardılmasını, sənədlərin redaktəsini, başqa proqramların istifadəsini/idarə edilməsini və s.) mümkün edən proqramdır. Əməliyyat sistemi ən öncə kompüterin sabit yaddaşından əməli yaddaşa köçürülür və bütün başqa proqramlar həmin əməliyyat sistemi altında çalışır.

Sistem proqram təminatı (SPT) kompüterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı, tətbiqi proqramlar üçün normal mühiti təmin edir. SPT kompüterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan, bəzən onu kompüterin bir hissəsi də hesab edirlər. SPT-yə aşağıdakılar daxildir:

- əməliyyat sistemləri; - texniki xidmət proqramları; - servis proqramları; - proqramlaşdırma sistemləri. Tətbiqi proqram təminatı (TPT) istifadəçinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə

yaradılır. Kompüteri işə saldıqda əməliyyat sistemi başqa proqramlara əsasən əməli yaddaş

qurğusuna (RAM-a) yüklənir və o digər proqramların işləməsi üçün mühit yaradır. Əməliyyat sistemi kompüter avadanlıqlarının istifadəsini mümkün edən proqramdır. Əməliyyat sistemi ilk olaraq kompüterin sabit yaddaşından əməli yaddaşa köçürülür və bütün başqa proqramlar həmin əməliyyat sisteminin altında çalışır (ƏS-dən kənar proqram fəaliyyət göstərə bilməz).

ƏS- ləri yerinə yetirdiyi funksiyalara görə 3 qrupa bölünür: -birməsələli (bir istifadəçili); -çoxməsələli (çox istifadəçili); -şəbəkə. Birməsələli ƏS - müəyyən anda konkret bir məsələ ilə bir istifadəçinin işi üçün nəzərdə

tutulmuşdur. Məs. MS DOS. Çoxməsələli ƏS - multiproqram rejimdə vaxt bölgüsü ilə kompüterdən kollektiv istifadəni

təmin edir. Məs. UNİX, OS/2, Windows 95/98/2000. Şəbəkə - lokal və qlobal şəbəkələrin meydana gəlməsi ilə əlaqədar olaraq şəbəkənin

bütün resurslarına istifadəçinin müraciətini təmin edir. Məs.Windows New Technology, IBM LAN, UNIX, Solaris və s.

Hər bir əməliyyat sisteminin tipindən asılı olmayaraq üç əsas vəzifəsi vardır: Diskdə fayl sisteminin idarə edilməsi; Giriş-çıxış qurğularının idarə edilməsi; İstifadəçi interfeysin yaradılması (başqa sözlə - istifadəçi ilə kompüter arasında ünsiyyətin

təmin edilməsi). İndi isə Windows 7 Əməliyyat sisteminin kompüterə yüklənməsini nəzərdən keçirək.

Windows 7 Əməliyyat sistemi Microsoft şirkətinin bu günə qədər istehsal etdiyi ən yaxşı əməliyyat sistemidir. Özündən əvvəlki əməliyyat sistemlərindən daha stabildir (şəkil 1.).

Şəkil 1.

Windows 7 Əməliyyat sistemini kompüterə yükləmək üçün ilk növbədə diski CD ROMA

yerləşdirib ilk açılan pəncərəyə uyğun bəzi dil seçimlərini edirik: Languace to install- yükləmə dili; Time and currency format - vaxt və valyuta formatı; Keyboard or input method - klaviaturanın dilini seçmiş oluruq. Next düyməsini, sonra isə İnstal now düyməsini basırıq (şəkil - 2).

Şəkil - 2.

Açılan Setup is starting pəncərəsində Microsoftla istifadəçi arasında lisenziya şərtləri əks olunmuşdur. Həmin şərtləri oxuduqdan sonra pəncərənin aşağı sol küncündəki I accept the lisense terms sözünün qarşısına işarə qoyub Next düyməsini basırıq (şəkil - 3).

Şəkil - 3. Lisenziya şərtləri yazılan pəncərə.

Bu addımda biz Əməliyyat sistemini hara yazacağımızı seçməliyik (şəkil 4). Açılan pəncərədə yazacağımız Hard diskin adı görünür. Drive options (advanced) seçməklə bir neçə əlavə imkanlarla qarşılaşmış oluruq (şəkil 5).

Şəkil - 4. İnstall Windows pəncərəsi.

Şəkil - 5. İnstall Windows pəncərəsi. Hard diskin ümumi həcmini bir neçə yerə bölmək üçün məsələn: 2 yerə bölmək üçün New

düyməsini seçirik. Ümumi həcm (Size) -61440 MB-dır. Bu rəqəmi pozub yerinə 30000 MB. yazırıq və Agply düyməsini basırıq. Növbəti addımda Ok düyməsini basırıq və gözləyirik. Əməliyyat yerinə yetirilir və 29.2 GB həcmində birinci disk (Disk Partition 2) yaranır. Eyni qayda ilə New düyməsini seçməklə 30.7 GB həcimli ikinci diskimizi (Disk Partition 3) də yaradırıq (şəkil 6.).

Şəkil - 6. İnstall Windows pəncərəsi.

Yaradılan disklərin hər birində Əməliyyat sistemini quraşdırmaq olar. Misal olaraq Disk

Partition 2 seşib Next düyməsini basırıq. Açılan İnstalling Windows pəncərəsində Windows-un fayllarının köçürüldüyünü görürük (şəkil - 7,8).

Şəkil - 7. İnstall Windows pəncərəsi.

Şəkil - 8. İnstall Windows pəncərəsi.

Nəticədə proses bitir və Əməliyyat sistemi yenidən başlayır. Sonra kompüterin sənədlər bölməsini və adını təyin edəcəyimiz bir pəncərə açılır (şəkil 9.). Burada istənilən sözləri yazmaq olar və sonra yenidən Next düyməsi basılır.

Şəkil - 9.

Növbəti bölmə şifrə təyin etmək üçündür. Bu bölmədə sadəcə Next düyməsi basılır. Növbəti açılan pəncərədə yeniləmələrin aparılması xatırladılır. Bunun üçün Ask me later seçirik (şəkil 10.).

Şəkil - 10. Set up Windows pəncərəsi.

Sonda artıq “Windows 7 professional” Əməliyyat sistemi yüklənmiş olur. Yalnız bəzi ikonları İşçi masaya (Рабочий стол) yerləşdirmək lazım gəlir.

Adətən sənədlərin, faylların, qovluqların ekranda görünüş formalarına piktoqramlar və yaxud ikonlar deyilir. Hər bir faylın piktoqramı onun hansı proqrama aid olduğunu göstərir.

Fayl - informasiyanın diskdə tutduğu yerdir. İki cür fayllar mövcuddur: 1. Sistem faylları - dəyişməyən fayllar, yalnız əlavələrin və əməliyyat sistemlərinin

versiyaları digərlərilə əvəz olunduqda dəyişilirlər (.sys). 2. İnformasiya faylları - dəyişilməyə məruz qalan fayllar, məsələn:

mətn redaktorlarında yaradılan fayllar (.doc, .txt),

verilənlər bazasının faylları (.mdb),

elektron cədvəllərinin faylları (*.xls),

mediya-fayllar (səs faylları: wav, mp3, midi, au, video-fayllar: avi, mov),

qrafik fayllar (.jpg, .gif, .bmp, .tif, .png),

prezentasiyalar (.ppt, .pps), web-fayllar (.htm, .html),

konfiqurasiya faylları (sistem reestr, DHCP, WINS, DNS və Active Directory verilənləri).

İkonları seçərkən masa üstündə mausun sağ düyməsini basırıq və Personalize bölməsinə daxil oluruq. Burada Change desktop icons bölməsini seçirik. Açılan pəncərədə lazım olan bölmələri aktivləşdirib Ok düyməsini basırıq (şəkil - 11).

Şəkil - 11. İkonların seçilməsi.

Beləliklə bütün ikonlar masa üstünə yerləşdirilir (şəkil - 12). Məlumdur ki, ən çox istifadə etdiyimiz qovluqları da masa üstünə yerləşdirmək olar.

Boş qovluq yaddaşda yer tutmur. Qovluğun həcmi dedikdə onun tərkibində olan fayllarin ümümi həcmi başa düşülür. Qovluqların aşağıdakı növləri vardır:

İstifadəçi qovluqlar;

Şəbəkə qovluqları;

Arxiv qovluqlar;

Xüsusi qovluqlar.

Şəkil - 12. İşçi masanın ümumi görünüşü. İstifadəçi qovluqlar bizim ən çox istifadə etdiyimiz qovluqlardır. Şəbəkə qovluqları elə qovluqlardır ki, şəbəkəyə qoşulmuş kompüterlərdə istifadə olunur

və bu qovluğun tərkibindəki informasiyalar bütün işçilər tərəfindən istifadə oluna bilir. Arxiv qovluqlar - bəzən informasiyanın yaddaşda tutduğu yer çox böyük olduğundan onu

sıxmaq, arxivləşdirmək, həcmini azaltmaq tələb olunur. Bu zaman qovluq öz görünüşünü dəyişir.

Xüsusi qovluqlar - əməliyyat sistemi yüklənən zaman işçi masada yaranan qovluqlardır. Məsələn, kompüter qovluğu, zibil qutusu.

Qovluq (папка) və ya sənəd (документ) yaratmaq üçün işçi masada mausun sağ düyməsini basırıq və Создать menyusundan Папку və ya Документ əmrini seçirik (şəkil 13.).

Şəkil - 13. Qovluğun yaradılması.

Qovluq və ya sənədi adlandıran zaman şəkil 14-də göstərilən simvollardan başqa 255

simvoldan istifadə edilə bilər.

Şəkil - 14.

İşçi masada yaratdığımız qovluq və ya sənədlər üzərində müxtəlif əməliyyatlar: açmaq,

bərpa etmək, göndərmək, kəsmək, surətini köçürmək, silmək, yenidən adlandırmaq və s.. aparmaq üçün mausun sağ düyməsini həmin qovluq (sənəd) üzərində vururuq. Açılan kontekst menyudan istifadə etməklə bu əməliyyatlar yerinə yetirilir (şəkil - 15).

Şəkil - 15.

Hər hansı qovluğa (sənədə) baxmaq üçün kursor həmin qovluğun (sənədin) üzərinə gətirilir və mausun sol düyməsini 2 dəfə vururuq.

Hər bir qovluq pəncərə şəklində açılır. Pəncərə kiçik ölçüdə açılarsa kursoru onun başlıq sətrinə qoyub mausun sol düyməsini sıxılı saxlayaraq, onu istənilən istiqamətdə hərəkət etdirmək mümkündür. Başlıq sətrinin sağ tərəfində idarəetmə düymələri, aşağı hissəsinin sol tərəfində irəli və geri düymələri yerləşir. Orta hissədə ünvan sətri yerləşir ki, bu da qovluğun hansı ünvanda yerləşdiyini göstərir. Sağ tərəfdə isə axtarış hissəsi vardır. Ondan aşağıda isə menyu sətri yerləşir. Menyudan istifadə etməklə müxtəlif nizamlamalar aparmaq mümkündür (şəkil 16.)

Şəkil - 16. Qovluq pəncərəsi.

Упорядочить menyusunun əmrləri ilə obyektləri kəsmək, surətini köçürmək,

yapışdırmaq, sonuncu əməliyyatı ləğv etmək, ləğv edilmiş əməliyyatı bərpa etmək, bütün obyektləri seçmək, pəncərənin görünüşü ilə bağlı müəyyən dəyişikliklər etmək və digər əməliyyatları yerinə yetirmək mümkündür (şəkil - 17).

Şəkil - 17. Упорядочить menyusu.

Windows 7 Əməliyyat sisteminin standart proqramlarından istifadə qaydalarını nəzərdən keçirək (şəkil 18.).

- Блокнот, WordPad qeyd, mətn redaktoru; - Kalkulyator, onun iş prinsipi; - Paint qrafik redaktor; - Windows Media ; - Internet Explorer brazuer; - Служебные (хidmətedici) proqramlar və s. Standart proqramlardan bəzilərinin iş prinsipi ilə tanış olaq. Sadə mətn redaktoru Блокнот şəkil 19-da göstərilmişdir. Блокнот-da yalnız printerdə

çap olunacaq sənədin səhifəsinin parametrlərini (kağızın ölçülərini, istiqaməti,sahəsini, kolontitulları) və bütün sənədin şriftini vermək olar. Блокнот-un sazlanmasında iki hal mövcuddur:

Şəkil - 18. Windows 7 Əməliyyat sisteminin standart proqramları.

1.Birinci halda mətndəki sözlər sətrin sonuna çatarkən yeni sətirə avtomatik olaraq

ötürülmədən yazılır. Buna nəzarət etmək üçün Вид menyusunda Строка состояния (sətirin vəziyyəti) əmrinin seçilməsi məqsədəuyğundur. Bu əmr ekranın aşağı hissəsində kursorun mətndəki vəziyyətini - sətrin nömrəsini və həmin sətirdəki simvolların sayını göstərir.

Şəkil - 19. Sadə mətn redaktoru Блокнот.

2. İkinci halda mətndəki sözlər sətrin sonuna çatarkən yeni sətirə avtomatik olaraq ötürülməklə yazılır. Bu zaman Строка состояния (sətirin vəziyyəti) əmrini seçməyə ehtiyac qalmır.

Hər iki halda sənəd səhifənin seçilmiş parametrlərinə uyğun çap ediləcək.

II. WordPad mətn redaktoru Блокнот-a nisbətən daha geniş imkanlara malikdir (şəkil -20).

Şəkil - 20. WordPad mətn redaktoru.

WordPad proqramında daha mürəkkəb mətnli sənədlərdə şrifti seçmək, abzas, nömrələnmiş siyahılar, şəkillər, qrafik formatlı fayllar yerləşdirmək mümkündür. Eyni zamanda mətndə seçdiyimiz formatda cari tarixi və zamanı, əməliyyat sistemində olan obyektləri də yerləşdirmək mümkündür. Əgər kompüterdə Microsoft Office sistemi quraşdırılmışdırsa formulalar ilə işləmək üçün Equation 3.0, diaqramlar ilə işləmək üçün Graph obyektlərindən istifadə etmək olar. Eləcə də WordPad sənədinə elektron cədvəllər və Office prezentasiyaları yerləşdirmək mümkündür.

III. Kalkulyator Kalkulyator bir neçə iş rejiminə malikdir:

-Обычный (аdi); -Инженерный (мühəndis); -Программист (рroqramçı); -Статистика (statistika). Вид menyusuna daxil olmaqla kalkulyatorun iş rejimini seçmək və digər əməliyyatlar

yerinə yetirmək mümkündür (şəkil 21 b.). Ən sadə rejim - Обычный (аdi) rejimdə sadə riyazi əməliyyatlar yerinə yetirmək

mümkündür (şəkil 20 a.). Bu rejimdə yaddaşla da işləmək mümkündür (MC - yaddaşı təmizləmək, MR - yaddaşda olanı ekrana çıxarmaq, MS - indikatordakıları yaddaşa yazmaq, M+ - indikatorda əks edilən rəqəmi yaddaşın üzərinə əlavə etmək, M- - indikatorda əks edilən rəqəmi yaddaşdakı rəqəmdən çıxmaq).

Инженерный (мühəndis) kalkulyatoru daha geniş imkanlara malikdir. Burada triqonometrik funksiyalar, loqarifmalar, π (pi) ədədi, istənilən dərəcəyə yüksəltmə, mötərizələrlə əməliyyatlar və s. var (şəkil -22).

Şəkil - 21.Kalkulyator adi reyimdə (a), Вид menyusunun əmrləri (b)

Şəkil - 22. Kalkulyator mühəndis rejimində.

Программист rejimdə tam ədədlərin 16-lıq (Hex), 10-luq (Dec), 8-lik (Oct) və 2-lik (Bin) say sisteminə keçilməsini yerinə yetirmək mümkündür. Bu zaman rəqəmlər indikatorda bir say sistemindən digərinə keçir.

Статистика rejimində müşahidələrin nəticələrinin analizi həyata keçirilir ki, bu da mühəndis və elmi işçilər üçün yararlıdır.

III. Qrafik redaktor Paint Paint qrafik redaktoru ilə iş zamanı 9 müxtəlif növ fırça, 23 növ fiqur, 6 növ fiqurları

doldurmaq üçün boya, mətndəki hər bir hərf üçün uyğun şriftin seçilməsi rejimindən istifadə edilə bilər (şəkil 23.).

Şəkil - 23. Paint qrafik redaktor.

IV. Windows Media Player Windows Media Player (Проигрыватель Windows Media)- universal playerdir, çox

məşhur formatlı videofayllara baxmaq və audiofayllara qulaq asmaq üçündür (şəkil - 24).

Şəkil - 24. Fayl formatları.

Windows Media Player-lə multimedia kolleksiyaları yaratmaq, kompakt-disklərə yazmaq, CD-lərə musiqi köçürmək, multimedia fayllarını sinxronizasiya etmək və s. mümkündür (şəkil - 25).

Şəkil - 25. Filmin nümayişi.

V. Internet Explorer- Microsoft şirkətinin proqramı İnternetlə işləmək üçündür. İnternet - bir neçə kompüterler sisteminin bir birinə bağlı olduğu, dünya səviyyəsində yayımlanan və daimi olaraq inkişaf edən əlaqə şəbəkəsidir. İnternet istifadəçilərin “məlumatın saxlanması, paylaşması və rahat əldə olunması” istəkləri nəticəsində yaranmış bir texnologiyadır. Bu texnologiyanın köməyi ilə insanlar məlumatları rahat şəkildə əldə edə bilirlər.

VI. İnformasiyanın Lazer disklərə yazılması. Əgər diskovoda təmiz disk qoysaq bu zaman şəkil 26-dakı dialoq pəncərəsi açılar. Dialoq pəncərədə informasiyanın diskə yazılmasının 2 variantı təklif olunur.

1. LFS fayl sistemi (Live File System, eləcə də UDF kimi işarə edilir);

2. Mastered sistemi (eləcə də ISO 9660 və ya CDFS - Com - pact Disc File System kimi işarə edilir).

LFS (UDF) formatı, yenidən yazıla bilən disklərdə hər bir faylı ayrılıqda diskə köçürməyə və silməyə icazə verir. Mastered formatı üçün bunları etmək mümkün deyil.

Mastered formatı ölçüsü 2 Qb-dan böyük olan faylları diskə yazmağa icazə vermir.

Şəkil -26. Təzə disklə iş rejiminin seçilməsi pəncərəsi.

LFS (UDF) bir neçə versiyalara malikdir: 1.02, 1.50, 2.00, 2.01, 2.5, 2.6. Sonuncu iki versiya Windows Vista və bəzən OC üçün nəzərdə tutulub. 1.02, 1.50, 2.00 versiyalardan videoların diskə yazılması zamanı istifadə edilir (versiya seçimini Nero proqramında etmək olar, Windows diski ən son versiyada formatlaşdırır). Şəkil 26-dakı variantlardan birini seçib Далее əmrini verdikdə disk formatlanmış olar (şəkil - 27).

Şəkil - 27.

LFS (UDF) diskinə fayllar yazmaq üçün onları adətən disk qovluğuna köçürmək kifayətdir. Faylları Mastered (CDFS) diskinə yazmaq üçün onları əvvəlcə disk qovluğuna köçürmək,

sonra isə Проводник-də (bələdçi) yerləşən Запись на компакт-диск (kompakt-diskə yazmaq) düyməsini basmaq lazımdır.

İşin yerinə yetirilmə qaydası

1. Windows 7 Əməliyyat sisteminin kompüterə yüklənməsini qaydalara uyğun yerinə yetirməli.

2. Əsas lazım olan ikonları işçi masaya yerləşdirməli. 3. İşçi masada yeni qovluq və ya sənəd yaratmalı. 4. Yeni yaradılan qovluqları adlandırmalı. 5. Windows 7 Əməliyyat sisteminin standart proqramlarından istifadə etməli: - Блокнот; - WordPad mətn redaktoru; - Kalkulyator; - Paint qrafik redaktor; - Windows Media player; - Internet Explorer brazuer; - Служебные (хidmətedici) proqramlardan istifadə edərək sənəd yaratmalı. 6. Hazırlanmış sənədi müəllimin iştitakı ilə nümayiş etdirməli. 7. Sonda faylları diskə yazmalı.

Yoxlama sualları

1. Kompüterin proqram təminatı neçə qrupa bölünür və hansılardır? 2. Əməliyyat sistemi nədir və funksiyasına görə neçə qrupa bölünür? 3. Fayl nədir? 4. İşçi masada qovluq və ya sənəd necə yaradılır? 5. Windows 7 Əməliyyat sisteminin hansı standart proqramlarını tanıyırsınız?

LABORATORİYA İŞİ № 3 MICROSOFT OFFICE PROQRAMLARININ YÜKLƏNMƏSI VƏ ONLARDAN ISTIFADƏ

İşin məqsədi: Microsoft Office proqram paketinə daxil olan proqramların yüklənməsi

qaydalarının öyrənilməsi və onlardan istifadədir.

Əsas nəzəri məlumatlar Microsoft Office - tətbiqi proqram təminatının ofis paketidir. Bu proqram paketinə

müxtəlif növ sənədlərlə işləmək üçün proqram təminatları daxildir: mətn prosessoru, elektron cədvəl, verilənlər bazası və s.

Microsoft Office proqramının yüklənməsi qaydalarını nəzərdən keçirək. Bunun üçün Programs qovluğuna daxil olaraq Microsoft Office qovluğunun içərisindən

Setup proqramını işə salırıq (şəkil - 1). Proqram yüklənməyə başlayır. Bu zaman açılan pəncərədə Enter your Product Key açar sözü (kodu) yazmaq tələb olunur (şəkil - 2).

Şəkil - 1.

Şəkil - 2.

Açar sözlər (kod) həmin qovluqda Serial mətn faylın içərisində yazılmışdır (şəkil - 3).

Şəkil - 3. Serial mətn faylı.

Həmin kodu tələb olunan yerə köçürürük və Continue düyməsini vururuq (şəkil-4).

Açılan pəncərədə lisenziya şərtlərini qəbul edib Continue düyməsini yenidən vururuq (şəkil-5).

Şəkil - 4.

Şəkil - 5. Lisenziya şərtləri.

İnstall Now seçdikdən sonra proqram kompüterə yüklənəcək (şəkil - 6).

Şəkil - 6.

Microsoft Office proqramının yüklənməsi bitdikdən sonra bu proqramlardan rahat

şəkildə istifadə edə bilərik. Bunun üçün Пуск-dan daxil olub Microsoft Office qovluğunu seçirik və qovluğa daxil olan proqramlardan istifadə edirik (şəkil - 7).

Şəkil - 7. Microsoft Office paketinə daxil olan proqramlar.

Microsoft Office paketinə daxil olan proqramlar aşağıdakılardır: Microsoft Office Word - mətn prosessoru. Müxtəlif sənədlərin hazırlanmasında və

redaktəsində istifadə edilir. Microsoft Office Excel - cədvəl prosessoru. Microsoft Office Outlook - şəxsi kommunikator. Proqrama daxildir: təqvim, tapşırıqlar

planı, elektron poçt, ünvanlar kitabçası. Microsoft Office PowerPoint - təqdimatların hazırlanmasında istifadə edilir. Microsoft Office Access - verilənlər bazasının idarəetmə sistemi. VB-nın yaradılması və

idarə edilməsində istifadə edilən tətbiqi proqramdır. Microsoft Office InfoPath - məlumatların toplanmasında istifadə olunan tətbiqi proqram.

Microsoft Office Communicator - insanlar arasında informasiya mübadiləsini təmin edir. Microsoft Office Publisher - nəşriyyatların hazırlanmasında istifadə edilir. Bu proqramlardan bəzilərini nəzərdən keçirək; 1.Microsoft Office Outlook-paketinə daxil olan şəxsi kommunikator proqramıdır (şəkil-8). Proqramda aşağıdakılar istifadə edilir: təqvim; tapşırıqlar planı; elektron poçt; ünvanlar kitabçası. Microsoft Office Outlook proqramından məktubların hazırlanması, göndərilməsi, qəbul

edilməsi və arxivləşdirilməsi üçün də istifadə edilir. Bundan əlavə - proqram daxilində istənilən məlumatı bir qeyd olaraq yazıb saxlamaq; - özünüzə və digər şəxslərə ünvanlanmış tapşırıqları izləmək; - həmin tapşırıqların vaxtını müəyyənləşdirmək; - iş partnyorlarının və müştərilərin kontakt məlumatlarını mükəmməl bir formada

saxlamaq; - görüş vaxtlarına və tapşırıqlara baxmaq; - xüsusi günləri təqvimdə qeyd etmək; - cədvəl, qrafik və digər fayl formatlarında olan faylları məktuba bir əlavə olaraq birləşdirib

göndərmək və s. kimi imkanlara malikdir.

Şəkil - 8. Microsoft Office Outlook proqramının pəncərəsi.

Outlook proqramından həm də xoşagəlməz və istənilməz məktubların filtrasiya edilməsi,

ismarıclarda və təqvimdə, kontakt və tapşırıqlarda olan məlumatların təşkili və axtarılması, təşkilatdaxili və xarici şəxslərlə öz məlumatlarınızı bölüşmək üçün istifadə edilir.

Göründüyü kimi Outlook proqramı çox geniş funksiyalara və imkanlara malikdir. Microsoft Office Outlook proqramının işçi interfeysi şəkil 9-da göstərildiyi kimidir.

Şəkil - 9. Outlook proqramının işçi interfeysi.

2. Microsoft Office Publisher - Bu proqramdan nəşriyyatların hazırlanmasında istifadə

edilir. İlk növbədə açılan pəncərədən sənədin şablonunu seçirik, məs. buklet, vizit kart, bülleten, təqvim, açıqca, dəvətnamə, elanlar və s. Qeyd edək ki, hər bir şablon müxtəlif çeşidlərə malikdir. Məsələn , əgər Vizit kartları şablonunu götürsək, ona uyğun müxtəlif çeşidlər seçmək mümkündür (şəkil - 10).

Şəkil - 10. Microsoft Office Publisher.

Tutaq ki, bizə Vizit kart hazırlamaq lazımdır və nümunə kimi aşağıdakı çeşidi seçmişik.

Seçdiyimiz şablondakı yazıları silərək müvafiq məlumatları qeyd edirik. Vizit karta şəkil də əlavə etmək olar. Hazırladığımız nümunədə bayraq şəkli yerləşdirmişik. Artıq visit kart hazırdır (şəkil - 11).

Şəkil - 11. Vizit kart.

Sonda hazır visit kartı yaddaşda saxlamaq və ya çap etmək mümkündür. Bunun üçün

Файл-dan Сохранить və ya Печать əmrini seçirik (şəkil - 12).

Şəkil - 12. Fayl menyusunun əmrləri.

3. Microsoft Access - verilənlər bazasının yaradılması və idarə edilməsi üçün nəzərdə tutulmuş proqramdır.

Microsoft Access müxtəlif növ informasiyanı toplamağa və sistemləşdirməyə, verilmiş şərtlərə əsasən obyektlərin axtarışı və sıralanmasını təşkil etməyə, verilənlərin daxil edilməsi üçün formalar tərtib etməyə və hesabatlar hazırlamağa imkan verir. Microsoft Access geniş diapazonda informasiyanın idarəetmə effektivliyini artıran güclü tətbiqi proqramdır. Access həm sadə həm də mürəkkəb verilənlər bazası ilə işləməyə imkan verir. Bu proqram relyasiya verilənlər bazası (VB) ilə işləyir. Relyasiya VB-da müxtəlif tipli verilənlər cədvəllərdə saxlanılır və bu cədvəllər arasındakı əlaqələr yaradılir. Nəticədə VB-da müxtəlif tipli dəyişənlərlə işləmək mümkün olur.

Microsoft Access proqramını işə salmaq üçün: Start → Programs → Microsoft Access. Proqramla bərabər eyni adlı pəncərə açılır. Üç rejimdən biri seçilir:

Blank Database (Новая база данных) - yeni boş bazanın təşkili. Database Wizard (Мастера) - bazanın master vasitəsilə təşkili. Open an Existing Database (Открыть базу данных) - təşkil olunmuş bazalardan birinin

açılması. Microsoft şirkətinin yaratdığı bütün proqramlarda olduğu kimi, Microsoft Access

pəncərəsinin yuxarı hissəsində proqramın adı, onun yanında isə verilənlər bazasının adı yazılır. Başlığın altında menyu sətri, bu sətrin altında isə alətlər paneli yerləşir. Alətlər vasitəsilə yerinə yetirilən əməliyyatlar, menyu bəndlərinin müəyyən sətrinin seçilməsi ilə də yerinə yetirilə bilər.

Access VB-nın obyektlər panelində cədvəllər, sorğular, formalar, hesabatlar, makroslar, səhifələr və modullar düymələri görsənir. Bu düymələr vasitəsilə istənilən obyektə keçmək olur:

Cədvəllər (Tables) - VB-nın əsas obyektidir. Müxtəlif tipli verilənlərdən təşkil olunmuş sətr (yazı) və sütunlardan (sahə) ibarətdir. Bir VB-da çoxlu cədvəl yaradıla və saxlanıla bilər. Açar sahə vasitəsilə cədvəllər arasında əlaqə yaradılır.

Sorğular (Queries) - dəyişənləri verilən şərt əsasında seçməyə və dəyişməyə imkan verir. Formalar (Forms) - informasiyaya baxmağa və redaktə etməyə imkan verir. Səhifələr (Page) - faylları HTML formatında olan Access dəyişənlərinə İnternet Exrlorer

veb brauzerinin (veb səyyahının) köməyi ilə baxmağa imkan verir. Hesabatlar (Reports) - informasiyaları ümumiləşdirməyə və çap etməyə imkan verir. Makroslar (Macros) - əmrlər vasitəsilə bir neçə əməliyyatı avtomatik yerinə yetirməyə

imkan verir. Modullar - iş prosesində bəzi əməliyyatları Access-in makrokomandaları vasitəsilə yerinə

yetirmək mümkün olmur. Bu halda Visual Basic for Applications (VBA) dilində proseduralar təşkil etmək olar. Belə əməliyyatlar modullar şəklində təşkil olunur.

Access VB bir və ya bir neçə cədvəldə saxlanılır. Cədvəllərdə hər sətr bir yazı (запис), hər sütun isə sahə (поле) adlanır. Сədvəllərdə yazılan verilənlər сədvəllər haqqında informasiya ilə birgə VB faylında saxlanılır. Bu fayl .mdb genişləndiricisinə malikdir.

Proqramın ilkin açılış formasında yeni bir verilənlər bazası (Database) yaratmaq üçün şablon seçilir. Pəncərənin cağ tərəfində yaradılan faylın adı və yerləşdiyi qovluğun adı göstərilir (şəkil - 13).

Şəkil - 13.

Seçdiyimiz şablona uyğun açılan cədvəlin sol tərəfində Accessin obyektləri yerləşir

(şəkil - 14).

Şəkil - 14.

Access proqramında tələbələrlə bağlı cədvəlin yaradılmasını araşdıraq. Bunun üçün

Файл → Создать→ Новая база данных əmrlərini seçək. Açılan işçi sahədə Создание→Конструктор таблиц düymələrini vurduğumuz zaman işçi sahədə cədvəl şəklində xüsusi bir görünüş rejimi aktivləşir. Cədvəl əsas üç hissədən ibarətdir:

1-ci hissə Имя поля (sahənin adı), 2-ci hissə Тип поля (verilənlərin tipi) və 3-cü hissə Описание (məlumatlar) (şəkil - 15).

Şəkil - 15. Microsoft Access-in işçi sahəsi.

Yeni cədvəl yaradarkən 1-ci hissədə cədvələ daxil edəcəyimiz hər bir tələbə üçün kod və

ya sıra nömrəsi yazırıq. Access proqramda 2-ci hissədə müxtəlif verilənlər tipi mövcuddur: Текстовый, Поле Мемо, Числовой, Дата/Время və s... Sıra nömrəsinin avtomatik olaraq təyin edilməsini istəyiriksə Счетчик (sayğac) tipini seçirik.

2-ci sətirdə tələbənin adını qeyd edirik və buna uyğun 2-ci hissədə Текстовый (mətn) sahə tipini seçirik. Yadda saxlamaq lazımdır ki, mətn sahə tipində max.255 simvoldan istifadə etmək olar.

3-sü sətrində tələbənin Soyadı →tipi Текстовый (mətn); 4-cü sətirdə tələbənin oxuduğu Universitet →tipi Текстовый (mətn); 5-ci sətirdə tələbənin oxuduğu Kurs →tipi Числовой (rəqəm); 6-cı sətirdə tələbənin aldığı Təqaüd →tipi Денежный (pul vahidi); 7-ci sətirdə tələbə Haqqında →tipi Поле Мемо (Memo sahə) seçirik. Tələbə haqqında məlumat daxil edərkən verilənlərin tipini Поле Мемо seçmək daha

məqsədəuyğundur. Çünki Текстовый tipindən fərqli olaraq bu tipdə 255-dən çox simvol daxil etmək olar.

8-ci sətirdə tələbənin Qəbul tarixi →tipi Дата/Время (Tarix/Zaman); 9-cu sətirdə tələbənin əlaçı olması barədə, Əlaçı →tipi Логический (Məntiqi) seçirik. Bu

tipdən qisa cavablar: bəli-xeyir, hə- yox, doğru- yalan və s.. tələb olunduqda istifadə edilir. 10-cu sətirdə tələbənin şəklini əlavə etmək istəyirik. Foto 3x4 →tipi Поле объекта ОЛЕ

seçirik.

Hazırladığımız cədvəldə hər bir tələbənin sıra nömrəsinin dəyişməz qalmasını istəyiriksə Конструктор-dan Ключевое поле əmrini seçib sıra nömrəsinin qarşısına açar qoyuruq. Mausun sağ düyməsi ilə açılan kontekst menyudan da bu əmri icra etmək olar (şəkil - 16).

Şəkil - 16. Access-də cədvəl tərtibatı.

İndi isə hazır olan cədvəli yaddaşa verməliyik. Bunun üçün Таблица 2 üzərində mausun

sağ düyməsini vururuq və Сохранить (yaddaşda saxla) seçirik. Açılan pəncərədə cədvələ ad veririk, məs. TƏLƏBƏ (şəkil - 17) və Ok düyməsini vururuq. Bu zaman cədvəl avtomatik olaraq Bütün obyektlər sahəsinə (Все объекты Access) düşəcək.

Şəkil -17. Cədvəlin yaddaşa verilməsi.

Hazırladığımız cədvəli ekrana gətirmək üçün mausun sağ düyməsini TƏLƏBƏ adının

üzərində iki dəfə vurmaq, cədvəldə müəyyən əlavələr etmək, silmək, kəsmək, surətini köçürmək və s. üçün isə mausun sağ düyməsi ilə açılan kontekst menyudan istifadə etmək lazımdır (şəkil - 18).

Şəkil - 18. Tərtib edilmiş cədvəl.

Cədvəl artıq hazırdır. Cədvələ tələb olunan məlumatları daxil etmək olar. Bəzi hallarda

cədvəllərin əlaqələndirilməsindən də istifadə edilir. Tutaq ki, Universitetlərin siyahısını cədvələ əlavə emək istəyirik. Bunun üçün 2 sütundan ibarət yeni cədvəl yaradırıq, Universitet adı ilə yaddaşa verib bağlayırıq (şəkil - 19).

Şəkil - 19.

Sonra yenidən TƏLƏBƏ cədvəlinin görünüş rejimini açırıq. Universitet sətrini seçirik. Bu

zaman aşağı sahədə iki bölmə açılır: Общие və Подстановка. Подстановка bölməsində Источник строк sətrini seçirik (şəkil - 20).

Şəkil - 20.

Cədvəllər arasında əlaqə yaratmaq üçün həmin sətir üzərində mausun sol düyməsini 2

dəfə vurmaqla yeni bir pəncərə açılır. TƏLƏBƏ və Universitet adlarının üzərində mausun sol düyməsini 2 dəfə vururuq (şəkil - 21).

Şəkil - 21.

Universitetlər hissəsini seçirik və aşağıdakı sahədə Universitetlər əmrini veririk (şəkil -

22).

Şəkil - 22.

TƏLƏBƏ cədvəlini tərtib edərkən Universitet sütununda artıq universitetlərin siyahısı

veriləcək və bizə lazım olanını seçəcəyik (şəkil - 23). Beləliklə, cədvəllər arasında əlaqə yaratmış oluruq. Bu qayda ilə istənilən cədvəl arasında

əlaqə yaratmaq olar.

Şəkil - 23.

İşin yerinə yetirilmə qaydası

-Microsoft Office proqramlarının kompüterə yüklənməsini qaydalara uyğun yerinə yetirməli.

-Microsoft Office proqramlarından istifadə etməli: -Microsoft Office Outlook; -Hazırlanmış sənədi müəllimin iştirakı ilə nümayiş etdirməli. -Sonda faylları yaddaşa verməli və çap etməli.

Yoxlama sualları 1. Microsoft Office proqramlarından nə üçün istifadə edilir? 2. Microsoft Office paketinə hansı proqramlar daxildir? 3. Microsoft Office Outlook proqramından hansı məqsədlə istifadə edilir?

LABORATORİYA İŞİ № 4

MICROSOFT WORD MƏTN REDAKTORU ILƏ IŞLƏMƏK

İşin məqsədi: Microsoft Office Word 2010 proqramı vasitəsilə işləmək qaydaları ilə

tanışlıq.

Əsas nəzəri məlumatlar

1.Word proqramı ən çox istifadə olunan mətn redaktorudur. Пуск → Все программы

→ Microsoft Office → Microsoft Word 2010 (Start → All programs → Microsoft Office →

Microsoft Word 2010) əmrini yerinə yetirən zaman Word proqramı yüklənir və Word pəncərəsi

ekranda görünür. Word pəncərəsi aşağıdakı hissələrdən ibarətdir:

Şəkil - 1. Word sisteminin əsas pəncərəsi.

1. Pəncərənin ekranda yığılması, açılması və proqramın bağlanması düymələri. 2. Baş menyu 3. Hər bir menyuya daxil olan standart və formatlaşdırma alətlər paneli 4. Xətkeşlər 5. Mətni yazmaq üçün işçi sahə 6. Vəziyyət sətri 7. Üfüqi və Şaquli sürüşdürmə zolağı 1. Pəncərənin ekranda yığılması, açılması və proqramın bağlanması düymələri Pəncərə başlığı sətrində seçilən faylın adı avtomatik qeyd edilmiş olur. Pəncərə başlığı

sətrinin sağ tərəfində 3 düymə var.

Şəkil - 2. Pəncərənin ölçülərini dəyişən düymələr

Birinci düymə: Свернуть (Minimize) - Açılmış pəncərəni ekrandan yığaraq məsələlər

panelinə salmaq imkanı verir. İkinci düymə: Восстановить/развернуть (Restore Down) - pəncərənin vəziyyətini

dəyişir. Pəncərəni maksimum ölçüsü qədər açmaq və ya minimum ölçüsü qədər kiçiltmək olur. Üçüncü düymə ilə Закрыть (Close) - Pəncərəni bağlamaq mümkündür. 2. Baş menyu Baş menyuda Файл, Главная, Вставка, Разметка страницы, Ссылки, Рассылки,

Рецензирование, Вид ( File, Home, Insert, Page Layout, References, Mailings, Review, View) menyuları yerləşdirilmişdir.

Menyuları aktivləşdirən zaman menyu əmrləri ekranda görünür və istənilən menyu əmrinə daxil olduqda tələb edilən əməliyyatları yerinə yetirmiş oluruq.

Baş menyuda Menyular icra olunmurlar menyu əmrləri məcmuları adlanırlar.

3.Hər bir menyuya daxil olan bəzi standart və formatlaşdırma alətlər panelinin işarələri

Создать

New

Yeni səhifə açmaq

Открыть Open

Yaddaşda saxlanılmış sənədi açmaq

Сохранить Save

Yeni sənədi kompyüterin yaddaşında saxlamaq

Печать

Print

Sənədi çapa vermək

Вырезать Cut

Qeyd olunmuş mətni kəsmək və buferdə yerləşdirmək

Копировать

Copy

Qeyd olunmuş mətnin nüsxəsini buferdə yerləşdirmək.

Вставить

Paste

Buferdə yerləşdirilmiş mətni kursor qeyd edilmiş yerə köçürmək.

Отменить

Undo

Son əməliyyatı ləğv etmək. Ləğv edilmiş əməliyyatı qaytarmaq

Добавить таблицу

Insert Table

Sənədə cədvəl əlavə etmək

Таблицы и границы

Table and Borders

Cədvəlin daxilində dəyişikliklər etmək üçün yeni panel açmaq.

Колонки

Columns

Mətni sütunlara bölmək.

Непечатаемые знаки

Show/Hide

Görünməyən simvol

Шрифт Font

Şriftin növünü dəyişmək

Размер Шрифта Font size

Mətnin şriftinin ölçüsünü dəyişmək

Полужирный Bold

Tünd şrift ilə yazmaq

Курсив Italic

Kursiv ilə yazmaq

Подчеркнутый Underline

Altından xətt çəkməklə yazmaq

По левому краю Align Left

Yazını sol tərəfdən bərabərləşdirmək.

По центру Center

Yazını səhifənin mərkəzində yerləşdirmək

По правому краю Align Right

Yazını sağ tərəfdən bərabərləşdirmək

По ширине Justify

Yazını həm sağ, həm də sol tərəfdən bərabərləşdirmək

Междустрочный интервал

Line Spacing

Sətirlər arası məsafəni tənzimləmək

Нумерация

Numbering

Abzasları nömrələmək

Уменьшить отступ. Увеличить

отступ

Decrease Indent and Increase

Indent

Abzasdan solda qalan boş yeri azaltmaq. Abzasdan solda qalan boş yeri artırmaq

Маркеры Bulets

Abzasların əvvəlinə müxtəlif formalı markerlər əlavə etmək

Верхний индекс Super script

Obyektin aşağısında indeks yazmaq

Нижний индекс Subscript

Obyektin yuxarısında indeks yazmaq

Выделение цветом

Highlight

Obyektin fonunu seçilmış rənglə rəngləmək

Цвет шрифта Font color

Mətnin şriftini seçilmış rənglə rəngləmək

Внешние границы Outside Border

Cədvəlin xətlərini qalın və ya şəffaf etmək

4.Xətkeşlər Xətkeşlər ekrana Вид→Линейка (View →Ruler) menyu əmri ilə gətirilir. Xətkeşlərdən

istifadə etməklə obyektin ölçülərini tənzimləmək mümkündür. 5.Mətni yazmaq üçün işçi sahə Mətni yazarkən aşağıdakı ardıcıllığa fikir vermək lazımdır. 1.Mətni yaddaşda saxlamaq, yəni mətnə ad vermək üçün Файл→Сохранить как (File

→Save as) menyu əmri icra olunur; 2.Sənədin formatını təyin etmək, yəni A4 və ya A5 formatlarından birini seçmək tələb

olunan zaman Разметка страницы→Параметры страницы→ Размер Бумаги (Page Layout →Page Setup →Size Paper) menyu əmri icra olunur;

Səhifənin parametrlərini təyin etmək üçün Разметка страницы →Параметры страницы→Поля (Page Layout→Page Set up →Margins) menyu əmri icra olunur;

Sənədin səhifəsinin albom və ya kitab kimi olması tələb olunduqda Разметка страницы →Параметры страницы→Ориентация (Page Layout →Page Setup →Orientation) menyu əmri icra olunur.

3.Mətnin dilini , şriftin ölçüsünü seçmək üçün Главная (Home) menyusunun əmrləri icra edilir.

4.Sərlövhə yazarkən По центру (Center) rejiminə; Mətn yazarkən По ширине (Justify) rejiminə; Ərizə və ya məktub yazarkən По правому краю (Align Right) rejiminə Главная (Home) menyusunun panelindən daxil olmaq mümkündür;

5.Abzas yaradarkən klaviaturada Tab düyməsindən, mətni yazarkən yeni abzasa keçmək üçün klaviaturada Enter düyməsindən istifadə edilir;

6.Mətnin yazılma prosesini sürətləndirmək məqsədi ilə tez-tez təkrar olunan sözlər və ya ifadələr Mouse-un köməyi ilə qeyd edilir Главная (Home) menyusunun panelindən Копировать (Copy) rejimi seçılır. Sonra kursor tələb olunan yerdə qoyulur, həmin paneldən Вставить (Paste) rejiminə daxil olmaqla sözlər və ya ifadələr həmin yerə yerləşdirilir.

Mətnin müxəlif hissələrində yazılmış sözləri bir cümlə kimi yazarkən sözün birini seçməklə klaviaturada CTRL düyməsi sıxılır və bir-bir sözlər Mouse-un köməyi ilə qeyd edilir. Sonra Главная (Home) menyusunun panelindən Копировать (Copy) rejiminə daxil olmaqla kursor tələb olunan yerdə qoyulur və həmin paneldən Вставить (Paste) rejimi seçilir (şəkil 3).

Şəkil - 3. Müxtəlif yerlərdə yerləşmiş obyektlərin seçilməsi.

7.Vəziyyət sətri Vəziyyət sətri - sənədin ekrandakı səhifəsinin sıra nömrəsini, səhifələrin ümumi sayını,

sözlərin ümumi sayını, yazının düzgünlüyünü, mətnın yazılma dilini, oxuma rejimini, strukturu, masştabı və s. əks etdirir (şəkil 4).

Vəziyyət sətrindəki əmrlərə Вид (View) menyusuna daxil olmaqla da rast gəlmək mümkündür.

Şəkil - 4. Vəziyyət sətrinin paneli.

8.Üfüqi və Şaquli sürüşdürmə zolağı Üfüqi və Şaquli sürüşdürmə zolağı sənədin yerinin üfüqi və şaquli xətt üzrə sürətli

yerdəyişməsinə imkan verir. II. Файл (File) menyusu Fayl menyusundakı əmrlər fayllarla işləmək imkanı verir. Fayl menyu əmrləri ilə aşağıdakı

əməliyyatları yerinə yetirmək mümkündür: 1. yeni sənəd yaratmaq; 2. yaddaşa verilmiş sənədi yenidən açmaq; 3. sənədi yaddaşa vermək; 4. sənədə yeni ad, parol vermək, həmçinin sənədi disketə, fləşə, faksa göndərmək; 5. sənədin parametrlərini dəyişmək, məsələn A4 formatında olan sənədi A5 formaı ilə

əvəz etmək; 6. sənədi çapa vermək və s.

II.1. Yeni sənədin yaradılması

Создать New Файл → Создать→Новый документ File → New→ New Document

Bu menyu əmri yeni sənəd yaratmaq imkanı verir.

Şəkil - 5. Yeni sənədin yaradılması pəncərəsi.

Yeni sənəd yaradarkən açılmış Доступные шаблоны pəncərəsində verilmiş ümumi

şablonlardan da istifadə etmək olar (şəkil - 5). Yeni sənəd hazırlayarkən fiziki formullardan və riyazi düsturlardan (şəkil - 6),

klaviaturada olmayan simvollardan (şəkil - 7), şəkillərdən, fiqurlardan (şəkil - 8), skayner edilmiş şəkillərdən, fiqurlu stillərdən (şəkil - 9) və s. istifadə etmək olar. Bunun üçün aşağıdakı menyu əmrləri seçilir.

Вставка Insert Вставка → Формулы

Insert → Formules

Şəkil - 6. Formula paneli.

Символ Symbol Вставка→Символ Insert→Symbol

Şəkil - 7. Simvol paneli.

Вставка

Insert Вставка→Картинки, Фигуры, Рисунок .. Insert→ Clip art, Picture...

Şəkil - 8 .

Şəkil - 9.

II.2. Kompüterin yaddaşında olan sənədə daxil olma

Открыть Open Файл → Открыть File →Open

Bu menyu əmri redaktə olunmuş, yəni yaddaşa verilmiş sənədi açmaq imkani verir. Bu

əmrə daxil olduqda yaddaşda olan faylların siyahısı ekranda görünür. Açılmış yeni pəncərədə tələb olunan sənədi seçib Открыть (Open) əmrinə daxil oluruq (şəkil - 10).

Şəkil - 10. Yaddaşda olan sənədin açılması pəncərəsi.

Bəzən kompüterin yaddaşında olan sənədi redaktə etmək, müəyyən dəyişikliklər

aparmaq lazım gəlir. Bu dəyişikliklərdən sonra sənədi bağlayarkən ekranda balaca dialoq pəncərə açılır və həmin pəncərədə sənəddəki dəyişikliklər yaddaşda saxlanılsın və ya saxlanılmasın sualı ilə müraciət olunur. Dəyişikliklərin yadda saxlanılması tələb olunduqda Да (Yes), yadda saxlanılması tələb olunmadıqda Нет (No) əmrini seçmək lazımdır. Sənədin bağlanması fikrindən daşındıqda Отмена (Cancel) əmri seçilir (şəkil - 11).

Şəkil - 11.

II.3. Sənədin yaddaşda saxlanılması

Сохранить Save Файл → Сохранить File→Save

Yeni sənədi yaddaşda saxlamaq üçün bu menyu əmrindən istifadə edilir. Ekranda

açılmış yeni pəncərədə Имя файла (File name) sətrinə daxil olub sənədə ad verilir, sonra isə Сохранить (Save) əmri yerinə yetirilir.

Сохранить kak (Save as) əmrini seçdikdə yaddaşda olan sənədin ikinci nüsxəsini yaradıb başqa adla yaddaşda saxlamaq mümkündür.

Bu menyu əmri eyni zamanda yaddaşda olan sənədə yeni ad verməklə sənəd üzərində istənilən dəyişikliklər etmək imkanı verir və əvvəlki sənədin əsli və formatı dəyişmir (şəkil - 12).

Şəkil - 12. Sənədin yaddaşda saxlanılması pəncərəsi.

II.4. Sənədin parametrlərinin seçilməsi

Параметры страницы

Page Setup Разметка страницы → Параметры страницы

Page Layout →Page Setup

Sənədi tələb olunan parametrlərə uyğun çap etmək üçün bu menyu əmri icra edilir. Bu menyu əmri vasitəsilə səhifədə lazımi ölçüləri təyin etmək, sənədi kitab və ya albom şəklinə çevirmək, həmçinin A4 formatını A5 formatına və s. dəyişmək mümkündür.

Səhifənin parametrlərini təyin etmək ücün Разметка страницы → Параметры страницы (Page Layout → Page Setup) menyu əmri seçilir və ekranda açılmış pəncərədə Поля (Margins) rejimində ölçülər daxil edilir. Məsələn:

Yuxarıdan - Верхнее (Top) - 2sm Soldan - Левое (Left) - 3sm

Aşağıdan - Нижнее (Bottom) -2sm Sağdan - Правое (Righ) -1,5sm Bu əmr vasitəsilə eyni zamanda sənədin kitab və ya albom şəklində çap edilməsini də

həyata keçirmək olar. Bunun üçün açılmış pəncərədə Книжная (Portrait) və ya Альбомная (Landscape) rejimi aktivləşdirilir və OK komandası verilir.

Şəkil - 12. Səhifənin parametrlərinin seçilməsi pəncərəsi.

Ekranda açılmış pəncərədə Размер Бумаги (Size Paper) rejimində isə A4 formatını

A5 formatı ilə və ya əksinə, A5 formatını A4 formatı ilə, həmçinin başqa formatlarla da əvəz etmək olur və OK əmri icra edilir (şəkil - 12).

II.5. Sənədin çapa verilməsi

Печать Print Файл→ Печать File→ Print

Bu menyu əmri vasitəsilə sənəd çapa verilir. Bu zaman açılmış pəncərədə Принтер

sətrində kompüterə qoşulmuş çap qurğusunun (printer) adı yazılır. Əgər kompüterə bir neçə çap qurğusu qoşulmuş olarsa siyahıdan sənəd çap ediləcək printerin adı seçilməlidir (şəkil - 13).

Şəkil - 13. Sənədin çapa verilməsi.

Sənədin bütün səhifələri çapa verilən zaman açılmış pəncərədə Все (All) rejimi və OK

komandası; Ardıcıl olmayan səhifələri çapa verən zaman Страницы (Pages) rejimində tələb olunan

səhifələrin nömrələri qeyd edilir (məsələn, 4,8,12-45,89) və OK komandası;

Hər hansı bir səhifəni çapa verilən zaman kursor həmin səhifədə qeyd edilir, Текущая (Current page) rejimi seçilir və OK komandası verilir;

Sənədin bir neçə nüsxəsinin çapı tələb olunan zaman: ekranda açılmış həmin pəncərədə Копии (Number of copies) rejimində nüsxələrin sayı qeyd edilir.

II.6. Sənədin göndərilməsi

Отправить Send to Файл→Отправить File→Send to

Bu menyu əmri ilə sənədi Faks-la, İnternet ilə göndərmək mümkündür. Həmçinin

sənəddən slaydlar şəklində istifadə etmək üçün Power Point Proqramına göndərmək olur (şəkil - 14).

Şəkil - 14. Sənədin göndərilməsi.

Выход Exit Файл→ Выход File→ Exit

Bu menyu əmri Word proqramından çıxmaq üçündür.

İşin yerinə yetirilmə qaydası

1. Microsoft Word 2010 proqramını yükləməli;

2. Baş menyu və onun əmrlərindən istifadə etməklə Sənəd hazırlamalı;

3. Sənəd hazırlayarkən fiziki formullardan və riyazi düsturlardan, klaviaturada olmayan

simvollardan, şəkillərdən, fiqurlardan, skayner edilmiş şəkillərdən, fiqurlu stillərdən və s. istifadə

etməli;

4. Sənədin parametrlərini seçməli;

5. Sənədin kompüterin yaddaşında saxlanmasını təmin etməli;

6. Müəllimin iştirakı ilə sənədə baxış keçirməli;

7. Sənədin çapa verilməsini, Fakca, İnternetə göndərilməsini nümayiş etdirməli.

Yoxlama sualları

1. Microsoft Word 2010 proqramından nə üçün istifadə edilir?

2. Baş menyunun əmrləri haqqında məlumat verməli.

3. Sənədin parametrləri necə seçilir?

4. Sənəd necə çapa verilir?

LABORATORİYA İŞİ № 5

POWER POINT PREZENTASIYA PROQRAMI ILƏ IŞLƏMƏK

İşin məqsədi: POWER POINT-2010 prezentasiya proqramı ilə işləmək qaydalarının

mənimsənilməsi.

Əsas nəzəri məlumatlar

Power Point proqramı ofis proqramlarından biridir. Bu proqram öz rəngarəngliyi ilə

fərqlənir. Power Point proqramında yaradılan sənəd Təqdimat (Presentation- Презентация)

adlanır. Təqdimat slaydlardan ibarətdir. Slaydlar üzərində müxtəlif obyektlər - şəkil, mətn,

diaqram, fiziki sxem və qrafiklər yerləşdirmək mümkündür. İllüstrasiyaların, animasiyaların,

səslərin köməyi ilə Təqdimat yaratmaq olar.

Son zamanlar mühazirəçilər, dissertantlar bu proqramdan daha çox istifadə edirlər. Çünki,

Multimedia Projektor xüsusi qurğusunu kompüterə qoşduqda həmin slaydları divardan asılmış

böyük ekranda əks etdirmək mümkündür

1. Microsoft Power Point proqramının yüklənməsi:

Power Point proqramına daxil olmaq üçün Start → Proqrams → Microsoft Office →

Microsoft Office Power Point (Пуск → Программы → Microsoft Office → Microsoft Office

Power Point) əmri ardıçıllıqla yerinə yetirilir (şəkil - 1).

Şəkil - 1. Microsoft Office Power Point proqramının yüklənmə paneli.

Microsoft Office Power Point proqramının pəncərəsi açılır. Öncə Təqdimatın ümumi strukturu tərtib edilir. Əsas məzmununa diqqət verilir. Mouse-un göstəricisi Заголовок слайда (Click to add title) sahəsinə daxil edilir və tələb olunan Təqdimatın adı qeyd edilir. Sonra Mouse-un göstəricisi Подзаголовок слайда (Click to add subtitle) sahəsinə daxil edilir və tələb olunan yarımbaşlıq qeyd edilir (şəkil - 2).

Şəkil 2. Microsoft Office Power Point proqramının pəncərəsi.

Menyu panelində Файл (File) menyusuna daxil olduqda Последние pəncərəsində

yaddaşda olan Təqdimat nümunələrinin siyahısı görünür (şəkil - 3).

Şəkil - 3. File menyusunun əmrləri.

Microsoft Power Point-in pəncərəsi aşağıdakı elementlərdən ibarətdir (şəkil - 4).

1. Proqramın adı qeyd edilmiş sətir 2. Baş menyu 3. Menyuya daxil olan əmrlər məcmusu 4. Təqdimatı tərtib etmək üçün slayd 5. Slaydların strukturasının ekranda görünməsi pəncərəsi 6. Vəziyyətlər sətri

Səkil - 4. Power Point proqramının pəncərəsinin əsas elementləri.

1. Baş menyu

Baş menyuda Файл, Главная, Вставка, Дизайн, Переходы, Анимация, Показ слайдов, Рецензирование, Вид (File, Home, Insert, Design, Transitions, Animations, Slide Show, Review, View) menyuları yerləşdirilmişdir. Hər bir menyunun açılmış pəncərəni idarə edən özünə məxsus əmrləri var. Menyuları aktivləşdirən zaman menyu əmrləri ekranda görünür və istənilən menyu əmrinə daxil olduqda tələb edilən əməliyyatları yerinə yetirmək olur (şəkil - 5).

Şəkil - 5. Baş menyu.

2.Yeni slaydın yaradılması

Создать New Файл → Создать File → New

Yeni slayd yaratmaq üçün Файл menyusunda Создать əmri icra olunur. Bu zaman

ekranın sağ tərəfində Доступные шаблоны и темы pəncərəsi açılır. Burada müxtəlif şablonlar, tərtibat nümunələri olan qovluqlar yerləşir. Təqdimat hazırlayarkən həmin nümunələrdən istifadə etmək olar (şəkil - 6).

Şəkil - 6. Hazır slayd nümunələrinin pəncərəsi.

3. Şəxsi Təqdimatın hazırlanması Şəxsi Təqdimatı yaratmaq üçün boş slayd seçmək lazımdır. Bunun üçün Новая

презентация (New Presentation) əmrini seçdikdə yeni slayd yaratmaq üçün pəncərə açılır (şəkil - 2 ). Şəxsi Təqdimatı hazırlayarkən menyu əmrlərindəki nişanları aktivləşdirməklə boş slayda şəxsi mətn, diaqram, şəkil, səsləndirici, animasiya və s. tətbiq etmək mümkündür.

4. Sənədin yaddaşda saxlanılması Hər dəfə yeni təqdimat tərtıb olunduqda, mütləq yaddaşda saxlamaq lazımdır. Bunun

üçün aşağıdakı menyu əmri yerinə yetirilir.

Сохранить Save Файл → Сохранить File→Save

Bu vaxt açılmış yeni pəncərədə Имя файла (File name) rejiminə daxil olub slayda ad

verilir. Sonra Сохранить (Save) əmri icra olunur (şəkil - 7).

Şəkil - 7. Slaydın yaddaşda saxlanılması pəncərəsi.

Yaddaşda saxlanılan sənədin ikinci nüsxəsini yaratmaq üçün Сохранить как (Save As). Файл→Сохранить как (File→Save As) bu menyu əmri yerinə yetirilir. Bu menyu əmri yaddaşda olan slayda yeni ad verməklə slayd üzərində istənilən dəyişikliklər etmək imkani yaradır. Əvvəlki slaydın əsli və formatı dəyişmir. Bu əmrə daxil olmaqla slaydı disketdə, fləşdə saxlamaq, slayda parol qoymaq və ya parolu ləğv etmək mümkündür.

5. Slaydların parametrlərinin seçilməsi Slaydın tələb olunan parametrlərə uyğun çap edilməsi üçün Дизайн (Dezign)

menyusundan Параметры страницы əmri yerinə yetirilir. Bu vaxt ekranda açılmış pəncərədə slaydın lazımi ölçüləri təyin edilir.

Bu pəncərədən slaydın kitab və ya albom şəklində olmasını, həmçinin A4 formatında, A5 formatında və s. formatlarda olmasını seçmək mümkündür. Slaydın formatı Размер слайдов (Slides sized for) rejimındə verilmiş siyahıdan seçilir. Slaydın hansı nömrədən işarələnməsi üçün Нумеровать слайды с (Number Slides from) rejimi aktivləşdirilir və rəqəm qeyd edilir.

Slaydın kitab kimi olması tələb olunarsa: ekranda açılmış pəncərədə Книжная (Portrait) rejimi seçilir və OK əmri icra olunur.

Slaydın albom şəklində olması tələb olunarsa: Альбомная (Landscape) rejimi seçilir və OK əmri icra olunur (şəkil - 8).

Şəkil 8. Slaydın parametrlərinin seçilməsi paneli.

6. Slayda baxış Çap menyu əmri icra olunmamışdan öncə slayda baxış keçirmək lazımdır. Bunun üçün

Показ слайдов menyu əmrlərindən istifadə edilir (şəkil - 9).

Şəkil - 9. Slayda baxış əmrləri.

7.Slaydın çapa verilməsi

Slaydı çapa vermək üçün aşağıdakı menyu əmri yerinə yetirilir:

Печать Print Файл→ Печать File→ Print

Bu zaman ekranda açılmış Печать (Print) dialoq pəncərəsində Принтер rejimində

kompüterə qoşulmuş printerin adı siyahıdan seçilir (kompüterə bir neçə printer qoşulmuş

olarsa).

Faylda olan bütün slaydların çapı tələb olunarsa:

Файл→Печать (File→Print) menyu əmri yerinə yetirilir. Bu zaman ekranda açılmış

Настройка dialoq pəncərəsində Все (All) rejimi seçilir və OK əmri icra olunur.

Ardıcıl olmayan bir neçə slaydların çapı tələb olunarsa:

Файл → Печать (File → Print) menyu əmri yerinə yetirilir. Bu zaman ekranda açılmış

Настройка dialoq pəncərəsində Слайды (Slide) rejimi seçilir və çapı tələb olunan slaydların

nömrələri qeyd edilir (məsələn, 4, 8,12 - 45, 89) və OK əmri icra olunur.

İstənilən hər hansı bir slayd çapa verilərsə, bu zaman kursor həmin slaydda qeyd edilir.

Slaydı çapa verən zaman rənglərini tənzimləmək üçün Цвет ( Color ) rejimi aktivləşdirilir

və ekranda açılmış siyahıdan tələbə uyğununu seçir (şəkil - 10).

Şəkil - 10. Slaydın çapa verilməsi pəncərəsi.

8.Sənədin Fakca, İnternetə həmçinin Word Proqramına göndərilməsi

Bu menyu əmrini icra edərkən faylı Fakc-a, İnternetə göndərmək mümkündür. Həmçinin

slaydlardan mətn şəklində istifadə etmək üçün Word Proqramına göndərmək olar (şəkil - 11).

Bunun üçün aşağıdakı əmrlər yerinə yetirilir:

Отправить Send to Файл→Отправить File→Send to

Şəkil - 11. Slaydın göndərilməsi.

İşin yerinə yetirilmə qaydası 1. Microsoft Power Point proqramını yükləməli; 2. Baş menyu və onun əmrlərindən istifadə etməklə şəxsi təqdimat hazırlamalı; 3. Slaydın parametrlərini seçməli; 4. Slaydın kompüterin yaddaşında saxlanmasını təmin etməli; 5. Müəllimin iştirakı ilə slayda baxış keçirməli; 6. Slaydın çapa verilməsini, Fakca, İnternetə və ya Word Proqramına göndərilməsini

nümayiş etdirməli.

Yoxlama sualları 1. POWER POINT 2010 proqramından nə üçün istifadə edilir? 2. Baş menyunun əmrləri haqqında məlumat verməli; 3. Slaydın parametrləri necə seçılır? 4. Slayd necə çapa verilir?

LABOROTORİYA İŞİ № 6 MICROSOFT EXCEL PROQRAMI ILƏ IŞLƏMƏK

İşin məqsədi: MICROSOFT EXCEL 2010 proqramı vasitəsilə işləmək qaydaları ilə

tanışlıq. Əsas nəzəri məlumatlar

Müasir iş dünyasında böyük verilənlər bazası ilə işləmək üçün bir çox proqramlardan istifadə edilir. Bu proqramlardan biri də Microsoft Excel proqramıdır. Пуск → Все программы → Microsoft Office → Microsoft Excel 2010 (Start → All programs →Microsoft Office → Microsoft Excel 2010) əmrini yerinə yetirən zaman Excel proqramı yüklənir və Excel pəncərəsi ekranda görünür. Excel pəncərəsi aşağıdakı hissələrdən ibarətdir (şəkil - 1).

Şəkil - 1. Excel pəncərəsi.

Yeni kitabın və vərəqin yaradılması Excel proqramında Kitab (Книга (Book)) anlayışı fayl anlayışına uyğun olduğna görə

yeni kitabın yaradılması Создать (New), saxlanması, ona ad verilməsi Сохранить (Save), çapa verilməsi Печать (Print) və s. fayl menyusunun əmrləri ilə fayla analoji aparılır.

Excel-in kitabı bir neçə vərəqdən (Лист) ibarətdir. Hər vərəqdə isə 256 sütun və 65536 sətir var. Sətir və sütunun kəsişməsi bizə bir iş sahəsi və ya xana verir ki, həmin xanada rəqəm, mətn və ya tarix yazmaq mümkündür. Hər bir xananın öz ünvanı var; xananın ünvanı onun yerləşdiyi sütun və sətir adlarından ibarətdir. Məs., B sütunu və 2-ci sətirdə yerləşən xananın ünvanı B2 olur (şəkil - 2).

Şəkil - 2.

Vərəqin adının üzərində Mouse-un sol düyməsini bir dəfə sıxdıqda vərəq aktivləşir (ekrana çıxır), aktiv vərəqin adının üzərində iki dəfə sıxdıqda oraya yeni ad yazmaq (yəni adını dəyişdirmək) olar. Vərəqin adının üzərində Mouse-un sağ düyməsini sıxsaq kontekst menyu açılır. Bu menyunun əmrlərinin köməyi ilə aşağıdakı əməliyyatları aparmaq mümkündür:

Kitaba yeni vərəq əlavə etmək (Вставить); Silmək (Удалить); Vərəqin adını dəyişdirmək (Переименовать); Vərəqi başqa kitaba köçürmək (Переместить или скопировать); Bütün işçi vərəqi qeyd etmək (Выделить все листы) (şəkil - 3).

Şəkil - 3.

Vərəqin bir yerdən başqa yerə köçürülməsi və sürüşdürülməsi Vərəqi bir yerdən başqa yerə köçürdükdə onun məzmunu əvvəlki yerdə qalır, ancaq

sürüşdürüldükdə silinir. Bunun üçün aşağıdakı əməlləri etmək lazımdır: • Köçürülən vərəqin adının üzərində Mouse-un sol düyməsini sıxın; Ctrl düyməsini sıxmaqla vərəqi istənilən yerə sürüşdürün; Onda yeni vərəq əvvəlki vərəqin adı ilə adlanacaq, ancaq bu ada «(2)» əlavə olunacaq

(şəkil - 4).

Şəkil 4.

Vərəqi bir kitabdan başqa kitaba köçürmək və sürüşdürmək üçün hər iki kitab açılır və Вид menyusundan Упорядочить все → Рядом → Ок əmrləri (şəkil 5.) vasitəsi ilə hər iki kitab ekranda yanaşı yerləşdirilir (şəkil - 6).

Şəkil - 5.

Sonra yuxarıdakı qayda ilə köçürmək və sürüşdürmək əməliyyatı aparılır.

Şəkil - 6.

Məlumatın daxil edilməsi qaydaları: 1. Mətni və ya rəqəmi daxil etdikdən sonra Enter düyməsi basılır və ya başqa bir

ünvanda düymə basılır. 2. Artıq məlumat olan ünvanda yeni məlumat yazmaq üçün sadəcə üzərində mausun

düyməsi bir dəfə basılır və yeni məlumat daxil edilir. 3. Artıq məlumat olan ünvanda dəyişiklik etmək üçün üzərində mausun düyməsi iki dəfə

basılır. Rəqəmlərin daxil edilməsi qaydaları:

1. Rəqəm yazdıqda onunla yanaşı heç bir başqa işarə qoyulmur (məsələn, vergül və ya dollar işarəsi.

2. Kəmiyyətin tam və onluq hissəsini ayırmaq üçün nöqtədən istifadə edilir 3. Rəqəmləri daxil etdikdən sonra (məs. Enter basdıqdan sonra) onun sağ tərəfə

yazılması rəqəmin düz yazıldığını bildirir. 4. Hər hansı bir hesablama apararkən əvvəl “=” işarəsi qoyulur. Sonra hesablama

aparılacaq xanaların ünvanları yazılır (məs. =A3+C3+B4). Əks halda yazılan rəqəmlər mətn kimi qəbul edilir (şəkil -7).

Şəkil - 7.

Bir birindən uzaq məsafədə yerləşən xanaları seçərkən Ctrl düyməsindən, biri birinə yaxın məsafədə yerləşən xanaları seçərkən Shift düyməsindən istifadə edilir. Digər bir üsul isə mausun sol düyməsini sıxıb sürüşdürməklə yaxın xanaları seçmək olar. Seçilmiş sahə diapazon adlanır və məs. =B10:E14 kimi işarə edilir (şəkil - 8).

Şəkil - 8.

Diapazondakı sətirlərin, sütunların və xanaların sayını müəyyən edək. Şəkil 4-də verilmiş diapazonda sətirlərin sayını müəyyən etmək üçün sonuncu xana ünvanından birinci xana ünvanı çıxılır və üzərinə vahid əlavə edilir, yəni

E14-B10+1=5. Sütunların sayı isə E14-B10= 4-dür. Xanaların sayını taparkən sətirlərin sayı sütunların sayına vurulur, yəni 5*4=20. Deməli, diapazonda 5 sətir, 4 sütun və 20 xana var.

Xananın surətini və ya nüsxəsini çıxarmaq üçün mausun sol düyməsini xananın kənarına gətirib sıxırıq və Ctrl düyməsini vurmaqla istədiyimiz xanaya köçürürük. Xananı tamamilə kəsib başqa xanaya yerləşdirərkən həmin qayda ilə Shift düyməsini vururuq.

Əgər hər hansı bir xananı özünə yaxın bir neçə xanaya köçürmək lazım gələrsə, onda kursoru köçürüləcək xananın aşağı sağ küncünə yaxınlaşdırırıq. Bu zaman “+” işarəsi yaranacaq. Mausun sol düyməsini sixaraq “+” işarəsini şaquli və ya üfüqi istiqamətdə sürüşdürürük. Beləliklə, birinci xananın nüsxəsi digər xanalara köçürülür.

Əgər yuxarıda yazılanları Ctrl düyməsini vuraraq yerinə yetirsək, yəni sürüşdürmə aparsaq, onda xananın köçürülməsi seçdiyimiz qanunauyğunluqla: məs. ədədi silsilə şəklində və ya iki-iki artmaqla və s... baş verəcək (şəkil - 9).

Şəkil - 9.

Excel-də iki ünvan mövcuddur: nisbi ünvan və mütləq ünvan. Nisbi ünvan – sürüşdürmə və ya nüsxəsini köçürmə zamanı qiymətini dəyişən ünvandır. Mütləq ünvan -isə sürüşdürmə və ya nüsxəsini köçürmə zamanı qiymətini dəyişməyən

ünvandır. Mütləq ünvanda sətir və sütun qarşısında $ (dollar) işarəsi qoyulur. $ (dollar) işarəsi yazılmayan sətir və ya sütun sürüşdürmə zamanı öz qiymətini dəyişir. Əgər xananı kəsib digər xanaya köçürsək onda mütləq ünvan olduğu kimi köçürüləcək (ctrl X---- ctrl V) (şəkil 10).

Şəkil -10.

Cədvəl daxilində xanaların hərəkəti zamanı aşağıdakıları yerinə yetirmək mümkündür: məsələn. hər hansı bir xananı Home düyməsini sıxmaqla həmin sətrin əvvəlinə, Ctrl Home sıxmaqla cədvəlin 1-ci xanasına (A1) keçirmək olar. Eləcə də hər hansı bir sətirdəki xananı Ctrl → düyməsini sıxmaqla sağa doğru ilk dolu sütuna (əgər dolu sütun yoxdursa sonuncu boş sütuna), Ctrl ← düyməsini sıxmaqla sola doğru ilk dolu və ya birinci boş sütuna keçirmək olar. Bu əməliyyatı sətirlər üzrə də yerinə yetirmək mümkündür: hər hansı bir sətirdəki xananı Ctrl ↓ düyməsini sıxmaqla aşagı istiqamətdə ilk dolu sətirə və ya sonuncu boş sətirə, Ctrl ↑ düyməsini sıxmaqla yuxarı istiqamətdə ilk dolu sətirə və ya birinci boş sətirə keçirmək olar.

Microsoft Excel proqramında lent başlığına aşağıdakılar daxildir: Файл (File) menyusu, Главная (Home), Вставка (Insert), Разметка страницы (Page Layout), Формулы (Formules), Данные (Data), Рецензирование (Review), Вид (View).

MS Excel proqramı vasitəsilə müxtəlif hesablama əməliyyatlarının aparılma qaydalarını araşdıraq. İlk növbədə Excel proqramının funksiyalarını nəzərdən keçirək. Şəkil 11-də əməliyyatlarda istifadə edilən sadə işarələr, riyazi, statistik, məntiqi, mətn funksiyaları verilmişdir.

Şəkil - 11.

Hesablama apararkən bu işarələri və ya funksiyaları klaviaturadan , yaxud fx üzərində Mause-n sol düyməsini iki dəfə vurmaqla açılan pəncərədən daxil etmək mümkündür (şəkil - 12 (a, b)).

Şəkil - 12 (a).

Şəkil - 12 (b).

Cədvəldə verilmiş funksiyalardan istifadə etməklə aşağıdakı tapşırıqları Excel-də yerinə

yetirək.

Tapşırıqlar D5 xanasındakı nəticəni hesablayın.

B C D

2 5 4 1

3 6 8 3

4 7 3 4

5 8 5 =SUM(B2:C4)

Riyazi funksiyalardan istifadə etməklə hesablama aparın.

A B C

12 7 2 =SUM(A12;B12)

13 5,5 4 =A13*B13

14 7 8 = SUM(C12:C13)

15 3 9 =MAX(A12:A14)

C14 xanasının nəticəsini tapın.

E F G

12 1 2 = AVERAGE(E12:E14)

13 5 4 = MİN(F12:F14)

14 6 7 = SUM(G12:G13)

Verilmiş mətndə simvolları say.

A B

6 Informasiya və kompüter texnikası

=LEFT(A6:16)

7 123456789 =RIGHT(A7:4)

8 =LEN(A6)

Hesablama aparın.

E F G H

3 2 4 1 =FACT(G4)

4 3 7 5 =POWER(F4;2)

5 6 8 9 =SUMİF(E3:G5;<7)

Statistik fuksiyalardan istifadə etməklə hesablama aparın.

E F G H

7 7 məntiq 4 =CONT(E2:G4)

8 6 8 3 =COUNTA(E2:G4)

9 info 2 0 =COUNIF(E2:G4;”<7”)

Məntiqi funksiyalardan istifadə etməklə hesablama aparın. (AND funksiyasında hər iki

şərt, OR funksiyasında yalnız bir şərtin ödənilməsi kifayətdir).

J K

1 300 =IF(J1<400;J1•2;J1/2)

2 200 =AND(J2<500;J2>200)

3 500 =OR(J3>200;J2<600)

4 300 =NOTOR(J4>200;J4<500)

5 600 =İF(J5>700;J5/3;J5•2)

Yoxlama sualları

1. MS Excel-də işçi interfeys hansı hissələrdən ibatərdir? 2. Excel-də elektron cədvəlin sətir və sütunu necə nömrələnir? 3. MS Excel-də mütləq və nisbi ünvan necə göstərilir? 4. İşçi vərəqi əlavə etmək üçün hansı əməliyyat yerinə yetirilir? 5. Excel-də sütunların maksimum sayı nə qədərdir?

LABORATORIYA İŞİ № 7 TƏTBIQI PROQRAMLAR PAKETINDƏN ISTIFADƏ

(PROTEUS VSM)

İşin məqsədi: Tətbiqi proqramlar paketindən istifadə etməklə (PROTEUS VSM) laboratoriya işlərini yerinə yetirmək qaydalarının öyrənilməsi.

Əsas nəzəri məlumatlar

PROTEUS VSM proqramı iki sərbəst proqramdan ibarətdir: ISIS və ARES. ISIS əsas proqramdır və ARES-lə sıx əlaqələndirilmişdir. Proqramın ISIS hissəsində elektrik dövrələri yığılır, yoxlandıqdan sonra simulyasiya olunur. Bunun üçün ilk öncə proqram kompüterə yüklənməlidir. İstifadə edilən PROTEUS 8.0 versiyası yükləndikdən sonra Proteus 8 Professional paketi işə salınır. İlk açılış pəncərəsi şəkil 1-dəki kimidir.

Şəkil - 1.

Açılan pəncərədən yeni layihə hazırlanması lazım gələrsə “New Project” lingi, əvvəlcədən işlənmiş hazır layihəni açmaq lazım gələrsə “Open Project” lingi seçilir.

“Name” hissəsində layihənin adı , “Path” hissəsində isə saxlandığı yer təyin olunur. “Next” düyməsini seçdikdə açılan yeni pəncərədə işçi oblastın standartı (A0, A1, A2, A3, A4 və digərləri) təyin edilir.

Səhifənin standartı seçildikdən sonra yenidən “Next” düyməsini seçdikdə növbəti pəncərəyə, “Back” düyməsini seçdikdə isə əvvəlki pəncərəyə qayıtmaq olur. Növbəti pəncərədə sxemlərin işlənəcəyi çap montaj platalarının standartlara uyğun təbəqələri göstərilmişdir. Sadə sxemlər üçün “Default” və ya “Do not greate PCB layout” seçilir.

“Next” düyməsini seçərək növbəti pəncərəyə keçilir. Bu pəncərə seçilmiş layihə ilə bir yerdə unikal (Firmware) layihənin vahid məkanda işlənməsini özündə saxlayan pəncərədir.

Bu pəncərədə “No Firmware Project” seçərək proseslər sona çatdırılır. Sonra “Next” düyməsi seçilir və “Finish” düyməsini seçməklə əsas istifadəçi interfeys açılır.

1.PROTEUS VSM MÜHİTİNİN İSTİFADƏÇİ İNTERFEYSİ PROTEUS VSM proqram paketi elektrik dövrələrinin modelinin qurulması, analizi və

simulyasiyası üçün tətbiq olunur. Proqram işə başlayarkən əsas istifadəçi interfeys açılır. İstifadəçi interfeysi şərti olaraq üç

hissəyə ayırmaq olar (şəkil - 2). - Yuxarı panel; - Redaktor alətləri paneli; - Prinsipial sxemlər üçün işçi pəncərə.

Şəkil - 2.

Yuxarı paneldə menyu və alətlər paneli yerləşir (şəkil - 3).

Şəkil - 3.

Menyu panelinin əmrləri haqqında qısa məlumat verək: «File» - fayllarla işləmə;

«Edit» - redaktə etmə; «View» - işçi pəncərənin ümumi görünüşünün sazlanması; «Tools» - ISIS ilə işləyərkən köməkçi alətlər; «Design» - layihənin xassələrinin redaktə edilməsi; «Graph» - qrafiklərin redaktə edilməsi; «Debug» - layihənin idarə edilməsi; «Library» - komponentlərin seçilib işçi pəncərəyə əlavə edilməsi; «Template» - fonun, mətnin, birləşdirici xətlərin və s... rənglərinin sazlanması.; «System» - Proteus sisteminin sazlanması; «Help» - məlumatlandırma. Yuxarı panelin ikinci sətrində menyu panelinin əmrlərinə uyğun alətlər yerləşir. Menyu və alətlər panelinin altında Shematic capture adlanan sahə ayrılmışdır. Bu

sahədə hazırlanan sxem xüsusi çərçivə içərisində göstərilir. Bu sahənin altında P L DEVICES adlanan pəncərədə kataloqdan seçilən elementlərin və ya cihazların siyahısı yerləşdirilir (şəkil 4.).

Şəkil - 4.

P düyməsini seçdikdə Proteusun element bazasının kataloqu olan Pick Devices

pəncərəsi açılır (şəkil 5). Şəkildən göründüyü kimi kataloqda cihazlar, elementlər təyinatına və hazırlandığı

firmalara görə sinifləndirilmişdir. Lyihədə istifadə olunan cihazların adı Keywords-də yazılır. Results pəncərəsindən sxemə və elektrik parametrlərinə uyğun cihazın modeli mausun sol düyməsini iki dəfə vurmaqla avtomatik olaraq seçilir və DEVİCES pəncərəsinə gətirilir. Sonra bu cihazlardan istifadə etməklə işçi pəncərədə lazımi sxem yığılır. İşçi pəncərənin aşağı küncündə Message hissəsindəki işarə göy rəngdə olarsa simulyasiyanın normal, sarı rəng ağır icra edildiyini, qırmızı rəng isə simulyasiya icra olunmadığını göstərir.

Şəkil - 5.

1.REDAKTOR ALƏTLƏRİ PANELİ

Redaktor alətləri panelindən işçi pəncərədə prinsipial sxemin yaradılması üçün istifadə edilir (alətlər paneli şəkildə 90° döndərilmiş təsvir edilib) (şəkil 6).

Şəkil - 6.

Redaktor alətlərinin simvolik işarələri və yerinə yetirdikləri funksiyalar cədvəl 1-də

verimişdir. Cədvəl 1

Simvolik işarələr

Adı Yerinə yetirdikləri funksiyalar

Selection Mode

Obyekti (elementi, komponenti, şini, naqili) seçərək onun işçi pəncərədə yerləşdirilməsi və redaktə edilməsi üçün ;

Component Mode

Kitabxanadan yeni elementin işçi pəncərəyə əlavə

edilməsi üçün ;

Junction Dot Mode

Əlaqə xətlərində birləşmə nöqtələrinin tənzimlənməsi

üçün;

Wire Lebel mode

Əlaqə xətlərinin, komponentlərin adlandırılması və ya

işarələnməsi üçün;

Text Script Mode

İşçi pəncərədə izahlı mətnin (məlumatın) əlavə edilməsi

üçün;

Buses Mode

Birləşdirici şinlərin çəkilməsi üçün;

Subcircuit Mode

Alt sxemin yaradılması, başqa sözlə daha mürəkkəb

sxemlərdə tətbiq etmək üçün hazır funksional sxemin giriş və çıxışa malik olan blok şəklində tərtib edilməsi üçün;

Terminal Mode

Terminalların təşkil edilməsi. Terminallar, birləşmə

xətlərindən istifadə etmədən sxemin bir və ya bir neçə nöqtəsini birlədirmək imkanı verir. Bu birləşmə eyni və ya

müxtəlif işçi pəncərədə aparıla bilir;

Device Pins Mode

Komponentin (cihazın) çıxışlarının yaradılması üçün ;

Graph Mode

Layihədə qrafiklərin yerləşdirilməsi üçün;

Tape Recorder

Mode

Virtual “Maqnitafon” - un qurulması. Alınan siqnalları fayla

yazıb digər layihədə istifadə etmək üçün;

Generator Mode

Virtual generatorun yaradılması və İşçi pəncərəyə əlavə

edilməsi üçün;

Voltage Probe

Mode

Gərginliyi ölçmək üçün naqilin üzərinə nümunəvi cihazın

(пробник) yerləşdirilməsi;

Current Probe

Mode

Cərəyanı ölçmək üçün naqilin üzərinə nümunəvi cihazın

(пробник) yerləşdirilməsi;

Virtual Instruments

Mode

Virtual cihazların (ossilloqraf, analizator, virtual siqnal generatoru, virtual terminal, ampermetrlər, voltmetrlər,

vattmetr və s.) yerləşdirilməsi;

Graphics

İşçi pəncərədə düz xətlər, simvollar, fiqurlar və s... çəkmək və eləcə də mətn yazmaq üçün;

Kitabxanadan seçilən komponenti işçi pəncərədə müxtəlif istiqamətlərdə çevirmək üçün .

Menyu panelinin əmrlərindən və redaktor alətləri panelindən istifadə etməklə laboratoriya

işlərini yerinə yetirmək mümkündür. «File» (fayl) - fayllarla işləmə menyusu: Fayllarla işləmə əmrlərinin siyahısı şəkil 7-də

verilmişdir. Əmrlərə uyğun əməliyyatların şərhi aşağıdakı kimidir.

Şəkil - 7.

- New Project (yeni layihə) - Ctrl+N. Bu əmr layihə üçün yeni pəncərə açır. - Open Project (layihəni aç) - Ctrl+O. Bu əmr işlənmiş layihəni açmaq üçündür. - Open Sample Project (layihə nümunələri aç) - Bu əmr hazır layihə nümunələrini

açmaq üçündür. - Save Project (layihəni saxla) - Ctrl+S. Bu əmr cari layihəni yadda saxlamaq üçündür.

- Save Project As (layihəni kimi saxla) - Bu əmr layihəni yeni adda saxlamaq üçündür. Bu əmrdən orijinal layihədə dəyişiklik etmədən lazımi yoxlamalar aparmaq üçün istifadə edilir.

- Close Project (layihəni bağla) - Bu əmr layihəni bağlamaq və ilk vəziyyətə gətirmək üçündür.

- İmport Project Clip (layihəni hissələrlə kəs) - Bu əmr Proteus Professional proqramının qovluğunda olan sxemi və ya sxemin müəyyən hissəsini kəsib digər layihədə və ya işçi pəncərədə yerləşdirmək üçündür.

- Export Graphics (qrafikləri çevir) - Bu əmrdən sxem və ya qrafikləri başqa formata (cədvəl, Adobe PDF, rəsm DXF, şəkil BMP və s.) çevirmək üçün istifadə edilir.

- Export Project Clip (layihəni hissələrlə köçür ) - Bu əmr işçi pəncərədə yığılan sxemi və ya sxemin müəyyən hissəsini Proteus Professional proqramının qovluğundakı sxemlə əvəz etmək və ya yeni faylda yadda saxlamaq üçündür.

- Print Design (layihəni çap et) - Bu əmr layihənin tam və ya müəyyən bir hissəsini çap etmək əməliyyatını yerinə yetirir.

- Print Setup (çapa sazla) - Bu əmr çap əməliyyatının sazlanması üçündür. - Printer İnformation (çap məlumatları) - Bu əmr layihənin çap edilməsi haqqında

məlumatlandırır. - Mark Output Area - Bu əmr layihənin çapa veriləcək hissəsini qeyd etmək üçündür. - Exit Application (çıxma) - Alt + F4. Bu əmr proqramdan çıxmaq üçündür.

İşin yerinə yetirilmə qaydası

1. PROTEUS VSM proqramını yükləməli. 2. Laboratoriya işini Proteus 8.0 Professional proqram paketindən istifadə etməklə

yerinə yetirməli. 3. P düyməsini seçməli və Proteusun element bazasının kataloqunu (Pick Devices)

açmalı. 4. Elektrik sxemində istifadə olunan cihazların adını Keywords-də yazmalı. Results

pəncərəsindən sxemə və elektrik parametrlərinə uyğun cihazın modelini seçməli ( avtomatik olaraq P L Devices hissəsində yerləşir).

5. Müəllimin verdiyi tapşırığa əsasən sadə sxemlərin simulyasiyasını yerinə yetirməli. Məs: VƏ, VƏ YA, İNKAR, VƏ İNKAR, VƏ YA İNKAR və s. məntiq elementlərinin simulyasiya sxemini qurmalı.

6. Keywords-də “VƏ”, “VƏ YA”, “İNKAR” məntiqi elementlər, lampalar, keçid elementini axtarışa verib kataloqdan uyğun modelləri seçməli:

- “VƏ” məntiq elementi - Keywords-də AND yazılır və kataloqdan AND - ACTİVE - Simple 2 İnput AND Gate;

- “VƏ YA” məntiq elementi - Keywords-də OR yazılır və kataloqdan OR - ACTİVE - Simple 2 İnput OR Gate;

- “İNKAR” məntiq elementi - Keywords-də NOT GATE yazılır və kataloqdan NOT – ACTİVE - Simple Digital İnverter;

- Lampa - Probe, modeli - LOGİCPROBE BİG - ACTİVE- Logic State İndicator; - Keçid elementi - toggle, modeli - LOGİCTOGGLE - ACTİVE - Logic State Source

(Momentary Action) seçməli. 7. Simulyasiya hazır olduqdan sonra RUN düyməsi ilə sxemi işə salmalı və nəticələri

monitorda izləməli (şəkil - 8).

Şəkil - 8.

Yoxlama sualları 1.Proteus proqramının istifadəçi interfeysi neçə hissədən ibarətdir? 2.Menyu panelinin əmrlərini sayın. 3.Redaktor alətlərinin simvolik işarələri və yerinə yetirdikləri funksiyaları izah edin. 4.File menyusunun əmrləri və funksiyalarını izah edin.

LABORATORIYA İŞİ № 8

TƏTBIQI PROQRAMLAR PAKETINDƏN ISTIFADƏ (ELECTRONICS-WORKBENCH)

İşin məqsədi: Tətbiqi proqramlar paketindən istifadə etməklə (Electronics-

Workbench) laboratoriya işlərini yerinə yetirmək qaydalarının öyrənilməsi.

Əsas nəzəri məlumatlar Electronics-Workbench proqramlar paketi elektrotexniki və sxemotexniki sxemlərin

analizi və modelləşdirilməsi üçündür. Bu paket vasitəsilə real işlədilə bilinən elektrik sxemləri böyük dəqiqliklə modelləşdirilir. Electronics-Workbench paketi Windows 95/98/NT/2000/XP əməliyyat sistemləri vasitəsilə işlədilir.

Electronics - Workbench - paketinin yüklənməsi Stpart menu -da ikonika vasitəsilə digər proqramlarda olduğu kimi aparılır. Bu zaman ekranda proqramın istifadəçi interfeysi açılır (şəkil - 1).

Şəkil - 1. Electronics-Workbench proqramının interfeysi.

Electronics-Workbench proqramının istifadəçi interfeysi aşağıdakı hissələrdən ibarətdir: 1. İşçi sahə; 2. Menyu sətri; 3. Komponentlər paneli; 4. Standart alətlər paneli; 5. İşə buraxma, saxlama və pauza düymələri. 1. İşçi sahə - sxemin komponentləri və ölçü cihazları yerləşən ekranın böyük mərkəzi hissəsidir. 2. Menyular və onların funksiyaları aşağıdakılardır:

File - menyusunun əmrləri ilə fayllar üzərində müxtəlif işləmələr (faylın açılması, yüklənməsi, yaradılması, çap olunması və s.) yerinə yetirilir.

Edit - menyusunun əmrləri ilə açılmış fayllar üzərində redaktə işləri aparılır. Menyudakı əmrlər vasitəsilə sxemdə element və blokların qeyd olunması, sürüşdürülməsi, çıxarılması və köçürülməsi yerinə yetirilir. Bundan başqa, sxemin vizual parametrlərinin sazlanması da mümkündür (elementlərin vəziyyəti və orientasiyası, şrift və rənglərin seçilməsi, axtarışlar və digər standart funksiyalar).

Circuit - menyusunun əmrləri ilə sxem elementlərinin xassələrinin dəyişdirilməsi, bir birinə nəzərən sürüşdürülməsi və döndərilməsi mümkündür.

Analysis - menyusunun əmrləri ilə sxem üzərində müxtəlif növ analizlər aparılır. Window - menyusu ilə sənəd üzərində işləmələr zamanı pəncərə (ekran) sazlamaları

aparılır. Help - menyusu ilə Electronics Workbench -in məlumat sisteminə daxil olmaq

mümkündür. 3. Komponentlər paneli - bura aşağıdakı bölmələr daxildir: Sources, Basic, Diodes,

Transistors, Analoq Ics, Mixed Ics, Digital Ics, Logic Gates, Digital, Indicators, Controls, Miscellaneous, Instruments, eləcə də müəyyən funksiyaları yerinə yetirən Yavorites paneli.

4. Qida mənbəyi və Pause düyməsi - ekranın sağ yuxarı küncündə yerləşir , modelləşdirmə prosesini işə salmaq və müvəqqəti fasilə etmək üçün istifadə edilir. Modelləşdirmə prosesini dayandırmaq və pauzanı ləğv etmək üçün həmin düymələri təkrar basmaq lazımdır.

İstifadəçi, Electronics - Workbench -in köməyilə sxemlərin qurulmasının metod və prinsiplərini mənimsəməli, işləmələrin rasional aparılması üçün sxemotexniki və digər elementləri işçi sahədə yerləşdirməyi bacarmalıdır.

Electronics - Workbench -in işçi sahəsinə sxemdə istifadə olunacaq zəruri elementləri gətirmək üçün komponentlər panelində yerləşdirilmiş (Sources, Basic, Diodes, Transistors, Analog Ics, Mixed Ics, Digital Ics, Logic Gates, Digital, Indicators, Controls, Miscellaneous, Instruments) elementlər bazasından istifadə olunur.

1.Mənbə komponentləri Sources bölümündə yerləşir (şəkil 2): sabit gərginlik

mənbəyi ( ), sabit cərəyan mənbəyi ( ), dəyişən gərginlik mənbəyi ( ), dəyişən

cərəyan mənbəyi ( ) və s…

Şəkil - 2.

2.Baza komponentləri Basic bölümündə yerləşir (şəkil 3): sabit və dəyişən rezistorlar

( , ), sabit və dəyişən kondensatorlar ( ), açarlar ( ) və s…

Şəkil - 3.

3.Diodes bölümündə Diodlar yerləşir: diod ( ), stabilitron ( ), işıq diodu (

), diod körpüsü ( ), şottki diodu ( ), tiristor ( ), dinistor ( ),

trinistor ( ).

Şəkil - 4.

4.Tranzistorlar. Bu komponentlər Transistors bölümündə yerləşir və özündə müxtəlif

tranzistor növlərini – bipolyar p-n-p ( ), n-p-n ( ), sahə ( ) və s… birləşdirir.

Şəkil - 5.

5.Analog Ics bölümündə müxtəlif növ əməliyyat gücləndiriciləri yerləşir (şəkil 6).

Şəkil - 6.

6.Sadə məntiq elementləri Logic Gaters bölümündə yerləşir (şəkil 7.). Birinci sırada

VƏ (AND) elementi ( ), VƏ YA (OR) elementi ( ), DEYİL (NOT) elementi ( ),

VƏ DEYİL (NOT AND) elementi ( ) və s… İkinci sırada müxtəlif mikrosxemlər üzərində qurulmuş sadə məntiq elementlərinin

siyahısı verilmişdir.

Şəkil - 7.

7.Digital bölümündə mürəkkəb məntiq elementləri yerləşir (şəkil 8.):

Yarım cəmləyicilər ( ), cəmləyicilər ( ), RS trigger ( ), JK trigger (

), D trigger ( ), multipleksorlar ( ) və s…

Şəkil - 8.

8.İndigators bölümündə ölçü cihazları yerləşir (şəkil - 9): voltmetr -sabit DC və dəyişən

AC gərginliyi ölçmək üçün ( ), ampermetr- cərəyan şiddətini ölçmək üçün ( ), yeddi (

) və dörd ( ) seqmentli indicator- ölçülən parametrin qiymətini göstərmək üçün istifadə olunur və s…

Şəkil - 9.

9.Controls bölümündə idarəetmə komponentləri yerləşir (şəkil 10.): differensiallayıcı

( ), inteqrallayıcı ( ), vurucu ( ), bölücü ( ) və s…

Şəkil - 10.

10. Miscellaneous bölümünün siyahısına daxil olan komponentlər (şəkil 11.):

rabitə kanalı ( ), Kristal ( ), mühərrik ( ), lampalı triod ( ) və s…

Şəkil - 11.

11. Instruments bölümündə alətlər komponenti yerləşir (şəkil 12.): Multimetr ( ) – dəyişən və ya sabit gərginliyi (cərəyanı), müqaviməti və küyləri ölçmək üçün istifadə edilir.

Funksiyalı generator ( ) – müəyyən formalı siqnallar almağa imkan verir.

Ossilloqraf ( )- siqnalı qrafiki şəkildə əks etdirməyə imkan verir.

Bode Plotter ( )- siqnalın amplitud-tezlik və faza-tezlik xarakteristikalarını çıxarmaq üçün istifadə edilir.

World Generator ( ) – müəyyən rəqəm kodlarını generasiya etmək üçün istifadə edilir.

Logic Analyzer ( ) – çoxkanallı məntiqi analizator olub eyni zamanda 16-ya qədər kanalda proseslərə nəzarət etməyə imkan verir.

Logic Convertor ( ) – məntiqi çevirici olub siqnalları çevirməyə imkan verir.

Şəkil -12.

İşin yerinə yetirilmə qaydası:

1.Electronics -Workbench yüklənir.

2.İş üçün yeni fayl açılır. Bunun üçün File menyusunda File/New və File/Save as əmri yerinə yetirilir. Save as əməliyyatından sonra sxemin saxlanılması üçün faylın adı və kataloqu göstərilir.

3.Electronics -Workbench – in işçi oblastına sxemdə istifadə olunacaq zəruri elementlər gətirilir. Bunun üçün mausun markeri bazada lazım olan element üzərinə gətirilir, sol düymə basılı vəziyyətdə saxlanılmaqla element işçi sahədə tələb olunan yerə yerləşdirilir.

Favorites paneli vasitəsilə hər bir sxem üçün ayrıca element bazası da təşkil etmək olar.

Favorites panelinin görünüşünə nümunə

Favorites panelinə yeni elementi daxil etmək üçün onun təsviri instrumentlər panelində

Mausun sağ düyməsi ilə qeyd olunur və Add to Favorites opsiyası seçilir. Paneldən elementi çıxarmaq üçün element eyni qayda ilə Favorites – də qeyd olunur və Remove from Favorites opsiyası seçilir.

4. Elektrik sxemini Electronics -Workbench – in işçi sahəsində modelləşdirmək üçün seçilən elementlərin kontaktları birləşdirilir. İki kontaktı birləşdirmək üçün elementin birinin kontaktı Mausla qeyd olunur, sol düymə buraxılmadan kursor digər elementin kontaktına gətirilir və düymə buraxılır.

Elementlərin kontaktlarının birləşdirilməsi ardıcıllığına nümunə aşağıdakı kimidir:

1

Mausun kursoru elementin çıxışına elə yaxınlaşdırılır ki, kontaktın qara nöqtəsi aşkarlanır..

2

Mausun əsas düyməsi basılır və buraxılmadan yaranan xətt digər elementin kontaktına yaxınlaşdırılır..

3

Xətt (naqil) digər elementin kontaktına yaxınlaşdırılarkən onun kontaktının nöqtəsi aşkarlandıqda Mausun düyməsi buraxılır.

4

Seçilən elementlərin elektriki birləşdirilməsinin görünüşü.

Lazım olan halda budaqlanma düyünü əlavə etmək olar. Bunun üçün düyün elementi

paneldən götürülür və naqilin tələb olunan yerinə qoyulur.

«Düyün» elementi

Birləşdirici kontaktları müxtəlif rəngdə etmək olar. Bunun üçün həmin kontakt üzərində

Mausun sağ düyməsuni iki dəfə basmaq və politradan istənilən rəngi seçmək olar. İşçi sahədən elementi, cihazı və ya kontaktı silmək üçün onları , Mausun sol düyməsini

basmaqla qeyd edib klaviaturada Del düyməsini basmaq lazımdır. Element üzərində Mausun sağ düyməsini basmaqla sadə əməliyyatlar (fırlanma (rotate),

dönmə (flip), nüsxələmə/kəsmə (copy/cut), yerləşdirmə (paste), məlumatlar informasiyasının alınması (help)) aparmaq olar.

5.Hər element üzərində Mausun düyməsini iki dəfə basmaqla Properties lövhəsindən elementlərin xassələri və nominalları seçilir:

8.Sxem hazır olduqdan sonra panel üzərində olan qida mənbəyi düyməsi qoşulur.

Sxemdə ciddi səhv olduqda (qida elementi qısa qapandıqda, sxemdə sıfır potensial

olmadıqda və s.) xəbərdarlıq informasiyası verilir. 7.İndiqasiya vasitələrindən istifadə olunaraq sxemin analizi aparılır. İndiqasiya vasitəsi

üzərində Mausun düyməsini iki dəfə basdıqda görünüş yaranır:

Ehtiyac olduqda Pause düməsindən istifadə olunur.

8. Panel üzərində Analysis menyusu vasitəsilə zəruri analizlər aparılır. 9. Bir neçə sadə sxemlərə baxaq: a) Sinusoidal impulslar mənbəyi və RC inteqrallayıcı manqadan ibarət olan dövrəni

yığmalı.

b) Funksional generatorun iş prinsipini araşdırmaq üçün sxemi Electronics -Workbench-

in işçi sahəsində modelləşdirək.

v) Aşağıda verilmiş sxemi modelləşdirək:

&

Yoxlama sualları: 1. Menyunun hansı bölmələri var və onlar hansı funksiyanı yerinə yetirirlər? 2. Elektrik dövrəsində elementlərin seçilməsi və onların birləşdirilməsi necə yerinə yetirilir? 3. Sxem üzərində redaktə işləri necə aparılır? 4. Elementlərin parametrlərinin qiymətləri necə seçilir?

Ədəbiyyat

1. Kərimov S.Q., Həbibullayev S.B., İbrahimzadə T.İ. İnformatika. Dərslik. - Bakı, 2011. -434 s.

2. Babayev A.B., Sdeyidzadə E. V. Fərdi kompüterlərin element bazası və periferiya

qurğuları. Dərs vəsaiti.- Bakı: Qafqaz Universitetinin nəşri, 2006, 283 s.

3. Abdullayeva Z.Y., Hüseynova A.Ə.. Microsoft Word. Praktiki vəsait. Bakı: “İnformasiya Texnologiyaları” nəşriyyatı, 2010, 177 səh.

4.Hümbətov R.T., Cəfərov S.F., Mirzəyev O.M. “Elektronikanın əsasları” fənni üzrə laboratoriya işlərinə aid metodik göstərişlər.Bakı, ADNA-nın nəşri, 2006, səh. 180.