485
Prof. Dr. SƏDNİK PAŞA PİRSULTANLI AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİ Bakı – “Azərnəşr” -2009

AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

  • Upload
    others

  • View
    13

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

Prof. Dr. SƏDNİK PAŞA PİRSULTANLI

AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİNXALQ

ƏFSANƏLƏRİ

Bakı – “Azərnəşr” -2009

Page 2: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

3

АЗЯРБАЙЪАН ЯФСАНЯШЦНАСЛЫĞIVƏ

СЯДНИК ПАША PİRSULTANLI

Бюйцк елм йолуна 26 йашында икян (1955-ъи илдя) йаздыьы «Халг ядябиййаты нцмуняляри ня вахт няшр едиляъякдир?» адлы мягаляси иля чыхан С.П.Пирсултанлы кечян мцддят ярзиндя Азярбайъан фолклорунун, о ъцмлядян яфсанялярин топланмасы вя тядгигиня, сюзцн щягиги мянасында, юмрцнц вермишдир. Яфсаня вя рявайятляр онун елми фяалиййятиндя ясас йери тутмуш вя алим бу жанрларын топланмасы вя тядгигиня фундаментал ясярляр щяср етмякля «С.П.Пирсултанлы» имзасыны Азярбайъан епосунун тядгиги тарихиня щякк етмишдир.

Яслиндя, яфсаняляр «Ясатирлярин, яфсанялярин вя ря-вайятлярин топланмасы, няшри вя арашдырылмасы бир фолк-лоршцнас кими мяним талейимя йазылмышдыр», –дейян С.П.Пирсултанлынын алим вя шяхсиййят талейинин ящя-миййятли парчасыдыр. Фолклору юйряня-юйряня юзц дя ъанлы фолклор дашыйыъысына чеврилян бу алимля истянилян мядяни цнсиййят яфсанясиз ютцшмцр: С.П.Пирсултанлы милли инсаны цмумян фолклордан, мифдян, яфсаня вя рявайят тари-хиндян гырагда тясяввцр етмир вя онун цчцн щяр бир инсан фолклору, о ъцмлядян фолклорда йашайан тарихи (яфсаня вя рявайятляри) билдийи гядяр инсандыр, ондан артыг дейилдир. С.П.Пирсултанлынын Азярбайъан инсанына вердийи бу гиймят онун юзцнямяхсус елми бахышлар системинин дя ясасыны тяшкил едир.

Азярбайъан яфсаняшцнаслыьынын бу ъанлы елм яфса-нясинин фолклора бахышлар системинин формалашма тарихи яламятдар щадисядир. О, фолклорун баьрындан

Page 3: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

4

гопмушдур: 1929-ъу илдя сюзлц-наьыллы бир мяканда дцнйайа эюз ачан мцяллиф бцтцн юмрц бойу фолклорун ъазибясиндян гопа билмямиш, ъанлы фолклорун ифа олундуьу ел-обадан айры дурмаьы баъармамышдыр. Йенийетмялийи, эянълийи вя бцтцн юмрц фолклор мцщитиндя кечмишдир. Али мяктяб она ядяби дцшцнъяйя, халг йарадыъылыьына йени нязярля бахыш имканы вермиш вя С.П.Пирсултанлы фолклорун дяйяри щеч ня иля мцгайисяйя эяля билмяйяъяк хязиня олдуьуну ан-лайыб, о замандан бцтцн варлыьыны фолклора баьламышдыр. Щяр бир ясяриня ъанынын бир парчасы, ювлады кими бахан алимин йарым яср ярзиндя «ъан дцнйасындан» 50-дян чох китаб, йцзлярля мягаля гопмушдур. Бунларын ичярисиндя нечя-нечя топлама вя тядгигат ясярляри («Йашайан яфса-няляр» (1973); «Йурдумузун яфсаняляри» (1976); «Низа-ми вя фолклор» (1976); «Йанардаь яфсаняляри» (1978); «Низами вя халг яфсаняляри» (1983); «Азярбайъан яфса-няляринин юйрянилмяси» (1985); «Азярбайъан халг яфса-няляри» (1985); «Азярбайъан мифоложи мятнляри» (1988); «Азярбайъан халг сюйлямяляри» (1992) вя с. яфсаня вя рявайятляря щяср олунмушдур. Эюркямли фолклоршцнасын бурада охуъулара тягдим олунан «Азярбайъан тцркляри-нин халг яфсаняляри» китабынын ися ялащиддя вя фундамен-тал ящямиййяти вардыр.

«Азярбайъан тцркляринин халг яфсаняляри» китабы проф. С. П. Пирсултанлынын яфсанялярин топланмасы, няшри вя тядгиги истигамятиндя эюрдцйц ишляр ичярисиндя хцсуси йери вя ящямиййяти олан щадисядир. Бу щадися бцтцн щалларда мцкяммяллийи иля сечилир: истяр онда тягдим олунмуш мятнляр, истярся дя щямин мятнлярин елми тядгиги бахымындан.

Page 4: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

5

Биз дяфялярля йазмышыг ки, проф. С. П.Пирсултанлынын фолклоршцнаслыг эюрцшляри ясас етибарı иля китаблардан дейил, ъанлы фолклорла йарым ясрлик ъанлы цнсиййятдян няшят етмишдир. Бу ъящят ейниля онун яфсаняшцнаслыг эюрцш-ляриня дя аиддир. Китабын яввялиндя верилмиш «Яфсаня вя онун башга епик жанрларла ялагяси» адланан юн сюз, бу бахымдан, проф. С. П. Пирсултанлынын узун онилликляр ярзин-дя ъилаланан, ъилаландыгъа тякмилляшян, даща дярин интеллектуал мяналар кясб едян яфсаняшцнаслыг эю-рцшлярини парлаг шякилдя якс етдирир.

Илк бахышдан норматив елми стандартлар ясасында йа-зылмыш бир «эириш» тясири баьышлайан мцгяддимя, яслиндя, проф. С. П. Пирсултанlынын динамик инкишафда олан фолклоршцнаслыг эюрцшляринин, бир нюв, шярти йекунудур. О, бцтцн ясярляриндя олдуьу кими, бурада да дярин елми мятлябляри, мцряккяб нязяри формуллары юзцня мяхсус олaн дащийаня садяликля шярщ етмишдир. Яфсаня жанрынын поетик структуруна даир вердийи модел алимин епик мятни неъя формуллашдырмасыны яйани шякилдя ифадя едир.

Проф. С.П.Пирсултанлы яфсанянин поетик формулуну aшаьыдакы кими мцяййянляшдирмишдир:

- Яфсанянин щяйати мязмуну;- Яфсанянин идейа мащиййяти;- Яфсанялярин хялгилийи;- Яфсанядя янянявилик;- Яфсанянин бядии системи;- Яфсаня вя ясатирин гаршылыглы мянсубиййяти: бу

jанрын эенетик ялагяси;- Яфсанянин тарихян дяйишмяси;- Щягигят вя яфсаня. Яфсанянин поетик структуруна даир алимин

садаладыьы маддяляр ону бир жанр кими

Page 5: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

6

сяъиййяляндирян структур сявиййяляринин натурал чохлуьу кими йох, системи шярт-ляндирян, щярякятя эятирян морфоложи-синтактик конс-труксийа кими тягдим олунмушдур. Бу ъящятдян сада-ланан структур сявиййяляринин щяр биринин системдя юз йери, функсийасы вардыр. Мясялян:

«Яфсанянин щяйати мязмуну» мятнин функсионал мащиййятини нязярдя тутур. Яфсаня жанры бир формал струк-тур щадисяси олмагла мязмунуну реаллыгдан алыр. Бу ба-хымдан, мятндя якс олунан мязмун форманы щям шярт-ляндирир, щям дя ону щярякятя эятирир.

С.П.Пирсултанлынын тягдиматында «яфсанянин идейа мaщиййяти» мятнин функсионаллашма имканларынын фунда-ментал истигамятлярини нязярдя тутур. Мятн мяз-мунундан асылы олмайараг коммуникатив характерли иш эюрцр. Бу щалда идейа коммуникасийанын функсионал исти-гамятини мцяййянляшдирмиш олур.

«Яфсанялярин хялгилийи» дедикдя проф. С. П.Пирсул-танлы мясяляйя щеч дя вулгар сосиолоэийада олдуьу кими синфиляшдирмя контекстиндя йанашмыр. Бурада «хялгилик» мятнин сосиал-прагматик функсионаллашма имканларыны ифа-дя едир.

Алим «яфсанядя янянявилик» дедикдя жанрын тарихи-мядяни мювъудлуьунун ясас поетик механизмляриндян бирини ортайа гойур. Бу щалда яфсанянин варлыьы онун юзц-юзцнц неъя тяшкил етмясиня (йаратмасына) мцнъяр олур.

Проф. С. П. Пирсултанлынын йанашмасында «яфсанянин бядии системи» мятнин поетик структур елементляринин бя-дии-естетик сявиййяйя неъя кодлашмасыны нязярдя тутур.

Page 6: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

7

Алим «яфсаня вя ясатирин гаршылыглы мянсубиййяти: бу жанрын эенетик ялагяси» гатыны тягдимат мцстявисиня эятирмякля мятнин поеэенезисиня вя ону тяшкил едян структур механизмляриня тящлил актуаллыьы вермиш олур.

«Яфсанянин тарихян дяйишмяси» ады алтында С.П. Пир-султанлы поетик систeмин тарихян дяйишмясини нязярдя тутур. Лакин алим бу щалда структуру вя динамиканы ъидди шякилдя бир-бириндян фяргляндирир. Онун тягдиматында «яф-санянин тарихян дяйишмяси» дяйишяни (динамиканы) вя дя-йишмязи (структуру) ващид систем кими ящатя едир.

Алимин тягдигатында «щягигят вя яфсаня»йанашма консепти садя щадися дейилдир. Бурада «щягигят вя уйдур-ма (тяхяййцл)» мцнасибятляринин мüряккяб структуру ня-зярдя тутулмушдур. Философ Рящман Бядяловун йаздыьы кими, «щягигят-уйдурма» оппозисийасынын метафоризми семиотик йозумларда ящямиййятли дяряъядя о заман ара-дан галдырылыр ки, миф вя онун редупликасийалары (тякрарлары, йандашлары, гошалашмалары – С. Р.) потенсиал, дярколун-мамыш ишарялилик, инъясянятдяки «щягигят-уйдурма» ися «мягсядли ишаряляндирмя» иля «гейри-ишаряви ишарялилик» арасында ишарядахили фяргляр кими баша дцшцлсцн (Р.Бя-дялов. Гящряманлыг епосунда щягигят вя уйдурма. Бakı, «Елм», 1983, с. 128-129).

Яфсаня жанрынын бу орижинал моделляшдирилмяси фо-нунда бир ъящятя тякрарян тохунмайа билмирик. Беля ки, проф. С. П. Пирсултанлынын фолклорла баьлы нязяри эюрцшляри-нин юзцнямяхсуслуьу онун бир инсан вя алим кими юмцр йолу иля мцяййянляшмишдир. Бцтцн юмрц вя йарадыъылыьы бойу фолклор мцщитиндян гопмайан алим фолклор щаггын-да нязяри биликляри

Page 7: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

8

йалныз китаблардан юйрянмямишдир. Китаблар ону фолклор поетикасынын астанасынаъан эятирмиш-дир: о йеря гядяр ки, орада фолклор дцшцнъясинин универ-сализми тцкянир вя щяр бир милли дцшцнъянин юз фолклор поетикасы башланыр. С.П.Пирсултанлы бу астананы кечмиш вя Азярбайъан фолклорунун поетик мащиййяти иля бирбаша ел-ми-интеллектуал цнсиййятин фейзиндян бцтцн юмрц бойу гопа билмямишдир. Бу бахымдан, С. П. Пирсултанлы Азяр-байъан фолклоршцнаслыг елминин о надир алимляриндяндир ки, фолклорла баьлы нязяри-интеллектуал эюрцшляри бирбаша фолклор мцщити иля ъанлы цнсиййятдян няшят етмишдир. Али-мин Азярбайъан вя цмумтцрк фолклорунун бир чох фундаментал мясяляляри иля баьлы мцстягил, орижинал вя полемик тядгигатларынын мянбяйиндя дя бу дурур: фолкло-ру мятн вя дцшцнъя щадисяси кими онунла ъанлы рущани-интеллектуал цнсиййят просесиндя дярк етмяк. Бу бахым-дан, проф. С. П. Пирсултанлы юз алим биографийасында бир чохларындан фягли олараг, китаблардан охудугларыны фолклор мятнляриня уйьунлашдырмагдан тез бир заманда ял чякиб, фолклорун ня олдуьуну мятнин юзцндян юйрянмяйя чалыш-мышдыр. Алимин «Азярбайъан тцркляринин халг яфсаняляри» адлы китаба йаздыьы «Яфсаня вя онун башга епик жанрларла ялагяси» адлы мцгяддимядя яфсаняляря беля орижинал бахышлары, яслиндя, онун бцтцн фолклоршцнаслыг йарады-ъылыьынын нязяри-интеллектуал мащиййятини тяшкил едир.

Цмумиййятля, алимин тякъя бу мцгяддимядя йох, сон дяряъя зянэин диэяр фолклоршцнаслыг арашдырмаларында реаллашдырдыьы дцшцнъяляриня эюря, яфсаня вя рявайят жанрларынын юйрянилмяси илк нювбядя онларда йашайан мил-ли тарихля яламятдардыр: «Азярбайъан фолклорунун мцстя-гил жанрларындан

Page 8: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

9

сайылан яфсаня вя рявайятляр юзцня-мяхсус йаранма, формалашма вя йайылма мярщяляляри кечирмишдир. Бу жанрлар идейа-мязмун тутумуна эюря йцзилликляря йолдашлыг етмиш, ъямиййятдя баш верян иътимаи-сийаси щадисяляря биэаня галмамышдыр».

Азярбайъан фолклоршцнаслыьынын аьсаггалынын фикрин-ъя, яфсаня вя рявайятлярин поетик тябияти еля гурулмушдур ки, онларда етносун щяйатынын даща чох иътимаи-сийаси щадисяляри ишарялянир. С. П.Пирсултанлынын бу фикри илк ба-хышда етираз доьура билир. Чцнки еля яфсаня вя рявайятляр вардыр ки, онлар лирик-психоложи мязмунлу олуб, защирi планда иътимаи-сийаси мязмун дашымыр. Анъаг юмрцнц фолклорла ъанлы цнсиййятдя кечирмиш Сядник мцяллим яфса-ня вя рявайят жанрларынын поетикасына интеллектуал нцфуз едяряк бу жанрларын космопоетик структурунун иътимаи-сийаси кодлар цзяриндя гурулдуьуну анламышдыр. Башга сюзля, эерчяклийин истянилян тематик бцтювц яфсаня вя рявайят жанрынын поетик структурундан кечяркян иътимаи-сийаси кода уйьун образлашыр. Бу ъящятдян, щятта севэи мязмунлу яфсаня вя рявайятлярин мязмунунун структур планыныда иътимаи-сийаси код тяшкил едир. Алим бу хцсусда йазыр ки, «мифоложи-тарихи эерчяклийи бу вя йа башга фор-мада юзцндя горуйан яфсаня вя рявайятляр поетик сюз сянятинин яняняви жанрлары, хцсуси иля епик нювц иля щямишя тямасда, гаршылыглы ялагядя тякмилляшиб юзцня-мяхсус бир тякамцл йолу кечмишдир. Бу жанра даир юрняк-ляр Азярбайъан тцркляринин айры-айры тарихи кясимлярдяки инкишаф йолуну, щяйат вя мяишятини, адят-янянясини ишыг-ландырмыш, мяняви дцнйасынын, овгатынын тяръцманына чеврилмишдир».

Проф. С. П. Пирсултанлы узун иллярин мцшащидяси няти-ъясиндя яфсаня вя рявайят жанрларынын милли епик

Page 9: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

10

дцшцн-ъянин ясасларыны тяшкил етмяси гянаятиня эялмишдир. Алим эюстярир ки, «яфсаня вя рявайятляр озан-ашыг сянятиндян эялян епос-дастан йарадыъылыьы цчцн дя рцшейм, башланьыъ ролуну ойнамышдыр. Бу жанрларда горунан сцжет вя мотив-лярин халг щекайятляриня чеврилмяси просеси буну бир даща ашкар етмякдядир. Başqa сюзля, шеирля нясрин нювбяляш-мясиндя низамланан Азярбайъан епос-дастан йарадыъы-лыьы юз формалашма истигамятиндя яфсаня вя рявайятляр-дян дя кюклц сурятдя бящрялянмишдир. Бу компонентин елми-нязяри контекстдя ашкарланмасы епос вя дастанларын поетик структуруну тяйин етмякдя еффектли рол ойнамыш-дыр».

Эюрцндцйц кими, алимин бу фикирляриндя яфсаня вя рявайятляр епос йарадыъылыьынын цзви тяркиб щиссяси кими эютцрцлмцшдцр. Азярбайъан фолклоршцнаслыьында узун ил-ляр ярзиндя дастан вя наьыллар, яфсаня вя рявайятляр вя с. епик жанрлар системиня аид едился дя, бу жанрлара епос системинин структур сявиййяляри кими бахылмамышдыр. Инди дя яксяр тядгигатларда «епос» ады алтында йалныз «дастан» нязярдя тутулур. Щалбуки бу анлайышлар арасында мцряк-кяб поетик мцнасибятляр вардыр. Епос етносун дцшцнъя системинин епик ясасыдыр: милли дцшцнъя системинин бцтцн поетик схемляри онда ъямляшир. Дцшцнъя системи олан епос мятн сявиййясиндя дастан, наьыл, яфсаня, рявайят вя с. епик жанрлардан тяшкил олунур. С. П. Пирсултанлынын йуха-рыдакы фикриндя епос-дастан вя яфсаня-рявайят мцнаси-бятляри мящз епос дцшцнъяси системиндя бирляшян цзви тяркиб щиссяляри кими тягдим олунмушдур. Азярбайъаны гарыш-гарыш эязян, онун фолклоруну мисра-мисра, сятир-сятир юз дцшцнъясиндян кечирян Сядник мцяллим яфсаня вя рявайятлярин бцтцн жанр мцстягилликляриня

Page 10: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

11

бахмайараг, диэяр епик жанрлардан тяърид олунмадыьыны мцшащидя ет-мишдир. О,айдынлашдырмышдыр ки, халг арасында мцстягил щекайятляр кими эязиб-долашан яфсаня вя рявайятляр юз нювбясиндя дастанларын поетик структуруна дахил олур вя бцтцн бу жанрларын щамысы епос системиндя бир-бири иля говушараг халгын епик дцшцнъя системини (етноепик тяфяк-кцр моделини) тяшкил едир.

Гейд етмяк истярдик ки, проф. С.П.Пирсултанлынын йарадыъылыьында епик жанрлар бцтцн щалларда бир систем ща-лында юйрянилмишдир. О, яфсаняляри щеч вахт ясатирлярдян, рявайятлярдян айры тясяввцр етмямиш, бу жанрлары бир-би-риндян айыран сярщядляри дягиг вя дцзэцн тясяввцр ет-мякля онлары ващид систем мцстявисиндя арашдырмышдыр. Бу ъящятдян яфсаня вя рявайятлярин епик дцшцнъя сис-теминдя йерини мцяййянляшдирян алим гейд едир ки, «кол-лектив йарадыъылыг мящсулу кими ясрдян-ясря кечяряк мязмун вя идейаъа зянэинляшян, халг тяърцбясинин ян йахшы кейфиййятляри иля бязянян яфсаня вя рявайятляр фолклорун епик нювцня дахил олан мцстягил жанрлар кими шифащи халг йарадыъылыьынын яняняви жанрлары ичярисиндя юзцнямяхсус йер тутур».

Эюрцндцйц кими, алимин дцшцнъяляриня эюря, яфса-ня вя рявайятляр фолклорун ян гядим жанрларындандыр вя бу мянада фолклор дцнйа моделинин структур дяйярляринин дашыйыъыларыдыр, диэяр тяряфдян, етноепик дцшцнъянин бц-тцн структур дяйишмяляри щямин жанрларда юз яксини тап-мышдыр.

С. П. Пирсултанлы узун иллярин мцшащидяси нятиъясиндя беля бир гянаятя эялмишдир ки, «яфсаня, ясатир вя рява-йятляр арасындакы йахынлыг тиположи йох, эенетик характер-дядир. Рявайят даща чох реал щяйат щягигятляринин тящки-йя формасындакы бядии ифадясидир.

Page 11: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

12

Рявайятдя олмуш, баш вермиш щяйат щадисяляри йыьъам шякилдя иникас олунур. Лакин ящвалат инкишаф етдикъя тящкийянин дя кечид мярщя-ляляри дяйишир. Бу заман о тюряндийи йердян юзэя бир йеря, яразийя адладыгда няйися итирир вя йа ня ися йени бир штрих, ящвалат, щадися она ялавя олунур. Бцтцн бунларла йанашы, рявайятлярдяки реаллыг даща чох тарихи шяхсиййят-лярин щяйаты вя щцнярляри иля баьлы олдуьу цчцн бу вя йа диэяр тярздя юзцнямяхсуслуьу горуйуб сахлайыр».

Эюркямли алимин яфсаня, ясатир вя рявайятлярин структур мащиййяти вя рявайятин поетик-тиположи структуру щаггындакы мцлащизяляри чохиллик елми арашдырмаларын нязяри тязащцрц кими диггяти ъялб едир. Щямин фикри тящлил етдикдя бу жанрларын поетик мащиййят бахымындан ня гядяр мцряккяб олдуглары вя онларын структур поети-касынын юйрянилмясинин ня гядяр ваъиб олдуьу цзя чыхыр.

С. П. Пирсултанлынын йухарыдакы фикринин тящлилиндян бу гянаятляр айдын олур:

1. Яфсаня, ясатир вя рявайятляр епик жанрлар кими тиположи охшарлыг контекстиндя йох, эенетик сявиййяляр олараг бирляшир. Башга сюзля, епизм щямин жанрлары бирляш-дирян тиположи кейфиййят йох, эенетик структур атрибутудур. Яфсаня, ясатир вя рявайятляр епик системя аид олдуьу цчцн охшарлыг тяшкил етмир, онларын бир-бириня йахынлыьынын ясасында епик дцшцнъя эенетизми дурур. Сюзц эедян жанрлар ейни эенетик системя баьлы олдуьу, ейни эенетик гайнагдан няшят етдийи, ейни эенетик бцнювря цзяриндя бой атдыьы цчцн ващид епос системинин мцхтялиф сявий-йялярини тяшкил едир.

2. Рявайят бир жанр кими яфсаня вя ясатирдян щяйат щадисялярини даща реал шякилдя иникас етмяси иля

Page 12: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

13

фярглянир. Бу жанрын поетик имканлары эерчяклийи «тарих» донунда тягдим етмяйя имкан верир. Рявайят жанрынын тарихя бу «иддиасы» вя «имканлары» ону тарихи шяхсиййятлярля даща чох баьлайыр.

Яфсаня жанрынын поетик мащиййятини ясатирля мцга-йисядя айдынлашдыран С. П. Пирсултанлы эюстярир ки, «яфса-няляр мащиййят етибариля ясатирля дя чох йахындыр. Яввя-ла, ону дейяк ки, ясатир, садяъя олараг, Эцняш, Ай, улдуз, танрылар пантеону, цмумиййятля, тябиятдя баш верян мцх-тялиф ящвалат вя щадисяляр щаггында щекайятляр топлусу дейил. Ясатир, яслиндя, тябият вя йахуд щяйат щадисяляриня адамларын бахышыны хяйали бир шякилдя якс етдирян шифащи щекайятлярдир. Истяр ясатирин, истярся дя яфсанянин ясасыны гейри-ади, мюъцзяли щадисяляр тяшкил едир. Амма даща гядим олан вя илкин изляри бяшяр тарихинин башланьыъы дювр-ляриня эедиб чыхан ясатирляр, ясасян, фантазийа цнсцрляри иля сцсляндийи щалда, яфсанялярдя эерчяк тарихи щадися вя реалъоьрафи яразилярля баьлылыг апарыъы мювгедя дурур. Ясатир юзц дцнйанын тябият щадисяляринин, ибтидаи инсанын шцурунда мцяййян мянада дяйишилмиш иникасыдыр».

Эюрцндцйц кими, Сядник мцяллим яфсаня жанрыны ясатирля мцгайисядя дяйярляндирмишдир. Бу да тясадцфи дейилдир. Ясатирляр мифоложи-космогоник дцнйа моделинин структуруну якс етдирян мятнлярдир. Яфсаняляр жанр сявий-йяси бахымындан ясатирля рявайятлярин ортасында дайаныр. Онлар юз фантастик мязмунуна эюря ясатирляря йахын олса да, яфсанянин реаллыьа тямайцлц, фантастиканы эерчяклик сявиййясиндя тягдим етмя онун бир жанр кими фярглян-дириъи атрибутудур.

Page 13: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

14

Проф. С. П. Пирсултанлы Азярбайъан яфсаня вя рява-йятляринин бяшяри-щуманист мащиййят дашыдыьыны, инсан-пярвярлик идейаларына гуллуг етдийини ашкарламыш вя бу-нунла милли мядяниййятимизин бу эениш йайылмыш жанр-ларынын щям дя дцнйа мядяниййятинин инъиляри олдуьуну вурьуламышдыр.

Алимя эюря, Азярбайъан епосунун юзцнямях-суслуьу яфсаня вя рявайятлярля сых баьлыдыр. О ъцмлядян, дастанларын поетик структуру яфсаня вя рявайятлярин струк-туру иля ялагялидир. Дастан ян ири епик жанрдыр. Онда дашынан инам, етигад, давраныш стереотипляри дастана яфса-ня вя рявайят жанрлары иля бирэя дахил олур. Бу бахымдан, алимин гянаятинъя, дастанын поетик структурунун юйря-нилмяси яфсаня вя жанрларын тядгигини зярури шякилдя ня-зярдя тутур.

Проф. С. П. Пирсултанлынын дцшцнъяляриня эюря, йазы мядяниййяти шифащи янянялярин йашанмасы вя горунма-сында йени (алтернатив) васитя ролуну ойнамышдыр. Шифащи янянядян йазылы яняняйя кечян фолклор структурлары йазылы яняня васитяси иля щям дя итмякдян, йох олмагдан горунмушдур.

«Низами вя халг яфсаняляри» мювзусу иля бцтцн йарадыъылыьы бойу мяшьул олан алимин тябиринъя, «яфсаня, рявайят вя йазылы ядябиййат ялагяляринин юйрянилмясиня Низами йарадыъылыьы даща зянэин материал верир». Сядник мцяллимин гянаятиня эюря, Низами щаггында тарихи щя-гигятлярин юйрянилмясиндя йазылы гайнагларла бярабяр, шифащи гайнагларын чох бюйцк ящямиййяти вардыр вя онла-рын тядгиги зяруридир. Чцнки «Низаминин щяйаты вя поетик ирси ня юз дюврцндя, ня дя сонракы йцзилликлярдя ясаслы шякилдя юйрянилмямишдир. Шаирин тяръцмейи-щалы чох сон-ралар, гисмян «Хямся» ясасында арашдырылмышдыр. Щалбуки Азярбайъанда Низаминин щяйат вя йарадыъылыьы иля

Page 14: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

15

баьлы йер адлары, кяндляр, галалар, архлар вя бунларла баьлы чохлу яфсаня вя рявайятляр инди дя мювъуддур. Бунлар шаирин йарадыъылыг йолунун бир чох ъящятлярини айдынлашдырмаг ишиндя ящямиййятли рол ойнайыр».

Ялбяття, проф. С. П. Пирсултанлынын сон дяряъя зянэин вя нящянэ олан фолклоршцнаслыг эюрцшляриндян онун, яса-сян, яфсаняляря даир умумиляшдирмяк истядийимиз нязяри эюрцшляри «Азярбайъан тцркляринин халг яфсаняляри» адлы фундаментал китабда тягдим олунмуш нящянэ мятн кор-пусунун тядгигат моделиндя парлаг шякилдя эерчякляш-дирилмишдир. Буну алимин мятнляри тематик-классификатив бахымдан неъя моделляшдирмяси яйани шякилдя тясдиг едир. Яфсанянин тягдиматынын «С. П. Пирсултанлы модели» ики ъящяти иля яламятдардыр:

1. Мятнлярдя тягдим олунмуш дцнйа моделинин бцтювлцйц вя системлийи;

2. Мятнлярин Азярбайъан яфсаня йарадыъылыьынын тематик фондуну бцтювлцкдя ящатя етмяси.

Бу ики ъящят яфсаняшцнас алимин Азярбайъан фолк-лоршцнаслыьына узун иллярин зящмятиня вя тяърцбясиня ясасланмагла вердийи тющфядир вя щеч ня иля явяз олун-мур. Буну китабдакы мятнлярин тематик бюлэцсцнц ня-зярдян кечирмякля яйани шякилдя эюрмяк олур.

Даь, даш вя гайалар щаггында яфсаняляр:Бу, Азярбайъан епик дцнйа моделинин тернар

бюлэцсцнцн йерцстц сявиййясини ифадя едир. Ясасында торпаг стихийасы дурур.

Булаг, чай, дяниз щаггында яфсаняляр:Бу бюлэцдя эерчяклийин епик дцшцнъядя

ишарялян-миш моделинин су стихийасы ясасында тяшкил олунмуш образ-ларынын йаратдыьы щидросявиййя ящатя олунмушдур.

Page 15: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

16

Чичяк вя эцл яфсаняляри:Бу сявиййя етносун епик юзцнцифадясинин

веэетатив кодуну ифадя едир. Бу, щям дя Азярбайъан тцркцнцн гаврадыьы эерчяклийин флора мозаикасыдыр. Щямин мозаика тцркцн эерчяклийя мцнасибятинин естетик юзялликлярини юзцндя бирбаша иникас едир.

Гуш вя щейванлар щаггында яфсаняляр:Бу мятнляр дцнйа моделинин зоокодуну тягдим

едир. Бу код мцряккяб механизмя маликдир. Епик хронотопун – космик континiумун щям йерцстц , щям дя астрал сфераларыны ишаряляйир.

Ай, Эцн вя Дядяэцняш яфсаняляри:Бу, бирбаша астрал коддур. Астрал кодун «Дядя-

эцняш» символу щямин кодун индики щалда астрал-антро-положи сявиййясини дя тягдим едир.

Гядим галалар щаггында яфсаняляр:Бу яфсанялярля дцнйа моделинин релйеф кодунун

универсал елементляриндян бири тягдим олунур. Мятнляр гала елементинин бцтцн мифоложи-архаик поетизмини ъанлы шякилдя юзцндя горумушдур. Гала мядяни гящряманын (илк яъдадын) фяалиййятинин мящсулу вя васитяси кими сон дяряъя архаик семантикайа маликдир. О, дцнйа моделинин мцстягил универсал символларындан биридир.

«Дядя Горгуд» яфсаняляри:Бу яфсаняляр тцрк дцнйа моделинин

космогоник-медиатив кодуну юзцндя якс етдирмякля, яслиндя, бизим фолклорумузун надир вя азсайлы сящифясини тягдим едир.

Низами мювзулары иля сясляшян яфсаняляр:Бу яфсаняляр Азярбайъан халгынын бядии

интеллек-тинин, поетик тяхяййцл зянэинлийинин, бядии

Page 16: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

17

сюзя гаршы фюв-гялщяссаслыг кодунун ъанлы тязащцрляридир.

Короьлу яфсаняляри:Бу яфсанялярдя Азярбайъан тцркляринин тарихян

бир нечя епохал мярщяляни адламыш гящряманлыг рущу код-лашмышдыр.

Апарды селляр Сараны:Бу мятнляр халгымызын эерчяклийя бядии-естетик

мцнасибятинин фювгялщуманист кодунун ифадясидир.

Мцхтялиф мювзулу яфсаняляр:Бу бюлэц, яслиндя, Азярбайъан тцрк етносунун

епик юзцнцифадясинин яфсаня кодунун ня гядяр зянэин вя тцкянмяз олдуьуну парлаг шякилдя ифадя едир.

Ялбяття, «Азярбайъан тцркляринин халг яфсаняляри» китабында тягдим олунмуш яфсаняляр щаггында чох даныш-маг олар. Лакин бу, китабда тягдим олунмуш яфсанялярин охунмаг, охуъуларын ися онлардан зювг алмаг щаггына тохунмаг демяк олар. Бу щагг ися Сядник Паша щей-ранлысы олараг бизим цчцн чох язиздир...

Сейфяддин РЗАСОЙ

Page 17: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

18

Əfsanə və onun başqa epik janrlarla əlaqəsi

Азярбайъан türklərinin ясатир вя яфсаняляри чох зянэиндир, qərinələr, əsrlər boyunca uzun bir тарихя маликдир. Узаг кечмишлярдян башлайараг, мин илдян артыг инкишаф йолу кечмиш, Азярбайъан türklərininмцхтялиф тарихи мярщяляляриндя онун ъанлы тарихини, щяйатыны, ямяк вя мяишятини юзцндя якс етдирмиш, онун тарих бойу ялдя етдийи мяняви хцсусиййятлярини вя идеалларыны ифадя етмишдир. Бурадан, тябиидир ки, беля бир суал мейдана чыхыр: яфсаня ясатирдян ня иля фярглянир? Яфсаня ясатирдян юзцнцн щягиги, иътимаи тябияти, реал вя бядии мязмуну, идейа мащиййяти иля фярглянир.

Мифолоэийада гядим инсанын дцнйа щаггында, тябият щаггында тясяввцрляринин излярини мцшащидя етмяк олар. Мифолоэийа дцнйанын, тябият щадисяляринин ибтидаи инсанын шцурунда тящриф олунмуш иникасыдыр. Мящз буна эюря дя К.Маркс мифолоэийаны тябият вя

Page 18: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

19

иътимаи щадисялярин халг фантазийасында гейри-шцури шякилдя ишляниб щазырланмасы кими мяналандырмышдыр.1

Бу да мифолоэийанын неъя бир məntiqi ящямиййятя малик олан ясяр кими диггяти ъялб етдийини сюйлямяйя щагг верир вя бурадан беля бир нятиъя иля разылашмаг гянаятиня эялинир.

Бир сыра яфсанялярдя, щятта орта ясрлярин сонуна гядяр йерли ящали арасында галмыш гядим дини айинляр якс едилмишди («Шамама-Ниэар», «Фиронун агибяти») вя бир чохлары халг мяишятинин мцхтялиф ъящятляриня щяср едилмишди. Онлардан бязиляри диня зидд характер дашыйыр. («Комурад», «Эюйцн гязяби») вя б.

Ялбяття, тарихи яфсаня вя рявайятлярдя доьрулуьун юлчцсцнц мцбалиья етмяк лазым дейил, лакин шцбщясиз ки, онларда тарихилийин мцяййян елементляри мювъуд олмуш вя елмдя йардымчы (ялавя) мянбя кими истифадя олуна биляр. Бир щалда ki, бу мцяййян тарихи шяхсиййят щаггында мялумат, диэяр щалда – тарихи щадисяйя ишаря, цчцнъц щалда –баш верян щадисянин йери вя с. ола биляр. Бурада фолклор ясяринин йарандыьы заманын ящямиййятли дяряъядя ролу вардыр, она эюря ки, тарихи яламятляр архаик (гядим) тябягялярдя бир гайда олараг абидяляря нисбятян фантастик стихийада тез ярийиб эедир, гядим, орта яср абидяляриндя ися онлар реал щекайя формасында чыхыш едир.

Орта ясрляря, бязиляри ися ола билсин ки, яввялки дюврляря аид олан яфсаняляр силсиляси «Астиаг» вя «Томриs», «Эюй-Эюл», «Марал эюл», «Оьлан гала», «Гыз галасы», «Гырх гыз» дашларынын мейдана эялмяси вя с. тябии щадисялярин баш вермясинин (давамы) халг тяряфиндян юзцнямяхсус изащы верилир.

1 Словар lитературоведических терминов. Мoskva,1971, сящ. 171.

Page 19: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

20

Цмумиййятля, орта яср Азярбайъан türklərininяфсаняляри вя ясатирляринин сцжетляри юз мцхтялифлийи иля фярглянир. Азярбайъан türklərinin яфсаняляринин юйрянил-мяси бизим ерадан яввял Щерoдотла башланыр. О, илк дяфя олараг Азярбайъан türklərinin яфсаняляриндян «Астиаг» вя «Томрис»и топламышдыр. Бунлар тарихи гящряманлыг яфсаняляридир. Бу сащянин эениш тядгиги вя цмумиляш-дирилмяси, онун ясас тенденсийалары жанрын спесифик хц-сусиййятляри бахымындан чох ящямиййятлидир.

- Яфсанянин щяйати мязмуну;- Яфсанянин идейа мащиййяти;- Яфсанялярин хялгилийи;- Яфсанядя янянявилик;- Яфсанянин бядии системи;- Яфсаня вя ясатирин гаршылыглы мянсубиййяти: бу

жанрын эенетик ялагяси;- Яфсанянин тарихян дяйишмяси; - Щягигят вя яфсаня.Бизим ерамыздан яввял Азярбайъан торпаьында

бир чох яфсаняляр мювъуд иди. ВЫЫ ясрин 30-40-ъы илляриндя яряб ишьалчылары «Одлар юлкясиня» щцъум етмиш, тарихи мемарлыг абидялярини мящв етмишляр. Щямин абидяляр ичярисиндя яфсаняляр, наьыллар, щятта халгын тарихи олмушду.

Халгын ясрлярдян бяри йаратдыьы вя горуйуб йашатдыьы мяняви сярвятлярин ян гиймятлиляриндян сайылан фолклор, щяр шейдян юнъя мяхсус олдуьу халгын истяк вя арзусуну, эяляъяйя цмидини, тарихя мцнасибятини, инсан вя заман щаггында дцнйаэюрцшцнц йцксяк шякилдя ифадя едир. Мящз, буна эюря дя бу йарадыъылыг заман кечдикъя кющнялмир, яксиня кечмиш щаггында ян етибарлы, ян мютябяр идрак гайнагларындан бири олараг йашайыр,

Page 20: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

21

йени кейфиййятляр яхз едир, зянэинляшир, халгын тарихи-мяняви тяърцбясинин цмумиляшмиш иникасы кими онун щяйатына щямишялик дахил олур вя бу ъящятдян яфсаняляр мяхсуси ящямиййятя маликдир. Бу да сябябсиз дейилдир. Яфсаняляр тякъя бизим йох, бцтцн дцнйа халгларынын шифащи йара-дыъылыьында ян мараглы жанр кими мцстясна мащиййят дашыйыр, халгын талейи иля баьлы олдуьуна эюря онун ясас мцндяриъясини дя билаваситя щяйат щягигятляри тяшкил едир. Лакин бу яфсанялярин йаранмасы сябябляри щяля инди-йянядяк мцяммалы олараг галыр. Бу барядя данышан К.Паустовски йазыр: «Халг яфсаняляринин неъя йаран-дыьыны биз щяля дя билмирик. Бу яфсаняляр юлкянин дярин-ликляриндя, чюллярдян кечян йолларда, мешялярдя, кюзярян тонгалларын башында йарадылыр. Бунлары кечмиш дюйцшчцляр, мяктяблиляр, чобанлар сюйляйир, ону титряк сясли ел няьмя-карлары, ел ашыглары охуйурлар. Яфсаняляр кцляк кими йара-ныр. Бунлар юлкяни доланыб аьыздан-аьыза кечир, халгын зяфяр ешгини вя гцруруну онун оьул вя гызлары васитясиля йайыр.

Щюкумят гящряманлары фяхри адла тялтиф етдийи кими, халг да ян йахшы оьулларыны эюзял яфсанялярля мцкафатландырыр.

Яфсаня цмумхалг щюрмяти, мящяббяти вя миннят-дарлыьынын ифадясидир».1

Азярбайъан türklərinin фолклору да беля бир миннят-дарлыьын нятиъяси олараг йашамыш, мцасир дювря мцхтялиф шякилдя эялиб чыхмышдыр. Бу да бир щягигятдир ки, щядсиз ясарятя вя зоракы ассимилйасийа ъящдляриня бахмайараг, щеч кяс она мадди мядяниййятини, доьма дилини, елмини, ядябиййат вя

1 К.Паустовски. Йахын вя узаг адамлар, «Gəнълиk», Бакы, 1971.,сящ.13.

Page 21: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

22

инъясянятини унутдура билмямиш, яксиня халг юз кечмишиня щюрмятля йанашмыш, onu йашатмыш, инкишаф етдирмиш вя бцтцн сынаглардан кечириб сахламыш-дыр.

Йцксяк идейалы, дольун мязмунлу Азярбайъанtürklərinin фолклорунун- «юзцнямяхсуслуьуну»бцтюв-лцкдя сяъиййяляндирян ян ясас хцсусиййятляриндян бири онун форма ъящятдян сон дяряъя камил олмасыдыр. Ян хырда лирик халг шеир формасындан тутмуш эениш шахяли епик дастанлара гядяр мцряккяб йарадыъылыг йолу кечмиш бу фолклор чохжанрлы зянэин бир ирсдир ки, бунун да ян гядим нювляриндян бири яфсанядир.

Йахын вя Орта Шярг фолклорунда, хцсусиля тцркдилли халгларын шифащи ядябиййатында бу жанр ясасян «ефсане» вя яряб кялмяси «рявайят» терминляри иля изащ олунур.

Азярбайъан фолклоршцнаслыьында яфсаня ясасян фарс мяншяли сюз «яфсаня» олуб, мяна чаларлыьы «наьыл», «ясли олмайан щекайя», «дилляря дцшян вагея», даща эениш мянасы ися «дастан» демякдир. Яфсаня щягигятдя олмуш щадися кими аьызларда йашайан, аьыздан-аьыза ютцрцлян наьыл вя щекайядир. Бурадакы «наьыл» ифадяси шифащи ядя-биййатын бир нювц, жанры мянасында дейил, вагеə dанышмаг мянасындадыр. «Щекайя» анлайышы да о гябилдяндир.1

Мяхязлярин вердийи мялумата эюря «легенда»- яфсаня термин кими орта ясрлярдян мейдана чыхмыш вя бу ад мцгяддяслярин хатиря эцнляриндя охунан, онларын щяйатындан бящс едян ясярляря верилмишдир. 1 Бах: Т.Фярзялийев. Яфсаня анлайышы вя Азярбайъан яфсаняляринин тяснифиня даир. Азярб. ССР ЕА хябярляри (ядябиййат, дил вя инъяся-нят серийасы)1978, № 1, сящ.32.2 Бах: КЛЕ, ЫВ ъилд, 1967, сящ.90.

Page 22: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

23

Халг йарады-ъылыьында ися бу анлайыш алтында бцтюв бир жанр дцшцнцлцр. Доьрудан да, яфсаня ядябиййатын, даща доьрусу фолк-лорун епик нювцня дахил олан мцстягил бир жанрдыр. К.В.Чистовун фикриня эюря, яфсаня шифащи халг щекайяти олуб, онун ясасыны фантастик образ вя тясяввцрляр тяшкил едир. Буну щекайятчи вя динляйиъи щягигятя уйьун щадися кими гябул едир. Мцяллиф буну да хатырладыр ки, яфсаня рявайятдян фяргли олараг юз мцндяриъясиня эюря щямишя фантастикдир вя онда кечмишдян бящс олундуьу кими, индидян вя эяляъякдян дя сющбят ачылыр2.

Коллектив йарадыъылыг мящсулу кими ясрдян- ясря кечяряк мязмун вя идейаъа сафлашан, халг тяърцбясинин ян йахшы тяфяррцатлары иля бязянян яфсаня, щяр шейдян яввял, епик жанрдыр. Йяни, бу жанрда мцяййян бир ящва-лат, щадися данышылыр. Ортайа яфсанянин илкини сайылан ясатир вя рявайят эялир. Цмуми анлaмда бунлар арасындакы йахынлыг тиположи йох, эенетик характердя олдуьу айдын-лашыр. Рявайят,реал щяйат щягигятляринин тящкийя формасында бядии ифадясидир. Яфсаня, гейд етдийимиз кими, ясатирдян сонра йаранмыш вя онунла да йахындыр. Ясатир тябият, йахуд щяйат щадисялярини хяйали бир шякилдя нягл едян шифащи щекайятя дейилир. Бу мянада ясатир даща гядимдир вя онун илкин изляри бяшяр тарихинин башланьыъ дюврляриня эедиб чыхыр. Йунан мифолоэийасындан данышар-кян К.Маркс йунан мифолоэийасынын йунан инъясянятинин зямини олдуьуну эюстяряркян мифолоэийаны тябият вя иътимаи щадисялярин халг фантазийасында гейри-шцури бязянмиш шякилдя ишляниб щазырланмасы кими мяналан-дырмышдыр.1 Марксын вердийи тярифля мифолоэийанын идраки ясасы 1 Бах: К.Маркс вя Ф.Енэелс. Об искустве, Ы ъилд, М.1957, сящ. 135.

Page 23: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

24

мцяййянляшдирилмишдир. Щягигятян, мифолоэийа халг тяхяййцлцнцн мящсулу олуб вя бу йарадыъылыьа айры-айры тябият щадисяляриня, йахуд дини мярасимляря бядии-образлы шярщ верилир. Цмумиййятля, мифлярдя гейри-ади, фювгяладя гцввялярдян бящс етмя цстцнлцк тяшкил едир.

Лакин ХВЫЫ ясря гядяр мифлярин йалныз йунанлара мяхсус олдуьу иддиа едилирди. Сонракы тядгигатчылар башга халгларын да мяишятиндя, анлайышларында мифин дярин кюк салдыьыны мцяййян етди. Хцсусиля Щинд, Мисир, Иран вя с. гядим халгларын мифляри бу сащядяки йанлыш фикирляря гцввятли зярбя вурду. ХЫХ ясрдя мифлярин юйрянилмясиня мараьын артмасы иля ялагядар олараг мифоложи нязяриййя тяшяккцл тапыр вя бу мяктяб мифи анлашылмаз сяма щадисяляринин (эцняшин, улдузларын щярякятини, ай тябягялярини, кцляйи, туфаны вя с.) антик шякилдя шяхсляндирилмяси вя изащы кими сяъиййяляндириliрди. Миф, щямчинин фантазийаны шяхсляндирмяк эцъцнцн мящсулу кими дя шярщ олунмушдур. Миф щаггында елм олан мифолоэийа мцяййян етмишдир ки, бцтцн халгларда мифляр мювъуддур вя щям дя щяр бир халгда о башга-башга шякилдя, юзцнямяхсус мязмун вя анлама маликдир.

Лакин мифин яфсаня иля ялагяси мясяляси йени проблем дейилдир. Миф яфсаняйя йахындыр. Яввяла, истяр мифин, истярся дя яфсанянин ясасында гейри-ади, мюъцзяли бир щадися дурур. Бундан башга, яфсаня кими миф дя фантазийа цнсцрляри иля зянэиндир. Анъаг бунунла беля, мифля яфсаня бир-бириндян щям дя кяскин шякилдя фярг-лянир. Яфсанядя мювзунун ясасыны билаваситя эерчяк щадисяляр тяшкил едир. Проф. М. Ряфили йазыр: «Ибтидаи инсан-лар тарихи щадисяляри бир щекайя шяклиндя бир-бириня нягл едярдиляр. Бу щадисяляр эетдикъя яфсаняйя чевриляряк, нясилдян-

Page 24: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

25

нясiля, юлкядян-юлкяйя кечир вя йайылырды. Яфса-нялярдя щям тарихи щадисяляр, щям дя инсанларын тябиятля мцбаризяляри, мядяниййятин илк кяшфляри якс етдирилирди».1

Мифдян фяргли олараг яфсанянин реал щадисялярля баьлылыьыны нязярдя тутан В.Г.Белински йазмышдыр: «Тарих щямишя вя щяр бир халгда олмушдур. Бязиляриндя о яфсаня шяклиндя, бязиляриндя наьыл, цчцнъцлярдя поема, дюрдцнъцлярдя хроника шяклиндя мейдана чыхмышдыр».2

Азярбайъанда яфсаняляр илк дяфя е. я. В ясрдя йазыйа алынса да, мювъуд нцмуняляр бу жанрын даща гядим тарихя малик олдуьуну сюйлямяйя имкан верир. Буну Щерoдотун эюстярдийи яфсанялярля йанашы, йурду-музун мцхтялиф район вя кяндляриндя индийя гядяр йашайан чохсайлы яфсанялярин мязмун вя характери дя тясдиг едир. Лакин яфсанялярин бязиляри иътимаи инкишафын тялябиня мцвафиг олараг заман кечдикъя унудулмуш, бязиляри ися дашлар, галалар, шящярляр, чайлар, йурдлар, булаглар, щятта тарихи щадися вя тарихи шяхсиййятлярин адлары, изляри иля баьланараг ябядиййят газанмышдыр. Бир сыра яфсаняляр дя сонракы дюврлярин йазылы ядябиййатда юзляриня цнван тапмагла мцщафизя олунмушлар. Бу сонунъу ъящят йазылы ядябиййатла шифащи ядябиййат арасындакы гаршылыглы ялагя проблеминин юйрянилмясиндя яфсанялярин неъя эярякли сащя олмасы мясялясини дя ортайа чыхарыр.

Азярбайъан ясатир вя яфсаняляри, бизим фикримизъя ясасян цч йолла бизя эялиб чатмышдыр:

1 М.Ряфили. Ядябиййат нязяриййясиня эириш. Бакы, 1958, сящ. 219.2В.Г.Белински. Собр. соч. В ъилд, 1943, сящ. 227.

Page 25: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

26

а) Шифащи йолла, мцстягил бир ясяр кими: Дядя Эцняш, Алдядя ясатир вя яфсаняляри, Гыз галаларына аид яфсаняляр, Овчу Пирим щаггындакы яфсаняляр вя с.

б) Наьылларын вя епосларын дахилиндя, онларын тяркиб щиссяси кими: «Тапдыьын наьылы», «Короьлу»дастанындакы Гырат, Дцратын доьулмасы, Мисри гылынъ, Гошабулаг яфсаняси вя с.

в) Классик сяняткарларымызын ясярляриндя: Низа-минин «Хямся», Ариф Ярдябиллинин «Фярщаднамя», Ялинин «Гиссейи Йусиф», Яссар Тябризинин «Мещр вя Мцштяри» ясярляри вя с.

Фолклоршцнас Я.Ахундовун 1968-ъи илдя няшр етдирдийи «Азярбайъан фолклору антолоэийасы»нын икинъи китабында яфсанялярдян нцмуняляр верилмишдир. Амма бурада яфсаня вя рявайятлярин сярщядляри мцяййянляш-дирилмямишди.

Инамла демяк олар ки, Азярбайъан яфсаняляринин бир кцлл щалында топланмасы, няшри вя тядгиги ясасян кечян ясрин 70-ъи илляриндян башлайыр.

Експедисийалар və folklor toplamaq səfərləriзаманы йени-йени яфсаня нцмуняляринин топланмасы,бу сащядя тязя бюлэц апармаг зярурятини мейдана чыхарыр. «Йурдумузун яфсаняляри» (1976) китабынын няшри заманы биз яфсанялярин мювзуйа эюря тяснифини ясас эютцрдцк. Щямин тяснифат белядир:

Тябият вя инсан щаггында яфсаняляр;Гящряманлыг яфсаняляри;Мящяббят яфсаняляри;Аиля-мяишят яфсаняляри;Тарихи яфсаняляр.1

«Йанардаь яфсаняляри» (1978), «Азярбайъан xalq яфсаняляри» (1985) китабларындакы яфсанялярин

1 С.Пашайев. Йурдумузун яфсаняляри. Бакы, «Эянълик», 1976.

Page 26: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

27

мювзу зянэинлийи, мювъуд бюлэцляри артырмаг тялябатыны доьурду. Яфсаняляр беля груплашдырылды:

Даш вя гайаларын яфсаняляри;Даь яфсаняляри;Булаг, чай, эюл вя дяниз яфсаняляри;Сара щаггында яфсаняляр;Чичяк вя эцл яфсаняляри;Гуш яфсаняляри; Ай вя Эцн яфсаняляри; Илан яфсаняляри; Марал вя ъейран яфсаняляри;Нущла баьлы яфсаняляр;Гядим галаларын яфсаняляри;Гыз галалары щаггында яфсаняляр;Дядя Эцняш яфсаняляри;Низами мювзулары иля сясляшян яфсаняляр;«Короьлу» епосу иля сясляшян яфсаняляр;«Ясли-Кярям» дастаны иля сясляшян яфсаняляр; Мцхтялиф мювзулу яфсаняляр. Бу бюлэц вя тяснифат алтында топланан мцхтялиф

мязмунлу яфсаняляр Азярбайъан халгынын тарихи тяшяккцлцнцн неъя бир шякилдя инкишаф едиб формалашдыьы, ярази гядимлийи, ъоьрафи бцтювлцйц, бу йерлярдя мяскунлашанларын адят-яняняси, инам вя инамсызлыьы, Айа, Эцняшя, Суйа, Торпаьа тапынмасы сябябляри щаггында эениш мялумат алмаьа имкан верир. Щям дя суйа инанмаг эюркямли тядгигатчы М.Сейидовун гейд етдийиня эюря якинчилик вя малдарлыгла баьлыдыр.1

Дейиляня эюря, Эюктанры Ъябрайылы эюндярир ки, эет судан инсан дцзялт, дцнйаны бязя, Ъябрайыл истяйи йериня йетиря билмир. Икинъи дяфя Ъябрайылы

1 Бах: М.Сейидов. Азярбайъан мифик тяфяккцрцнцн гайнаглары.,«Йазычы», Бакы, 1983, сящ. 221.

Page 27: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

28

эюндярир ки, оддан инсан дцзялдиб дцнйаны бязясин. Лакин йеня бир нятиъя щасил олмур. О, цчцнъц дяфя Ъябрайыла торпагдан инсан дцзялдиб дцнйаны бязямяйи тапшырыр. Буну ешидян торпаг ащ-наля едир. Аманды мянля ишин олмасын дейя, Танрыйа йалварыр. Эюктанры Ъябрайылы баша салыр ки, торпаьа десин, торпаьы ондан боръ алыр, йеня эери гайтараъаг. Торпаг бу шяртля разы олур. Одур ки, инсан йараныр, йашайыр, юлцр, торпагдан йарандыьы цчцн йеня дя торпаг олур. Беляликля, бу йолла торпаг вердийи боръу эери алыр.

Гядим азярбайъанлыларын дцнйанын йаранмасы щаггында да мараглы тясяввцрляри олуб. Бу бахымдан «Бцлбцл няьмяси» адлы мифоложи гайнагдан су ичмиш бир яфсаня хцсусиля диггяти ъялб едир: «Вагиф Нясимдян, Нясим дя Бцлбцлдян бюйцк иди. Амма бу цч гардашын цчц дя бир эцъдя, бир щцнярдя иди. Аьылларынын итилийиня, камалларынын дяринлийиня, мярифят-ганаъагларына сюз ола билмязди; она эюря дя ел-оба онларын башына анд ичирди. Аьыр отуруб дурмалары, щамынын дадына – кюмяйиня чатмалары онларын сяс-сораьыны бцтцн мащала йаймышды. Амма щеч кяс билмирди ки, гардашларын гялбини бир пцнщан дярд цзцр. Чцнки онлар дярдлярини, мцшкцл арзуларыны црякляриндя эизли сахлайырдылар. Утанырдылар ки, ачыб-аьартсалар,ъамаат онларын бу дилякляриня эцляр, юзляриня дя сярсяри тяки бахар.

Бир ахшам гардашларын гапысыны ихтийар bir баба дюйдц, бир эеъя йатмаьа, динъялмяйя буъаг истяди.

Гардашлар гоъаны щюрмятля гаршыладылар: евин ян йахшы дюшяйини онун алтына салдылар, ян йахшы мцтяккяни дирсяйиня сюйкяняъяк етдиляр, гу тцкц долдурулмуш йастыьы башынын алтына гойдулар. Сцфряйя дадлы-ляззятли нюв-нюв наз-немят дцздцляр. Гоъа

Page 28: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

29

эюрдц ки, бу гардашларын щяр иши дцздцр, щеч бир кясирляри, ещтийаълары йохдур, амма ди эял ки, црякдян эцлмцрляр.

Деди:- Балаларым, сизин бюйцк дярдиниз вар, мяндян

эизлятмяйин, дейин, бялкя бир чаря тапдым. Гардашлар да еля бил ки, ертядян дуймушдулар

ки, бу гоъа онларын индийяня кими таныйыб эюрдцкляри кимсяляря бянзямир, цз-эюзцндян нур йаьыр.

Вагиф деди:- Баба, бу дцнйа башдан-баша бир рянэдядир.

Бомбоздур, щавасы бир, суйу бирдир. Беля дя дцнйамы олар?

Гоъа бюйцк гардаша аман вермяди, фикрини щавадан алды. Деди ки, балаларым, бу сюзляри аьыллы адамларын чохундан ешитмишям. Амма аьыллылар тяк олурлар, тяк ялдян сяс чыхмыр. Инди эюрцрям, сиз цчсцнцз, цчцнцз дя бириниз даш гойдуьу йеря bаш гойар. Дцнйаны дяйишмяк цчцн цч тилсим сындырмалысыныз, щярянизя бири дцшцр.

Биринъи тилсим сынанда щяр йер беля дцмдцз олмайаъаг, даьлар, дяряляр эюрцняъяк, чайлар, булаглар ахаъаг, эюлляр, дярйалар йаранаъаг.

Икинъи тилсим сынанда нясимляр эяляъяк. Биринъи нясим эюйляря, чюлляря, даьлара, дцзляря рянэ веряъяк, щяр йан эцлля, чичякля юртцляъяк. Щяр йашыллыьын бир рянэини, бир ятрини бу дийара, бу дийарынкыны да о дийара чиляйяъяк. Мешяляр, аьаълар битяъяк, чичяк ачаъаг, щяр чичяк бир мейвяйя чевриляъяк, дады додаглардан эетмяйяъяк.

Икинъи нясимдя щяр колун дибиндя бир чюряк олаъаг, дцнйа боллуг йухусу ичиндя мцрэцляйяъяк.

Page 29: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

30

Цчцнъц нясимдя чюлляр нахыш-нахыш саралаъаг, гызараъаг, ялванлашаъаг; бу ялванлыгда тала-тала йерляр якиляъяк, тахыл сяпиляъяк.

Ü çünъц нясимдя эюйлярин гар йорьаны йеря еняъяк, щяр йана лайла чалаъаг. Цчцнъц тилсим сынанда дцнйайа гушлар эяляъяк, щамысы бцлбцл няьмяси охуйаъаг. Чайлар да, булаглар да бу няьмяни охуйаъаглар. Дцнйа няьмялярля йатаъаг, няьмялярля ойанаъаг, дцнйа ширин няьмяйя дюняъяк, юмцр няьмялярля башланаъаг, няьмялярля гуртараъаг.

Гоъа сусду. Гардашлара бир дя бахды. Гардашлар севиндиляр:

Бу гоъа ня йахшы эялди… Тилсимляри сындыраъайыг, дцнйа дяйишяъяк, дцнйа ъяннятя дюняъяк.

Балаларым, - дейя гоъа бу ишин горхулу, чятин йюнцнц арамла, юзц дя хейли ещтийатла, чякиня-чякиня данышмаьа башлады. Деди ки, тилсимляри аьылла сындыраъагсыныз, амма сиз бир дя бу ел-обайа индики шякилдя гайытмайаъагсыныз.

Гардашлар щейрят етдиляр. Бюйцк гардаш хябяр алды:

- Бяс ня шякилдя, баба?- Сиз дяйишдийиниз дцнйа иля дцнйайа йайылаъаг,

дцнйада галаъагсыныз. Балаларым, щеч билирсинизми бу ня демякдир?

Гардашларын сорьулу нязярляри гоъанын цзцня зиллянди, диллянмядиляр, амма бахышлары иля сорушурдулар: «Ня демякдир, баба?»

Гоъа цзцнц бцрцйян нурлу бир тябяссцмля пычылдады:

- Дцнйа дурдугъа дурмаг демякдир, балаларым…

Page 30: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

31

Гардашлар бир-бир диз чюкцб, гоъанын саь ялиндян юпдцляр. Гоъа онлара тилсимлярин сиррини ачды, ону сындырмаьын йолуну юйрятди.

Габагъадан бюйцк гардаш Вагиф эетди. Арадан бир ил кечди. Дцнйа даьлашды, дяряляшди.

Сонра ортанъыл гардаш Нясим эетди. Бир ил ютяндян сонра дцнйанын рянэи дяйишди.

Ахырда кичик гардаш Бцлбцл эетди. Бир илин тамамында дцнйа гушларла, няьмялярля долду. Эюйляр дя няьмя охуду».1

Яфсанянин йаратдыьы гянаят белядир: бцтцн ъисимляри сындыран, дцнйаны дяйишян, ону эюзялляшдирян, юмрцнц-эцнцнц бу торпаьа бяхш едян инсандыр. Инсан олмаса дцнйа еля бир рянэдя галар. Ону бу ъцр эюзялляшдирян инсан ямяли, инсан аьлыдыр.

Яфсанялярдя, ейни заманда мцщарибяйя, истибдада, зцлмя вя бунларын тюрятдийи рязалятляря гаршы тякъя адамлар йох, ъанлы-ъансыз, бир нюв, рямзи мянада тясвир олунан бцтцн мювъудиййят нифрят бясляйир. «Лаля яфсаняси»ндя дейилдийи кими мцщарибя анъаг фялакят, зялалят эятирир, аналар оьулсуз, арвадлар ярсиз галыр. «Эюйярчин», «Сона учан» вя «Шямкир галасы» яфсаняляри дя бу ъящятдян тярбийявидир. Ики гцдрятли шащ арасында давам едян дцшмянчилик мцщарибяйя эятириб чыхарыр. Давайа чаьрылан шащ анасындан дюйцш папаьыны эятирмяйи хащиш едир. Ана эедир вя ялибош гайыдараг оьлуна: «Сяни анд верирям щалал сцдцмя, папаьа дяймя… онун ичиндя аь эюйярчин йува баьлайыб. Юзцнцн дя цч дяня ятъя баласы вар. Биарам юзцнц чюля вуруб балаларыны йемляйир. Онлары тящлцкясиз бир йердя бойа-

1 Йанардаь яфсаняляри, сящ. 64-67.

Page 31: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

32

баша чатдырмаг истяйир. Мян бу эцнащсыз балалара тохунсам, аь эюйярчин биздян кцсцб эедяр, йетим балаларын ащ-наляси юлкямизя бялалар эятиряр», - дейир.

Шащ дюйцшя папагсыз эетмяли олур. Мцгабил тяряф мясяляnин мащиййятини билдикдя вурушаъаьы шаща ялини узадыб «Эял сцлщ баьлайаг. Сянин анан ади бир гушун –аь эюйярчинин евини даьытмаг истямир. Биз нийя нащаг ган тюкцб, минлярля инсанларын евини даьыдаг» - дейир.

Мязмун вя идейасына эюря бу яфсаняляр мцасир сяслянир. Мцтярягги инсанларын нцмайишляря эятирдикляри байрагларын цстцндяки эюйярчин рямзляри дя буну сцбут едир.

Бунунла беля, бир щягигяти унутмаг олмаз ки, ясатирлярдя хяйалла, фантазийа иля, яфсанялярдя ися мцяййян мянада, щягигят, реал зяминля баьлылыг эцълцдцр. Ясатирлярдя чох мясяля ачылмамыш, эизли, юртцлц эюрцндцйц щалда, яфсанялярдя бу бир гядяр айры шякилдядир.

Улу кечмишин, тарихин мцяййян излярини юзцндя йашадан яфсаняляр щямишя реал щяйата баьлы олмуш, бир елин щарайыны, бир няслин севинъ вя кядярини, бязян бир дюврцн цмид вя инамыны якс етдирмишдир. Яфсанялярдя бядии тяхяййцл ня гядяр ганадлы олса да, daha чох, эениш мянада торпаьа, инсана, тарихя баьлыдыр. Щяр ясрарлы яфсанядя бир эерчяклик вардыр.

Мифоложи яфсаняляримиздя Дядя Эцняш, Алдядя ода басдырылыр, йанмыр, яксиня, онларын саггалы буз баьлайыр. Хыдыр Няби «Щязрят баба» даьында буздан оъаг чатыр. Кярямин аьзындан чыхан од-алова чеврилир, Яслини йандырыр. Ъаванширин, Короьлунун гылынъы илдырым кими од сачыр.

Мифоложи нювя дахил олан бу яфсаняляр щяр шейдян яввял, гейри-ади, мюъцзяли бир щадисяйя

Page 32: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

33

баьлылыьы, эцълц фантазийайа малик олмалары иля фярглянирляр. Мцкяммял поетик хцсусиййятя, дярин мяна вя йцксяк идейайа малик ясатири тябиятли бу яфсанялярдя чобан даша дюнцр, эялин гайалашыр, аь эцл бцлбцл ганындан гырмызы рянэ алыр, сямяндяр гушу йанмаьы иля юз ящдиня, муразына чатыр. Гырх гыз «Гырхбулаг» олур, гызларын эюз йашындан «Гыз эюлц»йараныр, даша дяйян ох дашы йаралайыр, дашын гялбиндян ахан ган она «Ганлы Даш» адыны газандырыр. Оьлан дянизя, гыз гаьайыйа дюнцр, эениш тахыл зямисинин сцнбцлляри охуйур вя с.

Йурдумузун «Эялин гайа»лары, «Чобан dашадюнян» дашлыглары вя гайалыглары, «Гырхгыз булаг»лары чохдур вя бунларла ялагядар чохсайлы яфсаняляр мювъуддур. Кяклик, тураъ, щопщоп гушлары щаггындакы яфсаняляр дя бу гябилдяндир.

Ялбяття, еля баша дцшцлмясин ки, бу садаланан сырайа дахил олан яфсаняляр йалныз бизим халг йарады-ъылыьымыза дахилдир. Дцздцр, фолклор ясяри, еляъя дя, яфсаня юз спесификасы – башлыъа олараг мяхсус олдуьу халгын милли хцсусиййятлярини якс етдирмяси иля сечилир. Бунунла беля, айры-айры яфсаня нцмуняляриндяки мювзу вя сцжет охшарлыьындан тамамиля имтина етмяк дя мцмкцн дейил. Мящз бу ъящяти нязяря алан К.В. Чистов гейд едир ки, «Щяр бир халгын яфсаняляриндя мцяййян бейнялхалг сцжетляря, йахуд бу сцжетлярин елементляриня раст эялмяк мцмкцндцр».1

Йухарыда адларыны чякдийимиз дашларын, гайаларын, гушларын вя булагларын яфсаняляриндя диэяр халгларын яфсаняляри иля мцгайисядя охшар сцжетляр юзцнц ашкар шякилдя эюстярмякдядир. Эялини

1 К.В.Чистов.Ruskiye narodnıye soçsialno utopiçeskie leqendı, s. 136

Page 33: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

34

гайнатасы палтарсыз, йахуд башы ачыг, башыны йудуьу йердя эюрдцйц цчцн, бир даща абыр-щяйадан цзя чыхмаг истямир, цзцнц эюйляря тутуб йалварыр вя юзцнцн «гуша», «dаша» дюнмясини арзу едир. Эялинин истяйи щяйата кечир. О, «Эялин гайасы»шяклиндя щейкялляшир, даша, дараг башында шанапипик гушуна, ялляри хыналы кяклийя чеврилир. Йахуд эялин она тапшырылан яманятин йерини унутдуьу цчцн юз арзусу иля тураъ гушу олур. Яманятин йери сонра йадына дцшцр, лакин эеъ олур. Бунунла беля, тураъ гушу –эялин эцнащсыз вя щалал олдуьуну гайынатасына вя гайынанасына билдирмяк цчцн тез-тез охуйур,яманятин йерини онлара билдирмяк истяйир:

Тахчададыр,Бохчададыр.

Щопщоп адлы оьлу, Эцлтоп адлы гызы олан эцнащсыз бир эялини эцнащы олмадан гайынатасы евдян говур. Ата евиня эетмяйи ар билян гыз, ювлад айрылыьына дюзмяйян ана юз арзусу иля гуш олур, ювладларына йахын олан мешяликдя йува баьлайыр.Бурадан тез-тез ювладларыны сясляйир: Щопщоп, Эцлтоп… Ана бунунла тяскинлик тапыр.

Эюрцндцйц кими, халг ясатири тябиятли яфсанялярдя эялин гайынана, гайыната, ювлад мцнасибятлярини олдугъа инъя шякилдя вя щям дя чох усталыгла ифадя етмишдир. Бу яфсанялярдя ейни заманда аиля-мяишят мясяляляриня дя чох ъидди шякилдя тохунулмушдур.

«Гырхгыз булаг»лары юз нишанлыларыны давада итирян, арзулары, истякляри црякляриндя галан, дцшмян тяряфиндян говулан, тягиб олунан, лакин яля кечмяйиб, гачыб эизлянян, думанлы, чянли даьларын

Page 34: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

35

гойнунда, гайалыгларда итян, азан, кимсясиз гырх гызын ахытдыьы эюз йашындан йаранмышдыр.

Ялбяття, Ислам дини пярдяси алтында щакимиййятляри-ни зорла гябул етдирян ярябляр, йахшы билирдиляр ки, атяшэащлары, йерли инамларла баьлы мябядляри – «Гыз гала»ларыны, «Оьлан гала»ларыны эюздян салмадан, адамларын цзцнц бирдян-биря мясъидляря дюндярмяк чятин оларды.

Ясатири тябиятли еля яфсаняляр дя вардыр ки, онлар аз гала ири щяъмли мцстягил бядии ясяр тясири баьышлайыр: «Йанардаь яфсаняси» буна мисал ола биляр.

«Елтуран адлы бир эянъ вар имиш. Бу эянъ эюзял бир гызы севирмиш. Эеъя дя, эцндцз дя онун щаггында фикирляширмиш. Бирдян гаршысында севдийи гызын юзцнц эюрцр. Щеч биринин тярпянмяйя игтидары олмур. Юзляриня эялдикдян сонра ширин сющбят едя-едя йахындакы даьа доьру йол алырлар. Оьлан хяйалы щягигятя чевирмяк истяйир. Цряйини гыза ачыр.

Оьланы ешгин алову бцрцйцр. Елтуран дяриндян бир ащ чякир, аьзындан торпаьа гыьылъым дцшцр, торпаг аловланыр. Торпагдан тцстцсцз, рянэарянэ алов галхыр.

Гыз:- Бу нядир беля? - дейя суал верир.- Бу сяня олан севэимин, мящяббятимин

атяшидир.- Хейр, бу адиъя оддур.- Елтуран гызын сюзляриндян даща да аловланыр.

Йеня ащ чякир, йеня аьзындан од тюкцлцр. - Оду оддан сечмяйи баъар, мяляйим!Гыз алова диггят йетирир. Эюрцр даьын дюшцндя

шюля сачан бу алов эцля-чичяйя зяряр йетирмир. Яксиня, аловун йанындан бир шив галхыр, голлу-будаглы

Page 35: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

36

нящянэ бир аьаъа чеврилир. Бу аьаъ сары рянэи танымыр, илин дюрд фяслиндя йамйашыл олур. Аьаъ бцтцн гидасыны – ишыьыны, щавасыны, суйуну, бу аловдан алыр. Артыг бундан сонра о, инаныр ки, бу од ешг, мящяббят одудур. О анъаг щяйат бяхш едир. Гыз буна ямин олдугдан сонра гялбини оьлана верир».1

Академик М.Ибращимов чох доьру олараг гейд едир ки: «щяр халгын юз Прометейи вар». «Пярваня яфсаняси» дя бу фикрин щягигят олдуьуну тясдиг едир. Камран адлы оьлан Пяри адлы гызы севир. Наьылларда олдуьу кими гызын атасы онун гаршысына шярт гойур. Дцшмян ящатясиндя галан мцгяддяс оъаьын сюнмякдя олан одуну эятирсин. Оьлан ода йахынлашанда эюзятчиляр оьланы эюрцр вя тутмаг истяйирляр. О, юзцнц ода атыр. Алова бялянян оьлан севдийи гызын оъаьына эялир. Од дцшмян мцщасирясиндян чыхарылыр. Гыз да пярваняйя чеврилиб онун ятрафына доланыр, юзцнц йандырыр. «Одун оьурланылмасы»2 адлы Абхаз яфсаняляриндя дя ящвалат тягрибян беля олур.

Бу типли яфсаняляр юз ясас бядии мяьзини гядим мифоложи эюрцшлярдян, ясатирлярдян алдыьы кими, эерчяклийи дя тарихи щягигятляря йахынлыгда газаныр. Инсанын йарадыъы хяйалы, фантазийасы ися ону бязяйир.

«Пярваня яфсаняси», «Ярийян гайа», «Кичик ханым вя чобан» вя башга яфсанялярдя образлылыг анъаг бядии тяфяккцр сащясиндя дцнйанын дярк едилмясинин, мяниm-сянилмясинин зярури шярти кими эюстярилмишдир. Демяли, бядии образлылыгдан кянардаясатир вя яфсаня йохдур. Лакин ясатир вя яфсаня тякъя образлылыгла мящдудлашмыр, о, йери эялдикъя

1 Йанараь яфсаняляри, сящ. 12-13.2 Бах, Пачулли. «Легенди лазурного берега», М. 1973, сящ.19.

Page 36: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

37

эерчяклийи мянимсямяйин диэяр форма-лары олан халг фялсяфяси вя педaгоэикасындан, елмдян вя башга сащялярдян истифадя едир. Бу фикирля йанашдыгда ясатир вя яфсанялярин мцяййян сцжет ятрафында мцстягил шякил алмасыны, ятя-гана долмасыны, эюзял мязмун вя форма иля бичиmlənмясини башлыъа олараг дил материалы, даща доьрусу, бу дилин имканлары, онун бядии тясвир васитяляри тямин едир. Епик нювцн йыьъам, лаконик жанрларындан сайылан яфсанялярин юзляриня мяхсус тясвир вя ифадя васитяляри вардыр. Бурада еля бойалар, еля тясвир васитяляри, сюз чаларлары вар ки, онлардакы ялванлыг, рянэарянэ эюзяллик, емосионал ифадя йалныз вя йалныз яфсаняляря мяхсус, хас кейфиййятлярдир. Чохсайлы Азярбайъан яфсаняляри, мювзуъа ящатяли, мязмунъа дярин вя мяналы олдуьу кими, форма етибары иля дя зянэиндир, щям дя ясрлярдян бяри бичимлянян, даим йени мяна, мязмун вя форма газанмасы иля фярглянян Азярбайъан яфсаняляриндя бядии сяняткарлыг мясяляляри щямишя биткин олмушду.

Заман-заман дяйишян, йениляшян, тякмилляшян, щятта абидяляшян, локаллыьы, доьма яразийя баьлылыьы иля сечилян яфсанялярин бядии ифадя тярзиня, мязмун вя форма хцсусиййятляриня дя тясир эюстярир.

Ясатир вя яфсанялярин цслубуну нязярдян кечир-дикдя онда халгын данышыг дилинин хцсусиййятлярини там айдынлыьы иля эюрмяк олар.

Яфсанялярдя халг фантазийасы иля сцслянмиш романтик вцсят, дярин цмумиляшдирмя, аьылла емосионал ъящятлярин уйьунлуьу, вящдяти цстцнлцк тяшкил едир. Дейилян хцсусиййят ейни заманда, бу йыьъам жанрда мцщцм иътимаи-яхлаги мясялялярин бядии ифадясини тапмасына да имкан йарадыр вя бу

Page 37: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

38

ъящятдян мящяббят яфсаняляринин дя юзляриня мяхсус эенeолоэийасы – йазылы шяъяряси вар.

Шяртя эюря, чятин ов далынъа эедян Лачын сылдырым гайалар арасында галыр, чыхыш йолу тапа билмир. Севэилисинин биръя дяфя ону даь башына чыхыб чаьырмасы, Лачына йени язямят, йени гцввят верир. О, чыхылмазлыьы дяф едир, гайалар арасындан даьын башына галхыб севэилиси иля эюрцшцр. Хан юйряндикдя ки, ханымлардан бири юз чобанына вурулуб, онлары гаршылашдырмаьы, бахышларыны охумаьы гярара алыр. Севэилисини яля вермяк истямяйян чобан эюзляриня мил чякир, юзцнц кор едир. Эюрцндцйц кими халг нцмайяндяси олан чобан юз севэилисини эюзляриндян цстцн тутмушдур. «Ярийян гайа», «Лачын гайасы», «Кичик ханым вя чобан» яфсаняляриндя ися эянълярин мящяббяти сядагят рямзи кими тясвир едилмишдир.

Йазылы ядябиййат нцмайяндяляри фолклордан, еляъя дя яфсанялярдян сямяряли шякилдя файдаландыглары кими, юзляри дя бу тярздя йадда галан, фолклорлашан нцмуняляр йаратмышлар.

Р.Рза Низами Эянъявинин ъаванлыьына аид «Алаэюз» адлы щекайя йазмышдыр. Щекайядя сющбят Эюй Эюлцн ямяля эялмясиндян ибарятдир вя ону балаъа Илйаса атасы данышыр. Ясатир- даща сонракы дюврлярдя тядриъян епикляшяряк йерини яфсаня вя наьыла вермиш, ейни заманда, епос вя дастанларын йаранмасы цчцн дя ясас истифадя мянбяйиня чеврилмишдир.

Гейд етдик ки, ясатирля яфсаняляр арасында сярщяд гоймаг чох чятиндир. Ясатирлярин кюкляри чох гядим дюврляря эедиб чыхыр. Онлар тябиятин бир ъанлы мяхлуг кими гябул олунмасы иля, узаг кечмишлярдя йашамыш инсанлара фантастик хцсусиййятлярин верилмяси иля ялагядардыrлар. Яфсаняляр ясатиря нисбятян тарихи

Page 38: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

39

щекайятляря даща йахындыр. Лакин бунларын да гящряманлары фювгяладя хцсусиййятляря маликдирляр. Зянэин мифолоэийасы олан халгларын йазылы ядябиййаты да чох еркян йаранмыш вя эениш шющрят тапмышдыр.

Азярбайъан фолклорунда Фярщад образы бу ъящятдян диггяти даща чох ъялб едир. «Фярщадын сяси», «Няьмякар Фярщад» яфсаня олсалар да, бурада еля бил доьрудан-доьруйа чох гядим бир епосун изляри мцщафизя олунубдур. «Фярщадын сяси»адлы яфсанядя эюстярилир ки, Мащмуд Гязнявинин щюкмдар олдуьу Яфган-Яфшарда касыб бир кишинин Пяри адлы гызы варды. Гызын гянирсиз эюзяллийи ушаьы да, ъаваны да, чобаны да щейрятя салыр, щамы она щейран кясилир. Пяринин эюзяллийиндя санки ясрарянэиз бир щикмят вардыр. Щяр шей бу эюзяллийин гцдряти иля тязялянир, ъанланыр. Щамы она Илщам Пяриси дейир. Пяри гапыларына эялян сайсыз-щесабсыз елчилярин щеч бириня мящял гоймурду.

Щямин юлкядя Фярщад адлы иэид, бойлу-бухунлу, пящляван ъцссяли, даш йонуб ев тикян бир бянна йашайырды. Онун сянятинин шющряти хейли узаглара йайылмышды.

Бир эцн Фярщад йеня даш йонурду. О, бир дя бахыб эюрдц ки, ятрафдакылар иш-эцълярини бурахыб чаршы-базара тяряф ахышырлар. Истяр-истямяз Фярщад да онлара гошулду. Сян демя, Илщам Пяриси базара чыхыбмыш, щамы щейрят вя мяфтунлугла онун эюзяллийиня тамаша едирди. Фярщад Пярини эюрян кими дцнйа башына фырланды, гара дашлар эюзляринин габаьында гырмызы эцлляр ачды, синясиндя ешгин оду аловланыб дил ачды. О, бир дя айылды ки, щамы даьылыб, базарда юзцндян башга щеч кимся галмайыб.Амма чичяклярдян, аьаълардан, ъансыз диварлардан, янэин сямалардан Илщам Пярисинин няфяси, гохусу

Page 39: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

40

эялир. Фярщадын синясиндяки оъаг даща эур йанмаьа башлады. Истяди Илщам Пярисиня – севэиси щаггында сюз десин. Амма гцдрятдян сюз сяся чеврилди, дальа-дальа щава-ланды, зянэуляси даьлары-дашлары лярзяйя салды. Бу сяс Илщам Пярисини щарайлайырdı, чаьырырды.

Фярщадын сирли-сещрли сяси юзцнцн елчиси олду. Бу сяс Пярийя чатан кими о да Фярщадын мящяббят йаньысына алышды, ешгин оду онун мяьрурлуьуну яритди.

Илщам Пярисинин эюзяллийинин сораьы оба-оба, оймаг-оймаг йайылыб, нящайят, Мащмуд Гязнявинин дя гулаьына чатды, щюкмдар шюляси иля гаранлыглары ишыгландыран чичяйи дярмяйя тялясди, дцнйа эюзялини сарайына апартдырыб юзцня арвад еляди.

Накам ешгин зярбяси Фярщадын сясинин йаньысыны даща да артырды, зянэулясини даща да эцъляндирди. О, щяр эцн охуйуб сясиля севэилисини щарайлайырды. Сяс Пярийя чатан кими о сарсылыр, бцтцн варлыьы ясим-ясим ясирди. Щюкмдар Пярини ня гядяр дярин йерляря, ня гядяр эизли отаглара апардыса да, сясдян горуйа билмяди.

Иши беля эюрян Мащмуд Гязняви Фярщадын кцчядя, чаршы-базарда охумасыны гадаьан етди. Фярщадын сяси даща да эур ешидилди. Щюкмдарын эюстяриши иля ону зиндана салдылар. Амма шащ истяйиня наил ола билмяди. Зиндандан эялян сяс Илщам Пярисини щаваландырыр, щалдан-щала салырды.

Чыхылмаз вязиййятдя галан Мащмуд Гязняви вязир-вякиллярини, сарайын башбилянлярини, дцнйаэюр-мцшлярини бир йеря йыьыб Фярщадын сясини батырмаг цчцн мяслящят истяди. Фярщад Арран юлкясиня сцрэцн едилди.

Page 40: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

41

Бир эцн Мащмуд Гязняви юз юлкясини эязирди. Эюрдц ки, халг башдан-баша гара эейиниб. Щюкмдар тяяъъцблянди вя бунун сябябини сорушду. Дедиляр ки, Фярщадын сясини итирян халг матям ичярисиндядир. Щюкмдар бярк тяшвишя дцшдц. Ямр вериб Фярщады Аррандан эятиртди. Мащмуд Гязняви марагла Фярщаддан сорушду:

- Арранда ня ишля мяшьул идин?Фярщад ъаваб верди:- Кющня сянятимя гайытмышдым, даш йонуб

сарай тикирдим.- Бяс нийя охумурдун, мяним гязябимдян

горхурдун? - Хейр, щюкмдар. Ашиглярдя горху щисси олмур.

Мяним сясим Пяринин няфясиня баьлыдыр. Кцляк онун няфясини узаг юлкяйя эятириб чатдыра билмирди. Бу сябябдян сусмушдум.

Мащмуд Гязняви халгын матямдян чыхмасы хятриня Фярщада орта мейданда анъаг щяфтядя бир дяфя охумaсына иъазя верди. Эцнорта чаьы иди. Мащмудла Пяри габаг-габаьа отуруб гызыл пийалядя шярбят ичирдиляр. Бирдян Фярщадын сяси эялди. Илщам Пяриси гейри-ихтийари гызыл пийаляни ялиндян салды. «Одур… Одур…» дейя-дейя щаваланмыш щалда сяс эялян тяряфя гачды. Мащмуд Гязняви щейрят ичиндя юзц-юзцня данышырды:

- Сян ешгин эцъцндяки щюкмя бах. О гызылдан да, щюкмдардан да, гылынъдан да эцълцдцр…1

Бу яфсанянин «Короьлу» епосу иля сясляшян нюгтяляри вардыр. Фярщадын сяси юз елчиси олдуьу кими, Короьлунун да иэидлийи, дяли няряси эюрмязя-билмязя Ниэарын гялбиня мящяббят тохумлары сяпмишди.

1 С.Пашайев. Низами вя халг яфсаняляри, Бакы, Эянълик, 1983, сящ.58-60.

Page 41: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

42

Короьлуйа эцъц, сяси, дяли няряни бяхш едян доьма йурддакы Гошабулаьын суйудур. Фярщадын еъазкар сяси ися елин дилбяр сонасынын - Илщам Пярисинин няфясиня баьлыдыр. Алдядя юз торпаьында гуш кими учур, кцлякдян ганад алыр, йад торпагда ися илан кими сцрцнцр. Фярщад да белядир. Узаг, йад юлкядя олдугда кцляк Пяринин няфясини чатдыра билмир вя бу сябябдян онун сяси боьулур, кясилир. Юз торпаьында ися Пяринин няфяси она тез чатыр вя сясинин зянэуляси кюнцлляри вяъдя эятирир. Бурада ейни заманда мящяббятин эцъцня, гадирлийиня бюйцк инам вардыр.

Сары Ашыг Фярщадын сяси яфсанясиля вя йа башга яфсанялярля, щям дя юз талейиня уйьун олараг беля бир надир ъинаслы байаты йаратмышдыр:

Ашыг, газ биня баьлар,Мейлин Газбиня баьлар.

Эюзцм йашы эюл олар,Юрдяк- газ биня баьлар.

Бурада ишлянян Газбин дедикдя Мащмуд Гязнявинин йашадыьы Гязвин шящяри нязярдя тутулур. Байаты бизя бир мюъцзя кими эюрцндц.

Садя кяндли гызы Ярябзянэи иняк саьдыьы заман иняк тяпикля вуруб сцдц йеря тюкцр. Гыз щирсляниб иняйи йумругла вурур. Бир йумруьун зярбиндян иняк юлцр. Ярябзянэи онда билир ки, онун голунда неъя гцввят вардыр. Юз мязмунуна эюря «Эцллярин щцняри» яфсаняси Ярябзянэинин иэидлийиня бянзяйир. Яфсанядя дейилир: «Ирандан шащын пящляваны Эянъяйя эялир вя ханын пящляваныны йыхыр. О вахт гайда беля имиш. Яэяр шащын пящляваны вя йа ашыьы

Page 42: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

43

ханлыьын гырх пящляваныны йыхса вя йа ашыьыны баьласа, верэиляр йарыбайары артармыш, йох, ханлыьын бир пящляваны вя йа бир ашыьы галиб эялся, верэиляр йарıбайары азалармыш.

Эянъя ханы онсуз да аьыр олан верэиляри юдяйя билмирди. Бу тяряфдян дя гырх пящляванын мяьлубиййяти ону хейли сарсытмышды. Шащын пящляваны хана цч эцн мющлят верди вя деди:

- Мащала ъар чякдир, гой голунун эцъцня, дизинин мющкямлийиня инанан варса, мейданыма эялсин.

Бир чобан мейдандакы адамлары йара-йара дцз ханын йанына эялди, яйилиб ханын гулаьына деди:

- Мющтярям хан, бир мюъцзяни сизя билдирмяйя эялмишям. Эцлазар булаьындан хейли йухарыда, Налтюкян йаханлыьындакы Хан булаьынын йанына бир мал биняси дцшмцшдц. Щяля дя эюрдцйцм мюъцзяйя инана бил-мирям. Бир гыз иди, эялин иди билмирям. Ъамыш саьырды. Ъамышын балаьы габаг айагларына баьланмышды. Бирдян ъамышын ики йашар баласы о бири тяряфдян анасынын алтына дцшдц. Гыз ъамышын бу икииллик баласыны ня гядяр говдуса, бала camış щейваны саьмаьа имкан вермяди. Гыз неъя щирсляндися икиллик ъамыш баласынын гуйруьундан йапышыб, чяпярин о бири цзцня атды, щейван йериндяъя юлцб галды…

Хан Эцлляри эятиzдирди. Эцлляр киши палтары эейиб щямин пящляванла бир сцфря архасында йанашы отурду. Айаьа галхан заман Эцлляр саь яли иля басыб, пящляванын сол гычыны сындырды. Эцлляр пящляван гийафясиндя эцляш мейданына чыхды вя щямин пящляваны юз щцзуруна истяди. Пящляван чох тякан верди, йериндян дура билмяди».

Эюрцндцйц кими, Ярябзянэи иля Эцлляр чох эцълц вя аз гала бир-бириня бярабяр гящряманлардыр.

Page 43: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

44

Бу ъцр ъянэавяр гызлар няслиня мяхсус Телли дя, Ругиййя дя, Пярзад да ейни кюкя баьлыдырлар.

«Дядя Горгуд вя Салмани-фарс» адлы бир яфсанядя дейилир ки, Салмани–фарс HəzrətiМящяммядин досту иди. Юлкядя ня мцщцм хябярляр олса Салмани-фарса чатдырыларды вя о да юз нювбясиндя бунлары Мящяммядя билдирярди. Бир эцн Салмани-фарса хябяр вердиляр ки, Горгуд адлы бир озан ъамаат арасында «Гуран»ын айялярини нязмя чякиб гопузla чалыб охуйур.

Салмани-фарс Горгуду ялиндя гопуз Мящяммядин йанына эятирир вя Мящяммяд пейьямбяря билдирир ки, бу озан «Гуран»ы нязмя чякиб гопузда охуйур. Мящяммяд дейир:

- Она тохунмаг олмаз. О, дядя озандыр. Гой оба-оба эязиб «Гуран»ы тяблиь етсин. Халг она гулаг асыр. Гой ня шякилдя, неъя баъарырса исламын шяряфиня сюз десин. О, анъаг алгыша лайигдир.1

Бу тарихи яфсанянин бизи марагландыран ян ящямиййятли ъящяти будур ки, Салмани-фарс кими, Дядя Горгуд да Мящяммяд пейьямбярин мцасири вя йахын досту кими тягдим едилир. Бу ейни заманда «Китаби Дядя Горгуд»ун мцгяддимясиндяки «Рясул Ялейщцссяламын (Мящяммяд пейьямбярин-С.П.) заманына йахын Байат бойундан Горгуд Ата дерляр бир яр гопду» фикринин реаллыьына, щягигилийиня инам щисси ойадыр.

Азярбайъан яфсаняляри халг арасында йашадыьы кими, йазылы ядябиййатын тяркибиндя дя йашайыб,зяманямизя эялиб чатмышдыр. Башга сюзля десяк,

1 Бу яфсаня 1968-ъи илдя Дашкясян районунун Габагтяпя кяндиндя йашайан Ъавад Байрам оьлундан лентя кючцрцлмцшдцр.

Page 44: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

45

классик ядябиййат яфсаняляри, йахуд онларын мцяййян елементлярини топлайыб сахлайан васитялярдян биридир.

Азярбайъан фолклорунун йарадыъысы вя йашадыъысы олан халгымыз юз мцдриклийинин, йарадыъы дцщасынын зянэин мяняви сярвяти иля гядим мядяниййятя малик халглар арасында фяхри йерлярдян бирини тутур. Онун тарихин гаранлыгларындан зяка мяшяли кими нур сача-сача эялян ясрляр йашыды мифолоэийасы, сайсыз яфсаняляри, мараглы наьыллары, дузлу лятифяляри, ширин байатылары, йаныглы аьылары, щязин щолаварлары, щикмятамиз аталар сюзляри вя мцдрик мясялляри битиб-тцкянмяйян мяняви сярвятдир, хязинядир. Дцнйанын ян бюйцк сяняткарлары, о ъцмлядян Низами бу хязинядян пай эютцрмцш, ябядиляшмишдир.

Проф. М.Щ.Тящмасиб йазыр: «Гядим Азярбайъан ядябиййаты щаггында мялумат мянбяляриндян бири дя Низами кими дащи сяняткарларын ясярляридир. Низами шифащи ядябиййатын бир чох жанрларындан истифадя етдийи кими, хцсусиля гядим епосдан да баъарыгла истифадя етмишдир. Бу дащи сяняткарын «Хямся»синдя йцзлярля кичик, бюйцк яфсаняляря, ясатиря тясадцф едилир. Бунлардан бязилярини о юзц йаратмыш, бязилярини ися мцяллиф йазылы мяхязлярдян, шифащи ядяби ясярлярдян истифадя едяряк йенидян ишлямиш, тякмилляшдирмиш, халгдан алараг йенидян халга гайтармышдыр».1

Низаминин фолклор ялагяляри мцхтялиф шякилдя тязащцр едир ки, бунлары да ясасян цч групда тядгиг етмяк олар:

1. Низаминин истифадя етдийи йерли ясатир вя яфсаняляр, йахуд да башга фолклор нцмуняляри;

1 Бах: Азярбайъан ядябиййаты тарихи, Бакы, 1960, сящ. 28

Page 45: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

46

2. Низаминин юзц тяряфиндян йарадылмыш фолклор нцмуняляри;

3. Низаминин щяйаты иля ялагядар йаранмыш йени фолклор нцмуняляри, ясярляринин сцжет вя мотивляри.

«Дядя-Горгуд» бойлары, Низами «Хямся»си, «Короьлу» епосу вя «Ясли-Кярям» дастанлары иля баьлы халг арасында чох сайда ясатир, яфсаня вя рявайятляр йашайыр.

Азярбайъан яфсанялярини юзцндя ъямляшдирян ашаьыдакы китаблары няшр етдирмишик. «Йашайан яфсаняляр» (1973), «Йурдумузун яфсаняляри»(1976), «Йанардаь яфсаняляри» (1978), «Азярбайъан халг яфсаняляри» (1985), «Халгын сюз мирвариляри»(1999), «Елдян-обадан ешитдиклярим» (2005) фолклор топлулары, «Низами вя фолклор» (1976), «Низами вя халг яфсаняляри» (1983), «Азярбайъан яфсаняляринин юйрянилмяси» (1985), «Азярбайъан епосунун яфсаня гайнаглары» (2002), «Азярбайъан яфсаня вя рявайятляринин ядяби абидя-ляримизля мцгайисяли тядгиги» (2007) китаблары, онларла журнал вя гязет мягаляляри няшр олунмушдур. Бу китаблар щаггында алим, йазычы вя журналистляр бир-бириндян гиймятли елми ряйляр йазыб няшр етдирмишляр. Щямин ряйляр вя елми мягаляляр «Елм вя сянят адамлары Сядник Паша Пирсултанлы щаггында» китабында (Бах: Пирсултан няшриййаты, Эянъя - 2003, 400 сящифя) юз яксини тапмышдыр.

Бизя эюря, яфсаня тарих дейил, лакин тарихсиз дя дейил, онда йа щягигятин юзц, изи вя йа щяр щансы бир яламяти йашайыр. Ясатир вя яфсаняси олмайан бир халга гядим халг демяк олмаз. Ясатир вя яфсаняляр заман кечдикъя яskи, архаик йаддашы иля тарихя дюнцр, гядим топономик адлары юзцндя йашадыр. Ясатир епикляшя-епикляшя юз щяйатыны яфсаняляря верир,

Page 46: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

47

яфсанядя юз фантазийасынын эцъц иля эяляъяйя ъан атыр вя эетдикъя юлмязлик газаныр. Эязярэи яфсаняляр беля, юз варлыьыны даьа, даша, эюля, галайа вя диэяр тарихи йерляря баьлайараг, локаллыг - мцяййян ъоьрафи мякана баьлылыг газаныр, щямин яразидя йашайан халгын мяняви дцнйасы иля гайнайыб гарышыр. Биз яфсаняляри бу эцн дя топлайыб няшр етдирмякля, йени тядгигат ясярляри йаратмагла мяшьулуг.

Азярбайъан халг яфсаняляри халгын иътимаи фикир тарихинин сялнамясидир. Халгын дцнйаэюрцшц, мцбаризяси вя щуманизми бу яфсанялярдя горунуб сахланылмыш, заман кечдикъя епослашыб, йазыйа алынмышдыр. Бу сащядя Щерадотдан сонра дащи Низами чох иш эюрмцшдцр. О, яфсанялярдян истифадя етмякля онларын юмрцнц узатмыш, бунунла бир нюв, ясатир вя яфсаняляримизин илк toplayıcısı, йарадыъысы вя горуйуъусу кими тарихи бир вязифяни дя йериня йетирмишдир.

Башга фолклор нцмуняляри кими яфсаняляр дя юз хцсуси инкишаф йолу иля тарихя йолдашлыг едир.

Тюряниши етибары иля илк вя ейни гайнагдан су ичсяляр дя, ясатир биринъи, яфсаня икинъи, рявайят цчцнъцдцр.

Ясатирлярдя фантазийа иля йанашы мюъцзяляр дя мювъуддур. Епикляшяряк вя мцяййян ъоьрафи мяканларла бирляшяряк йени кейфиййятляр газанан яфсаняляр юз фантазийасы иля бизя бядии щадисяляр нягл едир. Лакин тарихи щягигятлярля, шяхсиййятлярля баьлы йаранан рявайятляр дя фантазийадан хали дейилдир, ейни заманда щяр бир рявайят юз бядии тутумуна эюря кичик сцжетли мцкяммял бир ясярдир.

Əsatirlə əfsanənin əlaqəsini aydınlaşdırmağın özü belə möcüzədir. Təbiəti seyr etdikdə gözünədənizlər, göllər görünür. Gölün sahilə yaxın yerində

Page 47: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

48

rəngarəng ağ, göy, sarı zanbaqlara rast gəlirsən, düşünürsən, bu zanbaqların kökü dənizin dibindədir, ya divarında. Axı, hər bir bitkinin kökü torpağa bağlıdır. Axı, hər bir bitki öz boyasını, rəngini torpağa bağlı kökündən alır. Bax, o zanbağın kökü əsatirdir. Gözəlliyi ilə insanı özünə cəlb edən zanbaq isəgerçəkliyə bağlı əfsanədir. Daha doğrusu, şərti olaraq onu deyə bilərik ki, zanbağın gözə görünməyən, möcüzəli tərəfi əsatirdir, gözə görünən, boyalarla, rənglərlə süslənmiş tərəfi isə əfsanədir.

Тарихи рявайятлярля йанашы, йерли топнонимляря баьлы яфсаняляр дил тарихини, айры-айры сюзлярин лцьяви мянасыны юйрянмякдя топономик рявайятляр бюйцк ящямиййятя маликдир. Рявайятляр эяляъякдя хцсуси тядгигат мювзу-суна чеврилмялидир. Рявайятлярин мязиййяти ондадыр ки, тарихи шяхсиййятляр щаггында халгын гянаятлярини бядии шякилдя юзцндя ифадя едир.

Ясатирлярин, яфсанялярин вя рявайятлярин топланмасы, няшри вя арашдырылмасы бир фолклоршцнас кими мяним талейимя йазылмышдыр.

Сядник Paşa Pirsultanlı Fилолоэийа елмляри доктору,

pрофессор, Azərbaycan Yazı-

çılar birliyinin üzvü, Əməkdar

mədəniyyət işçisi.

Page 48: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

49

Page 49: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

50

1. Oğlan qız daşı

Бир кишинин Зярбиэцл адлы пящляван кими эцълц гызы вармыш. Гыза чох йердян елчи эялир, анъаг гыз онларын щеч бирини бяйянмир. Дейир ки, евимизин габаьында ики йекя даш вар; о дашын бирини мян атаъаьам, о бирини дя ким мян атан мянзиля атса, она эедяъяйям.

Гыз дашын бирини атыр. Даш эюйцн йедди гатына чатыр, сонра сцзцб узагда йеря санъылыр. Кяндин гызыны эюзц тутан ъащыллар бир-бир эялиб икинъи дашдан йапышырлар, амма йериндян тярпядя билмирляр. Хябяр гызын ямиси оьлу Зярбиъянэя чатыр. Оьлан дашы йердян эютцрцб атыр. Даш эюйдя щаваланыр, эюздян итир, эедиб гызын атдыьы дашын йанына дцшцр.

Гызын атасы шад-хцррям той тядарцкц эюрмяйя эедир.

2. Ганлы даш

Сарысуда1 ъаван бир овчу йашайырмыш. Охундан бир щядяф йайына билмязмиш. Онун овчулуг 1 Göy-göl районундадыр.

Page 50: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

51

мящарятиндян ъаванлар да, гоъалар да аьыз долусу данышармыш.

Ъаван овчу гоншу гызы Эцлпяринин ешгиня алышыр. Неъя дейярляр, синяси ишвясиндян, гямзясиндян гара дашлары яридян эюзялляр эюзяли Эцлпяринин нишанэащына чеврилир. Эцндцзляр мешяляри долашан ашигин эеъяляр эюзляриня йуху эетмир. Эцлпяри явязиня улдузларла данышыр.

Овчу ата-баба адятиля гыза елчи эюндярир. Гызын тякиди иля атасы оьланы чятин сынагдан чыхармаьы гярара алыр:

- Мешядя маралы няням дя вурар. Кяпяз даьында – «Маралэюл»цн гыраьында, дашлар арасында мяскян салан бир марал вар. Яэяр ону вуруб эятирся, гызы она верярям.

Ъаван овчу йай-охуну эютцрцб дашлы, гайалы йеря эедир. Дейилян маралы эюрцб изиня дцшцр. Ох атыр, амма марала дяймир. Йеня ох атыр, йеня марал саламат галыр… Щяр дяфя бир гайа сипяря чеврилиб маралы горуйур. Охлар гайайа дяйир, марала дяймир. Эеъя-эцндцз маралла овчу арасында чятин мцбаризя эедир. Анъаг овчу йаваш-йаваш маралы сыхышдырыр, аьзыны гайалыгдан дашлыьа салыр. Гайалар кичилир, сипярляр хырдаланыр, марал цчцн эизлянмяк чятинляшир. Нювбя дашлара чатыр. Ялаъы кясилян, гайалардан узаг дцшян марал дашлара сыьыныр, дашлара пянащ эятирир. Дашлар да фядакарлыьыны эюстярир, сядагятини сцбута йетирир. Кичик синясини бюйцк маралын юзцня верир, мащир овчунун охуна щядяф едир.

Нящайят, овчу маралы щалдан салыр. Марал амансыз охдан йайынмаг цчцн эетдикъя балаъалашан дашларын архасында чох чятинликля эизлянир.

Page 51: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

52

Иши асанлашан ъаван овчу маралы йаман йердя йахалайыр. Бу даьларын, мешялярин йарашыьыны горуйан даш маралын юзцндян гат-гат кичик олур. Марала сипяр олмаьа, марала дайаг олмаьа имканы чатмыр. Еля бу дям овчу арзусуна чатмаг цчцн йайы чякир. Ох беш аддымлыгдакы марала дяйир, анъаг онун явязиня даш инляйир. Сон няфясдя маралы горуйа билмяйян дашын кюксцндян ал-гырмызы ган ахыр…

Оьлан «Ганлы Даш»а бахыб овчулугдан да, беля севдадан да ял чякир.

3. Эялин дашы

Бир эялин кюрпяси гуъаьында Муров даьындан кечиб атасы евиня эедирмиш. Бирдян бярк кцляк гопур. Эялин эюрцр ки, кцляк ушаьы онун ялиндян алаъаг. Одур ки, йалвармаьа башлайыр:

- Ей эюйляр, кцляйи йавашыт, бизи хилас еля!Кцляк даща да шидддятлянир. Эялин йеня дя

йалварыб дейир:- Ей фяляк, гойма кцляк баламы ялимдян алсын,

бизи бир-биримиздян айырсын. Бизи бир йердя даш еля. Эялин ушаьы бярк-бярк баьрына басыр вя еляъя

дя даша дюнцр.

4. Даш эялин

Дейиляня эюря, бир эялин кюрпясинин аьламасына мящял гоймадан палтар йуйурмуш. Бу вахт эялинин атасы йолла ютцб эедирмиш. Гызынын лагейдлийиня дюзмяйиб гарьыш едир:

- Ай сяни даша дюнясян, кюрпяни киритсяня!Ата бу гарьышдан сонра дюнцб эери бахыр вя

дящшятли бир мянзярянин шащиди олур. Эялин кюрпяси дя

Page 52: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

53

гуъаьында, ялинин бири палтар тештиня узанмыш вязиййятдя даша дюнцб. Ата тяяссцфлянся дя артыг эеъ олур.

Инди чохлары бу даша баханда:-Ата няфяси аьырдыр, онун гарьышы ювлады даш да

еляр, гуш да – дейирляр.

5. Гылынъ вя гайа

Ъаваншир юз гошуну иля Шамахыйа эялирди. Бирдян онлар еля бир нящянэ дяряйя дцшдцляр ки, эери гайытмаг мцмкцн олмады. Пусгуда дайанан дцшмянляр Ъаван-ширин йеэаня чыхыш йолуну кясмишдиляр. Щяр тяряф сылдырым гайалыг иди. Няинки атлы, щеч пийада да ора дырмана билмязди. Ики эцн бурада галдылар. Ъаваншир бахыб эюрдц ки, вязиййят аьырдыр, яэяр тезликля тядбир эюрцлмяся го-шун йа тяслим байраьы галдыраъаг, йа да аъындан мящв олаъаг. Чох фикир еляди, ахыры бу гярара эялди ки, гайаны йарыб гошунун чыхмасы цчцн йол ачсын. Анъаг гошун ящлиндя кцлцнэ вя гейри алятляр йох иди. Чаря бир гылынъа галырды.

Ъаванширин гылынъы илдырым дашындан дцзялдилмишди. Ону эюз бябяйи кими горуйурду. Амма башга чаря йох иди. Тяслим олмаг гящрямана юлцмдян бетяр оларды. Эеъя гошун ящли йатан заман Ъаваншир юз вязири иля бирликдя гайалыьын айаьына эялди. Бир гядяр юлчцб-бичдикдян сонра ишя эиришди. О, щяр дяфя гылынъыны гайайа вуранда еля бил илдырым чахырды. Гайа парча-парча олуб тюкцлцрдц. Голлары йоруланда гулагларына бир гоъанын сяси эялди:

- Голларына гцввят эялсин, бала, гайаны тез чап. Ъаваншир йени гцввя иля гайалыьы чапды.

Йорулду. Гулагларына йеня о сяс эялди:

Page 53: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

54

- Голуна гцввят эялсин, бала, гайаны тез чап. Илдырым гылынъ гайалары парча-парча етди.Ъаваншир бу гайда иля чалышыб-чарпышыб сящяр

ачыланда йеня гошунун ичиня гайытды. Эцндцз биртящяр ясэярлярин башыны гарышдырды. Эеъя йеня гайаны чапмаьа башлады. Бу минвалла гайаны чапды, нящайят, дярядян чыхмаьа йол ачды.

Сящяр гошун ящли эюрдц ки, Ъаваншир гайаны чапыб йол ачыб. Щеч ким инана билмяди ки, цч эеъяйя гылынъла гайалары чапыб йол ачмаг олар.

6. Йаслы гайа

Ямирвар1 кяндиндя бюйцк мешянин ичярисиндя бир гайа вар. Бу гайайа ел арасында «Йаслы гайа» дейирляр.

Варлы-карлы бир няфярин гызына Ялясэяр адында гядд-гамятли, гочаг, лакин касыб бир оьлан ашиг олур. Гыз о гядяр эюзял, о гядяр бойлу-бухунлу имиш ки, ъаванларын чоху она ашиг имиш. Оьланларын ичиндя дювлятдян чох, аьылдан аз бири зорла да олса гызы алмаг истяйир. Вар вары чякяр. Она эюря гыз атасынын мейли бу оьланайды. Гыз ися Ялясэяри севирди. Ялясэяр щяр эцн ишляйир, рянъбярлик едирди. О, котанын дястясиндян тутуб бу байатыны ширин авазла охуйарды:

Мараллар гоша эялсин,Бцлбцлляр ъоша эялсин.Мяним дя эюзял йарым,Бурда аьуша эялсин.

Кяндин кянарындакы булаьа су апармаьа эялян Алаэюз буну ешидир: 1 Дашкясян районундадыр.

Page 54: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

55

Мараллар гоша эяляр,Бцлбцлляр ъоша эяляр.Архайын ол, ай оьлан,Бу ящдин баша эяляр-

дейир.Алаэюз сящянэи долдуруб эери гайыдаркян

Ялясэяр ону дайандырыр. Бу, Алаэюзцн цряйиндян иди. О, бир тяклифя бянд имиш. Онлар хейли сющбят етдикдян сонра беля гярара эялирляр ки, сабащ эцн яйиляндя щяр икиси булагда олсунлар вя бурадан да гошулуб эетсинляр. Ахы, Ялясэяр гызын атасындан бир нечя дяфя рядд ъавабы алмышды.

Ашигляр вядя йериндя эюрцшцрляр. Буну гызын атасына хябяр верирляр. Севэилиляр севиня-севиня гол-гола вериб, сыьынаъаг цчцн бир гайайа пянащ эятирирляр.

Оьлан дейир:- Язизим, бах, атанла барышдыгдан сонра биз еля

бу гайанын далында ев тикдиряр, бурадаъа йашайарыг.

Шямкирчай йаман эялир,Дурулур, думан эялир,Йоллара бах, ай оьлан,Эюр щансы ъейран эялир? -

буну мяня ъцтъц йолдашым сян суйа эяляндя дейярди.

Гызынын гачырылмасындан хябяр тутан варлы бярк гязяблянир, нюкяр-наибини башына топлайыб севэилиляр олан гайайа эедир. Киши гайанын зирвясиндя

Page 55: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

56

дайанмыш ашигляри эюряндя юзцнц сахлайа билмир. Ялясэяри охла вуруб юлдцрцр.

Атасы Алаэюзц евя апармаг истяйир. Алаэюз юзцнц гайадан атыр.

Еля о эцндян ики цряйи щясрятдя гойан бу гайанын ады «Йаслы гайа» галыр.

7. Лачын гайасы

Лачын мящшур овчу имиш. Онун Цлкяр адлы бир гыза эюзц дцшцр. Елин адятиня эюря гыз евиня елчи эюндярир.

Гызын атасы Шащмар киши елчиляря дейир:- Ешитмишям ки, сизин оьлан овчулуьу иля чох

юйцнцр. Сюз дцшяндя: «Атдыьым охдан щеч ня йайына билмяз!» - дейир. Яэяр белядирся, гой сцбут елясин. Сылдырым гайада йашайан даькечисини овлайыб мяня эятирся, гыз онункудур.

Елчиляр бу хябяри Лачына апарыр. Лачын щям севинир, щям дя гямлянир. Сящяр еркян фикирли-фикирли сылдырым гайайа доьру йолланыр. Чатан кими дя даькечисини эюрцр. Кечи гайадан гайайа тулланыр. Лачын да архасынъа дцшцр, фцрсят тапыб даькечисини йаралайыр. Кечини гайанын цстцндя тутур, амма сахлайа билмир. Кечи иля бирликдя ики гайанын арасына дцшцр. Ня гядяр чалышыб чабалайырса да, орадан чыха билмир. Лачын цч эеъя гайанын арасында галыр, тамам тагятдян дцшцр.

Хябяр обайа чатыр, анъаг щеч ким она кюмяк едя билмир.

Елин аьсаггалы Елбяйи киши дейир:- Гачын кянддян Цлкяри эятирин, о эялмяся,

оьлан юляъяк.

Page 56: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

57

Беля дя едирляр. Елбяйи киши дейир:- Гызым, Цлкяр! Гайанын башына чых, Лачыны

уъадан чаьыр, сянин сясини ешидян кими, онун голларына гцввят, дизляриня тагят эяляъяк.

Цлкяр гайанын башына чыхыб уъадан чаьырыр:- Лачын щей!..Еля бил оьлан бу сяся бянд имиш. Севэилисинин

сяси она гол-ганад верир. Кечини чийниня алыб цзцйухары гайайа дырмашыр. Цлкярин йанына чыхыр вя онунла гайанын башында гоша дайаныр.

8. Эялин атылан гайа

Ел-обайа йайылыр ки, Надир шащын гошуну эялир. Адамлар евлярини атыб даьлара, мешяляря гачышырлар.

Адамлардан бир бюлцйц уъа бир гайанын белиндян кечяндя Надирин ясэярляри онлары йахалайыр.

Ясэярлярин бюйцйц сорушур:- Даьлара гачмаьы сизин йадыныза ким салыб?Бир эялин ъцрятля габаьа чыхыр:- Даьлара гачмаьы бу адамларын йадына мян

салмышам. Биз ня юзэя евиня, ня дя юзэя торпаьына гачырыг.

- Сян бундакы ъясарятя бах, - дейиб Надирин адам-лары эялинин голундан тутуб гайадан атырлар.

Эялин цст-цстя алты-йедди туман эейинибмиш. Туманлар щавада чятир кими ачылыр вя эялин саь-саламат гайанын айаьындакы чямянлийя дцшцр.

9. Эялин гайа

Йазын эцл эцлц, чичяк чичяйи, булаглар, чайлар, эюлляр соналары чаьыран вахты имиш. Тязя эялин кюрпясини гуъаьына алыб, чюлц, чямяни эязмяйя чыхыр.

Page 57: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

58

Эюрцр ки, соналар эюллярдя цзцр. Чох хошуна эялир. О да сойунуб эюлдя чимир. Эялинин аь, мярмяр бядяни ятрафа ишыг сачыр.

Чичякли даьдан эялиня тамаша едян гоъа еля билир ки, суда чимян мялакядир, щейран галыр. Эялин дя гоъаны эюрцр. Онлар бир-бирини таныйырлар: сян демя, щямин гоъа эялинин гайынатасы имиш.

Эялин кюрпясини дя гуъаьына алыб евя йолланмаг истяйир, анъаг йериндян тярпяня билмир.

Эялин щяйаланыб цзцнц эюйляря тутуб йалварыр: -Йа мяни гуш еля, йа даш еля!

Еля орадаъа даша дюнцр.

10. Ярийян гайа

Нюкярля гараваш бир-бирини эюрмяйяндя дцнйа башларына даралырды, эцндцзляри дя эеъяляря дюнцрдц. Оьлан гызын, гыз да оьланын диванясийди. Буну щамы билирди. Бу хябяри хана чатдырдылар. Хан гязяблянди:

- Еля шей ола билмяз! - деди.- Онлар някарядир ки, мяним сарайымда беля ишляр эюрцрляр? Бура бир парча чюряк тапыб йемяйя эялирляр, йа мазаглашмаьа?

Ханы инандырмаг истядиляр ки, бу ъаванлар щагг ашигидирляр. Онлары бир-бириндян айырмаг олмаз! Бирини эцнбатанда, диэярини эцндоьанда зянъирлясяляр дя, чармыха чяксяляр дя, тилсими гыраъаглар, дярйалардан йел кими кечяъякляр, йеня дя эюрцшяъякляр.

Хан кинайя иля эцлдц:- Онларын щярясини бир зиндана салын эюрцм,

неъя эюрцшяъякляр? Дярйалары кечянляр, тилсимляри сындыранлар арадакы о биръя дивары даьыда билсяляр, сюзцм йох!..

Ханын ямри иля оьланы зинданын бир эюзцня, гызы да диэяр эюзцня салдылар. Онларын арасындакы дивар

Page 58: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

59

сал гайа иди. Кешикчиляр онлары биръя ан да эюздян гоймурдулар. Оьлан о йанда, гыз да бу йанда тез-тез кюкс ютцрцр, аьлайырдылар. Црякляриндяки щясрят, интизар няфясляриня гарышыб сал гайайа щопурду. Дивар да ащ-наля едир, фярйад гопарырды. Сал гайанын сяси кешикчиляри зара эятирмишди. Онлар еля билирдиляр ки, бу дад-фярйад оьланла гызын налясидир, гапылары ачыб онларын йанында дурдулар ки, кюнцлляри гцбарландыран, црякляри даьлайан бу сясляри ешитмясинляр. Амма эюрдцляр ки, ня оьлан диллянир, ня дя гыз, сал гайа зцлмдядир, изтираба дюзмцр, она эюря дя дярдли-дярдли охуйур, охудугъа да назилир, ярийя-ярийя йухалыр.

Инанмадылар, хана хябяр вермяйя гачдылар. Хан эялиб эюрдц ки, сал гайа йохдур, еля бил гейбя чякилиб. Мат галды: - Зярря гядяр бир даш, бир гайа гырынтысы да галмамышды, оьлан бу йанда, гыз да о йандаъа отурмушду, эцлцмсцнцрдцляр, цзляринин нуру, эюзляринин шяфяги гаранлыг зинданы ишыгландырмышды, еля бил эеъя иля эцндцз бурда эюрцшмцшдц, бириндя Эцняш, бириндя дя Ай…

11. Ганлы гайа

Поладлы кяндиндя Яли адлы бир бяй йашайырмыш. Яли бяйин эюзцнцн аьы-гарасы олан гызы Телли чох эюзял имиш. Яли бяйин юз чобаны Щилал бир кюнцлдян мин кюнцля Теллийя ашиг олур. Телли дя юз кюнлцнц Щилала верир, ону црякдян севир.

Яли бяй бу ишдян хябяр тутур. Щилалы гапысындан говур. Щилал чюлляря дцшцр, щцндцр бир гайанын башында йашамаьа башлайыр. Яли бяй гызы башга бир оьлана вермяк истяйир. Гыз бу хябяри ешидир. Эюз йашы ахытмаьа башлайыр. Гыз атасындан хябярсиз Щилалла эюрцшцр. Ящвалаты она данышыр. Щяр икиси ял-яля вериб,

Page 59: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

60

щямин уъа гайанын башына гачырлар. Яли бяй ишдян хябяр тутан кими, гошун топлайыб гайанын дибиня йахынлашыр. Гошун щямляйя кечмямиш Яли бяй юзц гайанын башына бир хябярдарлыг оху атыр. Ох сцзцб чобанын синясиндян кечир. Чобанын синясиндян ган ахыб гайанын цстцня тюкцлцр. Чобан юлцр. Телли бу щагсызлыьа дюзмцр. Гайанын башына чыхыб, йаныглы бир байаты чякир:

Язизим, Ганлы гайа,Дашлары ганлы гайа.Ялим хына тутмады,Йаса бат, Ганлы гайа.

Бу сюзляри дейиб, гыз юзцнц гайадан атыр. Еля щямин вахтдан халг о гайаны «Ганлы гайа»

адландырыр.

12. Тякля иэидляри

Дейирляр гядимлярдя Гобустан гышлаглары тяряфиндя якиз гардашлар йашайырмыш, щяр икиси бойа-баша чатмыш, адлы-санлы овчу олубмуш. Охларындан бир гуш, низяляриндян бир ъцйцр йайынмазмыш. Гылынъларындан бир йаьы ъан гуртара билмязмиш. Шющряти щяр йана йайылан иэидлярин горхусундан бу йерляря дцшмян айаг баса билмязмиш.

Бир эцн гардашлардан бири гоншу обада ады дилляря дцшмцш эюзял бир гыза вурулур. Щяр эцн Эюзял дейиб, щай-щарай чякир, йаныглы байатылар дейирмиш. Эюзяли эюрмяк истяйирмиш. Амма гардашындан айрыла билмирмиш. Бир эцн таблашмыр və qardaşına deyir:

- Гардаш, сян мяни бурада эюзля, эедим Эюзяли эюрцм.

Page 60: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

61

Гардашы дейир:- Ахы дцшмян эетмяйиндян дуйуг дцшяр, мяни

тякляйяр.- Ъан гардаш, ъаным гардаш, чохданды дцшмян

бу йерляря айаг баса билмир. Гой эедим, Эюзялими эюрцм, голларыма гцввят, дизимя тагят эялсин, бундан сонра даща басылмаз оларыг.

- Инди ки, эедирсян, эял сянин тящяр-тюврцнц дяйишяк, айры эейимдя эет, сяни эюрцб таныйан олмасын.

О, башга эейимдя севэилисинин эюрцшцня эетмяйя разылашмыр, дейир:

Салма щеч шякля мяни,Эял миндир шякля мяни.Эедиб эюзяли эюррям,Эялярям, бякля1 мяни.

Гардаш бир сюз демир. Оьлан эедир. Йаьы бу бири гардашын йурдда тяк галдыьындан хябяр тутуб, она щцъум чякир. Оьлан оху йаьынын цстцня йаьыш кими йаьдырыр. Саьдан вуруб, солдан чыхыр, солдан вуруб саьдан чыхыр. Дцшмяня мейдан охуйур:

Язизим Тяклядяням,Тяк юйлц Тяклядяням;Арасбар тярланыйам,Соналар тяклядяням.

Амма йаьы чох, оьлан тяк имиш. Гардашы да эялиб чыхмырмыш. Ахырда дцшмян эцъ эялир. Гардашы гылынъдан кечирирляр.

1 Бякля- эюзля.

Page 61: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

62

Сонра да о бири ашиг гардашын йолуну эцдцрляр, онун эялдийини эюряндя гяфил цстцня атылыр, севян цряйини охлайырлар.

Еля о вахтдан бяри ашиг гардашын дцшдцйц йердя бинялянян кяндя «Тякля» дейирляр.

13. Эюйязяндя гызыл пийаля

Кясямян ханынын гызы Набат оьлан кими тялим алмышды. О, ат чапмагда, ох атмагда щеч дя иэидлярдян эери галмырды.

Набат хейли вахт иди ки, ямиси оьлу Щалайа нишанланмышды. Бир эцн Щалай ова эедир, эери гайытмыр. Набат бярк тяшвишя дцшцр, истяйир йарагланыб Щалайы ахтармаьа эетсин. Амма атасындан щяйа едир. Онун бир гызыл пийаляси варды. Чятин вязиййятдя, дар айагда пийаля Набатын щарайына йетярди, арзуларыны щягигятя чевирярди. Ялаъ йеня гызыл пийаляйя галыр. О юз пийалясини су иля долдурур, суйа йалварыр ки, сян айдынлыгсан, Щалайын талейини айдын еля! Су она дейир ки, севэилиси Эюйязян даьында сон няфясдядир.

Бирдян биря гызылгуш шыьыйыб ичи су иля долу гызыл пийаляни димдийиня алыб эюйя галдырыр. Набат гызылгушу бурахмыр. Гуш эюйля, Набат йерля Эюйязян даьына чатырлар. О вахта гядяр щеч кяс ъясарят едиб Эюйязян даьына чыхмайыбмыш. Бу мянзяряни эюрянляр дейирляр:

- Илк дяфя Эюйязяня гадын чыхды. О даща Эюйязян дейил, Кущи-зянянди, йяни гадын даьыдыр.

Набат эюрцр ки, бу даьын бели эениш дцзянэащдыр. Бурада эцл-эцлц, чичяк-чичяйи чаьырыр, олдугъа сяфалы йердир.

Page 62: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

63

Гызылгуш яввял бир чямянлийя енир, орадан да бир дашын цстя гонур. Набат зирвядян баханда эюрцр ки, Щалай бир аз ашаьыда ал-ган ичиндядир. О, тез юзцнц Щалайа йетирир, саь голуна санъылмыш оху чыхарыр, цзцня гызыл пийалядяки суйу сяпир, йаралы синясини вя голуну йайлыьы иля сарыйыр.

Щалай эюзлярини ачанда бярк тяяъъцблянир ки, Набат бу даьа неъя эялиб чыхыб?

Набат данышыр ки, ону бурайа о дашын цстцня гонмуш гызылгуш эятирмишдир. Щалай да башына эялян сярэцзяшти ачыб сюйляйир. Дейир ки, даьын о бири цзцндян бурайа йол вар. Бир ъейраны мяня тяряф эялян эюрдцм, ону нишан алдым, йайы чякмямиш, гяфилдян бир ох синями йаралайыб саь голума батды. Сян демя бу ъейраны башга бир овчу да говурмуш. Сонрасындан хябярим олмайыб.

Набат ону севэилисиня говушдуран гызылгуша мин-нятдарлыг етмяк истяйир. Щеч бир шейя эцъц чатмыр. Гызыл пийаляни она узадыр. Гызылгуш гызыл пийаляни димдийиня эютцрцр вя инсан яли чатмайан бир гайайа гонур. Ики ашиги вцсала чатдыран гызыл пийаляни даьын ян уъа зирвясиня гойур. Пийаля эцняшин алтында бярг вуруб, зцлмятя дцшмцш ашиглярин йолуну ишыгландырыр.

Беля дейирляр ки, щяля дя гызыл пийаля Эюйязян даьынын зирвясиндядир.

14. Сачлы гайа

Гоша, узун, хурмайы щюрцкляри олан бир гыз кимсясиз олдуьу цчцн дилянчилик едирди. Эюрянляр дейирди:

- Бу гоша щюрцкляри кяс мяня сат.- Ня гяшянэ щюрцкляри вар!..

Page 63: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

64

- Беля узун сачы олан гыз да дилянчилик едяр?Бу гызы кянд бяйи дя эюрмцшдц. Амма шяниня

сыьышдырыб ел ичиндя гыза бир сюз дейя билмямишди. Гызын эюзяллийи ону щалдан чыхармышды.

Бяй еля фцрсят ахтарырды ки, гызы тякликдя тутсун. Гыз бу кянддян, о бири кяндя эедяндя аты далынъа сцрдц. Кяндин арасы хейли узаг вя дяря-тяпя иди. Гыз эюрдц ки, она йахынлашан атлы дцнянки бяйдир. Эюзляри од олуб йаныр вя ону тутмаг истяйир. Гыз цзцнц эюйя тутуб йалварды:

- Илащи, йер йарылсын йеря эирим. Намусум лякялян-мясин.

Еля о ан гайанын цстцндя йер йарылды, гыз йеря эирди. Анъаг узун, гоша щюрцкляри бир нишаня кими гайанын башында галды. Инди о сачы дюня-дюня кяссяляр дя, йеня дя узаныр.

О вахтдан бяри Мярязя йахынлыьында бир гайа «Сачлы гайа» адланыр.

15. Эялин гайасы

Бурада бир гайа вар, гыза бянзяйир. Бу щагда беля бир яфсаня вар. Касыб вя мярд эянъин щяйат йолдашына варлы бир бяйин эюзц дцшцр. Эялини яля кечирмяк истяйир. Анъаг эянъин мярдлийиндян, онун халг арасындакы щюрмятиндян горхан бяй бу иши ачыг-ашкар етмяйин мцмкцн олмадыьыны эюрцр. Фцрсят эюзляйир. Тахыл бичини йахынлашдыьыны эюрян ъамаат чюля-зямийя эедир. Бу фцрсятдян истифадя едян бяй эялини яля кечирмяк истяйир. Бяйин щийлясини баша дцшян эянъ вя эюзял эялин Аллаща йалварыр ки, даша дюнмяк даща йахшыдыр. Еля о вахтдан эялин даша дюнцр.

Page 64: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

65

Бу яфсаня иля ялагядар олараг халг арасында бир байаты да йараныб, «Эялин гайа» яфсаняси йада дцшян кими синяси сюзлц, дили байатылы няняляримиз ширин зцмзцмяйля йаныглы-йаныглы байаты чякирляр:

Язизим эялин йаша,Долмамыш эялин йаша;Яьйаря ял вермяйиб

Дюнцбдц эялин даша.

Щямин даша халг арасында «Эялин гайасы»дейирляр.

16. Эялин гайыдан гайа

Кечмиш заманларда бир киши башга бир кянддян оьлуна эялин эятирирмиш. Той адамларынын йолу индики «Эялин гайа» дейилян йердян кечирмиш. Той адамлары динъялмяк мягсяди иля орада яйлянирляр. Кянарда бир ат илхысы эюрцнцр. Илхынын ичиндя ики ала ат вармыш. Кечмиш адятя эюря атын алалыьы чиркинлик имиш. Бу сябябдян ала ат сахламазмышлар. Она эюря дя илхынын ичиндя ала ат олмасы онлары марагландырыр. Тойу олан оьланын атасы дейир ки, эяряк мян бунун сябябини юйряням. Бу илхынын сащиби нийя бу ики аты тяляф елямир.

Илхычыны чаьырыб сорушуб юйрянир ки, илхы филан щаъы-нындыр. Щаъынын йанына эедирляр. Тойу олан оьланын атасы сорушур ки, ай Щаъы, бу гядяр атын ичиндя бу ики чиркин рянэли аты сахламагда мягсядин нядир? Щаъы беля наьыл едир ки, мян щяля чох касыб идим, онда биръя атым вар иди. Юз йайлаьымызда ат отарырдым. Бирдян щарданса ала бир айьыр эялиб мяним атыма гошулду. Бир илдян сонра атым ала рянэли бир бала доьду. Башга атым олмадыьындан ону тяляф етмядим.

Page 65: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

66

Сонра атларым чохалдыгъа щямин ала атлары ня гядяр сатдым, баьышладым ки, бялкя кюкц кясиля. Амма ня гядяр тяляф елясям дя йеня цч илдян, беш илдян бир цзя чыхыр.

Тойу олан оьланын атасы чох фикирляшир. Эялинин адамларыны, аьсаггалыны, аьбирчяйини чаьырыб ел адятиня эюря дуза-чюряйя анд верир ки, бу эялинин няслиндя, няъабятиндя ня ейби варса эяряк дейясиниз. Эялинин адамлары дуза-чюряйя анд ичирляр ки, биз бу эялинин ня атасында, ня гоъа нянясиндя бир eйiб билмирик. Амма ешитмишик ки, гоъа нянясинин анасы битярбийя олуб. Оьланын атасы бу сюзлярдян сонра чох фiкирляшир, чох эютцр-гой едир. Дейир ки, филан Щаъы ялли илдир ала атын ъинсини кяся билмир. Йягин ки, о шакяр дя мяним эялинимин няслиндя цзя чыхаъаг. Мяним няслимдя битярбийя олмайыб, мян бу эялини еля бурадан да эери гайтармалыйам. Гыз тяряфин адамларыны чаьырыб мясялини ачыр. Мян ня гядяр язиййят, хяръ чяксям дя юз бойнума. Мянимки даща сизля тутмаз. Беляликля, щямин гайанын ады эялин гайа йох, «Эялин гайыдан гайа» адланыр. Инди дя гоъалар она эюря бу гайайа «Эялин гайа» йох, «Эялин гайыдан гайа» дейирляр.

17. Зянъирли гайа

Хархар кянди йахынлыьында бир гайа вар, адына «Зянъирли гайа» дейирляр.

Рявайятя эюря, бу кянддя бир оьлан варлы бир кишинин гызына ашиг олур. Гыз да ону севир. Анъаг валидейнлярин биринин варлы, диэяринин касыб олмасы бу ишя мане олур.

Оьланын атасы айларла гыз евинин гапысына айаг дюйцр. Амма бунун файдасы олмур. Гызла оьлан

Page 66: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

67

сюзляшяряк гошулуб гачырлар. Онлары кяндин йахынлыьында тутуб гол-гола зянъирляйирляр. Оьлан горхур ки, ону юлдцряъякляр. Юзцнц дартыб гайадан атыр, зянъирля онун голуна баьлы олан гыз да онунла бирликдя гайадан учур вя щяр икиси юлцр. Еля о вахтдан щямин гайанын ады «Зянъирли гайа» галыр.

18. Гум-гум даш

Лачын районунун Аьоьлан кянди йахынлыьында, Щякяри чайынын Минкянддян эялян голунунун сащилиндя бюйцк бир даш вар. Бу даш даьын дюшцндяки бюйцк гайадан гопуб эялмишди. Инди дя онун гопдуьу йер билинир. Дейирляр ки, ел даьа кючян заман эялиб о гайанын дибиня дцшцрмцшляр. Гайынана иля эялин саъ асыб, чюряк биширян заман мющкям эюй эурулдайыр. Бу заман даьдакы бюйцк дашдан беля бир сяс эялир:

Гум-гум даш,Эялдим гач.

Бу заман мющкям йаьыш башлайыр. О нящянэ даш ися гопараг чайа йуварланыр. Бир нечя адамы, щейваны мящв едир. Дейирляр бу даш сяслянян заман буну анъаг эялин ешидир, эялиня инанмырлар. Она эюря дя вахтында гачмадыьына эюря кянд ъамааты бу нящянэ дашдан хейли зийанлыг чякир. Щямин даш инди дя «Гум-гум» даш адланыр.

19. Кар даш

Page 67: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

68

«Цчтяпя» кяндинин йахынлыьында олан Qуру Qобунун эизли сащясиндя «Кар Даш» дейилян бир даш вар.

Бу даша севэилиляр, ата, аналарымыз нязир-нийаз верирдиляр. Щямин дашын цстцндя рянgбярянэ парча гырыьы, ганла йазылмыш мцхтялиф адлар вар. «Кар Даш»ын цстцндя о гядяр шам йандырыблар ки, даш тамам щисsбаьлайыб. Дейирляр, ики истякли оьланла гыз вар иди. Бунлар бир-бирини чох севирдиляр. Еля бир вахт эялир ки, артыг онларын он сяккиз-ийирми йашы тамам олур. Оьланын ата-анасы гыз евиня елчи эедир. Гызын ата-анасы гызы онлара вермир. Гыз чох аьлайыр, щеч бир файдасы олмур.

Бир эцн гыз эедиб кар даша нязир-нийаз верир. О гядяр аьлайыр ки, дашын бир тяряфи эюз йашындан ярийир. Ня ися, гызы верирляр башгасына. Оьлан эялиб даша дейир ки, бцтцн дилякляр щасил олду, бизим диляйимизи нийя ешит-мядин? Оьлан еля орадаъа юлцр. О эцндян щямин даша «Кар Даш» дейирляр.

20. Оьлан-гыз даш

Эуйа оьланла гыз бир-бирини дярин мящяббятля севирмиш. Анъаг бу ики эянъин мящяббятиня гаршы чыханлар да аз дейилмиш. Гызын атасы разы олмур ки, гыз истядийи оьлана эетсин. Одур ки, оьланын елчиляриня рядд ъавабы верир. Оьлан ялаъсыз галыр. Билир ки, варлы аилядян олан бир гызы щеч кяс она вермяз. Beləliklə, эизлинъя гызла эюрцшяндя, она гошулуб гачмаьы тяклиф едир. Гыз да атасынын мягсядини билир. Билир ки, атасы ону башга бяй оьлуна вермяк фикриндяди. Гыз ися

Page 68: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

69

щямин оьланы истяmədiyi üçün севдийи оьланла гошулуб гачмаьа щявясля разы олур. Гыз оьлана сцбщ тездян ъамаат йухудан дурмамыш эялмяйи тапшырыр. Оьлан эедяндян сонра гыз щазырлашыр, ата-анасыны йухуйа вериб щяйятя енир вя оьланла гошулуб гачмаьа башлайыр. Амма, дейясян, эеъянин гаранлыьында да бунлары эюрян вармыш. Гызла оьлан кянддян бир аз араланан кими оьланы истямяйян бир авара ъаван гызын атасына хябяр верир вя щансы тяряфя эетдиклярини билдирир. Гызын атасы дурур, гылынъыны эютцрцр вя щарда чатса гызыны да, оьланы да юлдцряъяйиня анд ичиб онларын архасынъа дцшцр. Бу ики эянъ ися юз мящяб-бятляриня говушаъагларыны зянн едирляр.

Тяяссцф ки, ширин хяйал чох чякмир. Гыз тясадцфян эери дюняндя атасынын дярянин ашаьы тяряфиндян эялдийини эюрцр. Оьлан да, гыз да щяр икиси габаг-габаьа дуруб кишийя тамаша едирляр: гыз билир ки, атасы бунлары юлдцряъяк. Одур ки, цзцнц эюйляря тутур вя йалварыр: «Ай Аллащ, сян бизи бу Язраилин ялиндян гуртар вя еля ет ки, ганымыз тюкцлмясин». Аллащ гызын йалварышларыны ешидиб, щяр икисини даша дюндярир. Киши чатанда артыг гызынын да, оьланын да даш олдуьуну эюрцр. О вахтдан щямин дяря «Оьлан-гыз дяряси» адланыр вя щяр икисинин даш щейкялляри щал-щазырда дурур.

21. Даш пящляван

Эцнлярин бир эцнцндя ики гоншу падшащын бир-бири иля ихтилафы дцшцр. Падшащлардан биринин юлкясиндя чохлу йенилмяз пящляванлар вармыш. Она эюря дя бцтцн дцнйада олан падшащлар бу падшащын бир сюзцнц ики елямяйя горхурлармыш. Щямин падшащ гоншу падшаща гязяблянир вя она билдирир ки,

Page 69: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

70

пящляванларыны вуруш цчцн онун юлкясиня эюндярир вя дейир ки, яэяр пящляванларым гялябя газанса, сян мяним табелийимя кечяъяксян. Гоншу падшащ горхуйа дцшцр, эеъя-эцндцз фикирляшир, юлкясиндя щямин пящляванларын гаршысына чыха билян бир пящляван тапа билмир.

Бир эцн падшащ щяйятдя отурубмуш. Бир дя эюрцр бир гадын чийниндя бир юкцз даьа чыхыр. Падшащ бу ишя мяяттял галыр. Сящяри эцн ейни вахтда падшащ йеня эюрцр ки, щямин гадын юкцз чийниндя йеня даьа чыхыр. Падшащ вязирини йанына чаьырыр. Ящвалаты она данышыр вя дейир ки, гоншу пящляванларын гаршысына чыхасы адам тякъя о гадын олар. Вязир щямин гадынын ярини йанына чаьырыр вя дейир ки, падшащ эеъя-эцндцз щяйятдя отуруб, сянин арвадынын юкцзц даьа чыхармаьына тамаша едир, она эюря дя сянин арвадынын йенилмяз гцввя сащиби олдуьуну билиб, цстцмцзя эялян гоншу пящляванларла вурушмаьа чыхмасыны истяйир.

Киши чох бикеф олур, евя эялиб ящвалаты арвадына сюйляйир. Гадын бир гядяр фикря эедир вя црякля яриня дейир ки, мян разыйам, эцнц сабащдан онларла эюрцшя билярям. Беляликля, падшащ мяълис дцзялтдирир вя гоншусуна билдирир ки, пящляванларыны эюндяря биляр. Эюрцшдян яввял ики пящляван дуз-чюряк кясмяк цчцн сцфряйя дявят едилир. Гадын киши либасында тез габаьа йерийиб отурур вя отурмаг дявяти иля гоншу пящляванын голуну бярк сыхыр. Еля бу андаъа пящляванын голундан дящшятли бир аьры тутур. Йемяк мярасими битдикдян сонра, пящляванларынэюрцшмяк вахты чатыр. Гадын эюрцр ки, пящляван сыхылмыш голуну щеч тярпятмир. Дярщал баша дцшцр ки, онун щалы йахшы дейил. Она эюря дя дейир ки, эюрцшц тяхиря салаг, пящляваныныз бир аз нахошлайыб.

Page 70: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

71

Эеъя икян гоншу пящляван гачыр вя ящвалаты юз падшащларына данышыр. Падшащ бу ишя гязяблянир вя йенидян ян гцввятли пящляваныны дюйцш мейданына эюндярир.

Гадын йеня илк эюрцшдя ял атыб пящляванын ялини бярк сыхыр, пящляван еля орадаъа щушуну итирир. Ойананда бир гядяр фикирляшир, йер цзцндя йашадыьы мцддятдя беля бир гцввятли пящлявана раст эялмядийини, беля адда пящляван олмадыьыны дцшцнцр вя беля гярара эялир ки, бу, олса-олса йалныз гадын олаъаг. Эеъя икян ону эцдцр вя эюрцр ки, будур пящляван палтарыны чыхартды, эюзял bir гадын олду.

Сящяри эцн эюрцш башланыр, пящляван фцрсяти ялдян вермяйиб ялини гадынын дюшцня атыр. Еля бу дям пящляванын яли щавада асылы галыр. Ъамаатын эюзц гаршысында гадын, пящляван, бир дя падшащ даша дюнцр. Инди о йеря «Даш пящляван» дейирляр.

22. Оьлан-гыз дашы

Бабякən даьынын ятяйиндя йанашы ики гырмызы даш вар. Буна «Оьлан-гыз» дашы дейирляр. Кечмиш заманларда бир касыб оьлан варлы бир ханын гызыны истяйир. Анъаг гызын атасы гызы варлы бир оьлана вермяк истяйир. Гыз ися эетмир вя оьлана гошулуб гачыр. Хан бунларын далынъа гошун салыр. Оьланла гыз эюрцр ки, гошун онлара чатыр. Онлар ися Аллаща йалварыр ки, ай Аллащ, йа бизи даш еля, йа да гуш. Биринъи дяфя даш дедийиня эюря Аллащ онлары даш едир. Хан эялиб бунларын йанына чатыр вя гязябиндян дашы гылынъла вуруб ики йеря бюлцр. Онлары бирляшмяйя гоймур.

23. Даш гыз

Page 71: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

72

Бир касыб аиля вармыш. Бу аилянин башчысы нахырчы имиш. О, щямишя чюля щейван апарармыш. Бир эцн о, мешяйя чюряксиз эедир. Анасы гызына дейир ки, атана чюряк апар. Гыз чюряйи синийя гойуб башына алыр вя атасынын йанына эедир. О, гябиристанлыгдан кечяндя цч ъаван атлыйа раст эялир. Гыз бу атлылардан горхур. Она эюря дя цзцнц эюйя тутуб дейир: «Танры, мяни даша дюндяр, анъаг бунлар мяним намусума тохунмасынлар». Бу вахт гыз даша дюнцр. О, вахтдан да она «Даш гыз» демишляр.

24.Чобан вя даша дюнян сцрц

Топбаь кяндиндя бир чобан йашайырды. Щямин чобан гойунлары иля бирликдя йайлаьа кючмяли олур. Йолда бир зийарятэащын йанында эеъяляйир. Чобан бурада оъаг галайыр вя юз-юзцня дейир:

- Яэяр бура доьрудан да зийарятэащsa, мян йайлаг-дан гайыдана кими бу оъаг бурада йана-йана галсын. Гайыдаркян эюрсям ки, бурада оъаг гойдуьум кими йаныр, йедди гурбан кясяъяйям.

Сящяр тездян чобан гойунлары габаьына гатыб йолуна давам едир. Чобан йайлагдан еняркянйолуну щямин зийарятэащын йанындан салыр. Эюрцр ки, йайлаьа чыхаркян йандырдыьы оъаг неъя йандырмышдыса, еля дя йана-йана дурур. Буну эюрян чобан тяяъъцб едир. Лакин, вердийи сюзя ямял етмир. Йолуна давам етмяк истяйир. Бу заман чобанын юзц дя, сцрцсц дя даша дюнцр.

Щямин йер щал-щазырда да Топбаьда дурур.

Page 72: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

73

25. Солтанбуд

Тайфа башчысы Томралын Пяри адлы аьыллы, эюзял, ат чапмагда, ох атмагда, гылынъ ойнатмагда тайы-бярабяри олмайан бир гызы вар иди.

Бир эцн Солтан атасына Пярини севдийини билдирир вя дейир:

- Ата, ел адятидир, елчи эет, Томралын гызыны мяня истя.

Атасы дейир:- Оьул, эет дейирсян эедим, амма бу иш баш

тутан дейил. Солтан дейир:- Ата, бу йолда юлдц вар, дюндц йохду. Гоъа чарясиз галыб бир нечя адамла елчилийя

эедир. Елчиляр йахшы гаршыланыр. Томрал дейир:- Солтан елин иэидидир, щамымыз онунла фяхр

едирик. Амма Пярини гоншу тайфанын оьлу Буд да истяйир. Сябябсиз онлара йох дейя билмярик, арайа дава дцшяр. Одур ки, мян беля мяслящят эюрцрям: шярт гойаг, гызы истяйян адам «Сарычала» дейилян йердя торпагдан даь вурсун. Буд да, Солтан да Пярини истядийи цчцн бу ишя эиришсин. Ким даща щцнярли олса, гыз онункудур.

Елчиляр разылашыб гайыдыр. О бири тайфайа да хябяр верирляр.

Солтан вя Буд Сарычалада ишя башлайыр.Щяр ики тайфанын адамлары эянълярин гурдуглары

даьлара бахмаьа эедирляр. Эюрцрляр ки, Солтан торпагдан гурдуьу уъа даьын зирвясиндя мяьрур дайаныр, Буд ися алчаг бир тяпянин башында дурур.

Томрал дейир:

Page 73: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

74

- Ей иэид Солтан! Иш бунунла битмир, сян гылынъынла да вурушуб, щцнярини эюстярмялисян.

Солтан гоншу тайфанын гошуну иля цз-цзя эялир. Солтан бир няря чякиб йери-эюйц титрядир, гылынъыны сыйырыб юзцнц гошуна вурур, саьдан вуруб солдан чыхыр, солдан вуруб саьдан чыхыр. Бцтцн эеъяни торпаг дашымыш олса да, йеня ъянэавяр кими вурушур. Бирдян Будла гаршылашыр, бир гылынъла онун башыны бядяниндян айырыр.

Буну эюрян тайфа башчысы гязяблянир, гошунун сайы-ны биря-ики гат артырыр. Солтаны мцщасиряйя алырлар. Бу заман цзц нигаблы бир атлы Солтана кюмяйя эялиб, гошуну йарыр. Бирдян нигаблы адамын атыны вурурлар. Солтан кюмякчисинин нигабыны галдыранда, ай ъамаллы Пярини ал ган ичиндя цзян эюрцр. Солтан гылынъыны юз синясиня дайайыб Пяринин йанына йыхылыр.

Солтаны, Пярини, Буду торпаг даьларынын арасында дяфн едирляр. Даьларынса ады Бюйцк Солтанбуд галыр.

26. Дяйирман даьы

Кечмиш заманларда Гурудяря кяндиндя дяйирман дашы дцзялдян бир гоъа йашайырмыш. Гоъа уста юз пешясини оьлуна да юйрядибмиш. Ата иля оьлу юз пешяляриндян разы имишляр. Онларын дцзялтдикляри дашлары йахын вя узаг еллярдян эялиб баща гиймятя алыб апарырмышлар. Эцзя-ранлары йахшы кечирмиш. Буна бахмайараг, гоъа уста щямишя кядярли эюрцнярмиш. Уста хейли ишляр, йоруланда ися бир дашын цстцндя отурар, бцтцн ятраф даьлары эюздян кечирярмиш. Сонра да кюкс ютцряр, кюнцлсцз-кюнцлсцз айаьа галхар, язэин-язэин ишя башлармыш. Гоъанын бир нискили вармыш. Юз кяндиндя дяйирман гурмаг цчцн су тапмырмыш…

Page 74: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

75

Гоъа бир эцн иши оьлуна тапшырыб, йахын даьлардаё су ахтармаьа эедир.

Чох эязир, щалдан-дилдян дцшцр, су тапмыр ки, тапмыр. Гоъа чынгыллы бир даьын йамаъында йаны пющряли йашыл эюйрцш аьаъы эюрцр. Юз-юзцня дцшцнцр:

«Сусуз аьаъ битмяз. Йягин ки, онун дибиндян су ахыр».

Гоъа бу цмидля эюйрцшцн йанына чыхыр. Динъялмяк цчцн аьаъын дибиндя узаныр. Ону йуху тутур. Гоъа башынын алтындан ахан суйун шырылтысына айылыр. Ъялд баш гойдуьу дашы эцъ-бяла иля йериндян тярпядир. Эюрцр ки, дашын алты иля бир дяйирманлыг су ахыр. Гоъа гача-гача оьлунун йанына эялиб дейир:

- Оьул, гач Гурудяря ъамаатына мцждя апар, де ки, дяйирман гурмаг цчцн су тапдыг.

Оьлан дейир:- Ата, яввял о судан юзцмцз ичиб дойаг, сонра

да, ъамаата хябяр веряк. Гоъа разы олур. Ата иля оьул йашыл эюйрцшцн йанына эялирляр.

Амма ня дашы тапырлар, ня дя суйу.Гоъа дилхор щалда эюйрцшцн дибини ешмяйя

башлайыр. Йеня дя суйу тапа билмир. Щирс гоъанын бейниня вурур, хянъяри сийириб аьаъы кясир. О эцндян пешясиндян ял чякир. Щяр эцн гапыда отуруб Чынгыллы даьа бахыр, йашыл йарпаглы эюйрцшц зирвядя эюрмцр. Гоъа гямдян, кядярдян саралыр, ахыр ки, йатаьа дцшцр. Бир эцн оьлуну йанына чаьырыб дейир:

- Оьлум, мян юлцрям. Синямдя дяйирман даьы, эюзцмдя йашыл эюйрцш. Эцнащсыз аьаъы нащаг кясдим. Сян щеч олмаса йашыл пющрясини гору. Гой елимиздян кюкц кясилмясин. Эеъ-тез онун дибиндян дирилик чешмяси эюз веряъякдир.

Page 75: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

76

Илляр ютцр, йашыл пющря бюйцйцб ири бир аьаъ олур. Адыны «Тякэюйрцш» гойурлар, онун битдийи даьа ися «Дяйирман даьы» дейирляр.

27 .Гарачянли вя Дялидаь

Варлы бир аиля Эюзяля елчи эялир, ону оьлуна истяйир. Гызын атасы бундан чох хошщал олур, разылыг верир.

Иши беля эюрян Эюзял севдийи Бута адлы чобана гошулуб даьлара гачыр.

Варлы оьлан дястя баьлайыб, Эюзялля Бутаны тутмаьа эедир. Бири дейир:

- Онлары тутан кими чобан Бутаны гызын эюзцнцн габаьында гайадан атаъам.

О бири дейир:- Ону гызын эюзцнцн габаьында бу хянъярля ики

шаггалайаъам. Онлар хейли йол эедиб, оьланла гыза чатырлар. Бу

дям арайа еля бир гара чян чюкцр ки, эюз эюзц эюрмцр. Онлар ъаванлары итирирляр. Чян чякиляндя эюрцрляр ки, Эюзялля Бута бир даьын башында отуруб ширин-ширин сющбят едир. Онлара йахынлашмаг исятяйяндя даь силкялянир, эюй шаггылдайыб долу тюкцр. Эюзялля Бута гайаларын алтына эириб эизлянирляр. Онлары изляйян дястяни ися долу гырыб тяляф едир. Юлян юлцр, саь галан гайыдыб эери гачыр.

«Ня, олду тапдынызмы?» - дейиб сорушанлара саламат галанлар ъаваб верирляр:

Page 76: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

77

- Тапдыг, амма Гарачянли тяпя, Дялидаь онларын тяряфиндя олду. Бизи эащ чяня басдырдылар, эащ да долуйа дюйдцрдцляр.

28. Сянан даьы

Щяр ахшам йатмаг вахты обайа йаныглы ней сяси йайылырды. Ней бу ахшам бир байатыны, сабащ ахшам да юзэя бир байатыны охуйурду:

Бу гала гашлы гала,Чынгыллы дашлы гала.Горхурам накам юлям,Йар эюзц йашлы гала.

* * *Эцлц бичдим орагла,Йеря сярдим фярагла.Итирмишям Вяфамы,Ахтарырам сорагла.

Елин аьсаггаллары баш-баша вердиляр. Бири деди, бу, ня нейдир, ня тцтякдир, гябиристанлыьа енир, гярибляри, накамлары дирилдир, онларын сясини, авазыны эюйляря чякир, йягин, о бядбяхтлярин эцнащы да вар.

Башгалары дедиляр ки, йох, камы эюзляриндя галан-ларын рущларыдыр, ахшамлар гябиристанлыьа гонур, юлцлярин бу дцнйада эюрдцкляри язабы дириляря данышыр.

Ахырда аьсаггалларын баш билиъиси, баш буйругчусу динди. «Щяр кимдирся бу дярдя эирифтар олан бир нювъавандыр, дярди тцьйан едиб, гямини-гцссясини йелляря верир».

Обанын нярбилякли, ширцрякли оьулларындан бир дястя дцзялтдиляр, гябирiстанлыьа йола салдылар.

Page 77: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

78

Онлар эетдикъя сяс узаглашды. Еля билдиляр ней чалан адам онларын эюзцня эюрцнмяк истямир, гачыр.

Атландылар. Йеня чата билмядиляр. Нейин сяси биръя анда кясилмяди. Даьлардан аша-аша, дярялярдян кечя-кечя эетди.

Атлар ган-тяря батды. Миниъиляр щейдян дцшдцляр. Онлар атлары голбянд еляйиб бурахдылар, бу сясдян ял чякмядиляр, пийада эетдиляр. Сящярин эюзц ачыланда бир даьа чатдылар. Даьын башы дцмаь иди, гарла юртцлмцшдц, синясиндя думан сцрцнцрдц. Дашлыглардан кечян чайлар кюпцклянир, сцд кими аьарырды. Булаглар да йаныглы-йаныглы охуйурду. Бу думанын, чянин ичиндя гейбя чякилян адам еля бил юз сясини, юз тцтяйинин налясини, фярйадыны бу булаглара тапшырмышды. Булаглар щяр байатысынын сонунда: «Мянисян ан, сян ан!» -дейирди.

Ъаванлар эери дюндцляр. Аьсаггаллара дедиляр ки, ня нейи тапдыг, ня дя ней чаланы. Бир даь эюрдцк, даь охуйурду, юзц дя ахырда бизи чаьырырды: «Сянан!»

29. Даьларын айрылыьы

Алвыз ана саъ асыб йуха биширмяк истяйирмиш. Хямири кцндяляйиб йыьыр, сцфряйя дцзцр, саъын гызмаьыны эюзляйирмиш. Бюйцк оьлу Гошгар, ортанъыл оьлу Муров, кичик оьлу Кяпяз дя оъаьын гыраьында отурублармыш. Габагларында да дялямя, овма, йуха бишдикъя бюлцшдцрцб исти-исти йейяъякмишляр.

Алвыз ана илк йуханы саъын цстцня салан кими Кяпязин тярслийи тутур:

- Бу йуха тякъя мянимдир, -дейир, - щеч биринизя вермяйяъям.

Муров:

Page 78: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

79

- Йох, мянимдир,- дейир,- щяр шейин илкини щямишя сян эютцрцрсян, инди дя мян.

Гошгар онлара аъыгланыр:- Инди ки, беля олду, щеч бириниз она ялинизи вура

билмязсиниз. Эюзляйярик, цч йуха бишяр. Щярямиз бирини эютцрярик.

Гардашлар щюъятляширляр, йуха бишмямишдян бир-биринин йахасыны ъырасы олурлар. Алвыз ана онлара ня гядяр тяпинирся, киримирляр. Кяпязля Муров далашмаьа башлайыр. Гошгар онларын арасында отуруб, онлары сакитляшдирмяк истяйир. Анъаг Муров бир кюсюв эютцрцб, Кяпязин пейсяриня ендирир. Кяпяз бар-бар баьырыр. Бойнуну тута-тута гачыр.

Гошгар Кяпязи чох истяйирмиш, кичик гардашынын шивяниня дюзмцр, гызмар саъы галдырыб Муровун башына чырпыр. Муров да чыьыра-чыьыра башга сямтя цз тутур.

Алвызын цзц бозарыр. Гошгар дюйцляъяйиндян горхуб эцнбатана йцйцрцр.

Цч гардашын щяряси айрылыб бир йанда гярар тутур. Алвыз ана тяк галыр. О вахтдан бяри гардашлар юз аналарына, ана да юз оьулларына бах-баха гоъалмышлар. Щяр булаг, щяр чай онларын бир эюз йашыдыр, онларын бу щясрятляри, бу интизарлары дянизлярдя, дярйаларда эюрцшцр.

30. Сийащ зянян

Ана эюрцрмцш ки, оьлу щяр сящяр, юзц дя лап тездян дярялярдян кечя-кечя, даьлардан аша-аша дярйа кянарына эедир. Аъ-сусуз эедир, амма дцнйанын щяр наз-немятиндян йейиб-доймуш тох адамлар тяки гайыдыр. Цзцндя нур, эюзляриндя ишыг

Page 79: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

80

эятирир, щяр эцн бир аз да эюзялляшир, бир аз да эюйчякляшир.

Ана бу сирдян аэащ олмаг цчцн бир сящяр оьлуна ара веря-веря онун далынъа эедир. Дярйа кянарына йахынлашдыгъа ону ятирли мещ вурур, бцлбцл няьмяляри ешидир, эюйлярдя эюй эюйярчинлярин аь гаьайыларла чыхартдыьы минбир ойуну эюрцр. Эюрцр ки, бурада дярйанын кянары йамйашылдыр, эцл эцлц чаьырыр, чичяк чичяйи, бцлбцлляр ойнайыр, охуйур. Эюрцр ки, бу йашыллыгда бир булаг гайнайыр, суйу да эюйляр кими йамйашылдыр. Булаьын суйу мащны охуйур. Оьлу булаьын башында бир гызла цз-цзя, диз-дизя отуруб. Гызын аь ганада охшар ялляри оьлунун ялляриндядир, чящрайы дарайыдан палтары, çящрайы кялаьайысы вар. Гызын эюзляри эюмэюйдцр, гырмызы лаляйя бянзяр щяр йанаьында гара халы вар.

Еля бу вахт аь иланла бир гара илан сцрцня-сцрцня булаьын башына эялди, бир-бириня сармашдылар. Гыз иланлары эюрцб, сяксянди, яллярини оьланын ялляриндян чякди.

Гыз:- Дяймя,-деди,-онлар да севиширляр.Оьлан сюзя бахмады. Галхыб иланлары юлдцрмяк

истяди. Гара илан онун ниййятини баша дцшцб, аь иландан араланыб оьланы чалды, оьлан гапгара гаралыб даша дюндц.

Ана бу дярдя дюзмяди; тцстцсц тяпясиндян чыха-чыха кюсюв кими йаныб-йахылды. О вахтдан ананы«Сийащ зянян» -«гара арвад» чаьырдылар. Эуйа индики Сийязян о ананын кюсювя дюндцйц йердя биня тутмушдур.

31. Аьры даьы

Page 80: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

81

Яфсаняйя эюря Аьры вя Гарныйарыг даьлары яввялляр ики гардаш иди. Аьры даьы бюйцк, Гарныйарыг даьы ися кичик гардаш олмушдур. Гочаг, мярифятли, олдугъа истиганлы олан кичик гардаш бюйцк гардашы чох истяйирмиш. Онун йолунда юлцмя эетмяйя щазырмыш. Бюйцк гардаш ися щямишя кичийя сойуг мцнасибят бясляйирмиш.

Бир эцн кичик гардаш эюзял бир гыза вурулур. Гыз да ону севир. Кичик гардаш адятян бюйцкдян мяслящят алмамыш бир иш эюрмязмиш. Бу дяфя дя беля едир. Анъаг бюйцк гардаш кичийин севэилисини эюрян кими она вурулур, ачыб-аьарда билмир. Арзусуна чатмаг цчцн йоллар ахтарыр.

Щамы кичик гардашын хятрини истядийи щалда, бюйцк гардаш дцшмянли иди. Эцнлярин бириндя гардашлар ешидирляр ки, дцшмян гоншу кянддя эизляниб, бюйцк гардашы юлдцрмяк цчцн мягам ахтарыр. Кичик гардаш бюйцйцн йаланчы етиразына бахмайараг, дцшмян габаьына юзц чыхыр. Кичик гардашы дцшмян габаьына йола салан кими бюйцк гардаш онун севэилисини эютцрцб гачыр.

Кичик гардаш дцшмянля дюйцшдя галиб эялир, гардашынын интигамыны алыр. Севиня-севиня юзцнц кяндя чатдырыр. Чох эюзляйир, чох ахтарыр, ня гардашыны, ня дя севэилисини тапа билир. Ахырда ъамаат дюзмяйиб бу аьыр хябяри кичик гардаша дейирляр. Бу гара хябяр ону сарсыдыр. Иллярля синясиндя бяслядийи севэи, мящяббят цряйиня сыьмыр, гейзиндян дярйа кими чалхаланыб тцьйана эялир. Кичик гардашын синяси йарылыр вя даьа чеврилир. Даьын орта щиссяси йарыг олдуьундан бу даьа Гарныйарыг ады верилир. О эцндян щамы Гарныйарыг даьыны зийарятя эялир.

Бу хябяр бюйцк гардаша чатыр. Кичик гардашын юлцмцндян сонра дцнйа она дар эюрцнцр. Онун

Page 81: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

82

цряйиндя дящшятли аьрылар баш галдырыр. О да даьа чеврилир. Бюйцк гардашын цряйи аьрыдыьы цчцн бу даьа Аьры даьы ады верилир. Бюйцк гардаш кичик гардаша сойуг мцнасибят бяслядийиндян Аьры даьынын башында бцтцн фясиллярдя гар олур.

32. Ана Аьры даьы, Бала Аьры даьы

Бир чобан юз аьасынын гызы Бястини севирди. Онлар бир-биринин диванясийди. Буну щамы билирди. Щяр эцн чобан юз сцрцсцнц Аьры даьынын ятяйиндя, эюй чямянликдя отарырды. Чобан сцрцсцнц бир эцн Ана Аьры даьына, бир эцн дя Бала Аьры даьына апарарды.

Чобан йан тцтяйини одлу додагларына диряйиб йаныглы няьмяляри, байатылары иля Бястини чаьырырды.

Нящайят, бу хябяр гызын атасына чатыр. Хан чох гязяблянир. О, дярщал юз адамларына тапшырыр ки, чобаны щарда тутсаныз орда доьрайын. Ханын адамлары чобанын архасынъа дцшцрляр.

Чобан эащ Ана Аьры даьына, эащ да Бала Аьры даьына пянащ апарыр, онлардан сыьынаъаг истяйир. Лакин даьларын башы юз шющрят даваларына гарышмышды. Онлар бири о бириндян уъа олмасы барядя гяринялярдян бяри мцба-щися едирдиляр. Одур ки, чобанын щайыны-щарайыны ешит-мядиляр. Чобан эюрцр ки, даьлар айылана кими нюкярляр ону тутаъаглар. О, эюйляря йалварыр ки, ъялладларын ялиндя юлмякдянся, ону даша дюндярсин. Еля щямин дягигя чобан сцрцсц иля бярабяр даша дюнцр.

Бу эцня гядяр даша дюнмцш чобан вя сцрцляри Аьры даьынын ятяйиндя галмагдадыр.

Дейирляр башлары шющрят давасындан айазыйан даьлар эюрцрляр ки, даща гайаларында чобанын йаныглы байатылары якс-сяда вермир. Чобанын сцрцсц иля даша

Page 82: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

83

дюндцйцнц билдикдя бир-бириня аъыгланыб гарьыш едирляр. Бала Аьры Ана Аьрыйа гарьыш едир ки, эюрцм сянин башындан думан-чян яксик олмасын. Ана Аьры даьы ися Бала Аьрыйа дейир ки, сянин дя башында иланлар мяскян салсын.

Еля щямин вахтдан Ана Аьры даьынын башындан думанлар-чянляр, Бала Аьры даьынын башындан ися иланлар яскик олмур.

33. Гырмызы даьда гушларын сющбяти

Шащын гошуну бюйцк гянимятля, гызыл йцклц дявялярля эери гайыдырмыш. Гаршыда галын мешясиля, буз кими сярин булаглары иля мяшщур олан Йашыл даь дурурду. Бу даь гарят олунмуш торпаьын сонунъу даьы иди. Ашырымы кечяндян сонра карван цчцн щеч бир тящлцкя ола бил-мязди. Даьын мянзяряси гошун башчысынын чох хошуна эялир. Ямр едир ки, Йашыл даьын йашыл ятяйиндя кеф мяълиси гурулсун. Ямр дярщал йериня йетирилир. Гошун йейиб-ичиб няшялянир. Сяркярдя ятрафа бойланыб уъадан дейир:

- Сян дя шащид ол, ай Йашыл даь! Бу йерлярин ийидини, эюзялини, гоъасыны, кюрпясини гылынъдан кечириб сярвятини ялляриндян алдыг. Инди бу карваны сянин белиндян ашырыб апарыб евимиздя ращат йейяъяйик.

Сяркярдянин сюзц аьзындан гуртармамыш Йашыл даьын гашгабаьы тутулур, бир туфан, йаьыш башлайыр, эял эюрясян, эюй эурулдайыр, илдырым гаршыдакы гайанын парасыны чапыб апарыр.

Гошун батыр. Саь галанлар хязиняни Йашыл даьда эизлядирляр. Бир дя эюрцрляр ки, Йашыл даьын йашыллыьындан ясяр-яламят галмайыб. Даш да, торпаг да, аьаъ да, чямян дя гыпгырмызыдыр. Онлар горхудан гачыб даьылырлар.

Page 83: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

84

Илляр кечир, хязинянин йери унудулур. Анъаг щаггындакы сюз-сющбятляр унудулмур.

Овчу Пирим эюрцр ки, Гырмызы даьда йаман чох гуш вар. Эизляниб онлара гулаг асыр. Гушлардан бири дейир:

- Шащын о итян хязиняси, бах, бу Гырмызы даьдадыр. Онун йерини бу йахынлыгда йашайан гоъа байгуш даща дцрцст билир.

Гушларын падшащы бир нечя гуш эюндяриб гоъа байгушу чаьыртдырыр.

Гоъа байгуш дейир:- Шащын гырх ъаващират йцклц дявяси, йедди йцз

гошуну бу даьда човьуна дцшцб мящв олуб. Еля о вахтдан бу даьын торпаьы да, дашы да, оту да гырмызыдыр. Она эюря ки, гойнунда ъаващират йатан бу йер инсан ганы иля суварылыб.

Гушлар бу сющбятдян сонра учуб эедирляр.Овчу Пирим дя эизляндийи йердян чыхыр. Еля о

вахтдан о даьын ады Гырмызы даь галыр.

34. Йанардаь яфсаняси

Гамо адлы бир эянъ вар имиш. Бу эянъ бир эюзял гызы севирмиш. Эеъя дя, эцндцз дя онун хяйалы иля йашайырмыш. Чичяклярдя онун йанаьыны, гушларда сясини, уъа сярвлярдя гамятини, ипяк теллярдя зярифлийини вя мющкямлийини эюрярмиш. Гызын хяйалы онун йеэаня сирдашы имиш. Хяйалла данышар, кцсцшяр, барышармыш. Чцнки гыз сынагдан чыхмайан оьлана кюнцл вермирмиш.

Бир дяфя бярк гыш олур. Оьлан йол эедирмиш. О, яслиндя щара, няйя эетдийини билмирмиш. Бирдян гаршысында севдийи гызын юзцнц эюрцр. Щеч биринин тярпянмяйя тагяти олмур. Юзляриня эялдикдян сонра

Page 84: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

85

ширин сющбят едя-едя йахындакы даьа доьру йол алырлар. Оьлан хяйалы щягигятя чевирмяк истяйир. Цряйини гыза ачыр.

Оьланы ешгин алову бцрцйцр. Гамо дяриндян бир ащ чякир, аьзындан торпаьа гыьылъым дцшцр, гярибя, сирли бир атяшля аловланыр. Гары яридир, торпагдан тцстцсцз, рянэарянэ алов галхыр. Гыз бунун сябябини сорушур:

- Бу нядир беля?Гамо дейир:- Бу сяня олан севэимин, мящяббятимин

эцъцдцр, беля аловланыр.Гыз инанмаг истямир:- Хейр, бу адиъя оддур.Гамо гызын сюзляриндян даща да аловланыр.

Йеня ащ чякир, йеня аьзындан од сачыр.- Оду оддан сечмяйи баъар, мяляйим!Гыз алова диггят йетирир. Эюрцр даьын дюшцндя

шюля сачан бу алов щеч йери йандырыб йахмыр, ня эцля-чичяйя, ня дя йамйашыл чямяня зийан верир. Яксиня, аловун йанындан бир шив галхыр. Аз вахт ичиндя голлу-будаглы нящянэ бир аьаъа чеврилир. Бу аьаъ илин дюрд фяслиндя йамйашыл олур, онун йарпаглары сары рянэи танымыр. Аьаъ бцтцн гидасыны, ишыьыны, щавасыны, суйуну аловдан алыр. Бундан сонра инаныр ки, бу од ешг, мящяббят одудур. О, анъаг щяйат веря биляр. Гыз буна ямин олдугдан сонра гялбини оьлана верир.

35. Кейти даьы

Гядим заманларда йай-ох ишлятмякдя мащир олан Кейти вя Мещди адлы ики гардаш вар имиш. Онларын

Page 85: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

86

атдыьы ох боша эетмязмиш. Юзляри дя марал овлайармышлар.

Бир эцн Мещди дейир:- Эял ова бир йердя эетмяйяк, эюряк ким чох

ов еляйир. Кейти разылашыр. Щяряси даьын бир тяряфиндян дцшцр. Кейти бир марал вурур. Тез маралын дярисини сойуб яйниня эейир вя эялиб бярядя маралын йатдыьы гайада узаныр. О, беля едир ки, мараллар ондан гачмасын. Марал дяриси эеймиш Кейтини йуху тутур. Марыьа йатан Мещди тяпядя уйумуш марала ох атыр. Сонра эюрцр ки, охла вурдуьу гардашыдыр. Мещди юзцнц юлдцрцр. Еля о вахтдан Зар кяндинин цстцндяки даьа Кейти даьы дейирляр.

И к и н ъ и я ф с а н я: Бир эцн Кейти вя Мещди адлы гардашлар ова чыхырлар. Бу дяфя мягсядляри ня ъейран, ня ъцйцр, ня марал, ня дя гуш вурмаг дейилди. Индийя кими бу йерлярдя эюрцнмяйян ики айы ятраф мешядя пейда олмушду. Боз айылар ъамаатын мал-гарасына чох зийан вуруб тез дя арадан чыхырдылар. Маралын мящшур овчулары айыларын изиня дцшмцш, анъаг тапа билмямишдиляр. Кейти вя Мещди гярара эялмишдиляр ки, неъя олурса-олсун мал-гаранын ъаныны айылардан гуртарсынлар. Гардашлар чох эязиб, чох доланырлар. Сусузлуг вя йорьунлуг онлары ялдян салыр. Кичик гардаш Мещди су ахтармаьа эедир. Кейти ися отуруб ону эюзляйир.

Бир дя эюрцр буду, айылар донгулдана-донгулдана она доьру эялирляр. О, фцрсяти фювтя вермядян охла айыларын бирини йыхыр. Кейти йорулдуьундан гачан айыны тягиб едя билмир. Фыкырляшир ки, юлян айыны сойуб дярисини эейяр, айы кими сяс чыхарыб, айы кими йерийяр, йахшыъа «тяля» гурар. О бири айы да йолдашынын саь олдуьуну эцман едиб она доьру эяляр. Бу заман овчу икинъи айыны да вурар.

Page 86: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

87

Кейти дедийи кими дя еляйир. Еля бу ара Мещди су тапыб эятирир. Бахыб эюрцр ки, айынын бири онун цстцня эялир. Тез нишан алыб ону вурур. Кейти чыьырыб юзцнц танытмаг истяйир. Лакин артыг иш-ишдян кечмишди. Мещди гардашыны айы билиб она ох атмышды. О, бундан дящшятя эялир, анъаг ня файда, олан олмушду. Мещди буна дюзя билмир. Гардашынын мейитинин цзяриндя эюз йашы тюкцр, сонра оху юз синясиня сыхыр. Ики гардаш икиси дя юлцр.

Бу щадисяни ешидян ел-оба йыьышыб эялир. Кейти иля Мещдини щямин даьын зирвясиндя дяфн едирляр, ел-оба онлара йас тутур.

Еля щямин вахтдан бу даьын адыны Кейти гойурлар.

36. Гоша гардаш даьы

Ирмашлыда агил бир гоъа йашайырмыш. Гоъанын ики оьлу вар имиш. О, оьланларыны йанына чаьырыб дейир:

-Дцнйа юлцм-итим дцнйасыдыр, эюрцрям, юмрцмцн сон эцнлярини йашайырам. Якин йерими, йайлагларымы, даьларымы юз саьлыьымда икинизин арасында тян бюлцб архайын юлмяк истяйирям. Дцнйа малы ширин шейдир, мяндян сонра аранызда дава-шава олмасын.

Оьланлар:- Йох, ата, биз гардашларын арасында вар-дювлят

цстя, торпаг цстя сюз-сющбят ола билмяз.Гоъа дцнйа иля видалашыр.Гардашлар бир мцддят мещрибан йашайырлар.

Вахт эялир гардашлар ата варыны, ата йурдуну бюлмяли олурлар. Щяр шейи ращат бюлцрляр. Анъаг торпаг бюлэцсц эялдикдя гардашлар арасында наразылыг дцшцр. Туран дейир:

Page 87: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

88

- Аь чайы, Эюй йурду, Сары йалы, Дашбулаьы сяня вермярям.

Щязаран да дейир:- Инъиллини, Ирмашлы даьларыны сяня вермярям. Гардашлар далашырлар. Кичик гардаш хянъярля

бюйцк гардашын гарныны йарыр, аты миниб эетмяк истяйяркян бюйцк гардаш бир яли иля гарныны тутур, о бири ялиндяки хянъярля ещтийатсыз тярпянян кичик гардашын башыны кясир.

Еля орадаъа ики гардаш бу вязиййятдя даьа чеврилирляр. О вахтдан бу гоша гардаш даьларын бириня «Гарныйарыг», о бириня ися «Башыкясик» дейирляр.

37. Бешикли даь

Уъа бир даьын башында кичик бир гябиля йашайырды. Айлы бир ахшам иди. Чобан юз чомаьына сюйкяниб гаршысында отлайан сцрцсцня бахыр. Боздар онун айаглары алтында хошалланыр. Бели йящярли кящяр ат ися чямянликдя отлайырды.

Гябиля цзвляринин щамысы йатмышды. Тякъя бунлар, бир дя бешик башында бир ана ойаг галмышды.

Ана айын ишыьында чохлу гаралты эюрцр. Диксинир. Диггятля бахдыгда эюрцр ки, гябиляйя дцшмян гошуну эялир. Ана щяйяъанланыр. О, горхур ки, ганлы мцщарибя, дюйцш-дава ону юз кюрпясиндян айыра. Ана ялчатмаз эюйлярдян кюмяк диляйир:

- Айырыб юлдцрмякдянся бизи бир йердя даш еля!Гябиля йатмыш вязиййятдя, чобан сцрцсцйля,

кящяр ат йящярли отладыьы йердя, ана бешик башында даша дюнцр. Узагдан ушаьын бешийи даща айдын эюрцндцйц цчцн бу даьа «Бешикли даь» дейирляр.

Page 88: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

89

38. Инъябел

Кючяри елатлар йайлаьа галхырмышлар. Бир касыб кишинин эюзял бир гызы вар имиш. Бу гыз зяриф яндамлы, инъябелли бир эюзял имиш. Щамы она Инъябел дейярмиш. Гызын Кямаляддин адлы севэилиси вармыш.

Ел йайлаьа галханда Кямаляддин Инъябели эютцрцб гачыр. Бунлар даьын цстцндя бир дястя гулдура раст эялирляр. Гулдурлар Кямаляддини тутуб сиъимля бир аьаъа баьлайыб, гызы онун ялиндян алырлар. Гыз ня гядяр аьлайыб йалварырса, она гулаг асан олмур. Гызы гулдурун биринин тяркиня миндирирляр. Гыз эюрцр ки, яли щяр йердян цзцлцр. Одур ки, уъадан аьлайыб дейир:

Су эялди арха, щарай,Тюкцлдц арха, щарай.Йаьы мяни апарыр,Чаьыррам арха щарай!

Кямаляддин гызын сясини ешидир, ща эцъ вурур, сиъими гыра билмир, ялаъы кясилир, уъадан дейир:

Язизиням, баша мян,Кирпийя мян, гаша мян.Йарым ялимдян эетди,Нюш дюнмядим даша мян?

Еля бу байатыны дейян кими оьлан дюнцб даь олур. Инъябел бир дя бахыб эюрцр ки, бяс оьланын йериндя бир даь ямяля эялди. О саат баша дцшцб дейир:

Page 89: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

90

- Илащи, мяни йарымдан айырма. О неъя, мян дя еля. Буну дейян кими, Инъябел торпаг олуб атын белиндян йеря тюкцлцр, дяряни долдурур.

О вахтдан щямин даьа Кямаляддин, она йахын олан йастанайа ися Инъябел дейирляр.

39. Оъаг даьы

Илин бцтцн фясилляриндя бу даьын башы думанлы олур. Еля бил ки, ким ися башында оъаг галайыбдыр, онун тцстцсцдцр эюйя галхыр. Дейирляр вахтиля бир эюзял гыз вя бир эюзял оьлан бир-бириня кюнцл вериб бу даьа галхыр, йад нязярлярдян узаг олмаг цчцн бу сяссиз эушяйя чякилярмишляр. Бир эцн гызын ата-анасы бундан хябяр тутуб оьланла эюрцшмяйи гызларына гадаьан едирляр.

Тезликля ону башга варлы бир оьлана яря верирляр. Буну билян оьлан эюз йашы тюкцр. Щиърана, айрылыьа дюзмяйиб, йеня дя севэисинин шащиди олан даьлара чякилир. Оьлан бир од олуб йаныр. Анъаг оъаг кечмир ки, кечмир, щей тцстцлянир. Бу йерин сакинляри оъаьын йерини инди дя ахтарыр, тапа билмирляр.

40. Ханым тала яфсаняси

Кечмиш заманларда Ахаръа йайлаьындакы Ханым талада бир варлы гадын йашайырмыш. Бу гадынын бир оьлу вар имиш. Бу оьлан чох иэид, вуруб-тутан имиш. Бир дя хябяр чыхыр ки, Лязэи шащы дястяси иля эялир. Лязэи шащынын гяфил эялиши гадыны чашдырмыр. Бу иэид гадын да юз гошунуну дюйцшя щазырлайыр. Йахшы силащланмыш сайсыз-щесабсыз лязэи гошуну таланы

Page 90: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

91

мцщасиряйя алыр. Гадын лязэи шащынын фыкрини баша дцшцр. Торпаьы, ел-обаны горумаг цчцн вуруша эирмякдян башга чаря галмыр. Дюйцш башланыр. Щяр ики тяряф бюйцк тяляфат верир. Ган су йериня ахыр. Шащ гошунунун гат-гат чохлуьу юз ишини эюрцр. Гадынын гошуну даьылыр. Лязэи шащы гадыны ясир алыр. Лакин онун иэид оьлуну тута билмир. Гадын сон анда оьлуна дейир:

- Оьул, иэидляри башына топла, мешянин сых йериня чякил, вятяня хиласкар ол.

Бундан сонра шащын гошуну Ашаьы-Пяйя дярясиндя олан тайфаларын цстцня щцъум чякир вя онлары гырыр, гянимят эютцрцр вя йенидян йухарыйа-Ахаръайа галхыр.

Гадынын оьлу юз дястяси иля пусгу гурур. Шащ тяляйя дцшцр. Сыныьын йанындан кечяндя лязэи шащына ох дяйир. Шащ юзцнц сахлайа билмир, эцмцш йящярли атдан йыхылыр. Эюзлянилмяз атяш щамыны чаш-баш салыр. Гошун гисасчылары тутмаг цчцн мешяйя даьылыр. Йаралы шащдан амансыз бир йаньы баш галдырыр. О, атяшини сюндцрмяк цчцн ашаьы Ханымъан булаьына енир вя су ичир. Су ичян кими дя юлцр.

Гошун оьланын дястясини тута билмир, яксиня хейли тялафат вериб эери дюнцр. Вурулмуш шащы ахтарырлар. Шащын мейидини булаьын башында тапырлар. Онлар лязэи шащынын мейидини эютцрцб талайа чыхырлар вя эцмцш йящяри иля бирликдя орада басдырырлар. Гадын ися щяля ясир дцшяркян юзцнц юлдцрмцшдц. Ону да щямин талада дяфн едирляр. Гадынын ады Ханым имиш. Она эюря дя щямин йер «Ханым тала» адланыр.

41. Кцрсянэи даьы

Дейиляня эюря гядим заманларда Кцр адлы бир оьлан анасы иля бирэя йашайырмыш. Онларын йери о

Page 91: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

92

гядяр сусузлуг имиш ки, бурада зящярли иланлардан башга щейван, йовшандан, гара тикандан башга от битмирмиш. Кцр щяр эцн эцндцзляр ишляйир, якдийи бир парча йери юз алын тяри иля сулайырмыш. Щяр эеъя, сярин дцшяндя ися эялиб узагдан ахан бир чайдан анасы цчцн су апарырмыш.

Бир эцн Кцрцн анасы хястялянир. Евдя ня бир гашыг су олур, ня дя йемяйя бир тикя чюряк. Кцр сящянэи эютцрцб йола дцзялир. Илан мяляйян дцзлярдян кечир, сусуз коллуглардан ютцр, эялир, кянарлары гайалыг олан бир чайа чатыр. О, анъаг инди йадына салыр ки, анасы цч эцндцр сусуздур. Ахы о, цч эцн йол эялмишди. Кцр тез суйа тяряф ъумур. Юзцнц гайадан чайа атыр. Сян демя, чай чох дярин, юзц дя ити ахан бир чай имиш. Кцрцн сящянэини су апарыр. Юзц дя эцъля дайаныр. Амма о неъя олур-олсун анасына су апармалы иди.

Кцр юзцнц суйа атыр. Нящайят Кцр йорулур. Дейирляр, дальалар сящянэи вя Кцрц дашлара чырпыр, щяр икиси сащиля дцшцр. Амма артыг эеъ иди. Кцрцн няфяси кясилмишди. Онун цзцндя бир кядяр охунурду.

Санки о, анасына су апара билмядийи цчцн хяъалят чякирди. Чай тутдуьу ишдян пешман олуб тялатцмя эялир, чаьлайыб сащилини ашыр, щятта Кцрцн хястя анасынын да дахмасына эялир. Гары судан ичиб шяфа тапыр.

Кцляк дя Кцря олан мящяббятинин изщары кими, бцтцн кцляк няслини башына йыьыр. Иэид Кцрцн мязарыны гумла, торпагла юртцр.

Кцрцн цстцндя бир тяпя уъалыр. Тяпянин кянарлары да су. Дцзянлярин йеэаня щейваны олан иланлар ися суйун ичиндяки тяпянин цстцня пянащ эятирирляр, тяпя иланларын мяскяниня чеврилир. Илляр кечир. Кцр иля сящянэинин цстцндя уъа тяпя бюйцйцр, бир

Page 92: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

93

даьа чеврилир –Кцрсянэи даьына. Сонралар буралара адамлар кючцр. Йурд-мяскян салырлар.

Беля дейирляр ки, илан бир адамы вуран кими, тез щямин даьа гачыр. Яэяр илан вуран адам щямин даьа иландан эеъ эялярся, онда хястя саьалмаз. Яэяр хястя тез чатса, мцтляг саьалмалыдыр. Бу да онунла ялагядардыр ки, эуйа шяфаны онлара Кцр верир. Кцрцн мязарына ким даща тез чатыб зийарят ется, Кцр она шяфа верир.

42. Шащ даьы

Шащ даьы чох шейляр эюрмцш, чох шейлярин шащиди олмуш башы бялалы даьдыр. Дейиляня эюря, кечмишдя щямин Шащ даьынын башында бир шащ юз аиляси вя адамлары иля йашайырмыш. Демяк олар ки, бурада кичик бир кянд йараныбмыш.

Шащын аиляси цч няфярдян ибарят иди. Арвады, оьлу вя юзц. Онун оьлу он сяккиз-он доггуз йашларында оларды. Шащ юз оьлуну няъиб вя аьыллы бюйцтмцшдц.

Дейирляр ки, оьлан йатыр, йухуда йедди эеъялик ай парчасы кими бир гыз эюрцр. Бир кюнцлдян мин кюнцля гыза ашиг олур. Оьлан йухудан дуруб щазырлашмаьа башлайыр. Атасы оьлундан сорушур ки, оьлум щара щазырлашырсан? Оьлу йухуда эюрдцйцнц атасына данышыр. Вязирляр, вякилляр, анасы, атасы ня гядяр дейирляр ки, эетмя, йалварырлар, йахарырлар бир шей чыхмыр. Хцлася, оьлан ата-анасы иля саьоллашыб йола чыхыр. Гырх эцн, гырх эеъя йол эедир. Бу шящяр мяним, бу кянд сянин ахтарыр. Ахыр ки, вилайятлярин бириндя гызы тапыр. Гыз да оьланы эюрян кими вурулур: бир кюнцлдян, мин кюнцля ашиг олур оьлана. Анъаг гыз щямин вилайятин падшащынын оьлуна нишанлы иди.

Page 93: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

94

Оьланла гыз бир-бири иля таныш олур, сонра ися гыз ящвалаты оьлана данышыр. Оьлан дейир ки, ейби йохду, мян сяни гачырарам. Оьлан еля щямин эцн гызы эютцрцб, щямин вилайятдян чыхмаг истяйир. Анъаг вилайятдян чыхщачыхда падшащ вя онун вязир-вякили хябяр тутур. Гошун топлайыб дцшцрляр бунларын далынъа. Оьлан бу чайдан, о дяниздян, бу вилайятдян, о вилайятдян кечяряк чатыр атасынын торпаьына. Амма гошун бунларын далынъа ирялиляйир. Оьлан ата-анасы иля эюрцшцр. Гызы онлара тапшырыб, уъа бир даьын башына чыхыр ки, эюрсцн гошун эялирми. Артыг гошун эялиб чатмышды. Гызын нишанлысы ися лап габагда гошуна йол эюстярир, щям дя башчылыг едя-едя эялирди. Оьлан башлайыр эялян гошуну оха тутмаьа. Бир нечяси юлцр. Нящайят, гызын нишанлысы оьланы эюрцр. Йериндяъя дуруб оьланы нишан алыр вя оху чякир. Ох оьланын цряйинин башындан дяйир. Ганы йашыл отлары ал-гырмызы рянэя бойайыр.

Гызын нишанлысы щеч кясин хябяри олмадан ичяри эириб бир ох да гызын цряйиня санъыр.

Оьланын юлцм хябяри ата-анасына эеъ чатыр. Артыг оьлан юлмцшдц. Еля щямин эцндян о даьын ады «Шащ даьы» галыр.

43. Лялвар даьы

Беля рявайят едирляр ки, гядимдя бир даь вармыш. Бир эцн бир киши йухусунда эюрцр ки, щямин даьда ойуг вар. О, ойугда лял, гызыл, ъяващират вар. Киши сящяр дурур, йол тядарцкц эюрцб даьа тяряф эедир. Эедиб щямин ойуьа раст эялир. Эюрцр ки, маьаранын габаьында бир яждаща йатыр. Яждаща кишинин фикрини баша дцшцр ки, онун ляллярини апармаьа эялиб. Яждаща диля эялиб:

Page 94: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

95

-Ей инсан, сян бурда лял олдуьуну щеч кимя демя, щяр эцн эял, сяня бир лял веряъяйям, - дейир вя лялин бирини она верир.

Тамащ кишийя эцъ эялир. О, евя гайыдыб ящвалаты гардашына данышыр. Киши иля гардашы силащ эютцрцб маьарайа эедирляр. Яждаща бунлары эюрцб фикирлярини баша дцшцр вя щяр икисини удур.

Щямин вахтдан даьын ады Лялвар адланыр. Чцнки киши о даьда «лялвар» дейя ора эетмиш вя яждаща ону уддуьу цчцн эятиря билмямишди. Лял йеня дя о даьда галмышдыр.

44. Гысыр даь

Бир бяй юз гойунларыны мцфтя сахламаг цчцн адам ахтарыр. Бир чобан онунла разылашыр. О, чобанла беля бир шярт кясир ки, гойунларымы он ил мцддятиндя сахла, он ил тамам олдугда мян сяня гойунларымын бир иллик баласыны верим. Чобан бяйин бу шяртиля дя разылашыр. О эцндян чобан бяйин гойун сцрцсцнц отармаьа башлайыр.

Нящайят, доггуз ил тамам олур. Щямин ил чобан бяйя билдирир ки, артыг бу ил вядя тамам олур. Буну ешидян бяй о или бцтцн гочлары бурдурур. Чобанын бу ишдян хябяри олмур. О, бюйцк бир даьын ятяйиндя qoyunları отарырды. Беляликля, щямин ил гойунларын щеч бири гоча эялмир вя щеч бир гузу олмур. Гойунлар даьдан арана гайыдыр. Чобан еля билир ки, гойунларын бала вермямяси, гысыр галмасы о даьын отундандыр, о даь эцнащкардыр. Чобанын сюзцня эюря о вахтдан индийя кими щямин даьын ады «Гысыр даь» галыр.

45. Абдулясяр даьы

Page 95: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

96

Абдулясяр даьы Даьлыг Гарабаьын Мядиня кяндиндя йерляшир. Даьын башында эюзял бир эюл дя вардыр.

Рявайятя эюря, Мядиня кяндиндя Абдул адында бир чобан йашайырмыш. О, кяндин йеэаня эюзяли Шямсинура вурулубмуш, гыз да ону севирмиш. Эцнлярин бир эцнцндя кяндя бядбяхтлик цз верир. Дцшмянляр кяндя гяфлятян басгын едиб варидатыны талайырлар. Онлар кяндин йеэаня эюзяли Шямсинуру ахтарырлармыш. Бу заман гыз гачыб юзцнц щцндцр бир гайадан атмаг истяйяркян узун сачлары дцшмянин ялиня кечир. Ону чыхармаьа башлайырлар. Гыз сачларынын гырылмасыны Аллащдан арзулайыр. Гызын сачлары гырылыр, гыз йеря дцшцб юлцр. Сачлары ися илана чеврилиб дцшмяни чалыр. Бу щадисядян Абдулун хябяри йох иди. О, бу хябяри ешидиб сарсылыр вя башына щава эялир, йяни бу щадися она ясяр едир. О замандан етибарян даьын ады Абдулясяр галыр.

Дейилянляря эюря даьын башында Абдулун эюз йашларындан эюл ямяля эялмишдир.

46. Гарадаь яфсаняси

Кечмишдя Борчалы мащалынын Гызыл Щаъылы кяндиндя Пирим адлы бир киши йашайырмыш. Бу кишинин эюзцнцн аьы-гарасы Йасямян адлы бир гызы вар имиш. Гыз щяля 12-13 йашында икян онун эюзяллийи, ъазибядарлыьы бцтцн мащалда сюйлянмяйя башланмышды. Еля ки, Йасямян 15-16 йашына гядям гойду, Пирим кишинин щяйяти елчиляр ойлаьына дюндц. Анъаг Пирим киши гызынын разылыьы олмадан ону щеч кяся вермяйяъяйини юз-юзцня сюз вермишди. Елчилярин эцндя эедиб эялмясиня бахмайараг Пирим киши онлары

Page 96: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

97

ъцрбяъцр бящанялярля эери гайтарырды. Гыз ел арасында о гядяр тярифлянирди ки, щятта ону эюрмяйян ъаванларда беля она мящяббят ойанырды. Беля ъаванлардан бири дя щямин торпагда бюйцйцб, бойа-баша чатмыш чобан Зющраб иди. Йасямян ел арасында юз эюзяллийи, ъазибядарлыьы иля шющрят тапдыьы кими, Зющраб да юз гочаглыьы, эюзяллийи вя ямяксевярлийи иля шющрят газанмышды. Зющраб Йасямянин щаггында ешитдийи кими, Йасямян дя Зющрабы ел арасында иэид бир ъаван кими танымыш, щаггында чох шейляр ешитмишди. Бу ики эянъин цряйиндя эизли дя олса бир-бирини эюрмяк арзусу баш галдырыр.

Дейилянляря эюря, щазырда «Гара даь» адланан даьын архасында йердян бир булаг гайнайырмыш, щямин булаьын суйу тямиз вя сярин олдуьундан кянд ъамааты суйу щямин булагдан эятирярмиш. Бащарын эюзял чаьларында булаьын ятрафы вя даьын дюшц эцл-чичякля еля юртцлцрмцш ки, санки ял иля бязядилмиш бир хал иди. Йасямян дя щямишя су апармаг цчцн юз тай-тушлары иля бу булаьа эялярмиш. Бир эцн йеня булаьа эедяркян гызлар Йасямяня варлы бир бяй аилясиндян елчи эяляъяйини сюйляйирляр. Йасямян бу хябярдян чох кядярлянир; о горхур ки, атасы ону бяйин щюрмятиня вя вар-дювлятиня эюря аьылсыз оьлуна вермяйя разы олар. Гызлар булаьа чатдыглары заман эцл-чичяк топламаг цчцн даьын дюшцня галхырлар. Йасямян ися гямли щалда булаьын башында тяк галыр. Бу заман Зющраб су ичмяк цчцн булаьа енир. Йасямяндян су истяйир. О, Зющраба су веряркян эюзляри онун эюзляриня саташыр. Бу заман щяр ики эянъ бир-бириня вурулур вя бурада да ящд-пейман баьлайырлар, юз мящяб-бятляриня ахыра гядяр садиг галаъагларына сюз верирляр. Онлар щямишя щямин даьын дюшцндя йерляшян бир дашын дибиндя

Page 97: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

98

эюрцшярмишляр. Еля илк эюрцшдян бир дашын дибиндя мяскян салмыш гара бир илан Йасямяни эюрцр вя она вурулур. Зющрабла Йасямянин эюрцшдцкляри вахт илан да юз йувасындан чыхыб эизлин-эизлин Йасямяни сцзярмиш. Бир эцн йеня Зющраб башыны гызын дизляри цстцня гойуб йухуладыьы заман илан йувасындан чыхыб гяфлятян Зющрабы чалыр, Зющраб юлцр. Йасямян бу вязиййятя дюзмцр, цряйи партлайыр, юлцр. Илан да Йасямяня сармашараг башыны онун синясиня гойуб юлцр. О вахтдан ел арасында щямин даьа «Гара даь»ады верилмишдир.

47. Аьры даьы

Бир ъцт Аьры даьы олур. Бунлар ики баъы олурлар. Бири бюйцк, бири ися кичик. Баъылар далашырлар. Кичик баъы бюйцйя дейир ки, сянин башындан гар, думан яксик олмасын. Бюйцк баъы ися кичийя дейир ки, сянин дя башындан илан-чайан, од, алов яксик олмасын. Еля дя олур. Даьын биринин башындан гар, думан, о биринин башындан ися илан-чайан яксик олмур. Бундан яввял Кярбялайа, Мядиняйя эедянляр бу ики даьын арасындан кечирлярмиш. Бюйцк даьын башына чыхан йох олурмуш. Ня эери гайыдырмыш, ня дя иряли эедирмиш. Бу щалда бир дявячи дявяляри иля бирликдя Кярбяла зийарятиня йолланырмыш. Бу вахт сусуз сящрайа раст эялир. Дявячи дейир:

- Ей Илащи, бир булаг чыхарт дявяляр дя, мян дя ичиб дойаг. Кяндин кянарына чатанда сяня бир дявя гурбан кясяъяйям. Бу вахт бир чешмя чыхыр. Дявяляр дя, дявячи дя бу чешмядян дойунъа су ичиб йола дцшцрляр. Анъаг дявячи вядиня ямял етмир, еля

Page 98: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

99

орадаъа дявячи дя, дявяляр дя даша дюнцрляр. Бу дашлар щазырда гоша Аьры даьларынын арасында дурур.

48. Гырхгыз

Рявайятя эюря, лап гядим заманларда кючяри тайфалар мал-гараны вя гойун сцрцлярини эятириб «Чичякли» дейилян йайлаьа чыхарандан сонра аранда якдикляри мящсулу йыьмаг цчцн кишиляр эери гайыдармыш.

Йайлагда галан эялинляр, гызлар бу эюзял «Чичякли»дяки ятир сачан чичяклярдян дястя баьлайыб арандан эялян язизлярини гаршылайарлармыш. Бир эцн гызлар, эялинляр чичяк дястяляри топлайа-топлайа, мащны охуйа-охуйа алачыхдан араланыр. Щава гаралыр, думан эялиб даьлары тутур.

Гырх гыз думанлы, чискинли даьда азыр, щара, щансы сямтя эетдиклярини билмирляр.

Гяфлятян дястя щалда эедян гызлар гайалардан учуб мящв олурлар. О эцндян бу сылдырым даьа «Гырхгыз» дейибляр.

49. Нущ вя гары

Нущ хябяр тутур ки, дцнйаны су алаъаг. Ял-айаьа дцшцр, эями щазырлайыр, щейванларын щярясиндян бир ъцтцнц дя эямийя гойур ки, онларын нясли кясилмясин. Ишдян щалы олан, дцнйаэюрмцш, юмцр сцрмцш, аь сачлы, аь бирчякли бир гары Нуща йахынлашыб дейир:

-Мяни дя юзцнля апар.Нущ сюз верир. Лакин сяфяр заманы вердийи сюз

щушундан чыхыр, гары галыр йер цзцндя.

Page 99: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

100

Дейирляр, бир йаьыш йаьыр, бир йаьыш йаьыр, тут уъундан чых эюйя. Чайлар шащя галхыр, щяр йан суйа гарышыр, дцнйа эюрцнмяз олур.

Вахт кечир, вядя йетишир. Эцняш шыьыйыб эюйдя алов-алов йаныр. Эцняшин зярбиндян су яршя чякилир. Нущ гайыданда гары дцшцр йадына. Эедир ки, онун юлдцсцндян-галдысындан бир хябяр тутсун.

Гарынын евиня йахынлашанда гулаьына сяс эялир, динляйиб эюрцр ки, ъящря сясидир. Гары саламатды, юзц дя ип яйирир.

Сорушур:-Гары, дцнйаны су алды, сян буну эюрмядинми,

дуймадынмы?-Йер цзцнц су алдыьыны бундан билдим ки,

пилтялярим бир аз ням кими олду.Нущ бармаьыны дишляйир, баша дцшцр ки, гары

гоъа дцнйанын юзц имиш. Сян демя алям батанда бунун анъаг пилтяси нямлянярмиш.

50. Йанардаьын гязяби

Чох гядим дюврлярдя Бакы йахынлыьында бюйцк бир кянд варды. Бу кяндин ящалиси о гядяр варлы, о гядяр хошбяхт йашайырды ки, щамынын эюзц онларда иди. Бу хошбяхтлийи Аллащ онлара мящяббятляринин сафлыьына, ящд-пейманларына сядагятя эюря верибмиш. Бир эцн ики ъавана той гурулурду. Еля бу вахт дцшмян юлкянин адамлары кяндин вар-дювлятинийаьма елямяк цчцн ораны мцщасиряйя алдылар. Той вайа чеврилди. Имкансыз адамлар эюйляри кюмяйя чаьырдылар. Дцшмян кяндин адамларыны йахындакы даьа доьру сыхышдырды. Ъамаат эюрдü ки, бу эедишля онлары гырыб-чатаъаг, вар-дювлятлярини йыьыб апараъаглар. Намуслары айаг алтында итяъяк. Аллаща

Page 100: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

101

йалвардылар ки, онларын щяр бирини алов дилиминя, сыьынаъаглары даьы йанар даьа чевирсин.

Бу заман мюъцзя баш верди. Даьын ятякляриндян алов галхмаьа башлады. Дцшмян йахынлашдыгъа алов эцълянир, ятрафа од сачырды. Гязябли Йанардаь йадларын, йаьыларын кечя билмядийи бир сяддя чеврилди. О вахтдан бу даьын ады Йанардаь галыб. Беля дейирляр ки, тязя щяйат гуран оьлан вя гыз хейир-дуа алмаг цчцн Йанардаьа эялир. Яэяр ъаванлар тямиз црякля аиля гурурларса алов бир гызыл эцл топасына чеврилир. Йох, яэяр онларын гялбиндя сямимиййят аздырса, мящяббятдян касаддырларса, алов кцкряйир, шиддятлянир, хейир-дуайа эялянлярин сифятини, сачыны гарсалайыр.

Йанардаь бу эцн дя юз мцгяддяслийини, мюъцзялярини вя гязябини йашадыр.

51. Lələ əfsanəsi

Bir kişi uzaq səfərə yollanır. Xeyli yol gedəndən sonra gecələmək üçün bir kəndə dönür.Tanımadığı bir qapını döyür. Ev sahibi olan ərləarvad onu yaxşı qarşılayır, atına və özünə yer verirlər. Qonaq görür ki, bu gözəl insanların övladıyoxdur. Yola düşüb gedərkən deyir:

- Zaman qardaş, Yaxşı bacı, yaradandan bircəistəyim var ki, sizə bir övlad versin. Siz ki, belə xoşxasiyyət insansınız.

Aradan bir il keçir. Xəbər gəlir ki, qonaq qayıdıb geri.

Yaxşı deyir:- Ay Zaman, qonaq bizdən uşaq soruşacaq.

Görəcək yoxdu, qəmgin olacaq. Deyirəm bir

Page 101: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

102

ürgəncək düzəldim, divək daşını uşaq kimi bələyim qoyum ora. Soruşanda göstərib deyərik ki, “uşağımız oldu”. Qoy qonağımız məyus olmasın. Belə də eləyirlər. Qonaq ürgəncəyi görüb sevinir. İrəli yeriyir ki, uşağın ürgəncəyinə bir hədiyyə qoysun, uşaq ağlayır. Ərlə-arvad bu işə mat qalırlar. Yaxşı uşağı böyük məhəbbətlə sevir. Tək olduğu üçün uşağın adını Lələ qoyurlar. Vaxt gəlir Lələ böyüyür, həddi-buluğa çatmış bir oğlan olur. O, Zamandan çox Yaxşıya bağlanır. Bir an belə Yaxşıdan ayrılmır, Yaxşı hara getsə onunla gedir. Zaman bu qəribə oğlan uşağından şübhələnir. Yaxşını ona qısqanır, yerli-yersiz oğlanı incidir. Lələnin vergisi elə ürgəncəkdə ikən verilibmiş. Ərsəyə çatandan sonra bayatı üstündə söz qoşur, ürəklərdən xəbər verir. Yaxşının özündən başqa iki bacısı varmış: Günəş və Liqa. Bir gün üç bacı çayda paltar yuyurmuş. Lələ də onların yanında imiş. Günəş deyir: - Ay Lələ, haqq aşığısan, de görək biz bacılardanhansımız daha gözəlik. Lələ bir bayatı deyir:

Evləri gün aşanda, Xalları gün nişanda. Ay Yaxşı, sən də yaxşı, Sən handa, Günəş handa ?

Lələ görür ki, Yaxşı bu sözdən bir az pozuldu.

Eləmi çalma yeri,

Page 102: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

103

Çal yeri, çalma yeri.Günəşin özü gözəl,Yaxşının çalma yeri.

Zaman Lələ ilə Yaxşının isinişməsinə dözəbilmir. Qərara gəlir ki, Lələni öldürsün. Zaman nacağı (əl baltasını) götürüb çaya gəlir. DeyirlərLələ haqq aşığı olduğu üçün bu iş ona əyan olur. Pis əməllərinə görə Lələ Zamanın adını Yaman qoyubmuş. Lələ Yaxşıya Yamanın onu öldürməyəgəldiyini bir bayatı ilə belə xəbər verir:

Eləmi, daldanacağıLələnin daldanacağı.Bax, a Yaxşı, Yaman gəlir,Tutub da daldanacağı.

Lələ sıçrayıb yaxınlıqdakı ağaca çıxır,paltarını soyunub bir budağın üstündə oturur.Yaman baxıb görür ki, Lələnin bədəni gömgöy daşdı. Daşın da üstündə bir dəstə gül bitib. Ona tamaşa eləyən Yamana Lələ deyir:

Eləmi, daşdan mən,Kirpikdən mən, qaşdan mən.Nə atam, var nə anam,Yaranmışam daşdan mən.

Yamanın niyyətindən əl çəkmədiyini görənLələ ağacdan düşüb məqsədini açır:

-Siz sağ, mən salamat. Daha mən gedəsi oldum.

Yaxşı çox yalvarır ki, Lələ getməsin. Lələgörür ki, Yaxşı əl çəkməyəcək deyir:

Page 103: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

104

Eləmi, Yaman məni,İncidir Yaman məni.Baş götürüb getməsəm,Öldürər Yaman məni.

Lələ halallaşıb gedir. Bu fəraqa dözməyən Yaxşıağlaya-ağlaya bir bayatı çəkir:

Dilimdə layla qaldı,Çalmadın layla qaldı.Qəlbimin gizli dərdi,Canımda yayla qaldı.

Lələ gedir. Aylar keçir ondan xəbər gətirən olmur. Bir axşam Yaxşı xaşıl bişiribmiş. Birdən Lələni xatırlayır: -Ay Zaman, pis iş gördün. Daşdan yaranmışdı,hər nə idi, günümüzü onunla ovundururduq. O yazıq uşağı nahaq qovdun. Zaman deyir:

-Arvad, əgər o doğrudan da haqq aşığıdırsa çağır gəlsin bu xaşıldan yesin.

Yaxşı üç dəfə kökürü qazana vurub. Lələni çağırır. Lələ gəlib çıxır və deyir:

Eləmi, İtibeldən, İtmişdim, itib eldən. Yaxşı çağırdı, gəldim, Getmişdim, İtibeldən.

Zaman möcüzəni görsə də şübhə ondan əl çəkmir.

Page 104: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

105

Lələ bir gecə qalıb səhər çıxıb gedir.Gedəndə Zamanın fikrinə qarşı öz fikrini bildirir: Necə Zamanı görüm? Özü yamanı görüm. Nə yaman məni görsün, Nə mən yamanı görüm.

Lələ gedandan sonra Zaman üzünü Yaxşıyatutub deyir:

-Bu ola bilməz. Lələni hardasa gündüzdən buralarda gizlədibmiş, yoxsa nə oldu ki, çağıran kimi hazır oldu.

Bir gün Zamanla Yaxşıya xəbər gətirirlər ki,Lələ insan yaşamayan yiyəsiz bir düzdə özünə bir kümə tikib tək-tənha yaşayır. Qışın qarlı vaxtı olur. Zaman deyir:

- A Yaxşı, dur Lələyə qonaq gedək. Əgər Lələhaqq aşığısan qışın oğlan çağında qoy mənə qovun tapsın.

Razılaşıb gəlirlər. Deyilənə görə bu gəlişLələyə qabaqcadan əyan olur. Lələ görür ki, Yaxşıilə Zaman gəlir. Qabaqlarına çıxıb görüşür. Zamaniçəri girib deyir:

-Lələ, bu şərtlə evinə girərəm ki, mənə tağüstündən yemiş dərib verəsən.

Lələ deyir:

Eləmi gəldin gir öyə,Qonaq gəldin, gir öyə.Lələ qovun tapmasa,Başın qoyar kirayə.

Page 105: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

106

Zaman içəri girəndə görür ki, tağın birindən yemiş sallanır, o biri tağ isə hələ çiçəkdi. Lələ üzünüYaxşıya tutub deyir:

Lələ deyər: tağ ayır, Sən zülfünü tağ ayır. Irəli dur, a Yaxşı, Gir bostana tağ ayır.

Lələ qəhərlənib bir bayatı da çəkir:

Bu dağlar kömürdəndi, Keçən gün ömürdəndi. Lələ bir qovun dərdi, Tağları dəmirdəndi.

Zaman bundan sonra Lələnın haqq aşığıolduğuna inanır. Tutduğu işlərdən peşman olur vəLələdən üzr istəyib deyir ki, Lələ, dur gedak evimizə. Lələ razı olmur. Yaxşı ilə Zaman evlərinəqayıdırlar. Lələ tək qalıb qəhərlənir, bir bayatı çəkir:

Lələ bir kümə tikdi, Ağzını günə tikdi İçinin sahibi yox, Kim bilsin, kimə tikdi.

Lələ kəsdikləri qovunun toxumun evin dalındakı düz yerə səpir. Bostan əmələ gəlir. Bir çoban qoyun otarırmış. Bir qara qoyun gəlir Lələnin yemiş tağındabir yarpaq yeyir. Lələ deyir:

-Çoban, evin yıxılsın, məni işə saldın. Lələ həmin gündən evi-eşiyi buraxır. Çardağından ayrılarkən kədərlənir, bir bayatı çəkir:

Page 106: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

107

Lələnin bardağı var, Gümüşdən bardağı var. Lələ gedib gəlməsə, Bil ki, yolda yağı var.

Lələ o gündən həmin qoyun sürüsünə çobanolur. Lələ çoban haqqı bir ilə bircə qara qoyunistəyir. Gecələr başını qoyuna sökəyib yatır. Vaxtgəlir qoyun bir qara quzu doğur. Lələ quzunu gözükimi bəsləyir. Deyirlər ki, sürü sahibi olan şahın uşağıolmurmuş. Bir gün şahın arvadı deyir ki, könlüm quzu əti istəyir. Həmin gün Lələ harasa gedibmiş.Baxırlar ki, Lələnin quzusundan yeməlisi yoxdu.Razılıqsız kəsirlər. Deyirlər, bir quzu əvəzinə Lələyədörd-beş quzu verərik. Lələ quzunun kəsildiyini bilən kimi şivən qoparır:

-Eviniz yıxılsın, yenə də məni işə saldınız.O vaxtdan doqquz ay keçir. Bir gün xəbər yayılır ki, şahın oğlu olub. Lələ şahın yanına gəlib deyir:

- Şah sağ olsun, uşaq mənimdi.Şah deyir:- Çoban dəli olub, aparın boynunu vurun!

Vəziyyətin fənalığını görən Lələ yanıqlı bir bayatıçəkir:

Aman, ahı, Lələnin,Qibləgahı Lələnin.

Ya gec tutar,ya da tez Bir gün ahı Lələnin.

Lələ dərdini sözlə də deyir:- Şah sağ olsun mənim boynumu həmişə

vurdura bilərsən. Şərtimə qulaq as, ağlına batmasa

Page 107: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

108

boynumu vurdur. Uşağı, adama üç dəfə çağıraq.Sənə cavab versə, uşaq sənindi, mənə cavabversə, mənimdi.

Lələ deyir:-Mənim oğlumun adı Budaqdır.Şah deyir:- Mənim də oğlumun adı Məhəmməddi.Şah üç dəfə çağırır, uşaq dillənmir. Lələ

Budaq deyib çağıran kimi uşaq dillənir: Lələ öz-özünə deyir ki, gəl bu gözəl şahı başa sal ki, ohaqq aşığıdı, vaxt gələcək sən şah da onun qəbri üstünə ziyarətə gələcəksən.

Lələ haqq lələsidi,Lələ can tələsidiLələnin qəbri üstə,Gözəl şah gələsidi.

Şah deyir:- Hələ bir Lələyə bax... Bunun dirisini sayıram

ki, öləndən sonra qəbrini ziyarətə gedəm....Lələ gəlib görür ki, küməsi bomboşdu. Nə bir

axtaran var, nə də soruşan. Qəlbi qəmdən qəhərlənir:

Lələyəm, həyənim yox,Al-yaşıl geyənim yox.Yüz il bir yana getsəm,Gəlmədi deyənim yox.

Lələ yuxuda Yaxşının öldüyünü görür. Səhər onun qəbri üstünə gəlir. Görür ki, Yaxşının qəbrinəqar yağıb. Lələ bir bayatı çəkir:

Page 108: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

109

Eləmi ya qar, qarÖtər qarğa, ya qar-qar.Yaxşının gəl üzünə ,Utanmazmı yağar qar.

Lələ daha yaşamaq istəmir. Bir az aralıdaLələ öz qəbrini hazır görür. Son məskəninə varıbəbədiyyətə qovuşur.

Bir gün şah ova çıxıbmış. Şahın qızılquşuəlindən çıxıb uzaqlara uçur. Şah gedir, quş gedir. Axırda quş gəlib bir hündür daşın üstünə qonur. Şah da quşun dalınca ora gəlir. Şaha deyirlər:

- Bu daş, haqq aşığı Lələnin qəbridir.Şah deyir:- O vaxt Lələ deyəndə mən inanmadım.

Onun qəbrini ziyarət eləməli oldum. Doğrudan daLələ haqq aşığı imiş.

Belə deyirlərmiş ki, Lələnin qəbrini ehtiramla ziyarət edir. Sonralar isə onun qəbri üstündəmöhtəşəm bir kümbəz tikdirir.

52. Nisə dağı

Deyilənlərə görə bir oğlan Nisə adlı bir qızısevirmiş, qızın da gözü həmin oğlanda imiş.Aralarında heç bir əhd-peyman olmasa da, ölsələr yerin, qalsalar bir-birinin payı olacaqlarına inanıblarmış. Oğlan yaylağa gedibmiş, qız arandaqalıbmış. Amma o, hər səhər-axşam kəndin üstündəki dağın başına çıxıb yaylağa sarıboylanırmış.

Bir səhər yenə ora gedir. Sevgilisinin nəfəsini yaylaq tərəfdən əsən mehdən almağa başlayır. Bu

Page 109: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

110

zaman göyün üzü tutulubmuş, birdən şimşəkləroynayır, ildırım çaxır, qız yanıb külə dönür.

Bu xəbər oğlana çatır, o, tez atlanıb arana gəlir, həmin dağın başına qalxıb ağlaya-ağlaya birbayatı deyir:

Gəl tutma hisə dağı,Dumana, sisə dağı,

Hər yara sağalsa da ,Sağalmaz, Nisə dağı.

53. Təkədonduran dağı

Gününü çöllərdə keçirən bir ovçu varmış, amma evinə heç vaxt ovla qayıtmazmış. O, baxanda papaq salan bir dağın dibinə gəlirmiş, səhər tezdən, ya da gün batabatda o dağın yəhər aşırımlarında, daraq qayalarında zəncirlənib gedəndağ keçilərinə tamaşa edərmiş. Təkcə onların dalınca salışan canavarlara, toyuq-cücə oğrusutülkülərə, çaqqallara, inəkləri, öküzləri basmarlayan ayılara-dünyanın bu çöl bəzəklərinə, yaraşıqlarına susayan ziyankarlara güllə atarmış. Bir səhər gəlib görür ki, dağı dolu döyüb, dağın ətəyində nə qədər dağ keçisi, təkə donub. Yanıb tökülür, üzünü dağatutur, bayatı deyir:

Təkədonduran havadı,Vətəni sarı babadı.Yoxdu sənlə aram, dağlar,Sağalmaz yaram, dağlar.

Page 110: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

111

Page 111: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

112

54.Дамъылы булаг

Кечмиш заманларда касыб бир кишинин оьлу варлы гызыны севир, гыз да ону севир. Анъаг гызын ата-анасы севэилиляри говушмаьа гоймур. Чарясиз галан оьлан юзцнц гайадан атыр, юлцр. Гыз ися щеч кяся яря эетмир. Щяр эцн щямин гайанын башына чыхыб дойунъа аьлайыр. Илляр ютцр, гыз да дцнйадан кючцр, сонра щямин гайа дибиндян эюз верир, дамъы-дамъы аьлайыр.

Дейиляня эюря, «Дамъылы булаг» о гызын эюз йашындан ямяля эялиб.

55.Оьлан булаг, Гыз булаг

Илисуда бир оьланла бир гыз ял-яля вериб, овчу Пирими эюрмяк арзусу иля даьлары, гайалары ахтармаьа чыхырлар. Онлар нящайят, эялиб овчу Пиримин йашадыьы йеря чатырлар. Оьлан дейир:

-Одур ей, Пирим баба о гайанын цстцндяки евдя йашайыр. Йайыны-охуну да даша сюйкяйиб.

Гызла оьлан марагла гайайа бахырлар. Онлар арзу едирляр ки, ня ола, бурадан бир булаг чыха. Пирим бабанын йанына ял-цзцмцзц йуйуб эедяк. Бу вахт бир атлы онларын йанындан чапараг кечир. Атынын налы

Page 112: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

113

даша дяйир. Налын изиндян су фявваря вурур. Оьланла гыз истяйирляр ки, бу суйа тяряф гачсынлар. Еля бу вахт овчу Пирим дейир:

-Дюнцн эери бахын, гайанын дибиндя ики булаг эюряъяксиниз. Гыза охшайан булаг «Гыз булаг», оьлана охшайан булаг «Оьлан булаг»дыр. Ким о булагларда ял-цзцнц йуса, суйундан ичся, чимся, эюзялляшяр, азар-безары йох олар. Онлар шяфа гайнагларыдыр.

56.Гырхбулаг

Эянъя ханы щяр ил йайлаьа чыхар, Гошгар даьынын ятяйиндя йурд салармыш. Эюзцнцн аьы-гарасы биръя гызы вармыш. Хан гызы гырх кянизля щяр эцн чямянликдя эязяр, эцллярин, чичяклярин ичиндя дювря вуруб отурар, чалыб-чаьырар, кефи кюк, дамаьы чаь щалда биняйя дюнярмиш.

Бир эцн йеня сейря чыхыр, щяр кяниз бир гуъаг долусу эцл-чичяк дярир, хан гызынын башына эцлдян таъ щюрцр, сачларынын ъыьасына чичякляр дцзцр, сонра да ону цзцк гашы кими арайа алыб яйляшир. Щяряси бир няьмя охуйур. Бирдян даьлары, дяряляри галын думан бцрцйцр. Онлар бинянин щайанда олдуьуну унудурлар. О гядяр чашырлар, ора-бура гачышырлар ки, хан гызыны да итирирляр. Сясляри-цнляри даьлара якс едир, йамаълара йайылыр, онларын сясиня сяс верян тапылмыр. Нечя эцн, нечя эеъя даьларда аъ-сусуз доланырлар. Ахырда бир гайанын алтына йыьышыб баш-баша верирляр, аъы эюз йашлары ахыдырлар. Эюз йашлары иля ярийиб йеря щопурлар. Щямин вахтдан орада гырхбулаг эюз вериб,

Page 113: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

114

гышда донур, йаз эяляндя чаьлайыб ахыр, йайда да щямишя бир щясрят няьмяси охуйур.

57.Гырхгыз булаьы

Бир мащалда гырх оба варды. Бу обалар юзляриня бир той йери сечмишдиляр. Бу йер дюрд шиш даьын арасындакы йастанада иди. Йастананын ортасындан бир булаг ахырды. Бир гыза той вуруланда гырх обанын гырхы да ора йыьышарды. Оьланлар орада севяр, гызлар орада севилярдиляр.

Бир эцн гоншу мащалын шащы бу гырх обайа гошун йеритди. Обаларын иэидляри, ярляри давайа эетдиляр. Дава узун чякди, эедянлярин гырхы гайытмады. О гырх оьланы севян гызлар башдан-айаьа гара эейиниб щямин булаьын башына йыьышдылар. Гырх эцн, гырх эеъя йас сахладылар. Сонра щяр илин йазында йеня гара эейиндиляр, юмцрляринин сонуна кими илкэюрцш йериндя эюз йашы ахытдылар. Онларын байатылары, йаныглы сясляри, эюз йашлары булаьын дуру суларына гарышды. Щяр бащарда, ел даьлара кючяндя о булаг гырх гызын накам мящяббят мащныларыны охуду.

58.Няьмяли булаг

Ата вар-дювляти цстцндя ики гардашын эилей-эцзары дцшцр. Бюйцк гардашын тамащы эцълц имиш, истяйирмиш ки, мал-мцлкцн чоху, щям дя ян йахшысы онун олсун. Щяр шейи цч йеря бюлцр, чюп атыр, ики пай бюйцк гардаша верилыр, йеня дя разы олмур. Онун дейинтиси, кичик гардашдан наразылыьы кянди башына

Page 114: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

115

эютцрцр. Бу шярикли малын бюлцнмясиня кяндин аьсаггаллары да гарышыр.

Бюйцк гардаш бу дяфя дя дяббяляйир. Ахырда кичик гардаш биабырчылыгдан ъан гуртармаг цчцн ата вар-дювлятиндян бир чюп дя эютцрмяйиб кяндин айаьына кючцр. Юзцня йурд салыр, ев тикдирир, арвад-ушаьыны башына йыьыб якин-бичинля кцлфятини доландырмаьа башлайыр. Ъамаат ися бюйцк гардашы кянддян кючцрцр. О, бир мешянин ятяйиня чякилиб юзцня бир бина гурур. Атасынын аьыр-йцнэцлцнц, щяр няйи вардыса, ора дашыйыр.

Арадан илляр кечир. Бюйцк гардашын оьлу, кичик гардашын да гызы бюйцйцр. Оьланын ады Мящяммяд, гызын ады ися Исмят имиш. Мящяммяд атасынын илхысындакы хам дайлары, дайчалары тутуб миник юйрядирмиш. Гачарагда миниб чапырмыш. Црэяляр даьдан, йал-йамаъдан илдырым тяки ютяндя гарнынын алтындан кечиб йеня белиня галхармыш. Ат чапа-чапа яйилиб йердян торпаг эютцрцрмцш.

Исмят дя гянирсиз эюзял имиш. Эюйчяклийинин сядасы елляря йайылыбмыш.

Бир эцн кянддя той башланыр. Зурнанын сяси даьлардан ашыр, бюйцк гардашын обасына да чатыр. Мящяммяд атасындан хялвят эейиниб-кеъинир, гачараьына гушлар да чатмайан кящяри йящярляйир, галхыр белиня, зурнанын сясини тутуб той вурулан кяндя чапыр. Юзцнц о вахт йетирир ки, кяндин ъаванлары атларынын белиня гырьы кими гонуб юз кящяр-кцрянлярини зурнанын щавасына щаваландырырды. Кяндин эюзял-эюйчяк гызлары да бой-бойа вериб тамашайа дайанмышдылар.

Бирдян кянд аьсаггалы ялини галдырыб ендирди. Чапарын бири ялиндяки гырмызы йайлыьы йелляндиря-йелляндиря атыны иряли чапды. О бири чапарлар да юз

Page 115: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

116

атларыны мащмызладылар. Чапачап башланды. Атыны щамыдан далда сяйирдян Мящяммяд онлары кечди. Ох кими иряли чыхды, йайлыьы габагда эедян чапарын ялиндян алыб юз кящяринин башыны башга сямтя дюндярди, атыны даьларда, гайаларда гуш тяки сякдирди. Кянд ъаванларынын щярясинин аты бир дярядя йорулуб галды. Мящяммяд эери дюнцб атыны зурначыларын габаьында сахлады, ат зурна щавасына ойур-ойур ойнады.

Кянд аьсаггалы иряли чыхыб хяляти оьлана верди. Гырмызы йайлыьы ондан алыб Мящяммяддян сорушду:

- Адятимиз белядир: ъыдырда галиб эялян оьлан кяндин ян эюзял гызыны алмалыдыр. Инди де эюрцм, бу гызларын щансыны бяйянирсян?

Мящяммяд танымадыьы ямиси гызыны эюстярди…Онлар «Няьмяли булаг» башында эюрцшмяйя

вядяляшдиляр. Мящяммяд атыны юз обаларына чапды. Ящвалаты

анасына, анасы да оьланын атасына данышды. Бюйцк гардаш о кяндин ян эюйчяк гызынын сораьыны ешитмишди. Билмишди ки, гардашы гызыдыр. Исмятля эюрцшмяйи оьлуна гадаьан етди. Амма Мящяммяд атасындан эизлиъя атланды, булаг башына йолланды. Атасы тез хябяр тутду. Атыны кяся йолларла чапды. Мящяммяди габаглады. Оьлуну чякиб атдан йеря салды, дюйцб, юлдцрдц.

Исмят ися Няьмяли булаг башында эюзляйя-эюзляйя галыр. Эеъя йарыдан кечир, севэилисинин сяс-сораьыны ешитмир, сящяр ачылыр, истяклисинин гаралтысы эюрцнмцр. Ахшам дцшцр. Гыз фикирляшир ки, севэилиси дя бялкя юзэя бир булаьын башында ону эюзляйир, бялкя айры йердя дя Няьмяли булаг вар? О бири булаьын башына эетмяк истяйир, амма цряйи эялмир, еля билир о

Page 116: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

117

эедян кими Мящяммяд эялиб ону бурада ахтараъаг, тапма-йаъаг.

Бир мещ ясир, гызын сачларыны алыб апарыр, щяр телини бир булаг башында битирир. О теллярин щяряси бир сюйцд аьаъына дюнцр, Мящяммядин йолуну эюзляйир.

59.Гызбянювшя булаьы

Беля дейирляр ки, кечмишдя дювлятли бир кишинин Бянювшя адында бир гызы олур. Бянювшя варлы гызы олмасына бахмайараг щеч кимя йухарыдан ашаьыйа бахмаз, щамыны бир эюздя эюрярди. Онларын сайы-щесабы билинмяйян гойунларыны Йетим адлы бир чобан отарырды. Фярасяти, гочаглыьы, сядагяти иля аьасынын щюрмятини газанмыш Йетим цряйинин щюкмц иля Бянювшяйя мящяббят йетирир.

Чобан мящяббятини юзцня ар билмяйян Бянювшя эизли эюрцшя разылыг верир. Севэилиляр щямишя булаг башында эюрцшмяйи гярара алырлар.

Бянювшя вядя йериня Йетимдян яввял эяляр, бойнуну бцкцб севэилисинин йолуну эюзляйярди. Эюрцш булаьынын сярин суйундан ичдикдя онларын мящяббяти даща да аловланарды.

Бир эцн аьайа хябяр чатыр ки, бяс демязсян, гызын Йетимля эюрцшцр. Буну ешидян аьа вя оьланлары гулагларына инанмыр, гызы эцдмяйя башлайырлар. Вядя вахты йахынлашыр. Бянювшя булаг башына тялясир. Аьа ясабяляри иля гызы эизлиъя тягиб етмяйя башлайыр. Бянювшя булаг башына чатыб бойнубуруг щалда севэилисинин йолуну эюзляйир. Вядядян хейли кечир. Йетим эялиб чыхмыр. О саат цряйиня дамыр ки, севэилисинин башында бир иш вар. Йягин эизли сирляр ашкар олуб, онлар бир даща эюрцшмяйяъякляр. Бянювшянин

Page 117: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

118

бойнунун бцкцйц бир аз да артыр. Дярдли бир байаты чякир:

Эюзлярими ойсалар,Цстя дярман гойсалар.Мян сяндян ял цзмярям,Дилим-дилим сойсалар.

Байаты бцтцн кяндя сяс салыр.Аьа Бянювшянин мящяббятинин сясини кясмяйя

чалышыр, анъаг байаты гор кими Аьанын ъанына долур.Онлар эюрцрляр ки, Бянювшянин сясини вахтында

кясмясяляр, щамы бу мящяббятдян хябярдар олаъаг. Бу да ки, Аьа цчцн юлцмдян бетярдир. Бу ара Йетим юзцнц севэилисиня йетирир. Онлар сармашыг кими бир-бириня сарынырлар. Ган аьанын бейниня вурур. Оьланлары иля бирликдя эизляндийи йердян чыхыб доьма гызы Бянювшяни хянъярля доьрайыр. Йетимля Бянювшянин отурдуьу даш гана бцрцнцр. Йетим дюзя билмир, бир аьы чякир:

Ащу даьда хош мяляр,Хош инилдяр, хош мяляр;Яэяр бивяфа олсам,Отурдуьум даш мяляр.

Сонра хянъяри чыхарыб цряйиня саплайыр. Халг Бянювшянин мейидини Аьайа вермир. Онлары булаьын башында дяфн едирляр.

Щяр ил йаз эяляндя Бянювшянин гябри цстцндя, ашиглярин ганы тюкцлян йердя бойну бцкцлц бир чичяк ачыр, мящяббяти кими юмрц аз олур, дюрд-беш эцндян сонра солур. Халг бу чичяйя ики накам мящяббятин рямзи олараг «Бянювшя» ады верир.

Page 118: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

119

60.Гара ат булаьы

Шимшатын ящалиси су сарыдан бярк корлуг чякирди. Щяр йан сусузлугдан говрулуб хязяля дюнмцшдц. Йайын гызмар чаьында даща дящшятли олурду.

Йахындакы даьын дюшцндян ъар олан «Зямзям» кими булаьын суйу кясилмишди. Ъамаат цчцн бялайа чеврилян бир гара, нящянэ илан гыврылыб булаьын эюзцнц тутмушду. Шимшатлылар ня тядбир тюкдцлярся гара иланы инсафа эятиря билмядиляр. Хейли итэи веряндян сонра башга чыхыш йолу ахтардылар.

Су цчцн ъамаат узун-узун гуйулар газыб, дярин-дярин истилляр дцзялтдиляр. Гуйулардан суйу яввялъя кялляр чыхартды. Кялляр эеъя-эцндцз ишляди, амма адамларын тяшняси сюнмяди. Кялляр тяляф оландан сонра юкцзляр мейдана эялди. Юкцзлярин дя чыхартдыьы бир овуъ су вязиййяти йцнэцлляшдирмяди. Юкцзляр дя сырадан чыхды. Ахырда ялаъ атлара галды.

Кялляря вя юкцзляря нисбятян зяриф щейван олан атлар гызмар эцняш алтында аьыр ишя дюзмцр, тезликля цзцлцб ялдян дцшцр, тяляф олурдулар. Чох кечмяди миник атлары, чапар атлары, дюйцш атлары, ян йахшы ъинс атлар сейрялиб йоха чыхдылар. Нювбя гулунлара, дайчалара эялирди.

Атларын ичиндя щяля ана гохусу бурнунда, ата язямяти йеришиндя олан бир Гара ат да варды. Аьзы ъилов, бели йящяр эюрмямиш Гара атын йеришиня, дурушуна, ойнаглыьына, чапарына щамы щейран иди. Еля бил тябият Гара аты ъыдырда чапмаьа, дюйцшдя дцшмян габаьына чыхмаьа йаратмышды.

Нящайят, нювбя Гара ата чатды. Ону гуйудан чыхармаг цчцн гошгуйа апардылар. Бойнуна аьыр

Page 119: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

120

кцндя гойуб гуйунун башына доландырдылар. Гара илан дящшятли гара эцня чеврилмишди. Бир аз да беля эется Шимшатда щянирти галмайаъагды. Гара ат гара иланы эюрян кими эюзляриндян од чыхды, йалыны ойнадыб шащя галхды. Еля бир кишнярти гопарды ки, даь-даш титряди, сонра гоша айагларыны зярб иля гара иланын башына вурду. Башы язилян илан тезликля мурдар олду.

Булаг йенидян ъана эялди. Онун щяйат верян сели-суйу щяр йана ъар олду. Щамы язаб-язиййятдян гуртарды. Гара ат иланы юлдцрмякля Шимшат ъамаатына аь эцн эятирди. О вахтдан бяри бу булаг «Гара ат булаьы» адланыр.

61.Пярваня эюлц

Бир оьланла бир гыз бир-бирини чох севирмиш. Щяряси дя айры-айры кянддян имиш. Кяндляр чох йахын олса да, арада бир эюл вар имиш.

Эянъляр эцндцз эюрцшя билмирмишляр. Ахшам эюрцшмяляриня ися арадакы эюл мане олурмуш. Чох фыкирляшяндян сонра, онлар ахшам эюрцшцня чаря тапырлар.

Ахшам олан кими гыз чыраьы йандырыб эюл тяряфдяки пянъярянин габаьына гойармыш. Оьлан да чыраг ишыьына, цзя-цзя эюлдян кечиб, гызын йанына эялярмиш. Беляликля, онлар щяр ахшам эюрцшцб сющбят едярмишляр.

Бир эцн гызын атасы бу сирри анлайыр. Гыз чыраьы йандырыб байыра чыхан кими киши цфцрцб кечирир. Оьлан габаьы эюрмцр, йолу чашыр, ня гядяр саьа-сола гол атыб цзцрся дя, сащиля чыха билмир. Йорулуб ялдян дцшцр, боьулуб юлцр.

Page 120: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

121

Гыз сащилдя чох эюзляйир, оьлан эялиб чыхмыр. Кор-пешман евя дюнцр. Сабаща гядяр фикирдян йатмыр. Сящяр ертя йердян дуруб эюлцн гыраьына эялир. Оьланын юлдцйцнц анлайыр, о да юзцнц эюля атыр, суда боьулур. Гызын ады Пярваня имиш. Həmin gündən bu gölün adı Pərvanə gölü adlanır.

62.Ганлы эюл

Бир касыб киши якинчиликля доланырды. Даьын башындакы эюлцн йанында якин йери варды.

Киши цзцнц арвадына тутуб деди:- Арвад, истяйирям оьлуму да юзцмля иш цстцня

апарым. Мян мяcэялчи олум, оьлум да щодахчы.Киши ушаьы юз яли иля бойундуруьа миндирир, юз яли

иля дя йеря дцшцрцрдц. Ата буна да чох севинирди: «Кюмякдир, щайандыр» - дейирди.

Бирдян юкцзлярдян биринин самыбаьы гырылды. Киши отуруб самыбаьы щюрмяйя башлады. Бир дя башыны галдыранда эюрдц ки, юкцзляр gюля чатщачатды, ушаг да бойундуругдан йапышыглы галыб. Киши чатанаъан юкцзляр юзлярини суйа вурурлар. Еля бил бу дцздя ня юкцз вармыш, ня дя ъцт. Кишинин башына щава эялир, эюлля данышыр:

Язизиням, ганлы эюл,Ганлы дярйа, ганлы эюл:Гайтар мяним оьлуму,Олма мянля ганлы, эюл!

63. Гыз эюлц

Гябяля районунда кичик бир эюл вар. Щямин эюля Гыз эюлц дейирляр. Сюйлянянляря эюря, щямин эюлцн

Page 121: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

122

йериндя бир варлы ханын сарайы вар имиш. Олдугъа гяддар, залым ханын щюкмц дашдан кечярмиш.

Бу елин аьыллы, камаллы, эюзял-эюйчяк бир гызы олур. О, эюзял олдуьу гядяр дя гцрурлу иди. Варлы-дювлятли, шювкятли ашиглярин елчиляри Сарайэилин гапысындан кор-пешман эери гайыдырдылар. Сян демя, гыз обасынын садя бир оьлуну –ханын чобаныны севирмиш.

Бир эцн хан ова чыханда гызы булаг башында эюрцр, бир кюнцлдян мин кюнцля ашиг олур. Гыза елчи эюндярир. Гыз ханын тяклифини рядд едир. Хана хябяр верирляр ки, гыз сянин чобаныны севир. Хан гязяблянир, чобаны тутуб зиндана салдырыр, гызы да зорла сарайына эятирдир. Лакин гыз ясир олса да, хана кюнцл вермир. О, дюня-дюня ханын гаршысында диз чюкяряк фикриндян ял чякмяси цчцн йалварыб-йахарыр. Анъаг бу йалварышлар ханын гялбиня тясир етмир. Гыз йеэаня чыхыш йолуну юзцнц юлдцрмякдя эюрцр. Буну габагъадан дуйан щийляэяр хан гыза мющкям эцдцкчц гойур. Ялаъсыз галан гыз эюз йашларына эцъ верир. Эеъя-эцндцз аьлайыр. Исти, дузлу эюз йашлары йанаьыны йандырыб ахыр, торпаьы йандырыб ахыр, бир чухур йердя эюллянмяйя башлайыр. Бу язаба эюйдя булудлар дюзмцр, йаьыша чеврилиб эюз йашларыны овутмаьа эялир. Йер алтындан булаглар кядярли няьмялярини она бяхш едир. Чайлар дюзя билмир, мяърасыны дяйишиб йазыг эюз йашларына говушур. Нящайят, бурада дузлу бир эюл ямяля эялир. Амма залым-гяддар хан инсафа эялмир, гызла евлянмяк фикриндян ял чякмир. Бу эюл гызын ащ-наляси кими бюйцйцб-бюйцйцб Сарайы юзцндя гярг едир.

64.Гызыл мяъмяйи яфсаняси

Кялбяъяр районунун яразисиндя, Шащбаз йайлаьынын йахынлыьында Галача адлы бир йер вар.

Page 122: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

123

Галача бюйцк бир кащадан вя онун ятрафында олан чохдан учуб-даьылмыш щасар галыгларындан ибарятдир. Кащанын аьзы дарды. Ичяриси ися эетдикъя эенишлянир. Бу кащанын таванында ъцрбяъцр рянэлярля ишлянмиш, чох мящарятля чякилмиш бир мяъмяйи шякли вар. Бу мяъмяйинин нахышлары о гядяр эюзял, тябии ишляниб ки, илк нязярдя адам бунун даш цзяриндя чапылдыьына инанмыр. Бу щагда беля бир яфсаня вар:

Кечмиш бир бяйин чох эюзял бир гызы вармыш. Гыза чох адам елчи эялирмиш, анъаг гыз щеч кяся эетмирмиш. Сян демя, онун эюзц атасынын чобанында имиш. Гызын атасы гызынын яря эетмямясиндян наразы имиш. Она эюря дя дейир ки, бу дяфя гыза ким биринъи елчи эюндярся, гызы она да веряъяк. Буну ешидян гыз хябяр эюндярир ки, ким мяним гызыл мяъмяйимин шяклини олдуьу кими чякся, она да яря эедяъяйям. Гыз эизлинъя мяъмяйини оьлана эюстярир.

Чохдан гызы севян чобан ъялд щямин кащайа эялир. Сцрц даьылмасын дейя кащанын ятрафына щасар чякир. Сонра кащаны чапараг эенишляндирмяйя башлайыр. Гызыл мяъмяйинин шяклини тябии бойаларла кащанын таванына чякир. Бундан хябяр тутан бяй «сцрцнц оьурлайыб эизлятмисян»- дейя бющтан атыб эянъ чобаны юлдцртдцрцб чайа атыр. Эцнащсыз чобан азьын бяйин гурбаны олур. Бу щадисяни ешидян гыз эянъ чобанын юлцмцня сябяб олдуьу цчцн мяъмяйиси иля бярабяр юзцнц чайын бурульанына атыб мящв едир.

Гызла чобан щялак олур. Мяъмяйи суларын гойнунда итир. Лакин саф мящяббятин йадиэары олан мяъмяйинин шякли бу эцн дя олдуьу кими галыр.

65.Ганлы эюлцн мараллары

Page 123: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

124

Бир ана маралын бир ъцт баласы варды. О балаларыны Аь эюлцн сащилиндя гойуб отламаьа эетди. Чямяндя хейли отлады. Бирдян марал йад няфяси дуйуб диксинди, овчуну эюрдц. Инсафсыз овчунун атдыьы ох маралын синясиня санъылды. Марал бирбаша аъ гойуб эялдийи балаларына тяряф гачды. О, ал-ган ичиндя иди. Балалары щеч ня баша дцшмяйиб, ал-ган ичярисиндя олан аналарыны сон дяфя дойунъа ямдиляр. Йаралы марал ъан веря-веря балаларыны сцзцрдц, йаваш-йаваш эюз гапаглары енди. Аь эюл маралын ганындан гыпгырмызы олду. О эцндян эюлцн ады дяйишиб «Ганлы эюл» олду.

Дейирляр ки, о вахтдан щямин маралын нясли «Ганлы эюл»ц унутмур, онун сащилиня эялир, чямяндя отлайыр, эюлцн суйундан ичирляр.

66. Дяниз вя Гаьайы

Кечмиш яййамда шан-шющрятли бир шащ вармыш. Шащын эюзцнцн аьы-гарасы биръя гызы вармыш. Онун эюзяллийинин, камалынын сораьы щяр йана йайылыбмыш. Чох йердян гыза елчи дцшцр. Шащ онларын ичиндя юзцня кцрякян ола биляъяк варлы-дювлятли ашигляр эюрся дя, гыз щеч кимя кюнцл вермир. Ата гызыны ня гядяр диля тутур, ня гядяр адам салырса, щеч ким гызы йола эятиря билмир. Сян демя, гыз касыб бир оьланы севирмиш. Онлар хялвяти эюрцшцб дярдляшир, вцсала йетмяк цчцн йоллар ахтарырлармыш. Оьлан касыб олса да мярд вя ъясур имиш. О, аь гуша охшайан севэилисини эюряндя дяниз кими ъошур, дяниз кими ляпялянир, дяниз кими дальаланырмыш.

Бир эцн шащ истякли гызынын касыб оьланла севишмясиндян хябяр тутур. Бярк гязяблянир. Ямр едир ки, щарада олса оьланы тапыб щцзура эятирсинляр.

Page 124: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

125

Чох ахтардыгдан сонра шащын адамлары ъомярд ашиги тапырлар. Шащ онун юлдцрцлмясиня фярман верир. Оьлан хащиш едир ки, едам вахты гызы узаьа апарсынлар. Гыз онун юлцмцнц эюрмясин. Шащ оьланын сюзляриндян севинир, ондан даща дящшятли, даща да язаблы интигам алмаг цчцн гызы едам йериня эятиртдирир.

Ъялладлар шащын ишарясини эюзляйирляр. Оьлан юлцмцнц мярданя гаршылайыр. Ишаря верилир. Ъялладлар ишя башлайанда гызын фярйады ешидилир. Оьлан ъамаат арасында севэилисини эюрцб таныйыр. О саат ешгин эцъцндян ъоша эялир, дяниз кими дальаланыр, дяниз кими щайгырыр. Оьлан щамынын эюзц гаршысында ярийиб суйа дюнцр. Бу су бюйцйцр, дальалы бир дянизя чеврилир. Шащ вя яйанлар бу дяниздя боьулуб тяляф олурлар. Оьланын севэилиси ися аь гаьайыйа чеврилиб ъошан дянизин гойнунда цзцр. Онлар беля говушурлар. О вахтдан бяри гаьайы дяниздян айрылмыр.

67.Эюйчя эюлц

Рявайятя эюря, индики Эюйчя эюлцнцн йериндя, даьлар гойнунда бюйцк дцзянлик вя бу дцзянликдя хырдаъа дашлы тяпяликляр вя мянзяряли бир йер вармыш.

Бурада малдар тайфалар арасында тез-тез басгынлар вя далашмалар оларды. Бу сябябдян бир аилянин бир эцн ъаван бир оьлу далашмаларда иткин дцшцр вя тапылмыр. Аилянин иткин дцшмцш оьлунун чох эюзял бир баъысы гардашынын щясряти иля евляриндя гямэин щалда йашайырды. Оьлан ися щараданса бир эцн юз вятяниня-Эюйчяйя гайытмаьы вяд едир.

Эюйчя дцзянлийиндяки халгын йашайыш кяндляриндян биринин ортасында бюйцк йералты булаг вар иди.

Page 125: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

126

Бу булаьын бир сирри вар иди ки, суйу эютцряндян сонра булаьын дашмаг адяти чох горхулу иди. Она эюря дя бу булаьын аьзына гапаг щазырланмышды. Щяр кяс суйу эютцрдцкдян сонра гапаьы мющкям юртярди. Гардашы иткин дцшмцш гыз щямин гуйудан су эютцряркян бир ушаг гача-гача эялиб онун гардашынын эялдийини хябяр верир. Чох севинъяк олан гыз суйу эютцрцб, гуйунун гапысыны юртмядян чыхыб эедир. Гуйу ися эеъя дашыб чюля ахмаьа башлайыр, эур су щямин мащалы алыр вя Эюйчя эюлцнц ямяля эятирир.

68. Эюй-Эюл

Шящри-зяррин шящяринин щяр тяряфи сылдырым даьлар вя гайаларла ящатя олунмушду.

Бураны Салсал адлы бир падшащ идаря едирди. Онун щюкмц йеря-эюйя сыьмырды. Бир эцн падшащын гуллуг-чулары эюрдцляр ки, елчи дашынын цстя цч яряб отуруб. Гуллугчулар тез падшаща хябяр вердиляр. Падшащ елчилярин онун йанына бурахылмасыны ямр етди.

Ярябляр ядяб-ярканла баш яйиб эятирдикляри намяни падшащын габаьына гойдулар. Падшащ намяни охумаьы ямр етди.

Орада йазылмышды: - Ей Салсал, эял мцсялманлыьы гябул ет, яэяр гябул етмясян щазырлаш, сянля дава еляйяъям.

Бу сюзляр Салсалы еля эютцрцр ки, аз галыр щирсиндян башы партласын.

Истяйир яряблярин башыны вурдурсун. Амма вязир аьыллыйды, гоймайыб деди:

Page 126: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

127

- Гиблейи-алям саь олсун, елчийя завал йохдур, бунларын ня тягсири вар?

Падшащ бу сюздян сонра ярябляря бир мяктуб йазыб верир вя йола салдырыр.

Ярябляр бир нечя эцндян сонра эялиб юз юлкяляриня чыхырлар вя мяктубу хялифяйя верирляр.

Хялифя мясяляни биляндян сонра йол алыб Салсалын юлкясиня эялир. Салсал сярщяддя о гядяр гошун йыьмышды ки, отун-суйун саны варыйды, амма гошунун саны йохуйду.

Яряб гошунларыны эюряндя Салсалын бир гядяр рянэи гачыр. Хейли фикир едир.

Салсалын Зярянэиз адлы эюзял-эюйчяк бир гызы вар иди. Онун 17 йашы йениъя тамам олмушду. Ряммалыьы да чох йахшы билирди, щям дя ъадуэяр иди. Падшащ гызы йанына чаьыртдырыб деди ки, ей мяним мещрибан гызым, бир рямл ат, эюряк бу ишин ахыры неъя олаъаг?

Гыз бир рямл атыр, амма рянэи саралыр. Атасы сорушур:- Щя, мещрибан гызым, де эюряк рянэин нийя

саралды?Зярянэиз ъаваб верир ки, атайи-мещрибан,

дейясян ярябляр бизя галиб эяляъякляр.Еля бил Салсалы илдырым вурур. «Ей чяпял, сян дя

яряблярин сещриня уйдун», - дейиб гыза бир шилля чякир. Гыз бищуш олуб йыхылыр.

Падшащ ямр едир ки, бу чяпялин бойнуну вурун.Вязир габаьа йерийиб дейир: - Шащ саь олсун,

щялялик ялини сахла, гой эюряк бу ишин ахыры неъя олур.Салсал гызы зиндана салдырыр. Ертяси эцн Салсалын

гошуну иля яряблярин гошуну габаглашыр. Гызьын дава башланыр. Щяр эцн ярябляр галиб эялир. Салсалын гошуну артыг давам эятиря билмир. Онлар Шящри-

Page 127: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

128

зярриня тяряф чякилирляр. Ахырда ярябляр лап галайа йахынлашыр. Салсал гошунла бярабяр галайа эириб гапыны баьлайыр.

Бир эцн падшащ ямр едир ки, гызы эятирин.Зярянэизи эятирирляр. Бу дяфя Салсал цзцнц гыза

тутуб дейир ки, бир рямл ат, эюряк иш ня йердяди. Гыз бир рямл атдыгдан сонра атасына дейир:- Ата, истяйирсян мяни тикя-тикя доьра, йеня

сюзцн дцзцнц дейяъяйям. Ярябляр сяня галиб эяляъяк вя цч эцня кими шящяри алаъаглар.

Шащ гыза щеч ня демяйяряк фикря эедир. Сонра башыны галдырыб сорушур:

- Ей мяним мещрибан гызым, бяс инди тядбирин няди?

Зярянэиз бир гядяр фикирляшдикдян сонра дейир:- Ата, сян билирсян ки, мян щям рямдар, щям дя

сещркарам. Инди ямр ет, цч эцня кими бир бюйук эями гайырылсын. Бцтцн лазым олан шейляри о эямийя йыьдыр. Мян дя бир сещр дуасы охуйарам, галанын ичиндяки тилсим гырылар. Орада бюйцк бир чай кими булаг ямяля эяляр.

Еля дя едир. Бу булаьын суйу йаваш-йаваш галхараг шящяри басыр. Еля бу вахт гала гапысы ярябляр тяряфиндян гырылыр.

Галайа дахил олан хялифя ня эюрся йахшыды. Эюрцр ки, су йаваш-йаваш галхыб шящяри басыр. Салсал ися бюйцк бир эямидя яйляшиб, эцнбатан тяряфя эедир.

Бир мцддятдян сонра су бюйцйцб бир дярйа ямяля эятирир.

Инди о дярйа Эюй-Эюл адланыр. Бах, Эюй-Эюл бу ъцр ямяля эялиб.

Ярябляр бу ишя чох тяяъъцб едирляр.

69. Аь дявя эюлц

Page 128: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

129

Ики истякли гардаш вармыш. Бюйцк гардашын Шащмар адлы оьлу, кичик гардашын Пярназ адлы гызы вармыш. Беля олур ки, кичик гардаш юлцр. Онун вар-дювляти вя кцлфяти бюйцк гардашын ихтийарында галыр. Ушаглар бюйцйцр. Пярназ фящминян лоьман кими бир гыз олур. О, чичяклярин, эцллярин, суларын щансынын щансы дярдин дярманы олдуьуну билирмиш. Гызын эюзяллийи, аьлы, камалы щаггында мащалда чох данышылыр. Кяндин ъаванлары, о ъцмлядян юз ямиси оьлу Шащмар да гыза мцштяри чыхыр. Пярназын дцнйада зящляси эетдийи бир адам вардыса, о да ямиси оьлу Шащмар иди. Бу хябяр Пярназын ямисиня дя чатды. Гязяблянди:

- Неъя йяни, юз дашым, юз диварым; юз оъаьымызы гойуб юзэя оъаьыны йандырасы дейилик ки?!

Бу сюзляр Пярназа тясир етмяди. Пярназ юз анасына билдирди ки, эется бу кянддя Елйар адлы чобана эедяъяк, эетмяся дя щеч кяся.

Яфлан бу сюзц ешидяндян сонра доьрудан да яфи илана дюндц.

Бир эцн Яфлан мащалда ъарчы сяси ешитди:- Ъамаат, Иран шащы хястядир. Ким онун дярдиня

чаря ется, шащ ону дцнйа малындан гяни едяъякдир!Еля Яфлан бу сюзц эюйдя ахтарырды, йердя тапды.

Ъарчыйа йахынлашыб деди:- Мяним гардашым гызы Пярназ лоьмандыр. О,

отун да, суйун да, чичяйин дя дилини билир.Ъарчы шащын адамлары иля Пярназын йанына эялди.

Пярназ деди:- Лязран кянди йахынлыьында Абыдярdя чешмяси

вар. Онун суйу дохсан доггуз дярдин дярманыдыр. Ики кузя су долдурун, аьзынын тыхаъыны булаьын

Page 129: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

130

айаьындакы йарпыздан един. О суйу бир щяфтя ичся шащыныз шяфа тапар.

Шащын адамлары ики кузя су эютцрцб Ирана гайыдырлар. Доьрудан да Абыдярdя суйу шащын эюзляриня ишыг эятирир.

Шащ дейир:- О гыз мяним сарайыма эятирилмялидир.Бу хябяри ешидян Пярназ дейир:- Атамын вар-дювляти ямимдядир. Мян шащ

сарайына ъещизсиз эедя билмярям. Ямим Аь дявяни гызылла йцклясин, бу шяртля ки, Айна эюля гядяр дявянин овсарын ямим оьлу Шащмар чяксин.

Гыз хялвятъя Елйара тапшырыр ки, Аь дявяни мющкям йемля, дуз вер, су вермя!

Елйар тапшырыьа ямял едир.Аь дявяйя ики тай гызыл йцклянир, цстцндя дя аь

донлу Пярназы миндирирляр. Шащмар фикирли-фикирли Аь дявянин овсарын чякир. Айна эюля чатанда сусуз дявя онлары дартыб эюля салыр. Аь дявя дя, Пярназ да, гызыл тайлары да суйун дибиндя галыр, анъаг эюл ляпяляниб Шащмарын мейидини сащиля чыхарыр.

Еля о эцндян Айна эюлцн ады дяйишиб Аь дявяэюлц олур.

70. Мурана эюлц

Даьыстанда Мурана адлы бир даь вар. Щямин даьын зирвясиндя ися бу даьын ады иля баьлы олан Мурана эюлц вар. Эюлцн суйу щ.ямишя эюй рянэдя олур. Щеч вахт су азалыб, артмыр. Суйу ичмяйя йарарсыздыр.

Бу эюл щаггында мцяййян яфсаняляр сюйлянилир:

Page 130: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

131

Дейиляня эюря щямин эюлдян дяфялярля бир гоч сащиля чыхмыш, сцрцйя гарышыб отламыш вя йеня эюля дцшцб эюздян итмишдир.

Беля бир яфсаня сюйляйирляр ки, гойун отаран чобан, эюлцн сащилиндя ялиндя дяйяняк дайаныб тамаша едяркян дяйяняйи ялиндян эюля дцшцр. О, дяйяняйи щеч ъцр эютцря билмир.

Бир эцн Шякинин Бабаратма кяндиндяки булагдан бир дяйяняк чыхыр. Щямин дяйяняйи эютцрцб орада сахлайырлар. Бу хябяр щяр тяряфя йайылыр. Ики ил яввял дяйяняйи эюлдя батан чобан бу хябяри ешидиб булаьа эялир. Чобан дяйяняйя бахан кими таныйыр. Щямин дяйяняк юзцнцн эюля душян дяйяняйидир. Дейиляня эюря эюлц ящатя едян даь аз-аз араланыр. Яэяр эюлцн суйу, даьын бир тяряфинин учмасы иля ялагядар даьыларса, ятраф мцщити дярйайа дюндяряр, тамам су басар.

71.Гырхгыз эюлц вя Шащбулаг

Эюзял йай эцнляринин бириндя гоъа бир чобан гойун сцрцсцнц арандан йайлаьа апарырды. Сцрц отлайа-отлайа эцллц-чичякли бир йамаъа галхды. Гойунлар йаман сусамышды. Чобан йахынлыгда гайаларын арасында суйу эюз йашы кими шяффаф, буз кими сярин олан бир эюл таныйырды.

Бу эюл Гырхгыз эюлц адланырды. Сцрц эюлдян су ичмяйя йюнялди. Гойунлар судан дойунъа ичиб, отлаьа дарашдылар. Чобан суда ял-цзцнц йуйанда ялиндян чомаьы эюля дцшдц. Ня гядяр чалышдыса чомаьы эюлдян чыхарда билмяди. Чобанын чомаьынын топпузу гурьушундан, дястяйи эцмцшдян иди. Чобан кор-пешман ордан узаглашды.

Page 131: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

132

Бу ящвалатдан ики ил кечмишди. Бир эцн гойунлар даьдан арана еняндя чобан юз чомаьыны башга бир чобанын ялиндя эюрдц. Йахынлашыб деди ки, ялиндяки чомаг мянимкидир. Чобан деди ки, бу чомаг щеч вахт сянин ола билмяз. Мян сцрцнц Шащбулагда сулайыб отлаьа ютцрдцм. Сонра булагда ял-цзцмц йуйанда суйун цзцндя бир чомаг цздцйцнц эюрдцм. Юзцмц тез суйа вуруб чомаьы эютцрдцм, сянин чомаьын щара, Шащбулаьы щара. Икинъи чобан деди ки, мян бу чомаьы Гырхгыз даьында Гырхгыз эюлцндя ял-цзцмц йуйанда эюля салмышам.

Бу ящвалат щяр йеря йайылды. Сонрадан мялум олду ки, Гырхгыз эюлц иля Шащбулаьын арасында йералты чай олубдур.

72. Ганлы чай

Дейилянляря эюря, Теймурун вя севэилиси Фатимянин ганы иля гызармыш суларын ады щямин дюврдян Ганлы чай галыр.

Ики ашиг эюрцшцб сющбят едяндян сонра Фатимя сабащ йайлаьа йола дцшяъяйини дейир. Теймурун цряйи сыхылса да тезликля йайлагда эюрцшяъяклярини, той вядясини йадына салыб Фатимяйя тясялли верир:

- Эет, язизим, эюзля мяни. Улу даьлар кюмяйин олсун!

Сящяр эцняш ал цфцгдян бойлананда йайлаг йолу иля бир кюч ирялиляйирди. Йайлагда чадырлар гурулду, биняляр салынды. Сярин йайлаг щавасында щамы ращат няфяс алдыьы щалда, санки Фатимянин щавасы чатышмырды. Фикирли щалда Фатимя су сящянэини чийниня салыб, саф сулары айна кими шяффаф олан даь чайына сямт алды. Севэилисиндян айры дцшмяси онун фикрини-щушуну тармар етмишди. Гайа ъыьыры санки айаьы

Page 132: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

133

алтындан гачды. Гайадан гопараг кюпцклц даь чайынын аьзына ня вахт дцшдцйцнц щисс етмяди. Оба сакинляри Фатимяни аьыр вязиййятдя селин аьзындан алдылар. Фатимя сон няфясиндя аран йолуна эюз дикиб титряк додагларында беля бир байаты пычылдады:

Язизим, эюзц йолда,Даь йолу эюзц йолда;Мян кючцрям дцнйадан,Йар галды эюзц йолда.

Бу вахт щеч нядян хябяри олмайан Теймурун эюзляриндя санки дцнйа ган рянэиндя эюрцнцрдц. Нядянся бу дям онун цряйиндя Фатимяни эюрмяк арзусу баш галдырды. О, йайлаьа эетмяк истядийини йолдашларына билдириб йола дцшдц. Узун йолу гыса еляди, йорьунлуг щисс етмядян юзцнц йайлаьа йетирди. О, инди йалныз Фатимянин пычылтыларыны ешитмяк арзусу иля йашайырды. Анъаг алачыьын гаршысында топлашмыш гара эейинмиш оба ящлини эюряндя бейниндя еля бил илдырым чахды. Су эятирян гызларын дястясиня бахыб:

Язизим, шещ думаны,Йел ясди, мещ думаны;Щамынын сонасы бурда,Бяс мяним сонам щаны?-

дейя фярйад чякди.Онун фярйадына санки мцгяссир гайалар, дашлы

даь чайы якс-сяда верди. Фатимянин йохлуьундан хябяр тутан Теймур севэилисинин гатили олдуьу гайадан юзцнц чайа атды. Бу вахт илдырым чахды, эюй эурлады, кюксц гана бойанмыш чайын суйу

Page 133: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

134

кюпцкляниб дашды, ятраф торпаглары юз ганлы дили иля йалайыб апарды. Оба сакинляри Теймурун ъясядини гана бойанмыш даь чайынын суларындан хилас едя билмядиляр. Бащарын бу шян чаьында вахтсыз щяйатдан эетмиш бу ики накам эянъин йасыны тутудулар.

Щямин бу даь чайы о вахтдан «Ганлы чай» ады алтында бу эцня гядяр йашамагдадыр.

Щяр бащар чайын суйу ашыб-дашанда оба сакинляри ики эянъин накам мящяббятиня баис олан «Ганлы чай»ын ахарына бахыб «Фатимя вя Теймур» фаъиясини йада салараг дяриндян кюкс ютцрцрляр.

73. Минъиван булаьы вя Тяртяр чайы

Беля дейирляр ки, дядя-бабаларымыз гядим заманлардан ат белиндя дястя-дястя эязярмишляр. Яксяр щиссяси ъаванлардан олан бу дястяляр вятяни дцшмянлярдян горуйар, лазым эяляндя щямвятянляри цчцн хейирли иш тутармышлар. Беля иэидляримиз щарада олурмушларса йахшы ишляри иля нясилляр цчцн йадиэар бир ад гойарлармыш.

Щяля чох гядим заманларда вятянимизин яразисиндя мин иэид ъавандан ибарят бир дястя чох мяшщур имиш. Щямин ъаванларын йолу бир вахт Шатырлыдан дцшцр. Юйрянирляр ки, кянд ящли ичмяли суйу чох узагдан эятирирляр. Мин иэид ъаван кяндин кянарында, мцнасиб йер сечиб бюйцк дяря газыр. Дярянин дибиндян бир нечя эур сулу булаг чыхыр. Дейирляр ки, ъамаатын щамысы эялиб бурайа йахын йердя йашайырлар. Йерли ящали булаьы газанын ады иля йери Минъиван, булаьы ися Минъиван булаьы адландырыр. Щямин булаг инди Минъиван булаьы кими азаъыг дяйишикликля галмагдадыр (Бярдянин Назырлы кяндиндя).

Page 134: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

135

Мин ъавандан ибарят олан иэидляр, сонра башга бир йеря эетмяли олурлар. Бу заман да ичмяли су онлардан бир гядяр узагда олуб. Суйу галдыглары йеря эятиряня гядяр тябиилийи дяйиширмиш, ъаванларын башчысы бир дяфя юзц суйун илк эютцрцлдцйц йеря эялиб су ичир. Су бу дяфя она чох хош эялир. Она эюря дя булаьын эюзцндян эютцрцб ичдийи суйу беляъя тяр-тяр адландырыб. Чайын да ады дяйишдирилиб, Тяртяр дейилиб.

74. Ъирэиз чайы

Дейиляня эюря Ъирэиз чайы чох бюйцк имиш. Индики Ъянйатаг мешяляри ися ораларда йох имиш. Бир дяфя бир дястя гуш чайын йахынлığы иля учурмуш. Гушларын щярясинин аьзында бир мейвя туму вар имиш. Эюзлянилмядян эцълц гасырьа гопур. Гасырьа гушлара ганад чалмаьа имкан вермир. Гушлар йеря енмяйя мяъбур олур. Гушларын думан кими йеря ендийини эюрян щийляэяр тцлкц онларын цстцня щцъум чякир. Гушлар йердян тумлары эютцрмяйя маъал тапмыр. Эцълц вя амансыз гасырьа нятиъясиндя тумлар щяряси бир тяряфя дцшцр. Арадан бир нечя ил кечдикдян сонра орада олдугъа бюйцк бир мешя ямяля эялир. Мешянин аьаълары чайын суйуну юзцня чякир.

Чайын суйу эет-эедя азалмаьа башлайыр. Буну эюрян Ъирэиз адлы бир шяхс чайын суйунун гурумасынын сябябини юйрянмяк мягсяди иля эязя-эязя мешяйя тяряф эедир. Орадан кяндя доьру узун арх чякя-чякя эятирир. Сусузлугдан ъадар-ъадар олмуш торпаг судан ичдикдян сонра артыг галан щиссясини архла ашаьы ютцрцр. Кянд ъамааты бираьыздан дейир: «Аллащ, сян Ъирэизи анасы Набата

Page 135: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

136

чох эюрмя». О вахтдан щямин чайын ады «Ъирэиз чайы» олараг галмагдадыр.

75.Фатма ахан чай

Газах районунда Гаймаглы кяндиндя «Фатма ахан чай» адлы бир чай вар. Онун щаггында бир яфсаня данышырлар.

Имран бяйин эюзял-эюйчяк бир гызы варды. Гызын ады Фатма иди. Бир эцн Фатма гызларла мешяйя моруг йыьмаьа чыхыр. Гызлар моруг йыьа-йыьа Фатмадан узаглашырлар. Мешядя Фатманы бир овчу оьлан эюрцр, бир кюнцлдян мин кюнцля ашиг олур. Фатма да оьланы севир. Онлар ящди-пейман баьлайырлар ки, юляняъян бир-бирляриня садиг галаъаглар. Фатма щяр эцн моруг йыьмаг бящаняси иля атасындан иъазя алыб гызларла мешяйя эедяр вя юзцнцн сечиб севдийи оьланла эюрцшярди.

Гоншу бяйин оьлу Мащмудун да Фатмайа эюзц дцшцр. Фатма ня гядяр аьласа да, онун сюзцня бахмырлар. Фатма юз дярдини сюйлямяк цчцн мешяйя Бящрамын йанына эедир.

Фатма ону билдирир ки, галсам сянин, юлсям гара торпаьынам. Щейдяр бяйин оьлу да мешяйя ов етмяйя чыхыр; мешядя Бящрамла Фатманы эюрцр вя дейир ки, неъя олурса-олсун Бящрамы арадан эютцрмялийям. Фатма Бящрамла видалашыб эедяндян сонра Мащмуд эизляндийи йердян чыхыб Бящрамы архадан вуруб юлдцрцр.

…Фатма чарясиз галмышды, ня едяъяйини билмирди. Сящяр Фатма гоншу кяндя эялин кючмялийди. Кяндляри бир чай айырырды. Сящяр ачылыр, Фатманы эялин апармалы олурлар. Щямин эцн дя Бящрамын юлцм хябярини Фатма ешидир. Фатма неъя олурса-олсун

Page 136: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

137

юзцнц юлдцрмяйи гярара алыр, евдян чыхыб чайын йанына эялир вя юзцнц чайа атараг боьулуб юлцр. Щямин эцндян бу чайын ады «Фатма ахан чай» адланыр.

76. İlahi izin vermədi

Kürün qırağında bir qardaş, bir bacıyaşayırdı. Bir gün oğlan xəyalını dəyişir və bacısına deyir:

- Mən səninlə evlənməliyəm. Qız nə qədər öyüd-nəsihət edirsə, oğlan yoluna düzəlmir. Nəhayət, qız oğla-nın qarşısına şərt qoyur. Əkdiyiniz bostandan qarpızın bi-rinin tağını ayır, Kürdən keçir, həmin qarpız çiçəkləyib bar gətirsin. O zaman ilahi bu işə icazə vermiş olar. Doğrudan da, oğlan tüngü ilə qarpız tağını o tay keçirir. Qarpız çiçəkləyir, bar gətirir. Oğlan gəlib bacısına deyir:

-İndi sözün nədir?Qız deyir:- Hələ qarpızları kəs görək.Oğlan qarpızları kəsəndə birindən qan,

birindən irin çıxır.-Qardaş, sənin bu sevdan qan-irindir. Oğlan

bu möcüzəyə baxıb, bacısından üzr istəyir, həmişəlik bu sevdadan əl çəkir.

77. Щямзя булаьы

Рявайятя эюря, Губадлы районунун Ъижимли кяндиндя Щямзя адында бир оьлан йашайырмыш. Бир эцн Щямзя йухуда эюрцр ки, ону Тяртярин Гараьаъи кяндиня дявят едирляр. Дявят олунан мяълисдя бир гыз эюрцр, бу гыз Щямзянин чох хошуна эялир. Щямзя

Page 137: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

138

икинъи эеъя дя йухуда бир киши эюрцр. Киши Щямзяйя дейир:

«Сян Гараьаъы кяндиня эет, орада оху дярс ал. Зийандан чох-чох узаг, хейиря ися гат-гат йахын оларсан».

Щямзя сящяр йухудан ойанан кими щеч фикирляшмядян кяндя йола дцшцр. Эялиб гызы эюрдцйц щямин евя чатыр. Гызын ады Ниэар иди. Сян демя Ниэар да оьланы, йяни Щямзяни йухуда эюрцбмцш. Ниэарын да Щямзядян хошу эялмишди. Ниэарын атасы мащалда танынмыш молла иди. Щямзя Ниэарын атасы иля эюрцшцб щал-ящваллашдыгдан сонра, бура эялмяйинин ясас сябябини дейир. Молла Щямзянин фикри иля разылашыр. Щямзя молланын йанында галыб охумалы олур. Щямзя Ниэарэилдя галдыьы мцддятдя Ниэарла севиширляр. Щяр ики эянъ бир-бирлярини эюрмяйяндя дяли олмаг дяряъясиня чатырдылар.

Анъаг бу севинъ узун чякмир. Ниэарын йалварыш вя етиразларына бахмайараг ону Нуру адлы бир оьлана яря верирляр. Щямзянин ешги иля йашайан Ниэарын Нурудан оьлу вя гызы олур.

Эцнлярин бир эцнц Щямзя сябябини юзц дя билмядян йолун кянарына чыхыр вя орда отурур. Сян демя, Ниэар да гызларла бирэя обадан чох-чох узагда олан булагдан эялирмиш. Гызлар Щямзянин бярабяриня чатанда гызлардан бири Щямзяйя дейир: «Щямзя, сян Ниэары чох истяйирсянся, бу йахын йерлярдян бир булаг чыхарт. Ня биз, ня дя хяйалы иля йашадыьын Ниэар узаьа эетсин». Эюзцнц Ниэардан чякмяйян Щямзя Ниэарын йолунда юлцмя эетмяйя щазыр иди. Одур ки, о ялиндяки аьаъы йеря вурур. Су аьаъа бянд имиш кими йерин дяринликляриндян фявваря вуруб гайнамаьа башлайыр.

Page 138: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

139

Ниэарын яри Нуру билирди ки, Щямзя иля Ниэар бир-бирини севир. О, Щямзяни юлдцрмяк, асудя няфяс алмаг цчцн мцнасиб вахт ахтарырды. Нуру ня гядяр чалышырса, бу щиссдян юзцнц хилас едя билмир. Бцтцн вцъудуну бцрцмцш бу гысганълыг щиссинин ялиндя ясир иди. Бир эцн Нуру бир нечя адамла Щямзяни пусур ки, ону юлдцрсцн. Онлар чайын йахынлыьында дярин бир учурума эириб эюзляйирляр. Бу вахт Ниэар хейли гыз иля бирэя моруг йыьмаьа эедирмиш, пусгуда дуранларын отурдуьуну эюрцрляр вя артыг Щямзянин юлцм дягигясинин чатдыьыны зянн едирляр. Гызлар эялиб Щямзянин йанында дайанырлар. Гызлардан бири дейир: «Ай Щямзя, ня олар, бизи чайын о бири сащилиня кечирт». Щямзя тяряддцд етмядян гызларын ялиндян тутуб бир-бир чайын о бири сащилиня кечирмяйя башлайыр. Чайын кянарында йалныз Ниэар галыр. Пусгуда дуранлар, хцсусян дя Нуру Ниэарын бу цздя Щямзя иля тяк галмасына башга мяна верирляр. Гысганълыг щисси Нуруну бцрцйцр. Щямзянин цстцня щцъума щазырлашан Нуруну йолдашларындан бири бир аз эюзлямяйя мяъбур едир.

Щямзя цзцнц щясрятиля йашадыьы, инди ися юзэя малы олан Ниэара тутуб дейир: «Ниэар, щеч вахт мян сяня ялими вура билмярям. Эет, бир аьаъ эятир». Бунун сябябини билмяся дя, Ниэар етираз етмяди. Эедиб бир яйри аьаъ эятирди. Щямзя бир яйри аьаъа, бир дя Ниэара бахыб деди: -Йох, бу аьаъ яйри олдуьу цчцн йарамаз, эет дцз аьаъ эятир. Ниэар щеч бир сюз демядян эедиб бир дцз аьаъ эятирир. Дцз аьаъын бир уъундан Щямзя, о бири уъундан ися Ниэар тутуб чайын о бири сащилиня кечирляр. Пусгуда дуранлар Щямзянин неъя пак виъданлы инсан олдуьунун шащиди олурлар. Онлар нащаг ган тюкмядикляри цчцн хейли

Page 139: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

140

севиниб, дцшдцкляри ахмаг фикирдян ял чякиб эери дюнцрляр.

Page 140: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

141

Çiçək vəgül

əfsanələri

78.Lala xaş-xaş əfsanəsi

Əmi qızı ilə əmi oğlu bir-birini sevirmiş. Bir günləri, bir dəqiqələri belə bir-birindən ayrıkeçmirmiş. Əmisi hər dəfə görəndə qardaşı oğluna deyirmiş:

Page 141: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

142

-Hər nə olursa olsun, qızımı sənə verəcəm.Qız yekəlib həddi buluğa çatır. Əmisi yavaş-

yavaş onun ayaqlarını qardaşıgildən kəsir. Hər iki cavan aşıq dərd-qəm içində alışıb yanır. Onlara heç kəsdən imdad olmur. Bir gün qız məktub yazıb çox çətinliklə əmisi oğluna çatdırır. Oğlan məktubu oxuyub görür ki, əmisi qızı onu dağın ətəyindəki görüş yerinə çağırır. Qız gün - günorta gəlib çıxırvədə yerinə. Oğlan orada onu gözləyirdi. Onlar söhbət etdikləri zaman qəfildən bir oğlan gəlir. Bu, atasının onu nişanlamaq istədiyi oğlan idi. Qız görür ki, araya qan düşəcək. Ona görə əmisi oğluna deyir: - Əmioğlu, sən məni bu dərədən aşağı at, qoy mən ölüm, bununla da hər şey bitsin.

Oğlan razı olmur. Qız özünü atmaq istəyəndəoğlan onun saçlarından tutur. Amma, onlar özlərini saxlaya bilmirlər, hər ikisi dərəyə düşüb həlak olurlar. Araya girən oğlan tutduğu işdən peşiman olub, özünü onların dalınca atır. O da ölür. Gənclərin öldüyü yerdə qırmızı ləçəkli çiçək bitir. Ləçəklərin ortasında qara saçaqlı tellər və bir düyməcik olur. Rəvayətə görə, düyməcik və qırmızı ləçəklər qızla oğlanın, qara tellər isə onlarıbir-birinə qovuşmağa qoymayan oğlanın qanından yaranır. Bu gülün adına «Lala xaş-xaş» deyirlər vəo, ən çox uçurumlarda bitir.

Page 142: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

143

79. Эялинбармаьы

Бир ъаван иэид юз арвадыны чох севирди. Эялинин зяриф, шцмшад бармагларыны щяр шейдян чох хошлайырды. Щямишя севэилисинин инъя яллярини охшайыр, анасына мящял гоймур, oьланын анасы буну дуйур və эялини оğlunун эюзцндян салмаг истяйир.

Бир эцн эялин йухуда оланда залым гайынана онун бир бармаьыны кясиб чюля атыр ки, оьлу арвадынын ялини шикяст эюрцб ондан ийрянсин.

Сящяр ачылыр. Оьлан щамыдан еркян ойаныб щяйятя чыхыр. Орада тязя ачылмыш чичяк эюрцб тяяъъцблянир. Сонра севинъяк арвадынын йанына гачыр ки, чичяйи она эюстярсин.

Эялин мяйуслугла бармаьыны она эюстярир... Сян демя чичяк онун бармаьы дцшян йердя битибмиш. О эцндян сонра оьлан арвадыйла бирэя щямин чичяйи дя севмяйя башлайыр.

Эуйа еля она эюря дя бу чичяйин ады «Эялин бармаьы» галыб.

80. Гызылэцл яфсаняси

Узаг кечмишлярдя бир варлы киши йашайырмыш. Амма бу кишинин ювлады олмурмуш. Бу сябябдян о щямишя дярдли эязиб доланармыш. Дцнйаны йоруб йола салмыш нурани бир ел аьсаггалы она мяслящят эюрцр ки, инсанлары арзусуна говушдуран Арзу даьына чыхсын, она йалварсын. Даь даш олса да гялби вар, бялкя арзуну йериня йетирди.

Киши арвадыны да эютцрцб Арзу даьына чыхыр. Даьа аьыз ачыр, ондан ниъат диляйир. Арадан хейли

Page 143: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

144

кечир, ай парчасы кими бир гызлары олур. Адыны Гызыл гойурлар.

Гызыл эцндян-эцня бюйцйцр, эюзялляшир, бойлу, бухунлу бир гыз олур.

Гызылэилин гоншулуьундакы кянддя мярдлийи, ялиачыглыьы иля танынан касыб бир киши йашайырды. Онун да эюзцнцн аьы-гарасы биръя оьлу вар иди. Оьланын ады Бцлбцл иди. Эюзял гамятли иэид Бцлбцлцн olduqca мялащятли сяси варды.

Bir gün oьланла гыз эюрцшцр, араларында мящяббят йараныр. Бцлбцлцн сясиндя, сюзцндя йаньы артыр.

Мящяббятин аловуна таб эятиря билмяйян оьлан атасыны елчи эетмяйя мяъбур едир. Гызылын атасы оьланын сяняти, вар-дювляти иля марагланыр.

Бцлбцлцн атасы:- Ашигдир! Сещрли мащныларыйла даш црякляря

щяйат верир. Елчинин сюзляриня Гызылын атасы эцлцр:- Мащны чюряк дейил!… Мян касыба гыз

вермярям. Яэяр оьлун чалышыб вар-дювлят газанса, бу севдайа разы оларам.

Бцлбцлц айрылыг щясряти кядярляндирся дя, о бу шярти гябул едир. Гызылла видалашыб узаг сяфяря эетмяли олур. Гызыл анд ичир ки, юляняъян мящяббятиня садиг галаъаг, оьланын йолуну эюзляйяъяк.

Арадан хейли мцддят кечир. Бцлбцлдян хябяр-ятяр чыхмыр. Гызылы зорла бир варлы оьлана нишанлайырлар. Тойа щазырлыг эюрцрляр. Гызылын аь ялляриня зорла хына йахырлар.

Ялаъы кясилян Гызыл, ялляри хыналы Арзу даьына чыхыр, цзцнц она тутуб йалварыр:

Page 144: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

145

- Ей арзусундан йарандыьым Арзу даьы! Мян йанырам, сян дя йан. Бу инсафсызларын, гялбидашларын башына даш йаьдыр.

Даь Гызылын дярдини баша дцшцр, онун щалына йаныр, тцстцлц, думанлы башы аьзыны ачыб од пцскцрцр, залымларын, цряйидашларын башына од яляйир.

Гызыл эюзляриндян йаш аха-аха инди даьдан башга риъа едир:

- Бир сюзцмц дя ешит. Инди мяним ня елим вар, ня обам. Ата-анамы да итирдим. Бундан сонра мян инсан кими йашамаг истямирям. Анд верирям о сюнмяйян одуна-аловуна, мяни мящяббят гохулу бир эцл аьаъына дюндяр. Бцлбцлцн щяйятиндя битир.

Гызыл бир топа гызылэцл колуна чеврилир. Бцлбцлцн щяйятиндя битир. О, севэилиси Бцлбцлцн ешги иля щяр бащар эюзял аь чичякляр ачыр, ятрафдакылары щиъран гохулу мящяббятиля йандырыб-йахыр.

Вахт олур бир эцн Бцлбцл эялиб чыхыр. О, кядярли, йаныглы няьмяляриля Гызылы ахтарыр, ахтарыр, амма тапа билмир. Щяйятляриндяки мящяббят гохулу гызылэцлцн ятри ону шцбщяляндирир. Гызылэцл Гызылын ятрини верир. Таныйыб билянляр ящвалаты башдан-айаьа она данышырлар.

Бцлбцл бундан чох гцссялянир. Бир нечя дяфя эцл колунун башына доланыр, сонра да хянъяри юз синясиня санъыр, онун ганы эцлцн тязяъя ачмыш аь лячяклярини гырмызы рянэя бойайыр. Анъаг Бцлбцлц озцнц юлдцрмяйя гоймурлар.

Бцлбцл дя башы аловланан Арзу даьынын эюрцшцня эялмяли олур:

- Ей Арзу даьы, даща ня галды, сян дя йаныб Кущи-пяз олдун! Бундан сонра мяним цчцн инсан кими йашамаг артыгдыр. Мяни бир гуша дюндяр, гой

Page 145: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

146

даим севэилимин башына доланым, она накаммящяббят щаггында мащнылар охуйум.

Бцлбцлцн арзусу йериня йетир. О, инъя сяси, инъя няьмяси иля ъящ-ъящ вуран гуша чеврилир. О вахтдан бяри Гызылэцл колу гырмызы рянэдя чичякляр ачыр.

81. Бянювшя яфсаняси

Бянювшя эюзял-эюйчяк бир гыз иди. Мащалдакыъаванлар онун эюзяллийиня вурулмушдулар. Гыш адлы сойугганлы, бахышында шахта, эцлцшцндя сазаг ойнайан бир оьлан она сащиб олмаг цчцн дяридян чыхырды. Гыз ися щеч няйя мящял гоймурду, щеч кимя юз гялбини вермирди. О, Бащар адлы бир эянъи севирди. Бащар да ону. Онлар щяр сящяр эцняши бирэя гаршылайырдылар. Айын батмасына бирэя тамаша едирдиляр.

Бянювшя бяй гызы иди. Бащар ися йохсул бир аилядя бюйцмцшдц. Бащарла Бянювшянин севэиси сяся дцшдц. Ай эеъянин гулаьына, Эцняшин шяфягляри сящяря онларын мящяббятиндян данышды. Чичякляр чямяня, бцлбцлляр эцлляря онларын мящяббятиндян сюз ачды. Ъаванлар тай-тушуна, гарылар гоъалара, онларын мящяббятиндян данышды. Бянювшянин гардашлары буну ешидиб онларын мящяббятиня мане олурлар. Гызы зорла Гыша нишанлайырлыр вя Гышын тякидиля Бащары бу мащалдан дидярэин салырлар. Щяр ики эянъин мящяббяти пайыз эцлляри кими саралыб-солур. Гарлы-боранлы эцнляр ися онларын эюрцшляриня мане олур. О эцндян Бащарын айрылыьына дюзмяйян Бянювшянин бойну бцкцлцр.

Дейирляр ки, щяр ил Бянювшя юз севэилиси Бащарын эюрцшцня щамыдан пцнщан эялир. Бащар ися юз эюзляриндян лейсан йаьышы ахыдараг севэилисини исладыр.

Page 146: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

147

Залым Гыш ня гядяр онларын эюрцшцня манечилик тюрятся дя, щеч вахт Бянювшяни эюря билмир.

82. Шещли эцлляр ичиндя

Бир баьбанын ъаван бир оьлу варды. Оьул атасынын сянятиндян хошланмайыб тамам башга пешяни, овчулуьу сечмишди.

Бир эцн адятиля оьлан мешяйя ова чыхыр. Хейли эязиб-долашдыгдан сонра динъини алмаг цчцн отурмаг истяйир. Бу вахт бюйцк аьаъын алтында эцн кими шюля сачан ъаван бир гызын йатдыьыны эюрцр. Оьлан йахына эялиб гыза тамаша едир. Гызын эюзяллийи ону валещ едир. Бир аздан гыз ойаныр. Эюрцр ки, гаршысында бир ъаван оьлан дайаныб ашиганя нязярлярля она бахыр. О, хиласкарыны тапмыш кими севинир, ъялд оьландан сорушур:

- Сян кимсян? Бурда ня эязирсян?Оьлан:- Мян овчуйам, ов явязиня сизи тапмышам.Онлар бир гядяр сющбят етдикдян сонра айрылмалы

олурлар. Оьлан эюрцр ки, гыздан айрылмаг она асан олмайаъаг.

Дейир:- Биз бир дя щачан эюрцшя билярик?Гыз кядярли бир сясля диллянир:- Мян анъаг сизинля эеъяйары эюрцшцб, дан

улдузу доьандан сонра айрылмалыйам.Оьлан еля билир гыз кимдянся ещтийат едир, она

эюря дя онунла разылашыр. Бир мцддят ъаванлар эеъя эюрцшцр, сящяря йахын айрылырлар. Нящайят, оьлан мящяббятини гаранлыгдан ишыьа чыхартмаг гярарына эялир, гыза ону севдийини, онунла евлянмяк истядийини сюйляйир. Гыз пяришан щалда дейир:

Page 147: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

148

- О хошбяхт эцн бизя нясиб олмаз…Оьлан:- Йохса мяни севмирсян?Гыз индийя кими оьландан эизли сахладыьы сирри

ачыр:- Мян тилсимлийям. Бу мешядя бир гызылэцл колу

вар, цстцндя дя беш гызыл эцл ачыб. Мян сянин йанындан эедяндян сонра щямин эцлляря гошулурам, олуруг алты эцл. Бу эцллярин цстцндяки тиканлар, йарпаглар ейни сайдадыр. Лячякляримиз дя ейни рянэдядир. Бизи сечиб айырмаг чох чятиндир. Яэяр сян щцняр сащиби олуб мяни о эцллярин ичиндян тапыб цзсян тилсим сынар. Йалныз биз бундан сонра бир-биримизя говуша билярик.

Оьлан щяр дяфя дан улдузу доьандан сонра мешяйя эялир, ня гядяр чалышырса эцля дюнмцш севэилисини тапа билмир. Ахырда ялаъсыз галыб башына эялян ящвалатлары атасына-гоъа баьбана данышыр. Дцнйаэюрмцш, юмрцнц эцллярин, чичяклярин, аьаъларын йолунда кцл елямиш гоъа баьбан чятинлик чякмядян мцшкцл ишин ачарыны тапыр:

- Оьул, дан улдузу доьанда эцлляря, чичякляря шещ дцшцр. Сян ися улдуз доьандан сонра айрылырсан. Демяли, сянин эцлцн шещсиз галыр. Даща сечмяйя, ону цзмяйя ня вар ки…

Оьлан ертяси эцн дан улдузундан сонра эцл колуну тапыр. Эюрцр щягигятян эцллярин беши шещли, бири ися шещсиздир. Оьлан юз эцлцнц таныйыр, севинъяк ону цзцр. Тилсим сыныр, эцл инсана чеврилир. Бундан сонра онлар арзуларына говушурлар.

83. Чобанйастыьы чичяйи

Page 148: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

149

Кечмиш заманларда бир варлы аьанын эюзял бир гызы олур. Она щяр йердян елчиляр эялир, амма щеч бириня эетмир. Аьанын буна аъыьы тутур. Сян демя гыз бир чобаны севирмиш. Онлар ящд-пейман едирляр. Севэилиляр эизлинъя эюрцшцрлярмиш.Qızın aтаsı бир эцн бундан хябяр тутуб бярк гязяблянир. Гызы йанына чаьырыб дейир:

- Гызым, бу ня ишдир? Мян дедийимя эетмирсян, чобан щара, сян щара?

Гыз ися атасына дейир:- Хейр, ата, эетсям анъаг о чобана

эедяъяйям!Ата гязяблянир. Чобаны говдурур. Гызы да щеч

йана бурахмыр, баьлы йердя сахлайыр.Чобан севэилисиндян узаг дийарда ащу-фяьан

ичиндя эцн кечирир. Ня ращатлыг, ня дя йуху билмяйян чобан эетдикъя цзцлцб ялдян дцшцр. Онун ящвалатына йананлар, щалына аъыйанлар ня гядяр дава-дярман едирся, чобан йата билмир. Онун бу нискили дилдян-диля дцшцб севэилисиня дя чатыр. Нейлясин, узагда олан севэилисиня неъя кюмяк яли узатсын? Йалныз бир чаря галыр. Ики дийары бирляшдирян чай онун кюмяйиня чата билярди. Гыз онун севдийи, илк дяфя дямят баьлайыб чобана баьышладыьы чичякдян эцндя бир дястя баьлайыб ахар суйа бuрахыр.

Чобаны щавасыны дяйишмяк цчцн чайын кянарына чыхарыблармыш. Бирдян о дирчялир. Эюзляриня ишыг эялир. Чайла ахыб эялян чичяйин ятри- севэилисинин ятри ону ъана эятирир. Чобанын хащиши иля чичяк дястясини тутуб она верирляр. Чобан-ашиг чичякляри севэилиси явязи баьрына басыб о ки вар гохлайыр. Сонра ону башынын алтына гойуб дярин йухуйа эедир. Эцнляр кечир, севэилиси тяряфдян йола салынан чичяк дястялярини

Page 149: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

150

эцндцзляр ийляйир, эеъяляр йастыг явязиня башынын алтына гойуб йатыр. О, тамамиля саьалыб айаьа галхыр.

Бир эцн чобан чай кянарына эялир. Эюзляйир, эюзляйир эюрцр чичяк дястяси эялмяди. Ики эцн кечир, чичяк дястяси эялмир. Чобан билир ки, севэилисинин башында гяза-гядяр вар. Йол алыб доьма обаларына гайыдыр. Севэилисинин щиърана дюзмяйиб тяляф олдуьуну эюрцр. Чобан бу аьыр дярдя дюзя билмир.

Дейирляр ки, о вахтлар эцлляр солдугъа чобан тязясини дяриб башы алтына гойар, йатармыш.

Щямин вахтдан о чичяк «Чобанйастыьы» адланыр.

84. Лаля яфсаняси

Дейирляр ки, Лаля эюзял, бойлу-бухунлу, тайы-бярабяри олмайан бир гыз имиш. Дярд, кядяр, ня олдуьуну билмязмиш.

Эцнляр кечдикъя Лаля бюйцйцб бойа-баша чатыр –онларын да гапысыны тез-тез елчиляр дюйцр. Нящaйят, Лаляни црякдян севдийи бир оьлана нишанлайырлар.

Вахт чатыр. Лаляйя той едирляр. Эцнляр ютдцкъя Лаля даща шян, даща эюзял, даща гяшянэ олур.

Бир эцн Лаляэилин йашадыьы шящярин щюкмдары адамлары мцщарибяйя апарыр. Щюкмдар ъарчыларла щяр йана бяйан едир:

- Хошбяхтлик, сяадят, вар, дювлят мцщарибядядир. Ким бюйцк сярвят сащиби олмаг истяйирся, юмрцнцн ахырына кими фираван йашамаг истяйирся, щюкмян гылынъ эютцрцб ган тюкмялидир.

Минлярля Лаляляр иряли дуруб ярлярини, севэилилярини вермяк истямир:

- Мцщарибя анъаг фялакят, сяфалят эятирир, ананы оьулсуз, арвадлары ярсиз гойур. Бизя йазыьыныз эялсин,

Page 150: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

151

рящминиз олсун, эюзцмцзц йашлы, баьрымызы ганлы гоймайын.

Щюкмдар халгын сясини ешитмир. Лаляни севэилисиндян айырырлар. Сон анда Лаля дейир:

- Мян Бащарын гызыйам. Эери гайыданда мяни тапмасан ялини цзмя, Бащарда чямяндя ахтар мяни.

- Щюкмян Бащарда гайыдаъаьам!Лаля щясрятля Бащары эюзляйир. Нящайят, эцллц-

чичякли Бащар эялир. Лаля севэилисини дцзянликлярдя, йолларын кянарында гаршыламаг цчцн гыпгырмызы донуну эейиниб щясрятля эюзлярини узаглара дикир.

Лаля чох эюзляйир, эюз йашлары ахыдыр. Лакин севэилисини эюрдцм дейян олмур. Дярд ялиндян Лалянин баьры гапгара гаралыр. О, айрылыьа дюзмцр, эюйляря йалварыр. Лаля гыпгырмызы донундаъа чичяйя дюнцр.

Бир эцн Бащар вахты Лалянин севэилиси мискин вя йаралы щалда гайыдыр. Мцщарибя ону юмцрлцк бядбяхт, шикяст етмишдир. Оьлан ня гядяр ахтарырса, Лаляни тапмыр. Эюрцр башгалары да онун кими юз лалялярини ахтарыр. Ялаъсыз галыб чямяня эялир. Дизляри гатланыр, эюзляриндян йаш ахыр. Эюрцр ки, чямяндя минлярля баьры гапгара йанмыш лаля она бахыр.

Бащар эяляндя Лаля дцзянликлярдя, йол кянарында, даьларын дюшцндя битяряк севэилисинин йолуну эюзляйир.

85. Гызбойу чичяйи

Гызбойу сары рянэли эюзял бир чичякдир. Бу чичяк щаггында рявайят еляйирляр ки, эуйа Гызбойуну юз ямиси оьлуна нишанлайырлар. Гызбойу ися атасынын

Page 151: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

152

чобанына кюнцл верир. Анъаг валидейнляри буна щеч ъцр разы олмур. Чобанын ешги Гызбойуну диваня ейляйир.

Гызбойу йахшы дуйур ки, онун саф мящяббятини щеч ким баша дцшмяйяъяк. О, чох фикирляшир, чох эютцр-гой едир, амма чобанла говушмаьын йолуну тапа билмир. Ялаъсыз галыб юзцнц юлдцрмяк истяйир. Бирдян йадына дцшцр ки, чобан даим даьда, дашда, эцллярин, чичяклярин гойнундадыр. Севэилиси ялван чичяклярля щямишя тямасдадыр.

Гызбойу баш эютцрцб евдян – зцлмцн ялиндян гачыр. Эюзял бир чямянзарда отуруб эюйляря йалварыр ки, ону бир ятирли, райищяли, ялван чичяк ейляйиб чямянликдя битирсин, бялкя бу йолла чобанла говуша.

Эюзял Гызбойу чичяк олуб о вахтдан чямянликдя битир. Ятриндян севэилиси олдуьуну билян чобан щяр эцн бу чичяйин бойнуну севиб, ятрини гохлайыр.

86. Аь эцл вя Бцлбцл

Дейирляр ки, Аьэцл эцллярин ян эюзяли, ян ятирлиси имиш. Бащар фясли назянин бир ханым кими ону йухудан ойадармыш. Торпаьа сюйкянян, эцняшин шяфягляриня бцрцнян, гойну долу булудларын эцршад йаьышларыны ямян Аьэцл пардаглананда бцтцн чямянзар она валещ олармыш.

Бир эцн Аьэцлцн будаьына халлы кяпяняк гонур. Щяля о вахт Аьэцлцн будагларында тикан йох имиш. Чцнки бащарын таъы щамыйа инанырмыш. Кяпяняк дилини ишя салыб Аьэцлцн садя гялбини яля алыр:

- Мян ала кяпяняйям. Бцтцн эцллярин, чичяклярин рянэи мяндя олса, юзцмц хошбяхт

Page 152: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

153

санарам. Щямишя будаьына гонуб, ятриня мяст олуб сяня сядагятими билдирярям. Сяхавятини ясирэямя.

Аьэцл она инаныр, аь рянэиндян Кяпяняйя дя пай верир. Мягсядиня чатдыгдан сонра Кяпяняк Аьэцлц унудур.

Бир мцддятдян сонра хырда бир ары вызылдайыб онун тикансыз будаьына гонур. Ары да кяпяняк кими ширин дилини ишя салыр.

- Мяним шакярим бцтцн чичяклярин, эцллярин ширясини дадмагдыр. Яэяр беля олмаса, мян о саат юлярям. Мяня рящм един, гыса юмрцмя гыймайын, ширяниздян бир аз ята еляйин. Сизин йахшылыьынызы унутмарам. Щямишя буда-ьыныза гонуб вызылдайарам – сядагятими билдирярям.

Аьэцл арынын да хятриня дяймир. Ону разы йола салыр. Анъаг иши дцзялян ары бир даща эери гайытмыр.

Халлы кяпяняйин вя арынын вяфасызлыьы Аьэцля бярк тясир едир. Юзцня сюз верир ки, бир даща щеч кимя инанмайаъаг, шцмал будагларында тиканлар битиряъяк. О, дедийи кими дя едир.

Неъя олурса, шейда бцлбцл чямянзарда Аьэцля раст эялир. Йарашыглы, бой-бухунлу, ятирли вя аь чичяклярини эюрян кими шейда бцлбцл она бир кюнцлдян мин кюнцля ашиг олур. Чаьырыр, Аьэцл башыны галдырмыр. Будаьына гонмаг истяйир, тиканлары йахын бурахмыр. Ялаъсыз галан шейда бцлбцл Аьэцлцн башына фырланыр, она йаныглы цряйиндян эялян мящяббят мащнылары охуйур. Халлы кяпяняйин вя арынын вяфасызлыьыны эюрян Аьэцл шейда бцлбцлцн мящяббятиня, сядагятиня инанмыр.

Севдалы бцлбцл даща да ъушя эялир, юзцнц севэилi-синин аьушуна атыр. Тиканлар онун ешг иля чырпынан гялбини гана бойайыр. Аьэцл юз амансызлыьындан пешман олурса да, артыг эеъ olur.

Page 153: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

154

Шейда бцлбцлцн мящяббяти олан ал ганы Аьэцля щопур. О вахтдан чичякляри гырмызы ачылыр. Гызылэцл олур.

87. Шешянбцлбцл чичяйи

Бу чичяк Халданда Ялъян чайынын сащилляриндя битир.

Беля дейирляр ки, Шешян адлы бир эянъ оьлан эцл-чичяк вурьуну имиш. О, Ялъян чайынын сол сащилиндя бир баьча дцзялдир, орада нювбянюв эцлляр, чичякляр якир. Оьлан эцлляря, чичякляря ня гядяр баьлы имишся, севэилиси Кцсяря беля шейлярдян бир о гядяр узаг имиш.

Шешян юз кюнлцнц бир чичяйя верибмиш. О, ейни вахтда щяр эцн баьчада отуруб щямин чичяйя тамаша едярмиш. Бу чичяйя о гядяр вурьунлугла тамаша едярмиш ки, санки ъанлы алями унудармыш.

Севэилисинин бу эюзяллик аляминя биэанялийи ону цзярмиш.

Бир дяфя Шешян йеня дя баьчада тякъя отуруб щямин чичяйя тамаша едирмиш. Онун эюзляри щейрятдян бюйцйцр, чичяк дюнцб бцлбцл олур. Бцлбцл бир нечя дяфя ъящ-ъящ вурдугдан сонра йеня дюнцб чичяк олур.

Бундан сонра Шешянин ящвалы дяйишир. Ня вахт ки, баьчайа тяк эялир, чичяк дюнцб бцлбцл олур, ъящ-ъящ вуруб охуйур, Шешянин гялби ачылыр, шадланыр. Еля ки, севэилиси иля эялир, чичяк тярпянмир, дюнцб бцлбцл олмур. Бу щал Шешяни гямляндирир, мяйус едир. Буну билдийи цчцн Кцсяря бир даща Шешянля баьчайа эялмир.

Шешян щяр эцн бундан сонра баьчайа тяк эетмяйя башлайыр, йеня дя чичяк эюзцндя бцлбцл

Page 154: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

155

олур, хош мащнылар охуйур. Оьлан севэилисини тамамиля унудур, юз гялбини бирдяфялик бу чичяйя верир.

Чох чякмир ки, ел-оба бундан хябяр тутур. Щямин чичяйин адыны «Шешянбцлбцл чичяйи» гойурлар.

88. Бянювшя яфсаняси

Дейирляр ки, эюзял, эцллц-чичякли бир чямяндя бянювшя адлы бир чичяк битир. Бянювшя ня зарафатъыл гызылэцля, ня дя чох данышан сармашыьа бянзямирди. О, чох аьыллы, тядбирли бир эцл иди. Бир эцн чямяня сяс дцшдц ки, гушларын ян эюзяли олан бцлбцл бянювшяйя вурулуб. Бцтцн эцлляр мат галды. Ахы, бцлбцл гызылэцлцн ашиги иди. Хябяр бцтцн лалязара йайылды. Щямин вахт бянювшяни гара кол да севирди. Бянювшя гара колу бяйянмяйиб она щямишя истещза едярди. Юз эюзяллийи иля фяхр едян бянювшянин эюзцндя кол лалязары пис эюстярян алаг иди. Хябяр бянювшяйя чатды. Бянювшя бцлбцлцн севэисиня сидг црякля разылыг верди.

О, гара колун аъыьына бцлбцлц даща чох севмяйя башлады. Кол бцтцн бунлары сейр етдикъя гялбян бянювшянин щалына йанырды. Ахы, о бцлбцлцн вяфасызлыьына бяляд иди. О, юз саф мящяббятини гялбиндя боьуб бцтцн бу севданын ахырыныэюзлямяйя башлады. Щяр эцн бянювшя иля бцлбцл эязинтийя чыхырдылар. Бир эцн онлар йеня эязмякдян эялирдиляр. Эцълц кцляк башламышды. Онлар юзлярини чямяня чатдыра билмядиləр. Бянювшя артыг ялдян дцшмцшдц. Кцляк дя эетдикъя эцълянирди. Буну эюрян бцлбцл юзцнц чичяклярин арасына верди вя

Page 155: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

156

кцлякдян горунду. Уъсуз-буъагсыз чямяндя тяк галан бянювшя кюкцндян аз галырды ки, гопсун.

Кцляк онун зяриф лячяклярини йолур, бянювшя кюмяйя чаьырыр, анъаг онун щарайына щеч ким эялмирди. О, сон эцъцнц топламышды. Буну узагдан сейр едян гара кол юзцнц бянювшянин щарайына йетирди. Бянювшя башыны ашаьы яйиб онун кюксцня сыьынды. О вахтдан о, хяъалятиндян башыны да галдырмыр, щямишя башыашаьы кола сюйкянир.

89. Кюксц гаралан лаля

Бир дяфя Лалядян сорушурлар: - Лаля, сянин ки, рянэин гырмызыдыр, баьрын ня

цчцн гарадыр?Лаля онлара беля ъаваб верир:- Бир эцн бир марал ятрафына бойлана-бойлана

мяня тяряф эялирди. Ня цчцнся марал щцркмцшдц. Мян она щейранлыгла бахырдым. Бу вахт бир инилти ешитдим, залым овчу ох иля маралы йараламышды. Онун ганы мяним лячяйимин цзяриня тюкцлцрдц. Лячяклярим ал гана бойанмышды. Мян лячяйимя тюкцлян ганы силмяйя щазырлашырдым. Онун гялбиндян црякляри йандырыб-йахан бир ащ гопду. Мян она бахдым вя тяяъъцбдян йеримдя донуб галдым. Гаршымда ъан верян, байагкы чюлляр эюзяли йох, бир эюзял гыз иди. Онун чякдийи ащдан кюксцм йаныб гаралды.

90. Лалядя гара хал

Кечмиш заманларда касыб бир кишинин ювлады олмурмуш. Бир арзусу вармыш, о да ювлад имиш.

Page 156: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

157

Вахт олур ки, кишинин бир гызы олур. Гыз эцндян-эцня бюйцйцр, щям дя эюзялляшир. Гызын адыны Лаля гойурлар. Бу да она тясадцфян гойулмамышды. Гызын йанаглары гырмызы имиш. Гыза чох йерлярдян елчи эялир. Лаля онларын щеч бириня разылыг вермир. Юз кяндlиляри бир оьлана кюнцл верир. Ел адяти иля той едиб Лаляни севдийи оьлана верирляр. Лаля хошбяхт олур. Лаля алты ушаг анасы олур. Онун севинъи йеря-эюйя сыьмыр. Анъаг бу севинъ узун сцрмцр. Давалар башлайыр. Ананын дюрд оьлу дюйцшя эедир. Мцщарибя гуртарыр. Оьулларын щеч бири эери гайытмыр. Буна бахмайараг ана цмидини кясмир, щяр бащар чаьы даьлара, йоллара чыхыр, оьулларынын йолуну эюзляйир. О, дярдини кимя десин. Чюлдяки гырмызы чичяклярдян башга юзцня пянащ йери тапмыр. Ана сызлайыр, аьлайыр, онун эюзляриндян ахан йаш ялиндяки лалянин цстцня дцшцр вя гара хал ямяля эятирир. Еля о вахтдан лаля гара халлы олур. Бу гара хал ананын цряйиндян гопан ащ-наляси, дярди-гями иди.

91. Йедди ил солмаз чичяк

Беля рявайят едирляр ки, Кясямян кяндиндя чох залым бир хан йашайырмыш. Ханын вар-дювляти щяддини ашмышды. Ханын Натяван адлы эюзял вя аьыллы бир гызы вармыш. Хан да юз гызыны чох истяйирмиш, онун бир сюзцнц ики елямязмиш. Дейирляр хан гязябляняндя гызынын сюзляриня гулаг асыб сакитляшярмиш.

Ханын гызыны Ясяд адлы бир касыб оьлан севирмиш, гыз да ону севирди. Бир эцн хан бу мясялядян хябярдар олур. Оьланы тутдуруб юлдцрмяк истяйир. Ханын вязири мяслящят эюрцр ки, оьланы юлдцрмякдянся эедяр-эялмяз бир сяфяря эюндярсин. Мяслящят ханын аьлына батыр. Оьлана дейир ки, Севан

Page 157: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

158

эюлцндя гызыл бир балыг вар, ким бу балыьын ятиндян йеся, щеч вахт гоъалмаз, щямин балыьы тутуб эятирсян Натяваны сяня веряъям.

Оьлан ханла разылашыб балыьын далынъа эедир. Айлар, илляр ютцр, оьланса эери гайытмыр. Хан гызы Натяван йедди ил оьланы эюзляйир. Йедди ил тамам олдугдан сонра хан гызыны зорла юз ямиси оьлуна яря верир. Той эеъяси гыз Аллаща йалварыр ки, ону эцля дюндярсин вя о, бундан сонра да йедди ил севэилисинин йолуну эюзлясин. Аллащ онун сюзлярини ешидиб гызы инъя бир чичяйя чевирир ки, бу чичяк йедди ил солмур.

Гызын йоха чыхмасыны ешидян хан чох пешман олур вя Аллаща йалварыр ки, она ян аьыр ъяза версин. Аллащ ханы шащмар илана дюндярир. Щямин эцндян шащмар илан кимин евиндя щямин чичякдян эюрцрся она зийан вурмур вя щямин аиляйя тохунмадан эедир.

Дейилянляря эюря, индинин юзцндя беля иланлардан зийан чякмямяк цчцн халг йедди ил Солмаз эцлц сахлайыр.

92. Бянювшя яфсаняси

Гядим заманларда бир залым падшащ вар имиш. Чох гяддар адам имиш. О, истядийи адамы юзцня нюкяр едярмиш, ишэянъя верярмиш, истядийи гызы, эялини юз сарайына эятирдярмиш. Бу мащалда бир гыз йашайырмыш. Ады Бянювшя имиш. Биръя гоъа анасы вар имиш. Чох касыб доланырмышлар. Гыз гянирсиз эюзял олдуьундан анасы щямишя онун дярдини чякирмиш ки, шащ эюрся онун да гызыны ялиндян алаъаг. Гапы дюйцляндя ананын цряйиня од дцшцрмцш. Дярд чякмякдян ананын башы аьаппаг иди. Бир эцн шащ вязири иля йолдан кечяндя щямин гызы эюрцр. Бир гядяр

Page 158: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

159

дуруб бахыр. Вязириндян бу гызын ким олдуьуну юйрянир. Гыз да баша дцшцр ки, шащ ону эюрдц. Щямин эцндян гыз бикеф щярлянир, эизли-эизли аьлайыр. Анасынын бойнуну гуъаглайыр. Bу дягигя эялиб ону апараъаглар qorxusu ilə yaşayır. Эеъяляр Аллащдан кюмяк диляйир. Анасына билдирмир ки, о да дярд-гям чякяъяк.

Бир нечя эцндян сонра шащын адамлары эялиб гызы зорла анасынын ялиндян алыб апарырлар. Ана дярдя дюзя билмяйиб юлцр. Гыз да эцнцнц эюз йашы иля кечирир. Бир эцн шащын кянизляри эязмяйя чыханда гыз да онларла эетмяйя иъазя истяйир. Шаща сюз верир ки, бундан сонра онун бцтцн дедикляриня ямял едяъяк. Гызын эюзяллийи шащы йумшалдыр вя онларла эетмяйя иъазя верир. Бянювшя кянизлярдян эизлин айрылыр. Эялиб анасынын гябрини тапыр. Отуруб дойунъа аьлайыр. Анасынын гябри бир колун йанында иди. Гыз отурур колун дибиндя, Аллаща йалварыр ки, мяни йа даш еля, йа да бир эцля чевир, щямишя бу колун дибиндя галым, анама дойунъа бахым. Гыз эцля чеврилир. Бойнубцкцк бянювшя о эцндян колун дибиндя битир. Йеня дя анасына бахмагдан доймур.

93.Ceyrançöl əfsanəsi

Belə deyirlər ki, keçmişdə lalələr ağ bitərmiş, yaz gələndə çəmənlər ağ örpəyə bürünərmiş. Külək vuranda ağ laləzar düzən ağ dalğalı dənizi andırarmış. Hər şeydən əvvəl ağ laləzarın vurğunu ceyranlar imiş. Ağ laləzar günahsız ceyranın ağdünyası, əmin-amanlığı, rahatlığı, pənah yeri imiş.

Bir gün zalım bir ovçu balasını otlağa çıxaran ana ceyranın izinə düşür. Təhlükə hiss edən ceyran

Page 159: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

160

balası ilə birlikdə ağ laləzara pənah aparır. Ovçu da ceyranların arxasınca döşənir. Lalələr qovulan ceyranları gördükdə onları ovçunun iti gözlərindən gizlətməyə çalışırlar. Amansız ovçu hərisliyindən əl çəkmir, inadla ağ lalələri bir-birinə vurub ceyranlarıaxtarır. Ana ceyran balasını lap təhlükəsiz yerdəgizlədib, həmin səmti yayındırmaq üçün ovçunu çaşdırmağa çalışır. Nəhayət, ovçu ana ceyranıtapır. Fürsəti fota verməyib dərhal atəş açır. Bilir ki, bala ceyran anasının iniltisinə, ah- fəryadına, faciənə ölümünə dözməyib, üzə çıxacaq. Lakin ana ceyran ovçunun arzusunu gözündə qoyur. O, balasının xatirinə hər cür əzablara, ağrılara dözür, ancaq inildəmir, səsini çıxarmır. Səssiz- səmirsiz başının üstündə duran ovçuya nifrətlə, qəzəbləbaxan ceyranın yaralarından qan fışqırıb ağ laləri qırmızı rəngə boyayır. Ana ceyranın fədakarlığına, dözümünə, dərdinə dözməyən laləzar yanıqlı bir ah çəkir. Bu ahdan qırmızı ləçəklərin bağrı yanıb, qaralır. O vaxtdan lalələrin ahdan bağrı qara, ləçəkləri ceyran qanından al olur. Bundan sonra onlara «bağrı qara- al lalələr» deyirlər. Ana ceyranın bala dərdi ilə düşüb, öldüyü yer isə «Ceyrançöl»adlanır.

Page 160: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

161

94. Qızılquş əfsanəsi

Padşah səyahətə çıxır. Səyahətdə onun diqqətini ən çox cəlb edən Qızılquş olur. Öz-özünədeyir: «Bütün heyvanlar içərisində Qızılquşdan gözəl ömür sürən başqa bir heyvan yoxdur».

Padşah səyahətdən qayıdan kimi ovçulara əmr edir ki, onun üçün bir Qızılquş tutub gətirsinlər.

Page 161: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

162

Ovçular padşahın əmrini yerinə yetirirlər. Padşah Qızılquşu qəfəsə saldırır və ona nəzarətçi təyin edir.

Bir müddətdən sonra padşah quşlarda etibar olub-olmadığını yoxlamaq məqsədilə onu qəfəsdən açıb buraxdırır.

Qızılquş gəlib dəstəsinə qovuşur. Quşlar soruşur ki, padşah nə əcəb səni açıb buraxdı?Qızılquş cavab verdi:

- Padşah mənim etibarımı yoxlayır. Mən mütləq onun yanına qayıtmalıyam. Özü də ona dünyada tayı -bərabəri olmayan bir hədiyyəaparmalıyam.

Dostları Qızılquşa deyirlər ki, Əlçatmaz dağın başında bir alma ağacı var. Onun meyvəsini qoca adam yesə, dönüb on beş yaşında oğlan olar. Həmin ağacın bir budağını padşaha hədiyyə ver.

Qızılquş Əlçatmaz dağına qanad çalır, alma ağacının bir budağını qırıb padşaha gətirir. Padşah deyir:

- Ay Qızılquş, bu gətirdiyin hədiyyə nədir?Qızılquş cavab verir:- Bu alma ağacının budağıdı, özü də sirlidi.

Ağac ildə üç dənə alma verir. Yaşlı adam onu yeyən kimi on beş yaşında oğlana dönür. Bu ağacıbağçanın elə bir guşəsində əkməlisən ki, heç kəs onu görə bilməsin .

Padşah Qızılquşdan razı qalır. Budağıbağbana verir, gizli bir yerdə əkməsini məsləhət görür.

Nəhayət, vaxt gəlib çatır. Budaq böyüyüb ağac olur. Ağacda üç dənə alma yetişir. Bağban almalardan birini dərib padşaha aparır. Yolda ona vəzir rast gəlir, bağbanı dilə tutub deyir:

Page 162: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

163

- Bağban, bir gör bu alma necə də yaraşıqlı, gözəl, ətirlidi. Arvadım xəstədi, əgər aparıb ona göstərsəm, bil ki, o saat ayağa durar.

Vəzir bu fel ilə almanı bağbanın əlindən çıxarıb evinə aparır. Orada almanı iynə iləzəhərləyir, sonra qaytarıb bağbana verir. Bağban da padşaha gətirir. Padşah almanı diqqətlənəzərdən keçirir. Baxır ki, bu qeyri- adi almadı. Ona görə şübhələnir, almadan bir az kəsib ev heyvanına verir. Heyvan dərhal ölür. Padşah qəzəblənir və Qızılquşun boynunu kötüyün üstünə qoydurur. Qorxuya düşən bağban tez bağçaya qaçır, yerdə qalan almanın birini yeyir ki, ölsün.Amma əvəzində on beş yaşında cavan oğlanadönür və dərhal padşahın yanına qayıdır. Padşah arada xəyanət olduğunu anlayır, Qızılquşuöldürtdüyünə heyfsilənir. Məsələdən hali olmaq üçün bağbandan soruşur ki, bağçadan onun yanına gələndə qarşısına kim çıxmışdı. Bağban cavab verir ki, vəzir. Padşah Qızılquşun intiqamını ondan almaq üçün vəziri zindana saldırır.

95. Ovçu Pirim və Xan Kəlbi (birinci variant)

Ovçu Pirim bütün canlıların, hətta bitkilərin, ağacların dilini bilirmiş. Bütün quşları və heyvanlarısəsindən tanıyırmış. Onun qardaşı Xan Kəlbi (ikinci adı Kərənədir) bütün heyvanların səsini çıxara bilirmiş.

Bir gün Xan Kəlbi qardaşı Ovçu Pirimə deyir ki, gəl, birlikdə meşəyə ova çıxaq. Ovçu Pirim bildirir ki, qardaş, oturduğun yerdə otur, qəlbimə dumanlı

Page 163: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

164

şeylər gəlir. Xan Kəlbi bildirir ki, olan şey deyil, mənbu gün səninlə ova getməliyəm. Xan Kəlbi qardaşından xeyli aralanıb, cəngəlliyə girir. O, meşə xoruzunun ətinə tamarzı imiş. Tüfəngi nişanlayıb atır və qardaşı Kərənənin səsini eşidir. Gəlib görür ki, qardaşını güllə ilə vurub öldürüb. Ovçu Pirim burada üç bənd şeir söyləyir. Heyf ki, bizə onun iki bəndi gəlib çatmışdır:

Bu gün nəs günüdü, mən çıxdım ova ,Ruzigar çevrildi, bəd oldu hava, Çaxmağı çəkəntək od düşdü qova,Hayıf oldu, Xan Kəlbini öldürdüm!..

Tüfəng, səni zərgərlərə düzdürdüm,Boğazına qızıl üzük saldırdım ,Tərifini ucalara qaldırdım,Hayıf oldu, Xan Kəlbini öldürdüm!..

96. Bülbül və qızıl.

Bir varlıya bildirdilər ki, bir bülbül peyda olub, bədənində iki kiloqram qızıl var.

Bir tamahkar tələ qurub bülbülü tutdu. Bülbül gördü ki, onu öldürəcəklər, dilə gəlib dedi:

- Mənim heç 200 qram çəkim yoxdur. Amma mən qızılın yerini bilirəm. Məni burax. Hansı ağaca qonsam bil ki, qızıl onun dibindədir.

Bülbül əldən çıxan kimi bir ağaca qonub dedi:-Məndən sənə bir nəsihət, hər deyilənə

inanma.

Page 164: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

165

97. İlan və bağban

Şahın bağında yaşayan qızıl ilanın balasını bağban bel ilə kəsib öldürdü. Şahın qapıçısıhəyəcanla bildirdi ki, hökmdar sağ olsun, möcüzəbaş verib, sizə şikayətə qızıl ilan gəlib. Şah dedi ki, burax gəlsin. İlan daxil olub şaha bildirdi ki, qibleyi-aləm sağ olsun, bizim nəslimiz əyyami -qədimdən şah bağında yaşayır. Qızıl güllərin ətri bizə bəsdir. Biz bir bəni–insana toxunmuruq ki, şah bizim nəslimizi yer üzündən silər. Lakin sizin bağbanınız mənim balamı heç bir günahı olmadan öldürüb. Şah bağbanı çağırtdırıb, ilanın dediklərinin həqiqət olduğunu biləndən sonra dedi:

- Sənə rüsxət verirəm, bunun harasından çalırsan, çal.

İlan dedi:- Mən onu öldürməyəcəyəm. Qoy o yeddi

qapıdan dilənçi payı alsın.Bağban altı qapıdan dilənçi payı aldı.

Yeddinciyə çatanda ilan onu çaldı. Şah ilanıhüzuruna çağırtdırıb dedi:

-Axı sən dedin ki, o, yeddi qapıdan dilənçi payı alsın və belə olsa, onu çalmayacaqsan.

İlan bildirdi ki, hörmətli hökmdar, mən onu sizə demədən də çala bilərdim. Ancaq onun üzündəo qədər həya, nur var idi ki, o nurdan gözüm qamaşırdı. Lakin yeddi qapıdan dilənçi payı alandan sonra onun üzündə bir damcı nur qalmamışdı. Ona görə də mən onu asanlıqla çaldım.

98.Bülbül və qoca

Page 165: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

166

Belə deyirlər ki, bir bülbül ağacın budağına qonubmuş, bir cavan da ağacın dibində tələqururmuş.

Bülbül cavandan soruşur:-Nə iş görürsən?Cavan cavab verir:-İstəyirəm bir quş tutam.Bülbül gülür, deyir:-Məgər quş sənin dənindən ötrü özünü

toruna salacaq?Cavan köksünü ötürüb deyir:-Ay bülbül, qəzavü -qədər elə gətirər ki, sən

özün də bu tora düşərsən.Bülbül:” Ay düşdüm ha...”- deyib uçur, gedir.Cavan tələni qurur, dənləri səpir. Xəlvət bir

yerə çəkilir. Bu söhbətdən az sonra həmin bülbül şığıyıb yerə qonur. Ağacın dibinə gəlir. Başlayır dənləri dimdik-ləməyə. Birdən ayaqları tələnin gözlərinə düşür. Ha çır-pınır çıxsın, canınıqurtarsın, lakin o dartındıqca tələnin gözləri daralır, onun qılçalarını daha bərk sıxır.

Cavan gəlib onu tutur. Görür ki, həmin bülbüldür.

Deyir:-Ey bülbül, bayaq dedimmi, qəzavü-qədər elə

gətirər gözün bağlanar, sən özün də bu tora düşərsən? İndi bəs necə oldu, o xırda dənləri gördün, amma bu yekəlikdə tələni görmədin?

Bülbül çox yalvarır, cavan vecinə almır, onu qəfəsə salıb, bazara gətirir, yaşlı bir kişiyə satır.

Kişi onu götürüb evinə apararkən, bağdan keçəndə Bülbül deyir:

-Ey insan, mənim balalarım var, onların ruzi-sindən ötrü bu qəfəsə düşmüşəm. Əgər məni

Page 166: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

167

buraxmağa söz versən sənə üç nəsihət söz deyərəm.

Qoca ondan “balalarım var” sözünü eşidən kimi istəyir qəfəsi açıb, bülbülü buraxsın, lakin fikirləşir ki, bəlkə xeyirli bir şey deyəcək, qoy danışdırım.

Bülbül öz şərtlərini bildirir:- Birinci qəfəsdə, ikinci sənin əlində,

üçüncünü budaqda deyərəm.Qoca yenə etiraz etmir.Bülbül deyir:-Əgər qəzavü-qədər əlindəkini-əlindən alsa,

ona heyfsilənmə, çünki geri qayıtmaz.Qoca şərtə görə bülbülü qəfəsdən çıxardıb,

ovcunda saxlayır.Bülbül ikinci nəsihətini deyir:- Hərgah bir adamdan havayı söz eşitdin,

ona inanıb ümidli olma.Qoca bülbülü buraxır.Bülbül budağa qonub üçüncü nəsihətini

söyləyir:-Hər şeyə tamah salma, tamahın bəlasına

düşər, xar olarsan, el içində xar olmaq ölümdən betərdir.

99.Qarğa öyüdü

Qarğa öz balasını pərvazlandırmaq istəyəndə ona dedi:

-İnsan ki, var, bizim qənimimizdir. Gərək həmişə özünü ondan qoruyasan. Elə ki, gördün əyilir, gərək qaçasan, əyilirsə, deməli, yerdən daşgötürür.

Bala qarğa deyir:

Page 167: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

168

- Əyiləndə nədi, olmaz ki, insanın qaraltısınıgörən kimi qaçım?

Ana qarğa sevincək:- Mənim ağıllı balam, düz deyirsən, sən

məndən çox yaşayacaqsan, insanın elə qaraltısınıgörən kimi qaçmaq lazımdır.

100. Сямяндяр гушу

Сямяндяр эуйа гарлы-бузлу юлкялярдя йашайан гар гушудур. Юзц дя эюдяк юмцрлц гушдур… Бу гушун димдийи полад, ъайнаглары чахмагдашы, тцкц ися говдур. Сямяндяр гушунун ики баласы олур. Балалар бир иля пярвазланыр. Сямяндяр гушу балалары пярвазланыб учан эцн севинъиндян щяр шейи унудур, димдийини ъайнаьына вуруб од сачыр, онун гов тцкц щямин оддан алышыр. Сямяндяр гушу йаныб кцл олур.

101. Сямяндяр яфсаняси

Ширван мащалында Сямяндяр адлы иэид бир оьлан варды. Ову эюзцндян, вурурду. Йеришиня ат чатмазды, гачараьына гуш. Биръя саатда даьлара галхыб буз, арана ениб мер-мейвя эятирярди. Хястялярин цряйи бир шей истяйяндя чапар эюндярмяздиляр, Сямяндяря дейярдиляр, о, йеля дюняр, эюз ачыб-йуманаъан юзцнц чатдырарды. Сямяндяр елин эюзц олан Гюнчя адлы бир гызы севирди. Гыз да мейлини она салмышды, еля билирди дцнйада варса да, йохса да биръя Сямяндярдир. Гюнчяни Елат бяйинин оьлу да истяйирди,

Page 168: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

169

амма Сямяндярдян горхур, диляйини ата-анасына ачмырды. О, тай-тушлары иля фикирляшиб Сямяндяря бир тяля гурур: касыб бир кишинин аман-заман бир иняйи варды, ону тювлядян чыхартдылар, апарыб бир дярядя кясдиляр, ятини, эюнцнц дя эятириб Сямяндярэилин от чардаьынын алтына йыьдылар, сящяр тездян кяндя щай дцшдц ки, бяс филанкясин иняйи оьурланыб. Бяйзадянин достлары щамыдан чох ял-aйаьа дцшдцляр, ахтармадыглары йер гalмады, ахырда Сямяндярэилин чардаьына эирдиляр, яти, эюнц тапыб чыхартдылар. Кяндя ъар чякдиляр ки, щалаллыьына, гочаглыьына бизим щамымызын бу эцня кими инандыьымыз Сямяндяр оьру имиш, гулдурбашы имиш, дцнйа цзц щяля беля инсафсыз адам эюрмяйиб.

Адятя эюря, кяндин ортасында нечя араба одуну цст-цстя галаглайырлар. Сямяндярин андына инанмырлар, одуна од вуруб Сямяндяри дя алову эюйляри йандыран бу тонгалын ичиня атырлар.

Гюнчя юзцнц сахлайа билмир, «Сямяндяр! Сямян-дяр!..» - дейиб алов башындан яршя чякиля-чякиля тонгалын дюврясиндя фырланыр, о да юзцнц бу одун-аловун ичиня атыб йанмаг, севэилиси иля бир йердя кцля дюнмяк истяйир.

Бяйзадя вя онун достлары Гюнчянин ял-айаьындан тутуб кянара чякирляр. Бу вахт Гюнчя пярваняйя чеврилир, оъаьын дюврясиндя фырланмаьа башлайыр. Одур ки, пярва-няляр аловун ичиндя, аловун ятрафында щей доланырлар.

102. Шанапипик гушу

Page 169: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

170

Шанапипик яввялляр эялин имиш. Бир дяфя башыны йуйурмуш. Бу вахт онун гайынатасы ичяри эирир. Эялин утаныр. Аллаща йалварыб, дейир:

- Ай Аллащ, гайынатам сачларымы эюрдц, мян хяъалятдян онун цзцня баха билмярям, мяни йа даш еля, йа да гуш.

Эялин гуша чеврилир. Дараьы башында галыр, шанапипик олур. Шанапипик чюлдя йашаса да, абадлыгдан чох узаьа эетмир, ахы онун эюзц истякли яриндя, доьма евиндя галыб…

103. Вагиф, Нясим вя Бцлбцл

Вагиф Нясимдян, Нясим дя Бцлбцлдян бюйцк иди. Амма бу цч гардашын цчц дя бир эцъдя, щцнярдяйди. Аьылларынын итилийиня, камалларынын дяринлийиня, мярифят-ганаъагларына сюз ола билмязди; она эюря дя ел-оба башларына анд ичирди. Аьыр отуруб-дурмалары, щамынын дадына-кюмяйиня чатмалары йахшы сядаларыны бцтцн мащала йаймышды. Онларын дярд-сярини щеч ким билмирди, онлар мцшкцл арзуларыны црякляриндя пцнщан сахлайыр, утанырдылар ки, ачыб-аьартсалар ъамаат онларын бу дилякляриня эцляр, юзляриня дя сярсяри тяки бахар.

Бир ахшам онларын гапысыны бир гоъа дюйдц, биръя эеъя йатмаьа, динъялмяйя бир буъаг истяди.

Гардашлар гоъаны щюрмятля гаршыладылар: евин ян йахшы дюшяйини онун алтына салдылар, ян йахшы мцтяккяни онун дирсяйинин алтына гойдулар, ян йумшаг йастыьы онун башынын алтына ращатладылар. Чюряйин, хюряйин, чайын ян дадлысыны, тамлысыны онун сцфрясиня дцздцляр. Гоъа эюрдц ки, бу гардашларын

Page 170: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

171

щяр иши дцздцр, щеч бир кясирляри, ещтийаълары йохдур, амма йеня дя црякдян эцлмцрляр. Сорушду:

- Балаларым, сизин дярдиниз вар, мяндян эизлят-мяйин, бялкя чаря тапдым.

Гардашлар щисс етмишдиляр ки, бу гоъа онларын индийяня кими эюрдцкляри кишилярин тайы дейил, цз-эюзцндян билик йаьыр.

Вагиф деди:- Баба, дцнйа бир рянэдядир. Бомбоздур.

Щавасы бир, суйу бирдир. Беля дя дцнйамы олар? Гоъа бюйцк гардаша аман вермяди; фикрини

щавадан алды. Деди ки, балаларым, бу сюзляри аьыллы адамларын чохундан ешитмишям. Амма аьыллылар тяк олурлар, тяк ялдян дя сяс чыхмыр. Инди эюрцрям, сиз цчсцнцз, цчцнцз дя биринизин даш гойдуьу йеря баш гойар. Дцнйаны дяйишмяк цчцн цч тилсим сындырмалысыныз. Щярянизя бири дцшцр. Биринъи тилсим сынанда щяр йер беля дцмдцз олмайаъаг, даьлар, дяряляр эюрцняъяк, чайлар, булаглар ахаъаг, эюлляр, дярйалар йаранаъаг. Икинъи тилсим сынанда нясимляр эяляъяк. Биринъи нясимдя эюйляря, чюлляря, даьлара, дцзляря рянэ эяляъяк, щяр йан эцлля, чичякля юртцляъяк. Щяр йашыллыьын бир рянэи, бир ятри олаъаг, ъяннят мещи ясяъяк, о дийарын ятрини бу дийара, бу дийарынкыны да о дийара чиляйяъяк. Мешяляр, аьаълар битяъяк, чичяк ачаъаг, щяр чичяк бир мейвяйя чевриляъяк, дады дамаглардан эетмяйяъяк. Икинъи нясимдя щяр колун дибиндя бир чюряк йатаъаг, дцнйа боллуг йухусу ичиндя мцрэцляйяъяк. İkinci нясимдя чюлляр нахыш-нахыш саралаъаг, гызараъаг, ялванлашаъаг, бу ялванлыгда тала-тала йерляр якиляъяк, тахыл сяпиляъяк, эюйлярин гар йорьаны йеря еняъяк, щяр йана лайла чалаъаг.

Page 171: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

172

Цчцнъц тилсим сынанда дцнйайа гушлар эяляъяк, щамысы бцлбцл няьмяси охуйаъаг. Чайлар да, булаглар да бу няьмяни охуйаъаглар. Дцнйа няьмялярля йатаъаг, няьмялярля ойанаъаг.

Гоъа сусду. Гардашлара бир дя бахды. Гардашлар севиндиляр: Бу гоъа ня йахшы эялди!… Тилсимляри сындырарыг, дцнйа дяйишяъяк, дцнйа ъяннятя дюняъяк.

-Балаларым, -дейя гоъа бу ишин ян горхулу чятинлийини арамла, юзц дя хейли ещтийатла, чякиня-чякиня данышмаьа башлады, - тилсимляри аьылла сындыраъагсыныз, амма сиз бир дя бу ел-обайа индики шякилдя гайыт-майаъагсыныз.

Гардашлар щейрят етдиляр.Бюйцк гардаш хябяр алды:- Бяс ня шякилдя, баба?-Сиз дяйишдийиниз дцнйа иля дцнйада

галаъагсыныз, балаларым. Щеч билирсинизми бу ня демякдир?

Гардашларын сорьулу нязярляри гоъанын цзцня зил-лянди, диллянмядиляр, амма бахышлары иля сорушдулар: «Ня демякдир, баба?»

Гоъа цзцнц бцрцйян нурлу бир тябяссцмля пычыл-дады:

-Дцнйа дурдугъа дурмаг демякдир, балаларым!…

Гардашлар бир-бир диз чюкцб, гоъанын саь ялиндян юпдцляр.

Гоъа онлара тилсимляри сындырмаьын сиррини ачды.Габагъа бюйцк гардаш Вагиф эетди. Арадан бир

ил кечди. Дцнйа даьлашды, дярялянди.Сонра ортанъыл гардаш Нясим эетди. Бир ил

ютяндян сонра дцнйанын рянэи дяйишди.

Page 172: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

173

Ахырда кичик гардаш Бцлбцл эетди. Бир илин тамамында дцнйа гушларла, няьмялярля долду.

104. Бцлбцл вя Эцл

Узаг кечмишлярдя Эцл адлы гянирсиз эюзял бир гыз вармыш. Йер ювладындан бир кимся онун кюнлцня йол тапа билмязмиш. Сян демя, Эцлцн цряйиндя ешг оду донубмуш. Севданын истиси, мящяббятин эцняши Эцлцн кюнцл отаьына бойлана билмязмиш. Одур ки, ай кими ъамалын шюлясиня алдананлар буз кими цряйин сойуглуьундан цшцйцб гачарлармыш.

Эцнлярин бириндя гоншу оймаьын адлы-санлы иэиди Бцлбцл Эцлцн баьчасынын йанындан кечяркян эюзц гыза саташыр. Бир кюнцлдян мин кюнцля она вурулур. Сящяр севдийи гыз гаршысына чыханда дейир:

- Ей Эцл, мян сяни севирям! Сянсиз дцнйа мяним цчцн ъящянням язабындан башга бир шей дейил.

Ахшам севдийи гыз гаршысына чыханда дейир:- Ей Эцл, мян сяни севирям! Сянсиз дцнйа

мяним цчцн ъящянням язабындан башга бир шей дейил.

Амма Эцл она мящял гоймур. Бцлбцл эцндян-эцня Эцлцн хиффятини чякмякдян саралыб солур. Инъялиб сапа дюнцр. Бцлбцл чох эютцр-гойдан сонра дярдиня дява цчцн мцдрик гоъаларын мяслящятини динляйир. Аьзы фал бир аьсаггал она дейир:

- Сян дярдини, ешгини сюзля дейирсян. Сюз онун буза дюнмцш цряйини исиндирмяйя гадир дейил. Бу ясарятдян гуртармаг цчцн щягиги ашигин одлу-аловлу няьмяляри лазымдыр. Анъаг беля няьмяляр буза дюнмцш мящяббяти ойада биляр.

Page 173: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

174

Бцлбцлцн еля язялдян эюзял сяси вармыш. Эцля вурулдугдан сонра сясин йаньысы артыр. Мцдрик гоъанын мяслящятиня гулаг асан Бцлбцл дярдини бундан сонра сюзля дейил, одлу-аловлу няьмялярля Эцля чатдырыр. Цряйин бузу гайнар булаг кими чаьлайыб цстцня тюкцлян мащныларын щярарятиндян ярийир, мящяббят тилсимдян хилас олур. Эцл Бцлбцлцн няьмяляринин мянасыны анлайыр, юз цряйини она верир.

105. Эюйярчин

Кечмиш яййамда Шярг юлкяляринин ики гцдрятли шащы арасында дцшмянчилик мцнасибятляри даща да эярэинляшир. Эцндя бир-бириня щядя-горху эялирляр. Нящайят, шащын бири о бири юлкянин шащына мцщарибя елан едиб, ону тякбятяк мейдана чаьырыр. Елчиляр мцщарибянин баш-ланаъаьы эцнц дягиг мцяййянляшдирирляр. Тяъили сон щярби щазырлыг ишляри эюрцлцр.

Дюйцшя чаьырылан шащ 15 ил иди ки, мцщарибя етмирди. Одур ки, дюйцш папаьыны ял-айагдан узаг, кющня отаглардан бириня гоймушду. Вурушмайа бир эцн галмыш шащ анасындан дюйцш папаьыны эятирмясини хащиш едир. Анасы эедир, лакин чох чякмир ки, ялибош гайыдыр. Оьлу анасындан сорушур:

- Ня цчцн папаьымы эятирмядин?Анасы оьлуна мцяммалы ъаваб верир:- Папаьы эятиря билмядим…- Ана, мян сяни баша дцшмцрям. Мейданда

юлцм-итим олар. Йахшысы будур ки, дюйцш папаьымы эятириб гялябя хейир-дуасы верясян.

Page 174: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

175

- Йанылырсан, бала, иэид мейданда юляр. Анъаг дюйцш папаьын о гядяр сирли-сещрли иди ки, ону йериндян тярпятмяйя эцъцм чатмады.

- Мяним эцъцм чатар.Ана шащ оьлунун айагларына дюшянир:- Сяни анд верирям щалал сцдцмя, папаьа

дяймя!…- Анаъан, мян шащам! Шащ мейданына

папагсыз, дябилгясиз неъя чыхым?Ана оьлуну инадындан дюндярмяк цчцн

эюрдцк-лярини deməli олур:- Бала, сянин дюйцш папаьынын ичиндя

индийянядяк щеч кимя зийан вурмайан, дцнйада ян динъ щейван олан аь эюйярчин йува баьлайыб. Юзцнцн дя цч дяня ятъя баласы вар. Биарам юзцнц чюля вуруб балаларыны йемляйир. Онлары тящлцкясиз бир йердя бойа-баша чатдырмаг истяйир. Мян бу эцнащсыз балалара тохунсам, аь эюйярчин биздян кцсцб эедяр, йетим балаларын ащ-наляси юлкямизя бялалар эятиряр. Эял, бу дяфя папаьыны гойма.

Бу сюзляри ешидян оьлу щеч ня демир. Шащлыг таъыны аь эюйярчиня тапшырыб башыачыг дцшмянин мейданына чыхыр. Дюйцшя эялян шащ рягибин дюйцш папаьы олмадан дюйцшя эялдийиня тяяъъцблянир. Бу сирли ойунун сябябини сорушур. Дябилгясиз шащ дейир:

- Мяним папаьымда аь эюйярчин цч бала чыхардыб. Анам сцдцня анд верди ки, онлара тохунмайым, инсанлары йерсиз бялалара дцчар етмяйим.

Рягиб шащ сюзя инанмыр. Вязирини эюндярир ки, эедиб бунун дцзэцнлцйцнц йохласын. Бир аздан вязир гайыдыр. Щяр шейин доьру олдуьуну сюйляйир. Буну ешидян шащ дярин фикирляря далыр. Ялини дцшмяниня узадыб дейир:

Page 175: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

176

- Эял, барышаг, сцлщ баьлайаг! Сянин анан бир гушун – аь эюйярчинин евини даьытмаг истямир. Бяс биз нийя нащаг ган тюкцб минлярля инсанларын евини даьыдаг.

Онлар сцлщ баьлайырлар. О эцндян аь эюйярчин сцлщ гушу щесаб олунур.

106. Щопщоп

Дейирляр ки, бу гуш яввялляр бир эялин имиш. Щямин эялин бир дяфя башыны йуйан заман гайынатасы эялиб ону эюрцр. Юзцнц итирян эялини щяйа тяри басыр, цзцнц эюйляря тутуб йалварыр:

- Илащи, сян мяни бир гуш еля, учум эедим чюлляря. Бир даща гайынатамын эюзцня эюрцнмяйим.

Щямин вахт эялин гуш олур. О учуб галхырэюйляря. Эялинин ики ушаьы вармыш. Бири оьлан, бири гыз. Оьлунун ады Щопщоп, гызынын ады ися Эцлтоп имиш. О вахтдан бяри ана ювлад щясряти чякир вя онлары тякрар-тякрар юз адлары иля чаьырыр:

- Щопщоп, Эцлтоп…

107. Кяклик

Дейирляр ки, гядимлярдя чох эюзял, аьыллы вя гейрятли бир гыз вармыш. Бу гыз юз ямиси оьлуна адахлы имиш.

Гызын той эцнц чатыр. Онун ял-айаьына хына гойурлар, бир аздан оьлан евиня апараъаглармыш. Щамынын башы щяйят-баъада той ишляриня гарышыр. Гыз тякъя йенэя иля евдя отурубмуш. Еля бу заман чохдан бяри гызы изляйян, ону яля кечирмяйя ъан атан

Page 176: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

177

дювлятли оьлу юз башынын дястяси иля ичяри сохулур. Онлар йенэянин ял-айаьыны, аьзыны баьлайыб йеря йыхырлар. Гызы да эютцрцб даьлара гачырлар. Гыз ня гядяр дартыныр, гышгырыр, йалварыр она гулаг асан олмур. Щяр йердян ялаъы кясилян, яли цзцлян кюмяксиз гыз цзцнц эюйя тутуб дейир:

Танры мяни гуш еля.Ганады эцмцш еля.Елдя рцсвай елямя,Даьда эцнцм хош еля,Дашлара йолдаш еля.

Гыз буну дейян кими дюнцб кяклик олур, пырылты иля учуб гайалыьа дцшцр.

Гызын ял-айаьы хыналы олдуьу цчцн, кяклийин дя айаьы хыналы олур.

108. Тураъ гушу

Бир эцн гуллугчу гыз ханымын дараьыны алыб башыны дарайыр. Дараьы бохчайа, палтарын арасында тахчайа гойур.

Арадан хейли кечир. Ханым башыны йуйурмуш, дараьы истяйир. Гуллугчу гыз дараьын йерини унудубмуш.

Ня гядяр чалышырса дараьын йерини йадына сала билмир.

- Ханым, валлащ дараьын йерини унутмушам.Ханым гуллугчу гыздан шцбщялянир.- Дараьы оьурламысан! – дейир.

Гыз хяъалятиндян тяр тюкцр.

Page 177: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

178

- Ханым, мяним ялим яйри дейил, дараг бура-лардадыр. Щара гойдуьуму йадыма сала билмирям.

Ханым щирслянир:- Онда гоншуйа, йа гощума вермисян.Гыз эюрцр ханымы инандыра билмир. Ялияйри

гуллугчу кими бу евдя йашамаг, йа да говулмаг она аьыр эялир. Дейир:

- Илащи, хяъалят мяни юлдцряр, йа мяни даш еля, йа да гуш.

Гыз гуш олур, Тураъ гушу.Гыз гуш оландан сонра дараьын йери йадына

дцшцр. Баьчайа гонуб охуйур, дараьын йерини ханыма билдирир:

Тахчададыр,бохчададыр.Бохчададыр,тахчададыр.

109. Гуш гейряти

Сираб кяндиндя Ханмяммяд кишинин щяйятиндяки гараьаъда бир ъцт щаъылейляк йува гуруб, мещрибан йашайырды. Щаъылейлякляр пайыз вахты башга юлкяляря кючяр, йазда юз йуваларына гайыдарды.

Лейлякляр йеня дя адятляри цзря кючмяйя щазыр-лашырды. Эюзлянилмядян бир гяза баш верди. Гузьун лейляклярин цзяриня щцъум етди. Ата лейляйи ъайнаьына алыб, йеря чырпды. Лейляйин ганадынын бири, гычынын да бири сынмышды. Еля олду ки, ана лейляк тяк учуб башга юлкяйя эетмяли, ата лейляк ися Сираб кяндиндя галмалы олду. Ев сащиби ата лейляйи евя эятириб, дава-дярман

Page 178: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

179

еляди. Лейляйин ганады, гычы бир нечя айа чох чятинликля саьалды.

Ата лейляк йазын эялмясиня чох дарыхырды. О эцндцзляр щяйят-баъада эязяр, шамын-шяриндя евя дюнярди.

Артыг йаз иди. Ев сащиби лейляйи ичяридя гойуб чыхмышды. Гайыданда эюрдц ки, ата лейляк чох вурнухур, юзц дя бойнуну щяйятдяки гараьаъа тяряф узадыр. Ев сащиби дюнцб баханда эюрдц ки, ана лейляк эялибди, тез гапыны ачыб ата лейляйи бурахды. Ата лейляк севинъля чырпынды, ганад чалыб, щавайа галхды, дювря вуруб ана лейляйин йанына гонду. Еля бу вахт йад бир лейляк ана лейляйин сол тяряфиня гонду. Ишин ня йердя олдуьуну дуйан ата лейляк ябяс йеря щиъран язабы чякдийини эюрцб, шыьыйыб юзцнц эюй даша чырпды, йараланды, юлмяди, бир дя шыьыйыб юзцнц гарынын тязяъя одладыьы тяндиря салды вя йаныб кцл олду.

110. Тямянналы йахшылыг

Шярур дцзцндя юз зящмятиля эцзяран кечирян бир гоъа якинчи йашайырды. Йазын илыг няфяси дуйулурду. Гоъа хышы йениъя гошуб бир-ики ъыз якин етмишди. Эюрдц ки, бир гузьун ъайнаьына алдыьы щаъылейляйи сал бир даша чырпды. Гузьун лейляйин цстцня бир дя шыьымаг истяди. Анъаг гоъаны эюрцб, щавада бир нечя дювря вурду. Она гядяр гоъа юзцнц щаъылейляйя чатдырды. Бахды ки, лейляйин ганадынын бири сыныб, гычынын да бири. Ахшам евя дюняндя щаъылейляйи дя эятирди. Бир мцддят дава-дярманла щаъылейляйин ганадыны вя гычыны мцалиъя етмякля мяшьул олду. Щаъылейляйин ганады вя гычы саппасаь олду. Гоъа

Page 179: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

180

якинчи буна чох севинди. О, щаъылейляйи эятириб чюля бурахды.

Арадан хейли кечмишди. Гоъа якинчи шума тохум сяпирди. Бир дя эюрдц ки, будур ща щаъылейляк эялди, онун башы цстцндя чырпыныб ганад чалды. Ахырда да аьзындан йеря бир тохум салыб эетди. Гоъа билди ки, бу хейирли шейди. Онлары сялигя иля торпаьа басдырды. Вахт-вядя эялиб кечди. Бу тохумдан ири гарпызлар ямяля эялди. Гоъа, гарпыз-лардан бирини кясди. Бахды ки, ган гырмызы олан бу гарпызларын бечя балы кими ширинлийи вар.

Гоъа хейли фикирляшяндян сонра деди:- Бу юлкянин шащы чох язазил бир адамдыр.

Бунун бирини онсуз базара чыхарыб сатсам, дяримя саман тяпяр.

Буну габагъадан щисс едян гоъа баьбан таьдан бир-ики гарпыз цздц, мяъмяйийя гойуб цстцня йайлыг юртдц вя шаща щядиййя апарды.

Шащ якинчинин щядиййясиня щейрятля бахырды, ня олдуьуну билмирди. Гарпызы кясяндя ичиндян сцфряйя бир ятяк гызыл тюкцлдц.

Гоъаны щейрят бцрцмцшдц ки, бу неъя олан шейди?

Шащ деди:- Бу сирдян мяни аэащ ет!Гоъа якинчи щаъылейляк ящвалатыны данышды.Шащ ямр едиб деди:- Сяня цч эцн мющлят верирям, щяр неъя олур-

олсун щямин щаъылейляк гушуну тутуб мяня эятирмялисян.

Аьыр ъязадан горхан гоъа якинчи тяля гурду, тор гайырды. Чох чятинликля щаъылейляйи тутуб шаща эятирди.

Page 180: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

181

Шащ щаъылейляйин яввял ганадынын бирини, сонра да гычынын бирини юз яли иля сындырды. Гуша хцсуси йер айырды. Ону бюйцк гайьы иля саьалтмаьа башлады. Гушун ганады вя гычы эюзял хидмят нятиъясиндя саьалды. Шащ гушу ялляри цстя алыб щавайа учурду. Щаъылейляк бир ан ичярисиндя учуб эюрцнмяз олду, чох-чох узаглара учду. Шащ щяр эцн пянъярядя отуруб гушун йолуну эюзляйирди. Гуш щягигятян бир сящяр гайытды вя аьзында бир нечя тохум эятирди. Гушун эцллц баьчайа атдыьы тохуму бир-бир йердян йыьдылар.

Шащын ямри иля баьчаны тяртямиз етдиляр. Гызылэцл колларыны чыхарыб кянара атдылар. Явязиндя торпаьа гушун эятирдийи тохуму якдиляр. Бир нечя эцндян сонра баьчаны гаратикан колу аьзына эютцрдц. Гаратиканы ня гядяр кясдиляр, атдылар, кюкцнц кяся билмядиляр.

Шаща аэащ олду:- Гоъа баьбанын гуша етдийи йахшылыг

тямяннасыз, онунку ися тямянналы йахшылыг иди. Буну билян гуш щяр кяся юз пайыны чатдырыб.

111. Хоруз вя Товуз гушу

Рянэарянэ, эюзял палтары олан бир хоруз варды. Ялван либас Хорузун тяшяххцслц йеришиня, уъадан бан вурмасына чох йарашырды. Хоруз щям дя горхмаз иди. Онун башына щямишя зяриф, кюмяксиз-щяйансыз тойуглар ъям оларды. Хоруз онлары башга гушлардан горуйар, гайьы эюстяряряк боьазынын дянини тойуглара йедирярди. Тойуг-лар да бунунявязиндя гяшянэ-гяшянэ йумурталар веряр-ди. Ев сащиби щям хорузундан, щям дя тойугларындан разы галарды.

Page 181: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

182

Товуз гушу ися юзцнц бядбяхт щесаб едярди. О, хоруза бахдыгъа цряйиндян гара ганлар ахырды. Товуз гушуна еля эялирди ки, зяриф тойуглар тяшяххцслц хорузун башына йалныз эюзгамашдыран палтарына эюря йыьылыблар. Онун ися беля палтары олмадыьы цчцн щеч ким саймыр. Товуз гушу хорузун палтарыны яля кечирмяк гярарына эялди. О, гонаглыьа эетмяк бящанясиля хорузун либасыны бир эцнлцйя истяди. Хоруз бир гоншу кими онун сюзцнц йеря салмады, палтарыны сойунуб Товуз гушуна верди. Товуз гушу хорузун палтарыны бир даща эери гайтармаг истямяди. Яввялки кими олмаса да, хоруз йеня дя юзцня бязякли палтар дцзялтди. Йеня зяриф тойуглар онун башында иди. Хоруз эцндя цч-дюрд дяфя тара чыхыб уъадан банлайыр, товуз гушуну сясляйирди:

- Ей товуз гушу, мяним палтарымы эятир!-

112. Гу гушу яфсаняси

Ананын чох да кюрпя олмайан дюрд ушаьы вар иди. Ана ушагларыны гайьысыз бюйцдцр, онлара щяр ъцр гуллуг едирди. Эцнлярин бир эцнц ана бярк хястялянир. Ананын щяраряти артыр. О, су дейя йаныр, анъаг ананын дуруб су ичмяйя имканы олмур. О, бюйцк ювладыны чаьырыр ки, эялиб она су версин. Ушаг анасына су вермяйиб ойнамаьа эедир. Су дейя дили, додаьы йанан ана о бири ювладларыны чаьырыр. Етибарсыз, фярсиз ювладларын щеч бири су дейя йанан хястя анайа су вермир. Буну эюрян ана бярк гцссялянир. О, беля ювладларын цзцня бахмаг истямир. Арзу едир ки, эюйляр ону бир гуша чевирсин. Зцмрцд сулардан ичсин, азад эюйляря ганад чалсын.

Page 182: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

183

Ана юз арзусуна чатыр, о, бир гу гушу олур. Учмаьа башлайыр. Ушаглар ананы учан эюрцб онун далынъа гачыр, аьлайырлар. Ана ушагларыны истяся дя, онлар цчцн цряйи йанса да уча-уча уzаглашмаьабашлайыр. Ушаглары дашлара, йеря дяйя-дяйя, кола-коса чырпыла-чырпыла бир мцддят ананын далынъа гачырлар. Лакин артыг эеъ олур, ана чох узаглара учуб эедир. Анадан цмидляри цзцлян ушаглар анасыз буз кими сойуг олмуш евя гайыдырлар. О эцндян ювладындан бир етибар эюрмямиш гу гушу йува гуруб бала чыхармыр.

Анъаг юзэя гушларын йувасында йумуртлайыр. Онун баласыны да юзэя гушлар чыхарыб бясляйирляр.

113. Гу гушларынын кядяри

Беля рявайят едирляр ки, чох-чох гядим заманларда Рафен адлы бир падшащ йашайырмыш. Бу падшаhda шящвят щисси, шорэюзлцк щяддиндян зийадя имиш. О, субай гызларла кифайятлянмяз, щятта хошуна эялян ярли арвадлары да щярямханасына апарармыш. Щюкмдарын беля щярякяти щамыда нифрят ойатмышды.

Бир эцн сяйащятя чыханда падшащ булаг башында бир дястя гыза раст эялир. Онлар сяфалы йеря ярляри иля эязмяйя чыхыблармыш. Ъаван эялинляр падшащын шящвят щиссини ъошдурур. О саат ямр едир ки, эялинляри яля эятирсинляр. Ярляр падшащын бу щярякятини гейрятляриня сыьышдырмырлар. Гейри-бярабяр мцбаризя башлайыр. Чох чякмир ки, силащлы гошун силащсыз ъаванларын яллярини архадан чатырлар. Падшащ арвадлара билдирир ки, яэяр онлар кюнцллц сурятдя онунла эетсяляр, ярлярини юлдцрмяйяъякдир. Гочаг

Page 183: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

184

эялинляр юз араларында сюзляшдикдян, данышдыгдан сонра шяртя разылашырлар.

Юз йерляриня йахшы бяляд олан эялинляр падшащын дястясини ъянэялликдя аздырыб арадан чыхырлар. Онлар бирбаша булаг башына цз тутурлар. Булаьа чатанда ярлярини эюрмцрляр. Орада йалныз гана булашмыш чичякляри вя йедди кямяри эюрцрляр. Эялинлярдян бири щамысындан яввял иши баша дцшцр вя эюз йашларыны лейсан кими ахыдыр. Бир аздан о бириляри анлайыр ки, ряфигясиня вурулан йара онлара да вурулмуш, иэид ярляри падшащын силащлы ясэярляри тяряфиндян доьранмышдыр. Щамысы ейни дярдли олдуьу цчцн, бир-бириня тясялли вермяйиб ейни фярйадла эюз йашы тюкцрляр.

Ярляринин эцнащсыз щяйатына, онларын уъбатындан фялакятя дцчар олан щяйатына о гядяр аьлайырлар, о гядяр йанырлар ки, ахырда йеддиси дя гу гушу олур. Гушлар оьланларын кямярлярини димдикляриня алыб щавайа галхыр-лар. Еля о замандан етибарян гу гушларынын щямишя бириня фялакят цз веряндя щамысы аьлайыр.

114. Бцлбцлцн сон няьмяси

Бир касыб оьлан дювлятли бир гызы севирмиш. Гызын да мейли йохсул, анъаг мящяббят аляминдя сядагятли, сяхавятли, шцъаятли олан оьланда имиш. Бу севэидян хябяр тутан ата гязяблянир, гызыны юзцня баб олан варлы бир кишинин оьлуна вермяк истяйир.Атасынын тякидиня бах-майараг, гыз щеч кимя кюнцл вермир, юз севэилисинин щясрятиндян эцнц-эцндян саралыб хястялянир.

Page 184: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

185

Айрылыг дярди оьланы бцлбцл кими диля эятирир. О, эеъя-эцндцз севэилисинин ешгиля йаныглы няьмяляр оху-йуб, даш црякли адамлары инсафа эятирмяк истяйир.

Гызынын вязиййятинин аьырлашдыьыны эюрян ата щя-кимин мяслящятиня гулаг асмалы олур. Киши дярин фикря эедир. Ахы, дярман дярддян мцшкцл иди. Гырмызы гызылэцлцн рянэи, ятри гызын дярманы сайылырды. Анъаг о вахта гядяр гызылэцллярин щамысы аь рянэдя иди.

Киши чох фикирляшдикдян сонра оьланы щцзуруна чаьыртдырыр, юз-юзцня дейир: ишдир, гырмызы, ятирли гызылэцлц эятиряр, гызым саьалар, эятиря билмяйиб бу йолда мящв олса, гызым йеня саьалар. Киши вязиййяти оьлана баша салыр, дейиляня ямял ется, гызы она веряъяйини сюйляйир.

Оьлан охуйа-охуйа щяр йаны эязир, ахырда аь эцл колуну тапыр. Цряк йахан няьмяляр иля айдан, улдуздан, ясян кцлякдян, учан гушлардан кюмяк истяйир. Бир дя башыны галдырыр ки, йаныглы няьмяляр иля онун сясиня сяс верян вар. Онун сяси, онун дярди, онун ешги анъаг шейда бцлбцля таныш ола билярди.

Бцлбцл сорушду:- Ей оьлан, сябяб нядир ки, атяшли наляляринля

даьлары, дашлары йандырырсан? Оьлан:- Даш црякляри инсафа эятириб севэилимля вцсала

йетмяк истяйирям. Бяс сян нийя алышыб йанырсан, гямли няьмяляринля чичяклярин, чямянлярин баьрыны гана дюндярирсян?

Бцлбцл:- Билирсян ки, мян дя лячякляри аьаппаг бир

эцлцн ясирийям. Ня мцддятдир онун ешги мяни диваня едиб. Анъаг вцсала йетмяк мцмкцн олмур. Гара гялбли гара тиканлар ики севэилинин говушмасына

Page 185: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

186

мане олур. Мян дя онлары рящмя эятирмяк цчцн охуйурам.

Бу сюзлярдян сонра ики ашиг аьыз-аьыза вериб охудулар. Охудугъа ъошмаьа, вцсал щясрятиля гов-рулмаьа башладылар. Нящайят, бцлбцл юзцнц эцл колуна вурду. Бцлбцлцн вцсал ниййятини баша дцшян тикан дярщал онун цряйиня санъылды. Севэилиси иля додаг-додаьа, няфяс-няфяся дайанан бцлбцл гятиййян буну щисс етмяди. Бцлбцлцн одлу гялбиндян гопан щязин няьмяляр пярдя-пярдя ятрафа йайылырды. Тикан ися онун ганыны соруб аь эцлцн рянэини дяйишди. Бир аздан колларда тязя тумур-ъуглар ямяля эялди. Бу тумуръуглар бцлбцлцн сон няь-мяляринин эцъцндян ал-гырмызы – ган рянэиндя ачылды. Бцлбцлцн мящяббятиндян ашигляря ятирли, гырмызы гызыл-эцллярйадиэар галды.

Оьлан щейрят ичиндя гызылэцлдян бир дястя баьлайыр. Гыз мящяббятин рянэини эюрян кими, мящяббятин ятрини дуйан кими саьалыр. Онлар говушуб хошбяхт йашайырлар.

115. Бцлбцл нийя эюрмцр

Рявайятя эюря, кечмиш заманларда бир падшащ вармыш. Падшащ о гядяр зцлмкар, о гядяр гысганъмыш ки, щярямханасында олан инъябел гызлары щеч ким эюрмясин дейя галанын алтында сахлайырмыш.

Эцнлярин бир эцнц эцълц йаьыш йаьыр. Щяр йаны аьзына эютцрян сел галанын дибини йуйур вя бурадан ири бир дешик ачыр. Бир аздан сел-су чякилир, онун ачдыьы хялвяти йол ися галыр.

Щярямханадакы гызлардан бири падшащы севмирмиш. О, эеъя-эцндцз бу галадан чыхмаг

Page 186: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

187

цчцн фцрсят ахтарырмыш. Беля бир йолу тале она гисмят едир. Гыз щямин йолла байыра чыхаркян ъаван бир чобанла растлашыр. Онлар хейли сющбят етдикдян, башларына эялян гязавц-гядярдян щалы олдугдан сонра бир –бириня кюнцл вериб ящд-пейман баьлайырлар. Бу минвалла гыз щямин йолла эялиб вядяляшдийи йердя чобанла эюрцшцр.

Ишдян хябярдар олан падшащ онун ъавабсыз мящяббятиня хяйанят едян гызы дара чякдирмяк истяйир. Лакин щярямхана гызларынын щеч бири юз севэилиси иля говушмаьа ъан атан гызы нишан вермир. Ялаъсыз галан падшащ чобаны чаьыртдырыр. Ня гядяр чалышырса чобандан сюз гопара билмир. Гязяблянмиш падшащ дейир:

- Атын зиндана! Сабащ ону эюзяллярля цз-цзя, эюз-эюзя гойаъаьам. Юзц демяся дя эюзляри дейяъяк.

Ертяси эцн падшащ щярямлярини сяфя дцздцрцр. Чобаны онларла бир-бир гаршылашдырыр. Ня гядяр фикир верирся, эюрцр ки, чобанын бахышы щеч бир эюзялля данышмады, рянэи дяйишиб щалдан-щала дцшмяди. Юзцнц зорла сахлайан гыз да чобанын дяйанятиня, ирадясиня, сойуглуьуна щейрят едир. Ялаъсыз галан щюкмдар чобаны азад едир.

Чобан даьа, юз сцрцсцнцн йанына йолланыр. Ара сакитляшяндян сонра, гыз да фцрсят еляйиб юзцнц чобана йетирир. Гыз сорушур:

- Биз щямишя цз-цзя эяляндя сян ъошуб бцлбцля чевриляр, мяня, юз гызылэцлцня няьмяляр гошмагдан доймаздын. Падшащ сынаьындан мян йаман горхурдум. Дейирдим эюз-эюзя эяляндя сян йеня ъошуб бцлбцля дюняъяксян. Няьмяляр икимизи дя мящв едяъяк. Неъя олду ки, сян сусдун?

Чобан башыны ашаьы дикиб кядярля диллянди:

Page 187: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

188

- Сян мяним биръя гызылэцлцмсян. Мян щямишя сянин цчцн щявясля охуйар, сян ися лал-динмяз динля-йярдин. Билирдим ки, бахышларымыз гаршылашанда юзцмц сахлайа билмяйяъяйям, эюздян-эюзя ахан мящяббят туьйана башлайаъаг. Бу ися залым падшащы арзусуна чатдырар, бизи мящв едярди. Мян сяни хилас етмяк наминя юзцмц гурбан вердим. Эюзляримя мил чякдим ки, бахышларым сянин бахышларынла эюрцшмясин.

Гыз севэилисинин фядакарлыьына биря мин щейрят етди. Чобан деди:

- Инди мян сяни эюрмясям дя ешгинля щямишя бцлбцл кими ютяъяйям.

- Мян дя сяни щямишя йана-йана динляйяъяйям.

Оьлан севэилиси цчцн охумаьа башлады. Охуйа-охуйа бцлбцля чеврилди. Гыз ися дюнцб гызылэцл олду.

Дейирляр, о вахтдан бцлбцл севэилиси гызылэцлцн шяниня мащнылар гоша-гоша ону ахтарыр. Анъаг эюзляри эюрмядийи цчцн тапа билмир. Щямишя ашигини динлямяйя адят етмиш гызылэцл ися лал олдуьундан бцлбцлц сяслямяйи баъармыр.

116. Хары-бцлбцл

Азярбайъанын гядим шящярляриндян бири олан Шушада беля бир эцл вар ки, щамы онун адына хары-бцлбцл дейир.

Рявайятя эюря, бир эцн бцлбцл юз севэилиси эцлцн эюрцшцня эетмяк истядийи вахт бярк кцляк ясир. Кцляйин мягсяди эцлц бцлбцлцн эюзляри гаршысында алчалтмаг имиш.

Page 188: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

189

Кцляк юз эцъцня, гцввясиня щяддиндян артыг инанырмыш. О ясяндя, щярякятя эяляндя, алями тозанаьа бцрцйяндя бцтцн ъанлылар онун гаршысында яйилярмиш. Мцгавимят эюстярмяк истяйянляри нечя йеря шахбудаг еdиб, йерля-йексан едярмиш.

Бир эцн кцляк вар гцввяси иля ясирdi, нящянэ чинарлар, уъа сярвляр, салхым сюйцдляр онун гаршысында дюня-дюня яйилiрдиляр. Йалныз зяриф, эюзял, ятирли эцл кцляйин азьынлыьына, йекяханалыьына табе олмурду. Буну эюрян кцляк щейрятя эялди:

- Ай зяриф, ай зяиф эцл, сян щансы ъясарятля мяня баш яймирсян? Сян бу эцъц щардан алырсан?

Эцл инамла ъаваб верди:- Мящяббятдян! Мящяббятин эцъц йенилмяз

олур. Севян вцгарлы олур, о щеч кяся баш яймяк истямир. Мян бцлбцлц севирям. Онун саф мящяббяти мяни баш яймяйя гоймаз.

- Бахарыг!… Сян мящяббятини сына, мян дя эцъцмц…

Кцляк бу сюзляри дейиб кцкряди. Еля бу вахт бцлбцл севэилиси эцлцн эюрцшцня эедирди. Кцляйин гязяби йеря-эюйя сыьмырды. Зяриф отлардан тутмуш фил эювдяли аьаълара гядяр она баш яйирди. Эцл ися онун зоракылыьы гаршысында яйилмирdi. Артыг эцл сонгцввясини топлайырды. Онун мцгавимяти тцкянмяйя башлайырды. Чцнки о тяк галмышды. Яэяр бцлбцл йанында олсайды…

Эцл бир йарпаг яйилди. Кцляк гялябясиндян севиняряк даща бяркдян уьулдады. Бир аз да кечяъяк, кцляк эцлц юз эцъц гаршысында икигат едяъякди. Бцлбцл юзцнц вахтында эцлцн щарайына чатдырыр. О, синясини йаваш-йаваш яйилян эцлцн кюксцня сюйкяйир. Кцляк даща да щиддятлянир. Бцлбцл эцлцн азаъыг яйилян гамятини дцзялдир. Анъаг эцлцн

Page 189: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

190

хары (йяни тиканы) онун синясиня санъылыр. Бцлбцл мящв олур, бир аддым эери чякилиб эцлц яйилмяйя гоймур. Еля щямин вахтдан юзцнц мящяббяти уьрунда фяда едян бцлбцлцн ады хары бцлбцл галыр. Эцл хары-бцлбцл эюркяминдя чичяк ачыр. Щямин хары-бцлбцл эцлц щеч бир гызылэцл колуна вя эцлцня бянзямир.

117. Гарангуш яфсаняси

Дейирляр ки, гядимдя бир падшащ вар имиш. Щямин падшащын эюзцнцн аьы-гарасы, ъийярпарасыБащар адлы бир гызы вармыш. Ня эюзялликдя, ня аьылда онунла бящся эирмяйя щеч ким ъясарят етмязмиш, щюкмдарын сарайына бир-бириндян щюрмятли, бир-бириндян дювлятли елчиляр эялир. Онлар падшащла гощум олмаг арзусунда олдугларыны билдирирляр. Анъаг падшащын гызы щеч кимя кюнцл вермир. Щюкмдар щачандан-щачана юйрянир ки, Бащар онун гойун сцрцсцнц отаран чобанла севишир. Гызынын шащлыьа лякя эятирян щярякяти падшащы гязябляндирир. Вязир аьыллы тядбири иля щюкмдарыны сакитляшдирир:

- Гиблейи-алям, сяни йандыраны сян дондурмалысан. Юз йерини, юз щяддини, юз тай-тушуну танымайан лайигли ъязайа чатмалыдыр. Амансыз гышын лап оьлан чаьыдыр. Эеъиксян Бащар ону хилас едяр.

Шащын ямриля гошундан бир дястя айрылыр. Башда падшащ вя вязир олмагла йола дцшцрляр. Ахшамдан йаьан гар щяр тяряфи аь йорьана бцрцмцшдц. Дястя чятинликля эялиб уъа бир даьа йетишир. Бирдян горхулу бир човьун башлайыр. Човьун эетдикъя эцълянир. Падшащын ямриля чобаны сарыгдан ачыб уъа зирвядян дярин йарьана атырлар. Бу вахт севэилиси Бащарын сяси онун гулаьына эялир. Бу сяс она истилик, щярарят, ъясарят верир. О, Аллащдан бир гуша чеврилмясини,

Page 190: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

191

ганад ачыб севэилиси Бащара говуш-масыны арзу едир. Оьлан аь гышла цз-цзя дайанан гара бир гуша чеврилир. Бащар гышын да гяними иди. Она эюря онун севэилиси гара гушу саь бурахмаг истямир. Эярэин мцбаризя башлайыр. Гыш човьуну вя шахтаны даща да гцввятляндирир. Падшащын дястяси таб эятирмяйиб мящв олур. Гара гуш ися Бащарын ешги иля амансыз гыша галиб эялир. Атылдыьы зирвянин башына гонуб мяьлуб олмуш гыша сон дяфя бахыр.

Галиб гушун синясиндя гарын бир дамъысы галыр. Гара гуш Бащара доьру ганад ачмаг истяйяндя гыш сон гцввясини топлайыб ялини онун гуйруьуна атыр, ики ляляк гопардыр.

О эцндян синяси аь, гуйруьу щача олан гара гушун ады гарангуш галыр.

118. Эюйярчинин айаьы нийя гырмызыдыр

Беля рявайят еdirlər ки, чох-чох гядим заманларда бир щюкмдар йашайырмыш. Щюкмдар динъ вя мещрибан олан эюйярчинляри чох истяйирмиш. О, щям дя эюйярчинлярдян рабитя кими истифадя едярмиш. Узаг сяфярляря чыханда юзц иля бирликдя чохлу эюйярчин эятирярмиш. Ня сюзц, ня щюкмц олса бир каьыза йазыр, эюйярчинин айагларына баьлар, сонра эюйярчини эерийя –сарайа йола салармыш. Мяктуб эятирян эюйярчинлярин щамысы яманяти йалныз шащын арвадына верярмиш.

Бир эцн башга щюкмдар бу щюкмдарын яразисиня сохулуб, тутдуьу йерлярдя ряиййятя зцлм едир. Эюйяр-чинляри, динълийи, ямин-аманлыьы севян щюкмдар вятяни горумаг цчцн халгы мцгяддяс мцщарибяйя чаьырыр. Юзц ися щямишя олдуьу кими силаща гуршаныб гошунун юнцндя эедир. Шащ

Page 191: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

192

ишьалчыларла хейли ганлы мцщарибяляр апарыр. Щяр дюйцш щаггында арвадынын эюндярдийи эюйярчинля сарайа ятрафлы гялябя хябярляри эюндярир. Щюкмдарын вя гошунун иэидлийи сайясиндя дцшмян доьма торпагдан тямизлянир. Лакин сонунъу дюйцшдя щюкмдар бярк йараланыр. Тагятсиз щалда торпаьа сярилир. Щюкмдар бахыр ки, йара чох дяриндир, щяйат ишыьы онун эюзляриндя йаваш-йаваш сюнцр.

Бу вахт арвадынын эюндярдийи эюйярчин онун чийниня гонур. Щюкмдар йахшы билир ки, эюйярчин онун вязиййяти барядя арвадына хябяр апармаьа эялмишдир. Анъаг каьыз-гялям тутмаьа щалы галмаyan şah əлаъсыз галıb сюзцнц севимли арвадына башга йолла чатдырыр. О, синясинин ганы иля эюйярчинин айаьыны гырмызыйа бойайыр.

Юзцнц сарайын пянъярясиндян ичяри чырпан эюйярчин тялаш ичиндя чырпыныр. Айагларыны бир-бириня сцртцб ханымын диггятини гырмызы рянэя ъялб едир. Ханым о саат баша дцшцр ки, яри дюйцшдя щялак олуб. О, аьыр итgидян сарсылмыр, щакимиййяти ялиня алыб гошуна мящарятля башчылыг едир. Щямин вахтдан ися эюйярчинлярин айаглары гырмызы ган рянэиндя олур.

119. Сары бцлбцл яфсаняси

Беля нягл едирляр ки, Алы адлы бир оьлан эюзял бир гыз севирмиш. Бунлар бир-бирини дялиъясиня истяйирмишляр. Пайыз кечир, гарлы гыш эялир. Бу вахт гыз оьландан гызылэцл истяйир. Оьлан галыр мат-мяяттял ки, гышын оьлан чаьында мян бу эцлц неъя тапым.

Page 192: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

193

Алы о эцндян башлайыр эцл ахтармаьа. Чох юлкяляр эязир, нящайят, узаг бир юлкядян аь рянэли бир эцл тапыб эятирир. Амма гыз аь эцл йох, гырмызы эцл истяйир. Оьлан щямин аь эцлц эютцрцб чох эязир. Нящaйят, бир эцн о, бярли-бязякли бир бцлбцля раст эялир. Оьлан дярдини ачыб бцлбцля данышыр. Бцлбцл оьланын ялиндяки аь эцля бахыр-бахыр вя вяъдя эялиб башлайыр охумаьа. Бир нечя аьыз охудугдан сонра юзцнц чырпыр аь эцлцн тиканларына. Бу вахт бцлбцлцн сары кюксц ал гана бойаныр вя аь эцл тез бир заманда гырмызы рянэ алыр.

Оьлан бюйцк щявясля эцлц эятириб гыза тягдим едир. Гыз ися эцля етинасыз йанашыр вя ону айаглар алтына атыр. Оьлан бундан бярк щирслянир вя дейир ки, бу эцл ади эцл дейил, о еля бир эцлдцр ки, гышын оьлан чаьында сары бцлбцлц ешгя эятирди вя сары бцлбцл юзцнц эцля вурду, сары кюксц ал гана бойанды. Эцля олан мящяббятиндян синясиндяки бцтцн ганы эцля вериб юзц мящв олду. Демяли, сян бцлбцл кими севмяйя гадир дейилсян. Бюйцк язиййятля тапылмыш бу эцлцн, гана бойанмыш сары бцлбцлцн гядир-гиймятини билмяйян гыз севэинин, мящяббятин дя гядрини билмяз.

Эуйа о эцндян оьлан гыздан цз дюндярир. Эцл ися еля аь рянэиндя галыр.

120. Эюйярчин

Бир вахтлар имамларымызла эедян ганлы мцщари-бялярдя йезидлярля пейьямбярляримиз вурушурлармыш. Бу вурушма эцнлярля, айларла, иллярля давам едирмиш. Вурушма су цстцндя имиш. Пейьямбярляр юз шяйирдлярини су цчцн эюндярирляр. Йезидляр эащ онларын

Page 193: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

194

эюзцнц чыхардыр, эащ башыны кясир, эащ да шаггалайыб пейьям-бярин цстцня эюндярирмишляр. Иши беля эюрян пейьям-бярляр юзляри мяъбур олурлар су архасынъа эетмяйя. Пейьямбярлярдян Мящяммядин чийниндя имам гушу эюйярчин вар имиш. Бу гуш ону чох юлцмлярдян гур-тармышды. Инди дя бир нечя дяфяМящяммяд Пейьямбяри юлдцрмяк истяйянин эюзлярини чыхардыр.

Буну эюрян йезид башчысы сярраст ох атыб,эюйярчини эюзцндян вурур. Бу вахт пейьямбяр ялини онун эюзцня тутур, онун эюзц кор олмурса да, даща яввялки кими эюрмцр, гызарыб ган чанаьына дюнцр. Пейьямбярин башы буна гарышыр, о юзцнц унудур. Йезид фцрсятдян истифадя едиб пейьямбяри юлдцрцр. Эюйярчин онун чийниндян дцшцр. Бу вахт пейьямбярин юлцб-юлмядийини йохламаг мягсяди иля эюйярчин онун ятрафында фырланыr, ганы ятрафа йайылыr, эюл ямяля эятирirди. Эюйярчин эязяркян айаьы Мящяммядин ганына булашыр. Эюйярчин пейьям-бярин ганына эюзлярини дя сцртцр. Артыг эюзляри эюрмяйя башлайыр. Щямин вахтдан илляр кечиб, йеня дя эюйярчинин айаьы вя эюзляри гырмызы рянэдядир.

121. Бяй гуш

Дейилянляря эюря гядим заманларда гушлар арасында «цмуми щюкмдар гушлар» олармыш. Беля «щюкмдар гушлар»ы бцтцн гушлар разылашыб сечирмишляр. Еля ки, онлар юз щюкмдарларыны сечдиляр, онун ямрлярини данышыгсыз иъра едярлярмиш. Ян мцщцм мясяляляри онларын щамысынын иштиракы иля кечирилян йыьынъагларында щялл едярлярмиш.

Page 194: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

195

Бир дяфя «щюкмдар гуш» ваъиб бир иш цчцн бцтцн гушлары йанына чаьырыр. Щямишя олдуьу кими бцтцн гушлар бу чаьырыша вахтында эялир. Анъаг, тякъя бир гуш эялиб чыхмыр. Онун архасынъа ики дяфя елчи эедир, нящайят цчцнъц дяфя эялиб мяълися чыхыр.

«Щюкмдар гуш» чох гязябли иди. О, бу итаят етмяйян гушдан мяълися ня цчцн эеъ эялдийини хябяр алыр. Гуш ися ъаваб явязиня щоппаныб йерини дяйишир. Икинъи сорьуда да йерини дяйишмякля кифайятлянир. Бу щярякят щюкмдара чох мцяммалы бир иш эюрцнцр. Она эюря дя онун бу щярякятиня мараьы даща да артыр. «Щюкмдар гуш» цчцнъц дяфя гушун мяълися эялмя-мясинин сябябини дейил, ня цчцн гушун щоппаныб йерини дяйишдийини хябяр алыр. Нящайят, мяълися эялмяк истямяйян гуш хилас йолунун тапылдыьыны щисс едяряк мцдриканя бир эюркям алыр вя сюзя башлайыр:

- Мярщямятли щюкмдар, мян мяълися эяляндя сиз чох гязябли идиниз. Билдим ки, ъязадан чыхыш йолум йохдур. Она эюря йерими цч дяфя дяйишдим ки, бялкя бу цч йерин бири мяня дцшдц. Яэяр дцшярся, демяли ъязадан хилас оларам.

122.Bülbül və qaratikan kolu

Bir xan qəfəsdə bir bülbül saxlayarmış. Bülbül üçün hər cür şərait yaradılmışdı. Hər cür güldən onun qəfəsinin ətrafında var imiş. Ancaq o,bahar fəslinin gəlməsinə baxmayaraq, bir dəfə dəgözəl səsi ilə oxumurmuş. Elə məyus-məyus durub baxırmış.

Xan deyir mən ki, onu o cür bəsləyirəm, yenəoxumur. Buraxın onu, çıxıb getsin. Ancaq onu izləyin, görün hara gedir. Xanın adamları görürlər ki,

Page 195: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

196

bülbül uça-uça bir qaratikan kolunun üstündə birbülbül yuvasının yanına qonur və «vətənə gəldim, imana gəldim» deyərək, cəh-cəh vurmağa başlayır.

Bütün bunları xana çatdırırlar. Xan öz-özünəfikirləşir. Mən ona o cür baxırdım, bütün bunlar qara-tikan kolunun yanında heç nə imiş.

123. Гарьа haqqında əfsanə

Гядим заманларда бир йетим гыз вар имиш. Бу гызын бир аналыьы, бир дя юэей анасы вармыш. Гыз чох эюзял имиш, буна эюря дя аналыьы да, юэей баъысы да онун пахыллыьыны чякирлярмиш. Бцтцн ишляри йетим гыз эюрцрмцш. Щямин мащалда бир оьлан щям олдугъа варлы, щям дя чох эюзял имиш. Юэей ана юз гызыны бу оьлана вермяк истяйир. Оьлан ися йетим гыза ашиг олур вя ону алмаг гярарына эялир. Юэей ана ня гядяр чалышырса бир шей чыхмыр. Беля гярара эялир ки, гызы шярлясин, атасы ону инъитсин вя оьландан айырсын. Эюзляйир оьлан онларын евляри тяряфя эяляндя, гызы булаьа су эятирмяйя эюндярир. Гыз эетмяк истямир. Аналыьын горхусундан ялаъсыз галыб эедир.

Гыз су долдуруб гайыданда, оьланы эюрцр. Тез-тез эялир ки, атасы эюряр вя ону юлдцряр. Бирдян айаьы илишиб йыхылыр. Оьлан тез эялиб ону галдырмаг истяйяндя аналыьы йандан чыхыр. Гызы да, оьланы да щядяляйир.

Гызы евя эятирир вя дейир ки, баъын хястяляниб, щяким она гар йемяйи буйуруб. Мян она гар ахтармаьа эетмишдим. Инди сян она гар тапыб эятирмясян атана дейяъяйям сяни юлдцрсцн. О, билир ки, йайда гар тапа билмяйяъяк вя юзцнц горхудан юлдцряъяк.

Гызын щям юэей баъысына йазыьы эялир, щям дя атасындан горхур. Щава бярк исти иди. Гыз билирди ки, инди

Page 196: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

197

гар тапмаг гейри-мцмкцндцр. Яйниня гара палтар эейиб отурур бир тяпянин цстцндя аьлайыр. Аллаща йалварыр ки, мяни йа даш еля, йа да гуш. Онсуз да аналыьым атама дейяъяк, атам мяни юлдцряъяк. Гыз гуша дюнцр. «Гар-гар» дейяряк о эцндян фяьан еляйир. Гарьанын ады о вахтдан йараныб.

124. Симурь гушу

Мящяммяд пейьямбяр щяфтядя бир дяфя мясъидин щяйятиндя юз бяндяляри иля Аллащ, дин вя шярият щаггында сющбятляр апарарды. Сющбятини «Аллащын йазысына позу йохду» кяламы иля йекунлашдырарды. Щамы онун дедик-ляриня црякдян инанар вя итаят едярди. Симурь гушу да мясъидлярдя яйляшяр, пейьямбяря марагла гулаг асарды.

Бир эцн Симурь гушу билдирир ки, йа пейьямбяр, сянин дедикляриня инанмырам. Мяня исбат вер. Мящям-мяд пейьямбяр гуша ъавабында ярз еляйир ки, Аллащын йазысына позу йохду. Мяня индиъя яйан олду ки, Аллащ-тяала Эцндоьан щюкмдарынын тязя доьулмуш гызынын талейини Эцнбатан щюкмдарынын оьлуна йазды. Шцбщян варса, изляйя билярсян.

Симурь гушу юзцнdян чыхыр:- Излямяк нядир, мян бу йазыны мцтляг

позаъаьам!Симурь гушу ганад ачыб юзцнц Эцндоьан

юлкясиня йетирир. Щюкмдарын гызыны оьурлайыр, щейван дярисиня бцкцр вя инсан йашамайан бир адайа апарыр. О гядяр дя уъа олмайан бир аьаъын башында она ев дцзялдир. Гыза еля мейвяляр сечиб верир ки, щям йемяйи, щям дя суйу явяз елясин.

…Эцнбатан щюкмдарынын оьлу щядди-булуьа чатмышды. Адятиля тай-тушлары иля ити ахан чайда чимирди.

Page 197: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

198

Бирдян сел эцълянир, оьланы аьушуна алыб дцз гыз олан адайа эятириб чыхарыр. Инсан йашамайан бу адада оьланын ащ-наляси алями башына эютцрцр. Бяни-инсан сяси гыза да чатыр. Гыз евиндян чыхыб ятрафына бойланыр. Онлар бир-бирини эюрцрляр. Гызын ишаряси иля оьлан аьаъа дырмашыб Симурь гушунун дцзялтдийи евя дахил олур. Хейли сющбятдян сонра онлар бир-бириня дялиъясиня вурулурлар. Еля щямин эцндян яр-арвад кими йашамаьа башлайырлар. Вахт чатанда бир оьуллары да олур. Бир эцн Симурь гушу Мящяммяд пейьямбярин мяълисиня эялиб дейир ки, мян Эцндоьан щюкмдарынын гызыны инсан йашамайан бир адайа салдым. Беляликля, сянин Аллащынын йаздыьыны поздум.

Пейьямбяр дейир: Ола билмяз. Уч эет, о гызы бурайа эятир. Онда

мяним Аллащымын гцдрятиня бяляд оларсан. Симурь гушу эери учур. Гызын евинин габаьында

сяс еляйиб эюстяриш верир ки, щейван дярисиня бцрцнсцн, ону апараъаг. Гыз оьланы да, ушаьы да, юзцнц дя дярийя бцкцр. Сiмурь гушу бцкцлмцш дярини пейьямбярин мяълисиня эятириб гцрурла дейир: -Бу да Эцндоьан щюкмдарынын гызы!

Пейьямбяр дейир ки, сян баьламаны ач, сонра юйцнярсян. Симурь гушу эюстяришя ямял еляйир. Эюзлянилмядян дяринин ичиндян гыз, оьлан, бир дя ушаг чыхыр. Симурь гушу еля йериндяъя донуб галыр. Аллащын вя онун Пейьямбяринин гцдрятиня шякк елядийи цчцн хяъалят чякир. Пейьямбяр дейир:

- Цст кирпиклярин узаныб айаьына дцшсцн. Кирпик-лярин сяни дцнйа ишыьына щясрят гойсун. Йурдун Гаф даьынын архасында инсан йашамайан бир мяскян олсун. Кющня достлуьумуза эюря дцнйанын сиррини сяня верирям. Ким тилсимляри гырыб йанына эялся,

Page 198: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

199

кирпиклярини щюрцк кими чийниндян ат, дойунъа ишыглы дцнйайа бах. Бяни-инсан сифятини эюр вя она дцнйанын сиррини анлат.

Дейиляня эюря, щямин эцндян Симурь гушу Гаф даьынын архасында тилсимляри сындыран инсанлары эюзляйир ки, эюз гапагларыны галдырыб дцнйа ишыьына баха билсин, дцнйанын сиррини бяни-инсана сюйлясин.

125. Даьда Марал хош мяляр.

Овчу Мурад сящяр ертя евдян чыхыб эедяндя арвады Сона деди:

- Юмрцнц-эцнцнц даьда-дашда кечирирсян, ахы сянин кцлфятин вар, эцл парчасы кими ювладын вар. Бяс бизя ким бир эцн аьлайаъаг? Ата, яр олан кяс дя щяфтялярля чюллярдя галармы? Ун-дянимиздян хябярин олмур, эейим-кеъимимиз веъиня эялмир. Мурад она чымхырды:

- Бу саат мяним эюзцмя ня сян ня дя сянин оьлун эюрцнцр!

Сона аьлайа-аьлайа деди: - Ахы, беля дя олмаз. Бирдяфялик йа цз, йа дцз. - Даща мян эетдим, бир дя эери гайыдан

дейилям! – дейиб овчу Мурад евдян чыхды. Овчу Мурадын башы ова еля гарышды ки, арвадыны

оьлуну бцсбцтцн унутду.Яслиндя о еля буну истяйирди.

Овчу Мурад Чичякли даьа чатмышды. Аралыда бир марал эюрдц. Тцфянэини цзцня эютцрцб нишан алды. Еля биринъи эцлля də марала дяйди.

Марал йериндян тярпянмяди. Икинъи эцлляни атды, йеня дя марал йериндян тярпянмяди. Цчцнъц эцлля ачыланда марал йеря йыхылды.

Page 199: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

200

Маралын гачмамасы Овчу Мурады чох тяяъ-ъцбляндирмишди. Эялиб эюрдц ки, марал тязяъя бир ъцт бала доьуб.

Эцлляляр синясиндян кечся дя, балаларыны дарда гойуб гачмайыб.

Буну эюрян овчу Мурад юз-юзцня деди: «Щейван щейванлыьы ilə юлцм айаьында да баласыны атыб гачмыр. Мян ахы инсанам!: Сянятим дя нядиr? Ананы баладан, баланы анадан айырмаг!:»

Овчу Мурад маралын балаларыны да эютцрцб евя эялди.

Сона щейрятля сорушду: - Мурад ня йахшы тез гайытдын? Murad heç bir söz deyə bilmədi, onu йаш

боьду, йаныглы бир байаты чякди: Даьда марал хош мяляр,

Хош инилдяр, хош мяляр, Мяним ащу-зарымдан, Даь йыхылар даш мяляр.

Овчу Мурад анд ичиб тювбя еtdи. О эцндян ов-чулуьун дашыны атды, якинчиликля мяшьул олмаьа башлады.

126. Хиласкар илан

Бир киши бир бяйя дявя апарырмыш. Эцнлярин бир эцнц няр онун аъыьыны тутдурур. О, няри аьаъла дюйцр. Сонра ел аьсаггаллары ону беля иши нащаг эюрдцйц цчцн данлайырлар вя билдирирляр ки, о дявя мцтляг сяндян гисас алаъаг. Буну нюкяр юзц дя щисс етмишди (дявялярин щяря-кятиндян). Доьрудан да беля

Page 200: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

201

олур. Бир эцн нюкяр йеня дявяляри юрцшя апарыр. Амма эюрцр ки, няр еля щей ону ахтарыр. Чыхылмаз вязиййятдя галан нюкяр кцрдцсцнц коллуьа атыб гачыр. Няр яввял еля билир ки, коллугдакы нюкярдир. Коллуьа йахынлашыб ону тяпикляйир, анъаг онун кол олдуьуну эюрцб даща да ясябляшир. Нюкяр еля гаршыдакы даьа чатанда даьда илан эюрцнцр. Киши гор-хусундан (илан горхулу олдуьундан) щушуну итирир. Нюкярин йыхылдыьыны эюрян няр тез юзцнц она чатдырыр. Еля бу вахт илан нярин бурнунун уъундан неъя вурурса, няр бир-ики метр кянара дцшцр, сонра юлцр.

Нюкяр айылыб эюрцр ки, илан йохдур, амма бир аз аралыда дявя йыхылыб. Дявя о гядяр шишибди ки, ону танымаг мцмкцн дейил. Нюкяр тез дуруб дявянин йахынына эялир вя ону тяпикля вурур. Еля бу вахт кишинин айаьы дизяъян дявяйя батыр. Сян демя иланын зящяри о гядяр эцълц имиш ки, ону тез бир вахт ярзиндя чцрцдцбмцш. Инди щямин зящярдян кишинин айаьына да дяйиб. Щямин кишинин айаьы диздян ашаьы чцрцйцр.

127. Гызыл илан

Яфсаняйя эюря кечмиш заманларда йохсул бир гоъа вар имиш. Бу гоъанын дюрд эюзял гызы вармыш. Гоъа бунлары доландырмаг цчцн щяр эцн мешяйя эедиб одун гырармыш, сонра одунлары сатармыш. Бир эцн гоъа щямишяки кими одун йыьмаг цчцн мешяйя эедибмиш. Бирдян гоъанын эюзц колун дибиндя бир гутуйа саташыр. Гоъа гутуну эюрдцкдя чох севинир, еля билир ки, гызыл тапыб. Тез гутуну эютцрцr, ачыб баханда эюрцр ки, гутунун ичиндя бир гызыл илан вар. Илан дил ачыб гоъайа дейир ки, ей йохсул гоъа, сянин

Page 201: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

202

дюрд эюзял гызын вар, сян кичик гызыны мяня вермялисян. Эет, сяня бир дя мешяйя эялянядяк вахт верирям. Ня вахт эялсян гызыны да эятирярсян.

Гоъа наразы щалда башыны тярпядиб кор-пешман евя гайытды вя бу барядя гызларына щеч бир сюз демяди. Гоъа сящярядяк эюзцнц дя йуммады, эютцр-гойдан сонра беля фикря эялди ки, даща о мешяйя эетмясин. Бир даща иланла растлашмасын. Гоъа сцбщ ачылан кими башга ъыьырла мешяйя йолланды. Башы ашаьы одун йыьмаьа башлайанда эюрдц ки, илан йеня колун дибиндядир. Гоъа тяяъъцблянди, илан гоъайа тяряф гыврылараг дейир: «Йохсул гоъа, яэяр мяня цчцнъц дяфя гызыны эятирмясян, сяни тас-тас едя-ъяйям». Гоъа йеня бир сюз демяйиб евиня гайыдыр. Гызларынын дюрдцнц дя башына йыьыб ящвалаты олдуьу кими сюйляйир. Гызлары да аталарына дейирляр ки, сян щялак олсан бизи ким доландыраъаг. Йахшысы будур, щансымызы дейиб, ону да апар. Гоъа ялаъсыз галыб кичик гызы иланын йанына апарыр. Илан гызы эюряндя гоъайа разылыьыны билдирир вя гыза дейир: - Мян бу гутуда дыьырланаъаьам, щарда дайансам сян дя орда дайанарсан. Гыз илан дейян кими едир. Гуту бир дахманын йанында дайаныр, гутудакы илан бир эюзял оьлан олур. Гоъа гызын вя иланын архасынъа щямин дахмайа эялир вя иланын оьлан олдуьуну эюрдцкдя чох севинъяк евиня гайыдыр вя ящвалаты гызларына данышыр. Гызлар чох севинирляр вя баъыларыны эюрмяк цчцн мешяйя эялирляр. Дахманы тапыр вя эюрцрляр ки, баъылары вар-дювлят ичиндя йашайыр. Оьлан юз севэилисиня тапшырыбмыш ки, нябадя мяним илан либасында олан палтарымы йандырасан. Гызлар баъыларыны юйрядирляр ки, сян севэилинин илан пал-тарыны йандыр, йохса бирдян о палтара эириб сяни чалар. Гыз бунларын сюзляриня бахыб щямин палтары йандырыр.

Page 202: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

203

Оьлан гыза яввялдян дейибмиш ки, яэяр мяним илан палтарымы йандырсан, мян йох олаъаьам, эяряк айаьында дямир чарыг, ялиндя яса мяни эязясян, чарыьын уъу ня вахт даьылды мяни онда тапаъагсан. Гыз бир нечя эцн оьланы эюзляйир, оьлан эялиб чыхмыр. Ахырда айаьына бир дямир чарыг, ялиня дя бир яса алыр. Бцтцн юлкяляри эязир, бир булаьын йанына эялиб чыхыр. Гыз ялдян дцшдцйц цчцн бир аз су ичир. Бир дя эюрцр ки, бир гыз суйа эялир. Гыза йалварыр ки, ону гонаг апарсын, гыз разы олмур вя дейир ки, гяриб елдян гонаьым вар, она су апарырам. Гызын цряйиня дамыр ки, бу гонаг онун нишанлысы олаъаг. Фцрсяти ялдян вермир. Тез оьланын вердийи цзцйц ъцрдяйя атыр. Гыз евя эялир, оьлан суйу ичиб гуртарандан сонра эюрцр ки, ъцрдяйин дибиндя бир шей парылдайыр, чыхардыб баханда юз цзцйцнц таныйыр вя гыздан сорушур ки, сян булаьын башында кими эюрдцн? Гыз данышыр ки, бир дилянчи вар иди, aйаьында чарыг, ялиндя дя яса.

Оьлан билир ки, бу, нишанлысыдыр. Гыза дейир ки, эет, о дилянчини чаьыр.

Гыз булаьын башына эялир вя оьланын нишанлысыны евляриня апарыр.

Оьлан юз нишанлысы иля эюрцшцр вя бир-бирляриня гошулуб юз юлкяляриня гайыдырлар. О эцндян хошбяхт йашайырлар.

128. Кечи сцдц вя илан зящяри

Чох кечмиш заманларда бир киши мющкям хястя-лянир. Онун хястялийи эцндян-эцня артыр. Бцтцн танынмыш лоьманлара мцраъият едирляр. Дярдиня ялаъ тапылмыр.

Нящайят, ону мяшщур бир лоьманын йанына апа-рырлар. Лоьман онун хястялийинин ялаъы олмадыьыны сюйляйир. Цмидсиз хястя артыг юляъяйини йягин едиб,

Page 203: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

204

йашадыьы йердян баш эютцрцб эедир. Эялиб бир харабалыьа чатыр. Йеря узаныб инилдяйир.

Эюрцр ки, бир гара кечи пейда олду. Щараданса бир арвад эялиб кечини саьды вя сцдц ялиндя эятирдийи габа тюкцб, орадаъа гойуб эетди. Азаъыг сонра бир илан эялиб щямин сцдц ичир вя габа гусуб эедир.

Язиййят чякян хястя щямин иланын зящяр гарышыг гусдуьу сцдц ичиб бу язиййятдян бирдяфялик гуртармаг истяйир. Бу ниййятля сцрцнцб габа йахынлашыр. Эюзцнц йумараг щямин зящяри башына чякиб ичир. Узаныр, юляъяйи аны эюзляйир. Эцнляр кечир. Вязиййятинин йахшылашдыьыны эюрян хястя йаваш-йаваш галхыб евляриня тяряф цз гойур. Эялиб евляриня чатыр. Чох кечмир ки, тамамиля саьалыр. Хястянин илан зящяринин кюмяйи иля саьалдыьы щяр тяряфя йайылыр. Беля сюйляйирляр ки, илан зящяринин дярман кими истифадя едилмяси тябабят аляминя еля о вахтдан мялум олмушдур.

129. Илан оьлан

Бири вар иди, бири йох иди, бир гоъа гары вар иди. Бу гарынын ня оьлу, ня дя гызы вар иди. Бир эцн гары евдя тяк отурмушду. Гапы дюйцлдц, гары дуруб гапыны ачды, онун гаршысында бир гара илан дурурду. Гары горхуб эери чякилди. Бу вахт илан дил ачыб деди ки, ана,сян мяни оьуллуьа эютцр.

Бу эцндян илан оьлан гарынын оьлу олду. Гары вя оьлан чох йахшы йашайырдылар.

Бир эцн оьлан гарыйа деди: - Ана, эет падшащын йанына, де ки гызыны мяним оьлум истяйир.

Гары эялиб елчи дашынын цстцндя отурду. Падшащ вязиря деди ки, эет эюр о гары ня истяйир, ону йола сал.

Page 204: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

205

Гары деди ки, онун падшащла иши вар. Падшащ гарыны йанына чаьыртдырды вя ня истядийини сорушду. Гары оьлунун онун гызыны истядийини билдирди.

Падшащ гарыйа сюйляди ки, эяряк онун оьлу падшащын имаряти кими бир имарят тикдиря вя онун еви иля юз еви арасында бир йол салдыра, йолун кянарында йашыл аьаълар якдиря, сонра гызы она веряр.

Гары эялиб буну оьлана дедикдя, оьлан деди ки, щеч гям йемя, анаъан. Щяр шей дцзяляъяк.

Падшащ сящяр дуруб эюрдц ки, эцндоьанда бир имарят вар, онун имарятиндян дя эюзялдир. Гары эялиб падшаща билдирди ки, имарят щазырдыр. Даща падшащ щеч бир сюз дейя билмяди. Гырх эцн, гырх эеъя той еляйиб гызыны илан оьлана верди.

Тойдан сонра атасы гызыны гонаг чаьырды. Оьлан гонаглыьа эедя билмяди. Чцнки о, эцндцз илан, эеъя ися оьлан олурду. Буна эюря дя гыза тапшырды ки, щеч кяся бу щагда бир сюз демясин, анъаг неъя олдуса гыз гонаглара бу сирри деди вя тез евя гайытды. Оьлан евдя йох иди. Гыз ялиня дямир яса алыб йола дцшдц, дцз йедди ил йол эетди. Ахырда даьын башында бир оьланын дана отардыьыны эюрдц. Эедиб эюрдц ки, илан оьландыр. Оьлан гызы евляриня апарды, оьланын анасы гызы эюръяк деди ки, бу падшащ гызы оьлуму апарыб эедяъяк. Гыз сусамышды. Арваддан су истяди, арвад касайа зящяр тюкцб гыза узатды. Гыз ичмяк истядикдя оьлан вуруб касаны салды.

Оьлан гыза деди ки, эял гачаг. Цз тутдулар гачмаьа. Бу вахт онлар архайа баханда эюрдцляр ки, бир гара булуд эялир. Оьлан тез гызы йовшан колу едиб, юзц ися илан олуб кола доланды. Гары эялиб эюрдц ки, дцзянликдя бир йовшан колу вар, цстцндя дя илан анъаг билмяди ки, щансы оьланды, щансы гыз. Сонра эери гайытды. Оьланын анасы эедяндян сонра йеня

Page 205: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

206

башладылар гачмаьа. Аз эетдиляр, цз эетдиляр, дяря, тяпя, дцз эетдиляр. Йеня архайа бахдылар, бу вахт йеня булудун эялдийини эюрдцляр. Оьлан дцздя бир баьбан олуб, гызы ися алма аьаъы етди. Йеня дя арвад билмяди ки, щансы гыздыр, гызы юлдцрсцн. Деди ки, сонра оьлум олар, йеня дя эери гайытды. Бунлар йеня цз тутдулар гачмаьа, гачыб тилсимли торпагдан чыхдылар вя эялиб гары иля шад вя хошбяхт йашамаьа башладылар.

130. Аь илан яфсаняси

Кечмиш заманлар Яряш мащалында Дярэащ адлы бир киши олур. О, мащир бир овчу имиш. Гуш овламаг мягсяди иля бир эцн Арча даьына эедир. Чохлу гуш овлайыр, анъаг гаранлыг говушдуьундан эери гайытмыр вя даьда эеъя-ляйир. Сящяр тездян дураркян, бир аь иланын онун башы цстцндя дурараг дилини чыхартдыьыны эюрцр. Овчу яввялъя горхур, сонра фикирляшир ки, бу илан мяндян кюмяк истяйир. Илан овчунун фикринианладыьындан чеврилир. Бу заман овчу эюрцр ки, аь иланын бядяни тамамиля йарадыр. Бундан сонра илан эетмяйя башлайыр. Тез-тез дюнцб эери бахыр. Бу заман овчу тцфянэини дя эютцрцб иланын архасынъа эедир.

Бир гядяр эетдикдян сонра илан бир гуйунун йанына эялир вя бяркдян сяс чыхардыр. Бу заман гуйудан гара бир илан чыхараг аь илана щцъум едир. Буну эюрян овчу гара иланы тцфянэля юлдцрцр. Аь илан буну эюръяк сцрятля гуйуйа эириб бир мунъуг эятирир вя овчуйа верир. Овчу мунъуьу да эютцрцб евя эялир. Рявайятя эюря, бундан сонра мунъуг даим еви вя щяйяти ишыгландырырмыш.

Page 206: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

207

131. Зцмрцд гушу вя илан

Бир эцн Зцмрцд гушу сящрада эязирди. Эюрдц ки, бир илан сцрцнцр. Деди: – Ей илан, мян чох йер эязмишям, амма сянин кими илан эюрмямишям. Илан деди: - Мян шащмарам (йяни, иланларын шащыйам). Зцмрцд гушу сорушду: - Ей илан, сянин ляйагятин нядир? – Илан деди:

- Мян гара даша няфяс салсам даш алышыб йанар.

Илан сорушду ки, бяс сян кимсян?Зцмрцд гушу деди ки, мян дя Симурьам.Илан деди ки, бяс сянин ляйагятин нядир?Зцмрцд гушу деди ки, мяним чох ити эюрян

эюзцм вар. Эюйцн йедди гатындан бахсам тцкц тцкдян сечярям.

Илан деди ки, мян йердя сцрцнцрям, сян билирсян ки, мян эюйя галха билмярям.

Зцмрцд гушу деди ки, мян сяни ганадымын цстцня алыб ора галдырарам.

Зцмрцд гушу иланы ганадынын цстцня алыб эюйя галхды. Бир гядяр галхандан сонра илан деди: - Йа Симурь, мяним няфясим чатмыр, бясди.

Зцмрцд гушу бир гядяр дя галхды. Илан деди: -Йа Симурь, сян мяним щяйатымын

мящвиня баис олмаг истяйирсян.Зцмрцд гушу деди ки, инди бу тушдан йеняъяйик

ки, ашаьыда бир няш вар. Вящши щейванлар онун ятрафына йыьылыб. Амма щеч бири о няшдян йемир.

Зцмрцд гушу иланла бирликдя ашаьы енди вя щямин няшин йанында иланы йеря гойду. Деди ки, йа шащмар, мян эедим, о няшдян йейим.

Page 207: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

208

Зцмрцд гушу эетди, няшя чатар-чатмаз бир шащя чякди. Илан эюрдц ки, Зцмрцд гушу тора душуб.

Илан деди ки, ай евин йыхылсын, эюйцн йедди гатындан бу няши эюрдцн, бурдан-бура тору эюрмядин? – Зцмрцд гушу деди:

- Йа шащмар, бу гяза торудур, буну эюрмяк олмаз.

132. Эцлзары илан да севир

Няби адлы бир кишинин Эцлзар адлы олдугъа аьыллы, тядбирли, эюзялликдя тайы-бярабяри олмайан гызы вар имиш. Эцлзар он беш йашына чатан эцндян Нябинин евиндян бир эцн дя елчи айаьы кясилмир. Амма эюзял Эцлзар кюнлцнц щеч кимя вермирмиш. Буна щям ата-ана, щям дя мащал ъамааты тяяъъцб едирмиш.

Ата гызынын йанына дяфялярля адам салыр ки, гызын фикрини юйрянсин, щеч кимя кюнцл вермямясинин сябябини айдынлашдырсын. Амма бир нятиъя щасил олмурмуш ки, олмурмуш. Щяр дяфя Эцлзар диндирилян заман онун дяриндян ащ чякдийини, щеч ня демядийини сюйляйирмишляр. Бу дярд Нябинин арвады Бястинин белини каман кими яймиш, сачыны вахтсыз-вядясиз сцд кими аьартмышды. Анасында баш верян дяйишиклик Эцлзарын нязяриндян йайынмырмыш. Анасынын дцшдцйц бу аъынаъаглы щал да Эцлзары дилляндиря билмяди. Эцлзар ня динир, ня дя данышырды. Эцнц-эцндян дя шам кими ярийирди.

Бястинин юзцндян бюйцк Мина адлы бир баъысы вар иди. Минанын да Эцлзарла йашыд Сцдабя адлы бир гызы вар иди. Сцдабя халасыэиля аз-аз эялирмиш. Сцдабя халасыэиля эяляндя Эцлзарда кяскин дяйишиклик баш верирмиш. Сцдабя щяр дяфя Эцлзарэиля

Page 208: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

209

эяляндя, айларла евдян чыхмайан Эцлзар онунла бирэя щяйятя чыхар, щятта евляриндян хейли аралыда йерляшян эцл баьына да эедярмиш. Бу дяйишиклик ата-ананын нязяриндян гачмазмыш. Онлар ня гядяр чалышырларса, щеч ня юйряня билмирляр.

Бясти баъысындан хащиш едир ки, Сцдабяни тез-тез онлара эюндярсин, чцнки Сцдабя онлара эяляндя ев дустаьы олан Эцлзар евдян байыра чыхыр, щеч олмаса эюзц иля эцля, чичяйя, чюля-чямяня бахыр. Дярддян саралыб-солмуш баъысынын сюзуну йеря салмаг Минайа аьыр эялирди. Йеэаня гызындан айрылмаг анайа аьыр эялся дя, баъысына йох дейя билмяди, истяр-истямяз разы олду. Щямин эцндян Сцдабя Бястиэилдя галырды. Бясти бир шейя тяяъъцб едирмиш. Сцдабя иля Эцлзар щяр эцн бирэя баь-баğчаны эязяр, сонра евя дюняр, щяр икиси щеч бир сюз данышмаз, сусармышлар. Чыраглар йанан заман Сцдабя ня ися ялиндя бцкцлц бир шей евдян чыхар, ялиндякини евдян хейли аралы бир йеря гойар вя Эцлзар олан евя йох, о бири евя кечярмиш. Щяр дяфя буну эюрян ананы фикир эютцрярмиш. Ахы Сцдабя Эцлзар олан евя йох, башга евя кечир, бу ня цчцндц? Бу суалы ана дяфялярля юз-юзцня вермиш, амма ъаваб ала билмяйяряк сусмушду.

Сящяр тездян Сцдабя йатагдан галхар, Эцлзар йатан евин пянъярясиня ики дяфя тохунар, Эцлзар башыны галдырыб башы иля эял ишарясини вермяйинъя ичяри кечмязмиш. Ана да бу анлашылмаз мянзяряни сейр едяр, щеч ня анламайараг эери чякиляр, эюзляриня дям веряряк партламаг дяряъясиня чатан цряйини сакитляшдирмяйя чалышармыш. Аьлайыб йорулдугдан сонра аьлына эялир ки, Эцлзар йемяся дя ахы, Сцдабя сящярдян аъдыр, щеч ня йемяйиб. Тагятсиз щалда гызлар олан отаьа эялир. Амма гызлары орада тапмыр.

Page 209: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

210

Фикирляшир ки, онлар йалныз эцл баьында ола биляр, чцнки Эцлзарын узаг эетдийи йер эцл баьы оларды. Яввял истяйир ки, гызларын йанына эетмяйиб онлары евдя эюзлясин, сонра ня фикирляширся, баьа доьру аддымлайыр. Баьын гапысы аьзына чатанда щейрятдян донуб галыр. Гачмаг, бу дящшятли мянзярядян узаглашмаг истяйир, гычлары йеримир, гышгырмаг, дцшдцйц бу ялаъсыз дярди щамыйа билдириб ялаъ истямяк истяйир, сяси чыхмыр, йериндя щейкял кими донуб тярпянмяз олур. Бясти арвад бахыб эюрцр ки, Сцдабя Эцлзардан хейли аралыда дайаныб. Эцлзар да яли гойнунда айаг цстя дуруб, цстцндя сайсыз-щесабсыз ялван рянэ вя нахышлары олан бир илан да онун цз-эюзцнц йалайыр. Ана яввялъя горхур ки, илан гызына бир зийан йетиряр. Сонра бу ишин сирли бир щадисяйля баьлы олдуьуну эцман едиб сусмаьа мяъбур олур. Хейли бу горхунъ мянзяряни сейр етдикдян сонра евя йолланыр вя бу эюрдцйц щадися щаггында яриня бир кялмя дя демир.

Бир эцн Няби киши чыраглар йанан заман евя эялирмиш. Евляриндян хейли аралыда олан гоз аьаъынын дибиня чатар-чатмаз бир иланын онларын евиня доьру шцтцдцйцнц эюрцр. Ялиндя олан ири зоьал аьаъы иля иланы юлдцрмяк истяйир. Няби киши ня гядяр эцъ верирся, голу йухары галхмыр. Илан онларын щяйятиня дахил олур. Илан щяйятя эирян кими Сцдабя ня ися ялиндя эятириб евдян хейли аралы бир йердя гойур. Илан чатыб щямин йеря гойулмуш шейи ийлямяйя башлайыр. Илан щямин шейин башына пярваня шамын башына доланан кими доланыр. Бир хейли доланыб гохладыгдан сонра иряли, евя доьру эедир. О, еля сакит, еля аста ирялиляйир ки, еля бил байагкы кцляк кими ютян бу дейилмиш. Няби киши ъансыз бир щейкял кими бу дящшятли щадисянин ахырынын неъя олаъаьы щаггында дцшцнмяйя башлайыр.

Page 210: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

211

Горхусундан иряли йерийиб Сцдабянин щяйятя гойдуьуна баха билмир ки, эюрсцн о нядир ки, илан онун башына еля доланыр. Няби киши бир мцддят эюзляйир ки, эюрсцн ичяридян сяс эялирми. Ичяридян щеч бир сяс-сямир эялмир. О, билир ки, горхулу бир шей йохдур. Ня ися бурада сещирли, сирли бир иш вар. Щямин эеъя неъя дейярляр, илан вуран йатыр, Няби иля Бясти йата билмир.

Сящяр ачылан кими илан щямин евдян чыхыр вя Сцдабянин ахшам щяйятя гойдуьу шейин башына фырланыб сакит-сакит эялдийи йолла узаглшыр. О, эетдикдян сонра Сцдабя йатан евин гапысы ачылыр, о эялиб щяйятя гойдуьу шейи эютцрцр вя пянъяряни дюйяряк Эцлзарын йанына эедир.

Бир эцн эеъянин оьлан чаьында Сцдабянин мющкям чыьыртысы онсуз да йуху цзцня щясрят олан бичаря ата-ананы диксиндирди. Сяся Няби киши байыра чыхыр вя бу щадисянин иланла баьлы олдуьуну зянн едяряк ялиндя аьаъ ичяри йцйцрцр. Ичяри эирян заман Эцлзарын чарпайыдан йеря йыхылдыьыны вя щярякятсиз галдыьыны эюрцр вя чыьырыб юзцнц онун цстцня атыр. Эцлзарын гапанмыш вязиййятдя галан эюзлярини вя буза дюнмцш бядянини нязярдян кечирдикдян сонра дящшятли вай-шивян гопарыр. Сяся Бясти дя эялир.

Бу неъя шей олдуьуну билмяйян йазыг арвад эащ Сцдабяйя, эащ да Няби кишийя бахырды. Бирдян юзцня эялирмиш кими «Вай, балам, бядбяхт балам, йаранан эцндян цзц эцлмяйян балам, сяня ня олду?» -дейиб юзцнц Эцлзарын буза дюнмцш ъясядинин цстцня салыб инилтили бир сясля гышгырмаьа башлады. Бичаря ярля-арвад гызы эютцрцб чарпайыйа узатдылар.

Сящяр ачылыр. Гонум-гоншу, дост-ашна йыьылыр. Щеч ким йазыг гызын щяйатдан вахтсыз эетмясинин

Page 211: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

212

сябябини билмир. Щеч бичаря ата-ана да гызларынын бирдян-биря юлмясинин сябябини айдынлашдыра билмирляр. Чох аьладылар, йаныб-йахылдылар, амма ня етмяли, ня гядяр вай-шивян гопарсалар да ата-анайа дяйян бу аьыр зярбяни йцнэцлляшдиря билмядиляр. Онсуз да гям-гцссядян эюзляри ачылмайан ата-анайа бу да лап дюзцлмяз мцсибят олду. Эцнортайа йахынлашанда Эцлзары дяфн етмяк цчцн ъяназяни чийинляриня галдырдылар. Ъяназяни апаранлар щяйятдян чыха-чыхда бир иланын йайдан чыхмыш ох кими, щямин щяйятя доьру эялдийини эюрцрляр. Илан онлара йахынлашанда гуйруьу цстя дик галхыб санки ъяназяни апаранларла дюйцшя эиришир. О, йумру кцндя шяклини алыб эащ адамларын башы цстян саьа, эащ да сола атылырды. Бу иланын щярякятиня цч адамдан башга щамы мат галмышды. Илан адамларын арасындан шцтцйцб Сцдабянин гычларына доланыр, башыны онун айагларына сцртцр, санки Эцлзары ондан истяйир, Эцлзарын юлцмцндя ону тягсирляндирирди.

Бирдян илан ъялд щярякятля ъяназяни апаранларын лап габаг ъярэясиня кечди. Йола набяляд олан адамлара бялядчи кими онларын габаьы иля гябирiстанлыьа эетди.

Гябирiстанлыьа чатанда юзцнц гябиря туллайыр, торпаьы дуз кими йалайыр. Эцлзарын ябяди бош галасы йерини дюня-дюня гохлайыр. Сонра гябирдян чыхыб ъяназянин башына доланыр. О, щеч кимя аман вермир ки, ъанязяни гябиря ендирсин. Бирдян адамларын ичиндян киминся чыхыб кяндя доьру эетдийини эюрдцляр. Бу, Сцдабя иди. Евя ня мягсядля эетдийини щеч ким билмирди. Bиръя илан онун ня мягсядля эетдийини дуйдуьу цчцн дюнцб онун ардынъа бахды вя инсан кими эюз йашы ахыдараг, щеч кимин баша дцшцб анламадыьы бир тярздя ня ися йаныглы-йаныглы сяслянди.

Page 212: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

213

Хейли вахт кечдикдян сонра Сцдабя ялиндя ня ися бцкцлц бир шей эялди вя ялиндяки шейи гябирдян хейли аралыйа гойду. Илан сон дяфя Эцлзарын ъяназясинин башына доланыб Сцдабянин эятирдийиня доьру эетди вя бцкцйцн арасына эириб эюрцнмяз олду. Адамлар бир аздан туфан гопаъаьындан горхурмуш кими тез тяшвиш ичярисиндя Эцлзары дяфн етдиляр.

Демя, щямин о илан Эцлзар алты йашында олан замандан она мейлини салыбмыш. О, щяр эцн Эцлзарын йанына эяляр, гейри-ади бир щянирти дуйан кими, утанырмыш кими хялвятя чякилярмиш. Сцдабянин щансы хцсусиййятися она хош эялмишди. Она эюря дя о ня Сцдабядян чякинмир, ня дя Эцлзары она гысганмырды, онун йанында юзцнц сярбяст щисс едирди. Щяр эцн эюрцш заманы Эцлзар юзцнц сахлайа билмяйиб аьлайармыш, илан да ону севиб охшайа-охшайа эюз йашларыны йалайармыш. Эеъяляр ися бцтцн эеъяни Эцлзарын гойнунда кечирярмиш. Сцдабянин чыхарыб онун габаьына гойдуьу ися Эцлзарын кюйняйи имиш. Яэяр Сцдабя о кюйняйи онун габаьына чыхармаса, о тяшвишля юзцнц отаьа салар вя гейри-ихтийари бир фялакят тюрядярмиш. Сцдабя щяр дяфя кюйняйи чыхарыб щяйятя гойар, о ися эялиб ону гохлайар, бир аз ращатлашдыгдан сонра ися сакитляшиб отаьа дахил олармыш.

Эцлзар юляндян сонра илан Сцдабя иля бирликдя гябрин кешикчиси олур. Эцлзарын гябрини бцрцмцш гызылэцл колунун йаз, йай, гыш, пайыз цстц зяриф чичяклярля долу олур вя о щеч вахт тяравятини, эюзял гохусуну итирмир. Чцнки ону Эцлзарын вяфалы севэилиси горуйур. О, эцндцзляр пярваня кими мязарын башына доланар, эеъяляр ися севэилисинин гохусуну верян кюйняйя бцрцнцб башыны гября сюйкяйиб йатармыш.

Page 213: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

214

Эюрцб ешидянляр дейир ки, чох охшайыб, тойун эюрмяйян, нявя севиб, ялиндя ойнатмайан Няби кишинин гябир цстцня эялян заман дилиндян йалныз бу сюз ешидилир: - Оф! Пярвярдиэара, Эцлзарым неъя мещрибанмышса, ону илан да севирмиш...

133. Гарпыз

Кечмиш заманлар юз сяняти иля щамынын щюрмятини газанмыш бир дцлэяр йашайырмыш. Дцлэяр пешясинин мащир устасы имиш. Онун эюрдцйц ишляр, ачдыьы нахышлар баханы щейран едирмиш.

Бир эцн уста хястялянир. О, эеъя-эцндцз гыздырма ичиндя йаныр. Суйа олан тяшнялийи сюнмяк билмир. Ичдикъя ичир. Щямишя дя сярин, буз кими су истяйир. Йеня атяши сюнмцр.

Дцлэярин хястялянмяси, мярязинин тапылмамасы ъамаатын ишини аьырлашдырыр. Нечя-нечя тикилян евляр йарымчыг галыр. Устайа ня гядяр дава-дярман эятирирлярся, бир хейри олмур. Бир эцн устанын гапысындан бир илан ичяри эирир. О, хястянин йанында шащя галхараг дюня-дюня дил чалыр. Хястя баша дцшцр ки, илан онун цстцня кюмяйя эялмишдир. Дейир:

- Аллащын щейваны, эюрмцрсян гыздырмадан дилим аьзымда йаныр. Бу щалымда мян сяня неъя кюмяк едим?

Илан ял чякмир. Дил чалмагда, йалвармагда давам едир. Ялаъсыз галан дцлэяр биртящяр йериндян дуруб эейинир. Алятлярини эютцрцб иланын архасынъа дцшцр. Йол онлары галын мешялийя доьру апарыр. Бир гядяр эедяндян сонра мешядя маралы удмуш бир яждащаны эюрцрляр. Сян демя яждаща бу иланын анасы имиш. Илан анасыны хилас етмяк цчцн дцлэярин гапысына

Page 214: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

215

эедибмиш. Яждаща сон няфясиндя иди. Чцнки маралын буйнузлары онун боьазында илишиб галмышды. Дцлэяр ъялд мишары чыхарыб, маралын буйнузларыны кясир вя яждащаны юлцмдян хилас едир.

Илан дцлэярин ишиндян разы галыр, йахшылыьын га-баьында дилинин алтындан бир тохум чыхардыб хиласкара ве-рир.

Дцлэяр евиня гайыдыр. Иланын вердийи сирли тохуму торпаьа якир. Бир мцддят сонра тохум бар верир. Гызмар эцняшин алтында илан кими узанан таьда чох да бюйцк олмайан йумрувари мейвяляр йетишир.

Уста амансыз гыздырма вя йаньы ялиндян зинщара эялмишди. Артыг онун тагяти дя тцкянмишди. О, беля язабла йашамагда бир мяна эюрмцрдц. Одур ки, юлцмц габагламаьы гярара алыр.

- Иланын мейвяси дя юзцня охшайыр. – Торпаьын цстцндя сцрцня-сцрцня эедир. – Йягин мейвяси дя юлцмдцр. Гой йейим, хястя ъаным бирйоллуг язаб-язиййятдян гуртарсын.

Дцлэяр щяйятя чыхыб йумру мейвялярдян бирини таьдан цзцр. Башына йыьышан гоншулар ону ниййятиндян дюндярмяйя чалышырлар. Дцлэяр щеч кимя ящямиййят вермядян бычагла мейвяни ики щиссяйя бюлцр. Мейвянин цстцнцн эюй олмасына бахмайараг ичи ган кими гырмызы иди. О, мейвядян бир дилим кясиб йемяйя башлайыр. Щамы эюзляйир ки, уста бу саат юляъяк. Мейвя ися еля сярин, еля дадлы иди ки, ляззятиндян доймаг олмурду. Дцлэяр йедикъя дейирди:

- Еля бил гар-буздур. Бир ишя бах, юлмяк явязиня, ъанымын гыздырмасы сянэийир, цряйимин атяши сюнцр.

Page 215: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

216

Бир-ики эцндян сонра уста тамам саьалыб,айаьа галхыр. Гярибя мейвянин ады ися «гарбуз» (сонралар «гарпыз» дейирляр) галыр.

134. Илан мящяббяти

Гядимлярдя Яряш мащалында няггашлыг сянятиля шющрят тапан нурани бир гоъа йашайырды. Гоъанын цч оьлу вя Тути адлы бир гызы варды. Гыз дцнйа эюзяли иди. Онун йерля сцрцнян гоша щюрцкляри эюзяллийини гянирсиз еляйирди. Елчилярин бири эялиб, бири эедирди. Анъаг эюзялляр эюзяли щеч кимя кюнцл вермирди. Гоъа няггаш щям доланмаг, щям дя динълик хатириня Азярбайъанын башга яйалятляриндян бириня кючцр. О, бурада да шющрят газаныр. Ады дилляр язбяри олур. Бир чох юлкялярдян гоъанын йанына эялирляр. Гызын щюрцкляри бурада да щамыны валещ едир.

Мялик хан адлы бириси гыза елчи дцшцр. Гыз ися йеня кюнлцнц щеч кяся вермяк истямир. Хандан башга бу щюрцклярин башга вурьуну да вар имиш. Бу ири башлы бир эцрзя иди. Тцти щяр эеъя йатаьына эириб йухуйа эедяндян сонра щямин эцрзя онун щюрцкляриня доланыб йатарды. Сящяр ися щеч кимин хябяри олмадан чыхыб эедярди.

Бу минвалла хейли вахт кечир. Гоъанын аиляси шад вя хцррям йашайырды. Яли щяр йердян цзцлян Мялик хан фянд едир, адам эюндяриб гоъанын хябяри олмадан Тутини апарыр. Сящяр эцрзя Тутини йатаьында эюрмцр. Дуйур ки, гызын башында бир фялакят вар. Щирсиндян шащя галхыб арамсыз дил чалыр.

Эеъдян-эеъ хябяр тутан гоъа оьланлары иля бирликдя Тутини ахтармаьа башлайыр. Анъаг гызын сораьыны илан онлардан тез алыр. О, эцндцзц эеъя

Page 216: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

217

едиб, ханын сарайына эирир, бир юртцдя йатмыш Мялик ханы вя Тuтини чалыр. Сонра да сцрцня-сцрцня бир гайанын башына чыхыр. Тутинин щясрятиня дюзмяйиб юзцнц гайадан атыр.

135. Гыз вя илан

Гызлар булаг башына эязмяйя чыхырлар. Бир гядяр эяздикдян сонра Мурада тай-тушларынын эюзцндян йайынараг баьын бир кцнъцндя олан эюзял бир гызылэцл колунун йанына узанараг йатыр. Бир мцддят кечдикдян сонра гыз эюзлярини ачыр вя она зиллянмиш ики эюзц эюрцб горхур. Анъаг гыз эет-эедя бу бахышлардан о гядяр шювгя эялир ки, ял узадыб йанында йатдыьы эцлдян бир чичяк гопарыб илана вермяк истяйир. Анъаг эюз эяздиряндя гызылэцл колунун ятрафында олмадыьыны эюрцр вя баша дцшцр ки, еля щямин кол бу иланды.

Гызларын шцбщялянмясиндян ещтийат едяряк иландан айрылыб онларын йанына эялир. Беляликля, Мурада щяр эцн гызлардан йайынараг иланын йанына эялир. Гыз иландан айрылмаг истямир.

Гыза щяр йердян елчи эялирляр. Гыз ися онларын щамысына йох ъавабы вериб эери йола салыр. Атасы елчиляри эери гайтармасындан вя щяр эцн ейни вахтда гызын щараса эетмяйиндян шцбщяляняряк ону эцдмяйя башлайыр. О, гызын архасынъа эизли эялиб эюрцр ки, гыз бир колун алтында узанды вя щямин кол бир илан олараг онун бойун-боьазына сарылды, даща сонра синяси цстцндя гыврылыб йатды.

Ата буну эюрцб гязяблянир вя гылынъы чякиб иланын башыны бядяниндян цзцр. Гыз шаггылтыйа ойаныр вя атасынын ялиндя гылынъ башы цстцндя дайандыьыны

Page 217: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

218

эюрцр. Йанына баханда иланын башынын цзцлдцйцнцн шащиди олур. Гыз гыййа чякяряк юзцндян эедир. Сонралар гыз щяр эцн иланын юлдцрцлдцйц йеря ейни вахтда эялиб ащ-наля едяряк аьлайыр.

Гыз мящяббятин сарсынтыларына дюзя билмяйиб иланы басдырдыьы йердя юзцнц хянъярля юлдцрцр. Инди онларын дяфн олундуглары йердя бир гызылэцл колу битиб.

136. Гызыл илан

Бир якинчинин бир дяня юкцзц олур. Якинчи бу юкцзля йер шумлайыр. Бир дяфя якинчи юкцзц чюлдя гойуб эцнорта йемяйиня евя эялир. Нащар елядикдян сонра чюля ишя эедир. Якинчи юкцзя йахынлашанда эюрцр ки, бир гызыл илан юкцзцн айаьынын алтындадыр. Гызыл илан якинчини эюрян кими дилини чыхарыб якинчийя йалварыр. Якинчинин илана йазыьы эялиб, ону азад едир, гызыл илан ися севинмиш йола дцшцр. Сонралар якинчи йер якяндя бир дя щямин иланын аьладыьыны эюрцр. Якинчи иланын йанына эяляндя илан эери чеврилиб эедир. Буну билян якинчи иланын далынъа эедир. Эедиб эюрцр ки, щямин гызыл илан башга бир илан юлцсцнцн цстцндя дуруб даща да бярк аьлайыр. Якинчи бунун аьладыьыны эюряндя юзц дя аьлайыр.

Якинчи сабащ эедиб эюрцр ки, щямин илан башыны юлян иланын цстцня гойуб юлцб.

Якинчи сонра баша дцшцр ки, бу гызыл иланлар бир-бирлярини севирлярмиш ки, ики севэилидян бири юляндян сонра о бири дя онун цзяриня башыны гойуб юлцб.

137. Иланларын мцщарибяси

Page 218: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

219

Б и р и н ъ и я ф с а н я. Гядим заманларда бир киши Кцр чайында эямичи ишляйирмиш. Онун иши, пешяси ъамааты бу тайдан о тайа кечирмякля чюряк пулу газанмагмыш. Эямичи бир сящяр эюрцр ки, Кцрцн саь сащили иля низамла сайсыз-щесабсыз илан сцрцсц эялир. Дястяйя башында бязякли таъ олан иланлар падшащы башчылыг едирди. Иланлар щирсиндян, гязябиндян фыс-фыс фысылдайырды. Щамысынын эюзцндя бир интигам щисси алышыб йанырды. Бу эюркямдя, бу низамда, бу чохлугда онлар анъаг амансыз дцшмян цстцня эедя билярди. Киши яввялъя бярк горхуйа дцшцр. Анъаг иланларын падшащы ишаря иля баша салыр ки, онлар Кцрцн о бири сащилиня кечмяк истяйир. Эямичи эямини ращатлайыр. Иланлар эямийя долмаьа башлайыр. Киши иланларын щамысыны о тайа кечирир. Иланлар дцз йедди эями йарым олур.

Арадан бир нечя эцн кечир. Бир дя эямичи эюрцр ки, о тайа кечирдийи иланларын бир гисми гайыдыб эялиб. Гайыдан ilanların яксяриййяти гуйруьундан, белиндян, башындан yaralı idi. Сян демя иланлар щардаса башга иланларла мцщарибя едибмиш. Башында таъ олан илан йеня дя эямичини баша салыр ки, онлары о бири тайа кечирсин. Дястянин азалмасына, йаралыларын чохлуьуна бахмайараг, иланлар падшащынын эюзляриндя зяфяр севинъи парлайырды. Демяли онлар дцшмянляриня галиб эялмишдиляр. Эямичи иланлары о бири сащиля кечирир. Вур-тут ики эями илан олур. О тайа кечдикдян сонра иланларын башы таълы падшащы эямичийя аьзындан бир лял чыхарыб верир. Лял чох гиймятли имиш. Дейирляр, еля щямин щадисядян сонра эямичи касыблыьын дашыны атыб варлы-дювлятли бир адам олур.

И к и н ъ и я ф с а н я. Кечмишдя Мащмуд адында бир бярячи Салйан шящяринин кянарында ев тикиб

Page 219: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

220

бярячиликля мяшьул олурмуш. Эцнлярин бир эцнц бярячи Мащмуд Кцр гыраьындакы koмасында йаван чюряк йейир вя сонра да кцркцня бцрцнцб йатыр. Эеъя йары Мащмудун цстцня салдыьы кцрк чякилир. Мащмуд йухудан айылыб щяр тяряфин ишыг олдуьуну эюрцр vя еля зянн едир ки, сящярдир. Сян демя эеъянин айдынлыьы имиш. Мащмуд тязядян йатмаг истяркян ики илан кцркцнц бир дя дартыр. Мащмуд кцркцн бир уъуну ялиндя тутараг юз kомасындан чыхыр. Щяр тяряфин иланлар тяряфиндян тутулдуьуну эюрцр. Мащмуд бяряни ачыр. Бяря иля гуру йер арасына тахта гойур. Иланлар щямин тахта васитясиля бяряйя долурлар. Мащмуд бяряни Салйанын алт щиссясиня сцрцр, Кцрцн сащилиндя сахлайыр. Бцтцн иланлар, бярядян дцшяряк таълы бир иланын ишарясини эюзляйирляр. Иланын эюстярдийи истигамятя доьру эедян йцзлярля илан бир ан ичиндя эюрцнмяз олур. Мащмуд бу щадися иля марагланыр. Юз эюрдцклярини гоншусу Нясиря сющбят едир.

Нясир дейир: - Сянин бяря иля кечирдийин иланлар мцщарибяйя эедирляр.

Нясир юз атыны йящярляйиб Мащмуд иля бирликдя Кцр говушан шоранлыьа эедир. Орада ики бюйцк илан дястяси бир-бирийля вурушурду. Тамаша едяндя эюрцрляр ки, иланлар бир-бириня сармашараг дишляри иля дидиширляр. Мащмудун бяря иля кечирдийи иланлар галиб эялир.

Хейли тамаша етдикдян сонра Нясирля бирликдя эери гайыдырлар. Мащмуд бяряни щямин йеря йахынлашдырыр. Эеъя йарыда иланларын эялдийини эюрцр. Йеня бяря иля гуру арасында узун тахта гойур. Мцщарибядян гайыдан иланлар тахта цзяриндян кечиб бяряйя долурлар.

Мащмуд иланлара фикир верир. Иланларын бязисинин йаралы олдуьуну эюрцр. Анъаг бу иланлар ичярисиндя ири,

Page 220: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

221

гара иланларла ящатя едилмиш ики аь вя бир нечя эюзял илан эюрцр. Бу иланлар мцщарибядя ясир алынмышдыр. Мащмуд бяряни сахлайыр. Иланлар бярядян тюкцлцр, таълы илан ися аьзындан лял салыб эедир. Бу, иланлар падшащынын Мащмуда щядиййяси иди.

Иланларын щямин мцщарибяси инди дя ел арасында «Иланларын Сары даь давасы» ады иля мяшщурдур.

138. Гызы яждаща удур

Тязя нишанланмыш ики севэили эцллц-чичякли чямяни эязир, мящяббятдян, сядагятдян ширин-ширин сющбят едирляр. Оьлан данышыр, гыз ися гулаг асырды. Оьлан:

-Мяним цчцн щяйатда севэилимдян, онун мящяббятиндян гиймятли бир шей йохдур. Мян бу мящяббятин уьрунда юлцмя эедярям. Ъаным гядяр истядийим бу мящяббяти юмрцмцн сонуна кими йандыран атяшдян, дондуран шахтадан, юлдцрян горхунъ яждащалардан горуйаъаьам.

Оьлан чох данышды, мящяббятин сяррафы, гящряманы олду –гыз динмяди. Севэилисинин дедикляриня сакитъя гулаг асды. Оьлан инъиди:

- Сян щеч мяня олан мящяббятиндян данышмырсан. Эюрцнцр, мяни о гядяр дя севмирсян.

Гыз оьланын наращатлыьыны йахшы баша дцшцрдц:- Мян мящяббят щаггында даныша билмярям.

Саьлыг олсун, йашайарыг эюрярсян.Севэилиляр чох эязиб, чох доланырлар. Ахырда

йорулуб ялдян дцшцрляр. Динъялмяк цчцн сяфалы бир

Page 221: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

222

йердя отурурлар. Щяр икисини йуху тутур. Хейли кечдикдян сонра гыз ващимяли бир щяниртийя ойаныр. Эюрцр дящшятли бир яждаща оьланы удмаг истяйир. О, гышгырыр. Севэилисини хилас етмяк цчцн юзцнц яждащанын цстцня атыр. Яждаща дярщал гызы йарыйа гядяр удур. Оьлан йухудан айылыб вязиййяти беля эюрян кими горхусундан учунур. Гачмаг истяйир. Гыз горхмайыб ялини йана ачдыьы цчцн яждаща ону тамам уда билмир.

Гыз оьлана дейир:- Яждащаны хянъярля доьра. Ону ъящянэиндян

цзц ашаьы йар.Оьлан горхусундан йахын дурмур.Гыз дейир:- Сянин кими горхагла юмцр сцрмяк яждащайа

гисмят олмагдан даща горхулудур..Гыз щирсли-щирсли голларыны йухары галдырыр. Яждаща

асанлыгла ону удур.

139. Илан вя гарангуш

Иланла ары гоншу иди. Ары чичякдян-чичяйя гонур, ширя сорур, шан дцзялдир, гышда да йувасына чякилиб балдан ширин-ширин йейир, тязя йаза кефи кюк, дамаьы чаь чыхырды. Илан айларла ов далынъа сцрцнцр, эириня кечяндян дя бир щязз, бир ляззят дуймур, чох заман аьзынын аъысыны алмаьа щеч бир шей тапа билмирди.

Бир эцн арыйа дейир:- А гоншу, бош-бошуна сцрцнмякдян ъаным

йердя, дашларда, гайаларда галыр, тапдыьым да щеч бир шейя йарамыр. Мяни бу язаб-язиййятдян гуртар.

- Ня кюмяк истясян, мян щазыр!Илан деди:

Page 222: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

223

- Биръя эцнцндян мяня эюря кеч. Эюр щансы ъанлынын ганы шириндир.

Ары шян-шян эцлдц:- А гоншу, еля билдим мяни мцшкцл ишя буйу-

раъагсан. Бундан асан ня вар ки!..Гарангуш юз йувасыны щюрцрдц. Бу гоншуларын

сющбятини ешитмишди. Иландан зящляси эедирди, чцнки бу илан нечя дяфя онун балаларыны йемишди.

Гарангуш арынын далынъа дцшдц.Ары эащ гойунун, эащ кечинин, эащ ъцйцрцн,

эащ да маралын бойнуна гонду. Вызылдайыб учду. Ахырда йол эедян бир гоъа кишинин алнына йапышды. Эерийя доьру учанда Гарангуш билди ки, ары хябяря гачыр. Илана дейяъяк ки, ян ширин ган инсанын ганыдыр. Бундан сонра илан йер цзцндя саламат инсан гоймайаъаг, щамысыны чалаъаг. Гарангуш инсанлардан разы иди, чцнки инсанлар онун йувасыны даьытмыр, балаларына тохунмурдулар.

Гарангуш арыны габаглайыб ону диля тутду:-Хош эюрдцк, а елляр йарашыьы, нечя вахтдыр сяни

эюрмцрям, неъясян, неъя доланырсан?Ары:-Чох саь ол, -деди, -йахшыйам, йахшы доланырам.Гарангуш онун аьлыны оьурламаьа башлады:-О эцн гарьа йаман юйцнцрдц ки, щамы мяним

сясими тярифляйир. Дейир, сясим йох, дилим шириндир.Мян дя она дедим ки, щеч юйцнмя, мяним

гоншум арынын дилинин ширинлийиня ширинлик чатмаз. Дилини чыхаран кими йеря бал дамыр. Гарьа эялмямиш дилини эюстяр эюрцм дцзмц демишям, йаланым чыхмасын.

Ары дилини чыхаран кими Гарангуш онун дилини димдийи иля кюкцндян гопарды, гачды.

Ары лал олду, вызылдайа-вызылдайа галды. Илана щеч бир шей баша сала билмяди.

Page 223: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

224

Илан ишин нийя беля олдуьуну дуйду. Гарангушу тутмаг истяди, анъаг диши онун гуйруьундан биръя ляляк гопарды. Гарангушун гуйруьу о вахтдан щача галды. Инсанлар бу ишдян хябяр тутдулар. Гарангушун йувасыны юз евляриня кючцрдцляр.

140. Маралын эюз йашлары

Овчунун атдыьы ох ана маралын баласыны йаралайыр. Даьы о бири цзя ашан кими кюрпя марал йеря йыхылыб ъан верир. Ана марал баласынын башы цстцндя дуруб эюз йашлары ахыдыр. Буну эюрян йолчунун цряйиндян гара ганлар ахыр, инсафсыз овчуйа лянятляр йаьдыра-йаьдыра йаныглы бир байаты чякир:

Марал дурдуьу йердя,Бойнун бурдуьу йердя;Овчунун голу сынсын,Марал вурдуьу йердя.

Сящяр тездян щямин овчу йеня дя ова эетмяйя щазырлашыр. Онун аман-заман биръя оьлу вар имиш. Ушаг атасындан ял чякмир. «Мян дя сянинля ова эедяъяйям», -дейиб, дурур. Ата башга бир бящаня иля евдян чыхыб эедир. Оьлу да онун далынъа йолланыр. Овчунун бундан хябяри олмур. Ушаг хейли йол эедяндян сонра йорулур, бир даьдаьан аьаъынын дибиндя хязялин ичиня эириб йатыр.

Овчу инди дя ана маралы гова-гова эятирир. Марал даьдаьан аьаъына чатанда овчу оху атыр. Ох марала дейил, хязялин арасында йатмыш оьлуна дяйир.

Page 224: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

225

Ушаг биръя дяфя «Уф, ата!...» -дейиб гышгырыр və ъаныны тапшырыр.

Дцнян щямин йолла кечян йолчу гайыданdaэюрцр ки, овчу бу эцн дя охла юз оьлуну юлдцрцб. Марал о тайда баласынын цстцндя, овчу да бу тайда оьлунун башы цстцндя эюз йашы тюкцр.

Йолчу ушаьын эюллянмиш ганыны эюряндя гялби од тутуб йаныр, еля бир байаты чякир ки, даьлара, дяряляря сяс салыр:

Язизим, даьда ганы,Ган эюрдцм даьдаьаны.Овчу вурду баласын,Эюл олду даьда ганы.

141. Щяршянин мараллары

Ящмяд киши сяккиз няфярлик аилясини чох чятинликля доландырырды. Овчулуг онун йеэаня пешяси иди. Ятраф мешялярдя марал дястяляри йашайырды. Щансы растына чыхса, нишанэащдан йайынмаса, бармаглары титрямир, атырды.

Ящмядин арвады Щяршя хошхасиййятли, ишэцзар, инсафлы бир адам иди. О, яринин овчулуьуна щеч ъцр дюзя билмирди:

-Киши, тцфянэи тулла, бу эцнащсыз мараллары ганына гялтан еляйиб ушагларымыза рузи эятиряндя еля билирсян саваб иш эюрцрсян? Эцзяранын аьырлыьы кцлфятин чохлуьундан дейил, овчулугдандıр. Овчунун инсафы олмаз. Ону бил ки, инсаф олмайан йердя чюряк дя олмаз.

Тез-тез баш верян дейишмялярдя Ящмяд киши Щяршяйя дейирди:

Page 225: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

226

- Юлдцрмясям, ахы аъындан юлярсиз.- Сян тцфянэи йеря гой, мян дя ишляйяъяйям,

сяня кюмяк едяъяйям. Мараллардан хоф еля, онлары эцнащсыз ганларына бялямя, аъындан юлмярик.

Щяршя онун-бунун йунуну йыьыб дараьа чякир, иплик едирди. Дараьын ити дишляри Щяршянин яллярини хына кими гана бойайырды. О, бундан инъимирди. Тяки маралларын ганы тюкцлмясин.

Бир эцн Ящмяд кюрпя бир марал эятирмишди. Аьзында сцд гана гарышмышды. Щяршя буну эюряндя еля бил цряйиня даь чякилди, яри ilə бярк далашды. Эеъя хял-вяти овчунун тцфянэини аьлаэялмяз бир йердя эизлятди. Сящяри Ящмяд киши тцфянэи тапмады, арвадындан сорушду. О, да хябяри олмадыьыны билдирди. Овчу щирслянди:

- Билирям, тцфянэи сян эизлятмисян. Архайын ол,бир дя марал вурмарам. İndi аъындан юлцн. Цч эцндян сонра юзцн йалвараъагсан. Ящмяд, ал тцфянэи, сящв елямишям, эет марал овла, аъындан юлцрцк – дейяъяксян.

Щяршяни аьыр эцнцн гара кюлэяси басса да, севинъини эизлятмяди:

- Нацмид олма, ай киши юлмярик!Щяршя мягсядиня наил олмушду. Амма,

доьрудан, онлар бу гядяр ушаьы неъя сахлайаъаглар? Бу фикирля йухуйа эетди. Йухуда она дедиляр: «Щяршя, ушагларын фикрини чякмя, аъ галмазлар. Сабащ алаторан «Марал калафасы»на эедярсян. Мараллар сцд эятиряъякляр. Онлары саьарсан. Онлар щеч вахт Щяршяни дарда гоймазлар».

Щяршя йухудан дик атылды. Габ-гаъаг эютцрцб «Марал калафасы»на йолланды. Чатанда эюрдц ки, доьрудан да дюшц сцдля долу цч ана марал ону

Page 226: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

227

эюзляйир. Щяршя онлары севялийя-севялийя саьды. Орадаъа оъаг чатыб, сцдц биширди. Йарысыны гатыг чалыб эери гайытды. Бу щадися щяр эцн тякрар олмаьа башлады. Мараллар Щяршянин оъаьына алышмышдылар. Эеъя йарыдан кечмиш «Марал калaфасы»нда оъаг йанан кими онлар эялирдиляр. Аиля аъындан юлмякдян хилас олмушду.

Ящмяд киши эюрдц ки, евдя гатыг-сцд айаг тутуб йерийир. Шцбщялянди:

- Арвад, бу дювлят щарадандыр?- Сянин вурдуьун мараллар верир. Сян онларын

баласыны юлдцрсян дя, онлар сянин баланы дарда гоймурлар.

Ящмяд киши щеч ъцр арвадын сюзцня инанмады. Марал да инсана сцд верярми? Ону эцдмяйя башлады. Эюрдц арвады щяр эеъя йарыдан сонра йоха чыхыр, ишыглашанда сцд-гатыгла эери гайыдыр.

Овчу ахтарыб тцфянэини дя тапды. Эеъяни йатмады. Щяршя эейиниб йола дцшяндян сонра, киши дя гарабагара онун архасынъа дцшдц. Эялиб калафайа чыхдылар. Ящмяд хейли аралыгда юзцнц ращатлайыб эизлянди. Щяршя оъаг галайыб мараллары чаьырды. Хейлиютдц, мараллар эялмяди. Узагларда онларын кюлэяляри вурнухурду. Мараллар гатилляри овчу Ящмядин калафанын кянарында пусгуда йатмаьыны щисс етмишдиляр. Она эюря Щяршя «чаьыр-маьына»baxmayaraq, эяля билмядиляр.

Йорулуб ялдян дцшмцш Щяршяни оъаьын кянарында йуху тутду. Палтарына ня вахт од дцшдцйцнц билмяди. Бирдян оъаьы эур алов бцрцдц. Даь-даш ишыгланды. Мараллар да эюрцндц, чийни тцфянэли овчу Ящмяд дя. Мараллар да, овчу Ящмяд дя юзцнц оъаьа йетирди. Амма эеъ иди. Щяршянин кцлц оъаьын кцлцня гарышды.

Page 227: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

228

Щяршянин оъаьы, «Щяршянин кцллцйц» инди дя дурур. Щяр ил мараллар бу оъаьа зийарятя эялир, аьлайыр, онун кцлцндян йалайыб эедирляр.

Бу щадисядян сонра Ящмяд тцфянэини атмады, ялиндя даща мющкям сахлады. Мараллары гыран тцфянэ, маралларын кешикчисиня чеврилди. «Щяршянин маралларына тохунмаг олмаз» -деди.

142. Марал гайасы

Бир вахт Шямсяддин мешяляриндя марал сцрц иля эязирмиш. Мешянин эюзяллийи, бязяйи олан мараллар ня гядяр ки, топ-тцфянэ сяси ешитмямишди, инсанлардан гачмаз, щцркмяздиляр. Вахт эялди, вядя йетишди, инсан одлу силащ йаратды. Чох чякмяди бу силащ щейванын, инсанын гяними олду.

Беля данышырлар ки, вар-дювляти ашыб-дашан Ящмяд адлы бир шащ вармыш. Бу шащын Ъейран адлы бир гызы вармыш. Гызын эюзяллийиня щамы щейранмыш. О, эюзял олдуьу гядяр дя аьыл сащиби имиш. Гоншу мямлякятлярдян эялян шащ елчиляри ялибош гайыдырлармыш. Парылтылы надир дашлар, гиймятли яшйалар онун эюзлярини гамашдырмыр. Атасынын истяйи хилафына олараг Ъейран йад юлкялярин адлы-санлы шащзадяляриня мящял гоймур.

Ъейранын гялбини яля алмаг цчцн иэидляр щцняр мейданы ачыр. Кими цзцкдян ох кечирир, кими даш ойнадыр, кими дя вар-дювлятиня шцлян чякир. Ящмяд шащ чох истяйир ки, гызы щеч олмаса юз юлкясинин ялверишли, лайигли ашиглярдян бирини бяйянсин.

Шащын нюкярляри ичярисиндя аьлы, ъясаряти, сядагяти иля сечилян Заман адлы бириси дя варды. Йазыг касыблыьынын уъундан нюкярчилик едирди. Заман эюйдя

Page 228: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

229

Аллащдан, йердя Ящмяд шащдан хоф елямяйиб,Ъейрана мещр салмышды. О, цряйини эиля-эиля яридян мящяббятини шащ гызына билдирди. Artıq Zаман шащ цчцн итаяткар нюкяр, гызы цчцн ашиглярин шащы иди.

Эцнляр кечирди. Елчилярин кор-пешман гайытмасы шащы мяйус едирди. Нящайят, о, гызы иля цз-цзя дайанды:

- Эюзцмцн аьы-гарасы! Эянълик бир тяр чичякдир, ня гядяр ки, тяравятлидир, ону дярмяк истяйянляр чох олур. Вахты кечиб солуханда щамы цз дюндярир…

Ъейран атасынын щансы симя вурдуьуну о саат анлады.

- Дцздцр, ата. Анъаг щягиги ашиг эцлц тяравятиня эюря йох, гохусуна, ятриня эюря юмрц бойу атмыр.

- Гапымыза пайяндаз кими дюшянян ашигляринийя бяйянмирсян, онларын няйи чатмыр.

-Ата, сянин гапына пайяндаз кими дюшянян елчилярин, ашиглярин гылынъы-тцфянэи вар, нясли-няъабяти вар.

- Гызым, даща ня истяйирсян?- Ата, цряк истяйирям, цряк! Мяним

мящяббятимя лайиг олан цряк! Онларын щамысы мяня йох, сянин хязиняня, сянин шан-шющрятиня вурулуб.

Ящмяд шащ гайьы вя фикирляр ичярисиндя сорушду:- Бяс сянин бюйцк, мцгяддяс, цлви

мящяббятиня лайиг цряк вармы?Ъейран бцтцн ъясарятини топлады. Фцрсяти ялдян

гачырмаг олмазды:- Вар, атаъан! Заман…«Заман» сюзцнц ешитъяк еля бил зялзяля гопур,

вулкан пцскцрцр, даь-даш Ящмяд шащын башына учур. Лакин ата бирдян-биря гызынын гялбиня дяймяйя горхур. Нюкяр ола-ола шащ гызына мящяббят йетирян

Page 229: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

230

бир эядайа тядбир эюрмяк гярарына эялир. Заманы йанына чаьырыб мещрибанъасына сющбят едир:

- Шаща кцрякян олмаг истяйян ашиг щюкмян бир сынагдан чыхмалыдыр. Сяни йцнэцл бир имтащана чякя-ъяйям. Йахынлыгдакы мешядян мяним Ъейран гызыма йарашан дири бир марал тутуб эятирярсян, тойунузу вурдурарам.

Севэилиляр севинирляр. Бу пешядя сяриштяси олмайан Заман кямянд эютцрцб мешяйя цз тутур. Неъя олур-олсун, няйин бащасына олур-олсун, ешгини сцбута йетирмялидир. Заман чох эязир, чох долашыр, йорулуб ялдян дцшцр, анъаг инадындан дюнмцр. Ону эюрян мараллар дуйуг дцшцр, гачырлар.

Бир эцн беля кечир, ики эцн беля кечир, щеч бир мурад щасил олмур. Ахырда Заман дуз эютцрцб ачыг талада йасты дашын цстцня сяпир, юзц ися йашыл отларын арасында эизлянир. Мараллар дузлаьа эялир. Гяфилдян кямянд атылыр. Мараллардан бири буйнузундан кямяндя илишир. Заман чох чятинликля дири маралы Ящмяд шащын щцзуруна эятирир. Ондан ящдя вяфа истяйир:

- Ъейрана лайиг щядиййяни эятирмишям, гиблейи-алям!..

Ящмяд шащ кяляйинин баш тутмадыьыны эюрцб йени тядбиря ял атыр:

- Бу марала бир тай да эятирсян, даща сюзцм йохдур, гыз сянинкидир.

Заман сонсуз щявясля йеня марал далынъа дцшцр. Аз доланыр, чох доланыр, мараллара раст эялмир. Дузлаьа гайыдыр, эцнлярля отуруб марал эюзляйир. Йаз чыхыр, йай эялир; йай чыхыр, пайыз эялир, марал эюрцнмцр.

Нящайят, амансыз гыш фядакар ашигин башына гар яляйир. Бирдян нарын гар цстцндя марал изи эюрцр.

Page 230: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

231

Севинир. Ъялд изя дцшцр. Бир гайанын башында маралын отладыьыны эюрцр. Сцрцня-сцрцня марала тяряф эедир. Кямянди атдыьы иля маралын дуйуг дцшмяси бир олур. Башы кямяндя дцшян бир марал цркцб юзцнц гайадан атыр. Ипин бир уъуну белиня баьлайан Заман да маралла бирликдя гайадан учур.

Марал гайасы ады беля йараныр. Дейирляр ки, Ящмяд шащ сюзцня ямял етмядийиня, эцнащсыз бир ашигин га-тилиня чеврилдийиня эюря эюзляри тутулуб, язаб-язиййят ичярисиндя юлцр. Ъейран да юмрцнцн сонуна гядяр марал далынъа эедян Заманын йолуну эюзляйир. Севэилисинин ийини евдяки маралдан алыр.

143. Ана марал

Кянддя мяшщур овчу кими танынан Нуряли киши чох пяришан щалда мешядян евляриня гайытды. Арвады Фатимя, оьлу Бещруз кишини гаршыламаьа чыхдылар. Ялибош эери дюнян овчунун щалы щал дейилди. Киши фикир дярйасына гярг олмушду. Фатимя бир аддым иряли атылыб яринин чийниндян лцляси ашаьы салланан тцфянэи эютцрмяк истяди. Нуряли киши она мане олду. Аьыр аддымларла евин далына кечди. Тцфянэи чийниндян ашырды. Арвадынын вя оьлунун эюзляри габаьында нечя ил йолдашлыг етдийи тцфянэин лцлясиндян тутуб ону даша чахды.

- Даща эцнаща батмаг истямирям!.. Оьлум, Бещруз, инди нювбя сяниндир, бундан сонра сянин газанъыны йемяли олаъаьыг. Мян даща овчулуьу атдым. Бир дя ялимя тцфянэ алмарам. Мешядян еля утанырам, еля хяъалят чякирям ки, бир дя ора дюнмяйя цзцм эялмяз. Сян ися, ай бала, чюряйи

Page 231: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

232

тцфянэдян йох, торпагдан чыхартмалысан. Тякъя торпаг ону юлдцрянлярдян разы галыр.

Бещруз атасынын дярдиня шярик олмаг истяди:- Атаъан, сянин гярарын сябябсиз дейил, сян щяр

саат фикриндян дюнян адам дейилсян. Ата дяриндян няфяс алыб башына эялян ящвалаты

данышмаьа башлады:- Алтмыш илдир овчулуг еляйирям. Алтмыш илдир

марала, ъейрана, янийя, тураъа, кяклийя–мешянин сярвятиня, дювлятиня эцлля атырам. Щамы билир ки, кефимдян йох, сизи йашатмаг цчцн эцлля атырам. Алтмыш илдя бир дяфя дя олсун мешя мяним хятримя дяймяйиб, мяни ялибош гайтармайыб. Бу эцн ися…

Фатимя щювсялясини баса билмяди:- А киши, тез ол, мятляб цстя эял!- Арвад, бу эцн бир ана маралы халлы бябир гова-

гова мяня туш етди. Бябиря эцлля атдым, араланды. Онун овуна юзцм йийяляндим. Марал гачды, мян говдум, мян атдым, о синди, нишанэащдан йайынды. Йалныз бир сямтя ъан атырды. Щисс едирдим ки, балалары вар, юзцнц онлара чатдырмаг истяйир. Икимиз дя цзцлцб ялдян дцшмцшдцк. Ня о гачыб ъаныны гуртара билирди, ня дя мян ял чякирдим… Ахырда маралы говуб чыхылмаз бир гайалыьа салдым. Лап йахына эялиб хейли тамаша етдим. Эюрдцм йох, марал щеч юзцндя дейил, тез-тез щямин сямтя бойланыр. Долмуш йелининдян, шцшялянмиш мямяляриндян щисс олунурду ки, балалары лап кюрпядир. Тцфянэи эюзцмцн тушуна галдырдым, ниййятими баша дцшян марал йаныглы бир мялярти иля мяня йалварды. Тцфянэ эюзляримдян енмяди. Бирдян мюъцзя баш верди. Маралын шцшялянмиш мямя-ляриндян сойуг дашлара исти сцд фышгырды. Еля бил маралын сцдц эюзцмц тутду. Дцнйа эюзляримдя зцлмятя дюндц. Пешманчылıг вар эцъц иля ялляримя

Page 232: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

233

вурду. Тцфянэ нишанэащдан дцшдц. Иллярин гяфлят йухусундан айылдым. Тцфянэ лцлясини чийнимя кечириб марала йол эюстярдим. Йазыг щейван мяни анлады. Габаьыма дцшцб йола дцзялдик. Амма эюзляриндяки тялаш чякилиб эетмирди. Билирдим ки, халлы бябирин зящми ону титрядир. Ана маралы бу мяскяндя тяк гоймаг олмазды. Бирдян бир шаггылты гопду. Гайанын арасында дуран халлы бябир ох кими сцзцб маралы сцпцрляди. Тцфянэин ня вахт ачылмасындан хябярим олмады. Ону эюрдцм ки, халлы бябир горхунъ бир нярилти иля йердя, маралын айаглары алтында гыврылыр. Маралы дцз балаларынын йанына гядяр ютцрцб эери дюндцм. Бундан сонра аъындан юлсям дя овчулуг елямярям, нащаг ган тюкмярям.

Фатимя яриня тясялли верди:- Ай киши, сян ки, ян бюйцк хейирхащлыг

елямисян, даha нийя гям дярйасына батырсан?- Бяс, индийя кими?Арадан бир аз кечяндян сонра Нуряли киши

фикирдян хястялийя дцшдц. Ня гядяр дава-дярман елядиляр, ня гядяр чичяклярдян мялщям дцзялтдиляр, хейри олмады, киши шяфа тапмады ки, тапмады. Овчу эцнц-эцндян ярийирди. Бир эцн Бещруз Лоьман кими бир ел щякиминин сораьыны алды. Чятинликля дя олса,щякими тапыб атасынын цстцня эятирди. Щяким гоъа овчуйа бахан кими дярдиня ашина олду:

- Ай бала, щеч билмирям неъя дейим хястянин дявасы ялаъсыз йердядир. О, бир каса марал гатыьы ичся анаданэялмя олар.

- Щяким, маралын сцдцнц тапмаг мцшкцл мясялядир, о kи qaldı гатыьы ола…

Щяким щамыны цмидсиз вязиййятдя гойуб чыхыб эетди.

Page 233: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

234

Хястя лап аьырлашмышды, диниб, данышмырды. Ана-бала онун йасдыьынын гыраьындан чякилмирдиляр. Эеъянин бир вахты хястя дил ачды:

- Арвад, габ эютцр ешийя чых, марал мяня сцд эятириб.

Фатимя еля билди ки, яринин сон няфясидир, сайыглыйыр. Анъаг юзцнц сындырмады, сярниъи эютцрцб байыра чыхды. Тяяъъцбдян йериндя донду. Ири буйнузлу, гумрал ана марал астанада дайанмышды. Онун мямяляриндян сцд ахырды. Фатимя тез сярниъи булаг кими гайнайан сцдцн алтына тутду. Сярниъ аьаппаг кюпцклц сцдля долду. Арвад бахыб-бахыб ащ чякди:

- Щяким гатыг демишди, ай марал, сян сцд верирсян…

Фатимя сцдля долу сярниъи эютцрцб ичяри кечмяк истяйяндя марал она мане олду. Щяр эюзцндян бир дамла йаш исти сцдцн ичиня саьылды. Сцд о саат уйушуб гатыг олду. Фатимя маралын цзцнц, эюзцнц тумарлайыб йола салды.

Дейирляр, гоъа овчу гатыьы башына чякян кими саьалды. Етдийи йахшылыг итмяди, ону йенидян йашатды.

144. Гызыл бешик

Нурлу кяндиндя хош эцзяран кечирян бир аиля варды. Бунларын вары ашыб-дашса да, ювладлары йох иди. Ян шян мяълисин сону бу евдя кядярля гуртарарды.

Бир эцн тале бу аилянин дя цзцня эцлдц. Заман кишийя хябяр вердиляр ки, арвадын Йахшы щамилядир. Киши севинъиндян аз галды ганад ачыб учсун. Дювлятинин бир гисмини айырды. Оьлу олса, сяхавятини эюстяряъяйини бяйан еляди. Аьалар, йохсуллар, гяриб адамлар арзу

Page 234: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

235

едирдиляр ки, Zаман кишинин оьлу олсун. Вахт йетишди. Йахшы ярини эюзял-эюйчяк бир оьланла севиндирди. Анъаг ня бир аъын гарны дойду, ня дя бир йетимин кюнлц алынды. Заман киши фикрини дяйишиб айырдыьы пула гызыл бир бешик дцзялтдирди. Йахшы ярини ящдиня вяфа эюстярмяйя чаьырды, хейри олмады. Заман киши деди:

-Арвад, аман-заман бир оьлум вар. Мян ону гызыл бешикдя бюйцдяъяйям. Юзц дя щюкмян овчуедяъяйям. Индидян заьлы бир тцфянэ алаъаьам. Эяряк мяним оьлумун эцллясинин сяси дяряляри, тяпяляри, мешяляри лярзяйя салсын. Эяряк о гядяр марал вура ки, dərisi ilə еви-ешийi бцрцйям.

Киши дедиклярини еляди. Амма ъамаат арасында ушагдан чох гызыл бешикдян вя дивардан асылмыш заьлы тцфянэдян сющбят эедирди. Бу хябяр оьрулара да чатды.

Бир эеъя оьрулар фцрсят тапыб гызыл бешийи ушаг да ичярисиндя арадан чыхартдылар. Онлар юзлярини сых бир мешяйя салдылар. Анъаг бир дя эюрдцляр ки, кимся онлары гарабагара изляйир. Горхуйа дцшдцляр. Эюздян йайынмаг цчцн гызыл бешийи бир дашын далына гойуб гачдылар. Дедиляр: бурадан узаглашаг, сонра эялярик.

Сящяр ачылды. Заман вя Йахшы гызыл бешикля,ушаьын оьурландыьыны билиб, ащ-фяьан елядиляр. Онларын шивяни бцтцн еля йайылды. Щамы ушаьы вя гызыл бешийи ахтармаьа башлады. Щятта гызыл бешийи гойдуглары йердя тапмайан оьрулар да тяяъъцбля ъамаата гошулмушдулар. Гызыл бешик тапылмады ки, тапылмады.

Бу щадисядян цч-дюрд ил кечди. Бир эцн Нурду кяндинин овчусу «Галалы мешяйя» ова чыхмышды. Онун эюзцня бир марал эюрцндц. Марала нечя дяфя эцлля атдыса да, эцлля сцзцб йан эетди. Марал нишанэащдан йайынмаг цчцн йанындакы ушагла

Page 235: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

236

гачмаьа башлады. Овчу бу сирря мат галды, анъаг эюзц гызыл бешийя саташанда ишин ня йердя олдуьуну анлады. Дярщал йадына цч-дюрд ил бундан яввял олмуш щадися дцшдц. Неъя олса ушаьы тутмаьа чалышды. Горхусундан даща эцлля атмады ки, бирдян марала дяймяз, ушаьа дяйяр. Овчу щалдан-дилдян дцшдц. Ахырда ушаьы тута билди. Ушаьын тутулдуьуну эюрян марал да овчуйа тяслим олду. Овчу гызыл бешийи вя ушаьы кяндя эятирди. Марал да онлардан айрылмады.

Маралын щярякяти Заман кишини сарсытмышды. О, арвады Йахшыйа деди:

-Заьлы тцфянэи гуйула, оьлумуза айры сянят сечяк. Бундан сонра о, марал вура билмяз.

Дейирляр ки, ана марал юмрцмцн сонуна гядяр ушаг олан гапыдан эетмямиш, ушаг да маралдан айрылмамышдыр.

145. Маралйан

Гоъалар дейирляр ки, кечмишдя Маралйан кяндинин ъамааты якинчиликля мяшьул олурмуш. Анъаг якин сащяси азлыг етдийиндян йахындакы кичик мешяни йандырмаьы гярара алырлар. Кянд ъамаатынын аьсаггалы дцнйаэюрмцш бир адам иди. Нащаг ишя йол вермяйян, эцъсцзц эцълцйя дюйдцрмяйян, ядаляти инсаф тярязиси билян бу гоъа ещтийатла йерийирди ки, айаьынын алтында бир эцнащсыз гарышга беля галыб язилмясин. Она эюря ел аьсаггалы ряиййятиня дейир:

-Онсуз да аьаъы йандыранда эцнаща батаъаьыг. Бары еля еляйин щейванат аляминдян бир ъанлы галмасын, щамысыны говуб бюйцк мешяйя кючцрцн.

Page 236: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

237

Ъамаат аьсаггалын мяслящятини ъан-башла йериня йетирир. Сонра мешяйя од вурурлар.

Йери шумлайыб тахыл якирляр. О или йахшы буьда йетишир. Ораглар ишя дцшцр, сары буьда шырманларда тайаланыр. Щамы бол мящсула севинир.

Ъамаат мящсул байрамына топлашыб шянлийя башлайыр. Бу ара кяндlилярдян бири йаныб кюсювя дюнмцш бир марал баласыны аьсаггалын щцзуруна эятириб, эцнащкарын тапылмасыны тяляб едир. Еля бил шянлийя су сяпилир. Щамы йанмыш марал баласы цчцн щейфсилянир. Ишбилянляр айдынлашдырыр ки, щеч ким марал баласына гясд етмямишдир. Сян демя кюрпя дяряйя сычрайаркян бурхулуб айаглары сынмыш, гачыб ъаныны аловдан гуртара билмямишдир.

Ел аьсаггалы кядярля кюксцнц ютцрцб дейир:- Билмядим, марал йана!О эцндян щямин кянд аьсаггалын сюзцйля

«Маралйан» адланыр.

146. Марал гайасы

Гышын гарлы-човьунлу эцнляриндян бири олур. Ъяфяр киши сящяр йухудан ойананда эюрцр ки, бухары оъаьынын йанында йаны балалы бир марал йатыр.

Бу тякъя Ъяфяр кишинин аиляси цчцн йох, бцтцн кянд цчцн бир мюъцзя олур. Буна бахмайараг, Ъяфяр киши йаны балалы маралы апарыб, Чангы даьына ютцрцр.

Марал эцндцз юрцшдя отлайыб ахшам йеня дя эери гайыдыр. Ъяфяр киши дейир:

-Йох, бунлара тохунмаг олмаз. Марал бу оъаьы мцгяддяс билиб эялиб.

Page 237: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

238

Ъяфяр киши ону да дейир ки, бу евдя щеч бир яйри иш ола билмяз. Онда мараллар дюнцб эедяр, тякъя бизим ев йох, бцтцн кянд бундан зийан чякяр, эюйдян бяла еняр.

Беляъя мараллар бу оъаьа öyrəşir, илин дюрд фяслиндя чюллярдя отлайыб, йеня дя бу оъаьа эялир. Ъяфяр кишинин аиляси мараллары саьыб гатыг чалмаьа, йаванлыг дцзялтмяйя адят едир. Бир нечя ил ярзиндя Ъяфяр кишинин вар-дювляти щяддян артыг чохалыр.

Щятта гоншулардан буна пахыллыг едянlər дя олур.

Бир эцн бу кяндин овчу оьлу Гара, гоншу кянддян бир гыз истяйир. Гыз да оьланы эюрцб севибмиш. Лакин гызын атасы о гядяр дя йахшы адам дейилмиш. Назар кишини щамы шяр адам кими таныйырмыш. О, елчиляря дейир:

- Щеч кяс билмясин. Овчу Гара Ъяфярин гапысындакы ана маралы юрцшдян дири тутуб бу кяндя эятирмяся, о марал бу щяйятдя саьылмаса чятин ки, бу севда баш тутсун.

Бу хябяри овчу Гарайа чатдыранда дейир:- О маралы чюл щейваны щесаб етмяк дцз дейил.

Нечя илдир ки, о марал юз сцрцсц иля Ъяфяр кишинин гапысындадыр.

Оьлан чарясиз галыб сящяр Чангы даьына чыхыр, мараллары Ейнялтахтынын гяншяриндяки гайалыьа гядяр говур, атдыьы кямянд ана маралын буйнузуна кечир. Анъаг овчу Гаранын эцъц чатмыр. Ана марал ону сцрцйцб гайадан салыр. Марал да юлцр, овчу да.

Овчу Гаранын севэилиси Мяръанын цряйиня хоф дцшмцшдц. Она еля эялирди ки, бу эцн няся бир бядбяхт щадися олаъаг. О даща чох севэилиси Гарадан горхурду. Гыз Чангы даьындан кечиб, Гыйьар даьына эялди. Бир гый вурду. Мараллар бу

Page 238: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

239

сясдян щцркцшцб йастанайа топлашды. Гыз ана маралы эюрмяди. Мараллара тяряф гачды. Эялиб эюрдц ки, оьлан ана маралын буйнузуна кямянд атыб, овчу Гара да онунла бярабяр даьдан дцшцб юлцб. Гыз еля бир йаныглы байаты чякди ки, бцтцн ел йериндян тярпянди.

А даьлар, уъа даьлар,Гар белин гуъа даьлар.Овчусу ъаван юлмцш,Маралы гоъа даьлар.

Адамлар кими маралларын да эюзляри йашлы иди. Ел даьыланда мараллар да бирдяфялик бу йерлярдян баш эютцрцб эетдиляр. Бу даьларда мараллардан нишаня «Марал гайасы», ики эянъин одлу мящяббятиндян ися бир байаты йадиэар галды.

147. Эцлгядямин яфсаняси

Садыг адлы бир чобанын Эцлгядям адлы узунсач, щцндцр бойлу, эцл рянэли гызы олур.

Эцлгядям ушаглыгдан атасы иля даьлары, мешяляри гарыш-гарыш эязмиш, эцллярин ятрини алмыш, чайларын няьмясиня дойунъа гулаг асмышды. Чобан гызы саз чалыб, сюз гошанда бцтцн мащал она щейран олармыш. Онун сазында, авазында эцняш ишыгланар, истиляняр, даьлар уъалар, гцрурланар, чичякляр ятирляняр, эюзялляшяр, чайлар няьмяляняр, бир дя йамйашыл мешялярин бязяйи олан мараллар ойнашардылар.

Эцлгядям сазы йашыл мешянин башында дуруб чалармыш. Онунла бир марал баласы мещрибанлыг едярмиш. Марал аьлайанда Эцлгядям гямли

Page 239: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

240

олурмуш. Онун айрылыьына дюзмязмиш. Бир илан маралла дцшмянчилик едирмиш. О, маралын анасыны санъыб юлдцрмцш, инди ися баласыны зящярлямяйя фцрсят ахтарырды. Илан щямишя ещтийатлы олан марала йахын дцшмяйя о гядяр дя ъцрят елямирди. Нящайят, илан бу фикря эялир ки, Эцлгядями санъса, онун сазыны, юзцнц сусдурса, марал бир ай да йашайа билмяйяъяк.

Илан беля дя едир. Эцлгядям вяфат едян кими сазы да йоха чыхыр. Марал эяляндя Эцлгядямин мяфтунедиъи няьмясинин явязиня, ъамаатын црякйандыран аьысыны ешидир. Маралын эюзляри долур. Гямли щалда эери гайыдыр. Бир даща няьмяли йеря эялмир.

Цч эцндян сонра сяс ешидилир ки, марал буйнузунда щямин иланын ъясяди вя саз Эцлгядямин гябри цзяриндя даша дюнцб.

Буну ешидян ашыглар вя ъамаат Эцлгядямин гябри цстцня эетдиляр. Щямин йеря эедянляр дейирляр ки, щягигяти эюрмяк истяйирлярся, эяряк сазы еля чалалар ки, Эцлгядям сазынын щавасыны версин.

148. Овчу Пирим вя цч ъейран

Овчу Пирим кямянд атыб бир ъейран тутур. Ъейран аьлайыб дейир:

- Инсаф еля, Пирим баба биз цч эцн олар ки, евлянмишик.

Овчу Пирим ъейраны бурахыр. Овчу Пирим даьын о бири цзцндя кямянд атыб

башга бир ъейран тутур. Бу ъейран да аьлайыб дейир:- Пирим баба, мян дя о апардыьын ъейранын

йолдашыйам. Мурадымыз эюзцмцздя галды. Биз бир

Page 240: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

241

гайанын дибиндя дурмушдуг. Сяни эюрцб щярямиз бир тяряфя гачдыг. Яввял кямянд атыб ону тутдун. Инди дя мян илишдим.

Овчу Пирим ъейраны бурахыб дейир:- О бири йолдашыны да азад етмишям, эедин

хошбяхт йашайын.Овчу Пирим башга овлаьа эедир. Юрцшдя бир

ъейрана раст эялир вя буну да кямяндя салыр. Ъейран зцлцм-зцлцм аьлайыб дейир:

- Özümün юлмяйим цчцн деmиrям. Бир ъцт бала гойуб эялмишям. Бах, йелиним сцдля долудур. Отлайыб онларын йанына гайыдырдым. Ащ, йазыг балаларым!

Овчу Пирим бу ъейраны да бурахыр, евя ялибош гайыдыр. Арвады бош эялмяйинин сябябини сорушдугда дейир:

- Мян яввялляр щейванларын дилини билмирдим, истядийим кими ов еляйирдим. Инди онларын дилини билирям, анлайырам ки, щейванларын дярди бизимкиндян дя чохдур. Мян даща онлары аьлада билмирям.

149. Марал саьына эялир

Гышлаг Кцр чайынын сол сащилиндя, мешянин ичярисиндя йерляширмиш. Бир эцн Мящяммяд бяй юз гойун сцрцсцня баш чякмяйя эедяндя онун гаршысына бир марал чыхыр. Мящяммяд бяй овун она гаршы эялмясиндян хош бир яламят эюрцр вя тез тцфянэи нишана галдырыр. Марал овчудан гачмаг явязиня дайаныб кимися, няйися эюзляйир. Мящяммяд бяй ъанындан горхмайан маралын щярякятиня тяяъъцб едир. Тятийи чякмяйя лянэийир. Бир дя эюрцр ки, бир бала марал колун далындан чыхыб нишан

Page 241: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

242

алдыьы маралын йанына йцйцрдц. Щяля тцфянэ сяси ешитмяйян, тящлцкянин ня олдуьуну билмяйян бала марал ширин-ширин анасыны яммяйя башлайыр.

Мящяммяд бяй овун hярякятиня севинир: «Аллащ мянимкини эятирир. Байаг тцфянэимя тякъя анасы эялмишди, инди баласы да юзцнц йетирди. Ушаглар йахшы кабаб чякярляр. Беля гисмятдян ял чякмяк олмаз».

Овчунун ниййятини дуйан марал дал айаглары цстя галхыр. Юзц цчцн, баласы цчцн аман истяйир. Мящяммяд бяйин щейряти даща да артыр: «Билирям, йалварырсан, вахтсыз юлцмдян, гяфил юлцмдян аман истяйирсян. Сянин дя юз гайьын вар. Щяля кюрпя, кюмяксиз баланы бюйцтмялисян. Буна эюря сяни баьышламаг олар. Амма сян щейвансан. Мяним йахшылыьымы баша дцшя биляъяксянми?»

Мящяммяд бяй йаны балалы марала атяш ачмыр. Тцфянэини нишандан ендириб чийниня салыр. Бу щадисядян 10-12 эцн сонра Мящяммяд бяй ахшам евдя отурубмуш. Арвады Шяряф ханым ичяри эириб гапыйа балалы марал эялдийини сюйляйир. Киши чюля чыхыб щямин маралы эюрдцкдя гящяр ону боьур, эюзляриндян йаш ахыр.

Мящяммяд бяй оьланлары Эярай вя Ъяфяргулуйа тапшырыр ки, марала тохунмасынлар. Шяряф ханыма да тапшырыр ки, маралы инъитмясин, она хидмят етсин. Бу минвалла марал щяр эцн ахшамлар эяляр вя сцдцнц саьдырыб баласы иля бирликдя чыхыб эедярмиш.

Page 242: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

243

Page 243: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

244

150.Эюйцн гязяби

Бир эцн арвад саъда фятир биширирмиш. Кюрпя ушаьы йанына эялир, ана фятирин бирини йеря сярир ки, ушаг онун цстцндя отурсун, яйин-башы тоз-торпаьа булашмасын. Эюй гязяблянир, йердян йедди гат узаглашыр. Буьда сцнбцлц дя фярйад гопарыр, ашаьыдан йолуна-йолуна чаьырыр, щейванлар мяляшир, атлар кишняшир, итляр улашыр. Сцнбцлцн щарайы кясилмир, башында бир аз дян сахлайыр, ону да чюряйин гядрини билянляря…

151. Эцняш вя Ай щаггында яфсаня

Б и р и н ъ и я ф с а н я. Беля рявайят едирляр ки, бир киши ова чыхыр. Ялиня бир шей дцшмцр. Ахыр эялиб кичик бир эюлцн кянарына чыхыр. Эюрцр ки, эюлцн о тайында эюзял бир гыз яйляшиб эюля тамаша едир. Гыз о гядяр эюзял имиш ки, шювгцндян овчу она баха билмирмиш. Ахыр овчу биртящярля она йахынлашыб сорушур ки, сян кимсян?

Гыз ъаваб верир ки, мяним адым Эцняшдир. Овчу иля Эцняш бир аз сющбят едирляр, ахшамын гаранлыьы ятрафы бцрцйцр. Овчу Эцняшя тяклиф едир ки, онлара гонаг эетсин. Эцняш разы олур. Онлар бирликдя

Page 244: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

245

овчунун евиня эялирляр. Овчу гонаьы бюйцк щюрмятля гаршылайыр. Эцняш айрыъа бир отагда йатыр. Сабащ ачылыр, щамыдан габаг гонаг дурур. О, щяйятя чыхан вахт ятраф нура бойаныр. Бу заман ев йийяси дя йухудан ойаныр. Эцняшя баханда эюзляри гамашыр. Овчу Эцняшя йахын эедя билмир. Бу вахт Эцняш юз эюзяллийиндян утаныб, йенидян отаьа гайыдыр. Овчу юз гонаьынын эюзяллийи щаггында гоншулара данышыр. Билдирир ки, она йахын дцшмяк чятиндир.

Гоншулугда олан бир киши дейир. Мян ону тута билярям. Эцняш йеня овчуnun evində галыр. Сящяр овчу вя онун гоншусу Эцняши эюрмяк вя тутмаг цчцн байырда эюзляйирмишляр. Эцняш чюля чыхан кими йеня алям нура бойаныр. Овчунун гоншусу эюрцр ки, доьрудан да она йахын дцшмяк мцмкцн дейил. Ондан сцзцлян ишыг ох кими адамын эюзцня санъылыр. Ахыр гоншу тянэя эялиб ону йайı-оху иля вурур. Bу охЭцняши синясиндян йаралайыр. Эцняш йаралы-йаралы гачыр. Эцняш эюйцн цст гатына галхыр вя юз донуну сойунуб сяпир. Донундакы ган изляри гуршаг шяклиндя эюйцн цзцндя йаьышдан сонра эюрцнцр.

Овчу тутдуьу ишдян пешман олур вя бир ат миниб ону ахтармаьа эедир. Анъаг она чата билмир.

Дейирляр, щямин овчу Ай имиш, гонаг ися алямя нур сачан, дцнйайа эюзяллик верян, щяйат верян Эцняш имиш.

Бязян эюрцрсян Ай сабаща галыр ки, Эцняшля эюрцшцб эцнащыны бойнуна алсын, ондан цзр истясин, анъаг бу мцмкцн олмур, Эцняш ондан гачыр.

И к и н ъ и я ф с а н я. Дейирляр, Ай вя Эцняш баъы-гардаш имиш. Бир эцн онларын аналары йуха биширмяк цчцн щазырлыг эюрцрмцш. Анасы Айы чаьырыр ки, эет охлову эятир. Ай охлову эятирмир, дейир: - Эцняш эятирсин.

Page 245: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

246

Эцняшля Ай бир-бири иля савашыр. Бу заман ана саъы кцлляйирмиш. Ня гядяр тяпинир ки, савашманы гуртарсынлар, aнъаг онлар ешитмирляр. Ана аъыглы-аъыглы дурур вя Айын цзцня бир силля вурур. Эцняш горхусундан ясим-ясим ясир. Ай тутдуьу ишдян утаныр. Щяр икиси евдян гачырлар. Дейирляр, Эцняшин эцнащы олмадыьы цчцн о эцндцз, Ай ися утандыьындан эеъя эязмяйя чыхыр. Ана ися виъдан язабы чякир вя щеч биринин цзцня диггятля баха билмир.

152. Алдядя яфсаняси

Баьдадда яряб хялифясиня беля бир хябяр чатыр ки, Одлар юлкясиндя Алдядя адлы бир шяхс пейда олуб. Бу шяхс мюъцзяляр иъад едир, юзц дя одда йанмыр.

Хябяр хялифяни бярк марагландырыр, дейилянлярин доьрулуьуну йягин етмяк цчцн йанына цч яряб чаьырыр:

- Еля бу эцн Одлар юлкясиня йола дцшцн. Орда Алдядя адлы бир шяхс пейда олуб. Эедиб йохлайын. Яэяр доьрудан да, мюъцзяляр чыхарырса, она тохунмайын. Йох, еля олмаса, ону мящв един, йурдунда щеч бир няфяр дя саламат гоймайын.

Ярябляр Алдядяни Щача гайа дейилян йерин йахынлыьында илхы иля бирликдя тапырлар. Эюрцрляр ки, эениш чюлдя йалманлары гыз щюрцкляри кими щюрцлмцш ат илхысы отлайыр, илхыда ики дайчанын йалманы щюрцлмяйиб. Онлар бунларын сиррини щцндцр даш цстцндя отурмуш Алдядядян сорушурлар. О дейир:

- Бу дайчалар Эюйсудан чыхыб, илхыйа юзляри гарышыблар. Хейли сющбятдян сонра ярябляр щисс едирляр ки, гоъа чох щикмятли адама охшайыр.

Page 246: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

247

Дцнйанын яввялиндян-ахырындан хябяр верир. Алдядяни йохламаг истяйирляр.

- Бялкя бир оъаг чатасан, йаман аъмышыг. Алдядя о саат гонагларын ниййятини баша дцшцр. - Билирям няйя эялмисиниз, мараьыныз нядир, истя-

йиниз нядир, щамысыны билирям.Ярябляр тяяъъцблянирляр.- Биз ки, сяня щяля бир сюз демямишик.- Бир кабаб биширим йейяк, сонра данышарыг. Алдядя айаьа галхыб оъаг чатыр. Йахындакы

сцрцдян бир гузу айырыб кясир. Гузунун голуну, будуну, габыр-ьаларыны чылпаг ялиндя кюзя тутуб гызардыр. Кабаб бишир. Алдядянин ялинин тцкц дя гарсаланмыр.

- Бу ня мюъцзядир? – дейя, ярябляр щейрятля диллянирляр.

- Мюъцзя йохдур. Мян Одлар дийарынын ювла-дыйам-од оьлуйам. Од оду йандырмаз.

- Сян юз галадыьын одда йанмазсан, анъаг биз галадыьымызда ямялли-башлы бишярсян, щеч кцлцн дя галмаз, - дейя ярябляр онун мюъцзясиня шякк едирляр.

Онлар бир гараэюз, qaradiz гузуну Алдядянин гуъаьына верирляр. Сонра да йурд йериндяки тяндири галайырлар. Алдядяни алову эюйя дилимлянян тяндиря салырлар, тяндирин аьзыны ири сал дашларла юртцрляр.

Ярябляр еля дцшцнцрляр ки, Алдядя бу эеъя тяндирдя йаныб кцл олаъаг. Сящяр онлар тяндирин аьзыны ачанда эюзляриня инанмырлар. Алдядянин башынын тцкляри, быьлары гарлы-гыровлу иди, саггалындан буз салхымлары салланырды, гуъаьындакы гараэюз гузу ися гыпгырмызы бишмишди.

Ярябляр дедиляр:

Page 247: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

248

- Бу ясл мюъцзядир. Ей Алдядя, биздян истяйин нядир?

Алдядя зящмли хялифянин елчиляриня ъясарятля ъаваб верди:

- Сиздян щеч ня истямяйяъяйям, амма мяндян дя истямяйин, гойун щяря кəsinki юзцнцн олсун.

- Баша дцшмядик.Алдядя йанындакы дюрд аьаъ чубуьуну

эюстяриб деди:- Бу аьаълары дюрд тяряфя атаъаьам, щара

дцшся, о торпаьа тохунмайын.Ярябляр севиндиляр ки, бир гоъанын атдыьы аьаъ о

гядяр дя узаьа дцшмяз. Одур ки, дедиляр олсун.Алдядя биринъи аьаъы атды, аьаъ эюйдя сцздц,

эюрцнмяз олду. Ярябляр сорушдулар: аьаъ щара дцшдц?- Савалан даьына, - дейя, Алдядя ъаваб верди.Алдядянин икинъи аьаъы Шащ даьына, цчцнъц

аьаъы Алвыз даьына, дюрдцнъцсц Аьры даьына дцшдц. Ярябляр дедиляр:- Бу ки, Одлар юлкяси олду.Алдядя эцлцмсцндц:- Хейр, Одлар юлкясинин щеч парасы да дейил.Ярябляр Одлар юлкясиндя еля бил ода дцшдцляр,

алышыб йанмаьа башладылар. Тялясик Алдядядян айрылыб бирбаша Баьдада цз тутдулар.

153. Мащпейкяр яфсаняси

О эеъя ки, Алдядя евя гайытмады, арвады Мащ-пейкяр ону чох эюзляди. Сонра кюрпя ушаьыны белиня сарыйыб ярини ахтармаьа башлады, даьлара цн салды.

Page 248: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

249

Эязя-эязя «Эюййурд» дейилян йеря эялиб чыхды. Алдядянин ат илхысы бурда иди. Юзц ися йох иди.

Мащпейкяр даьлара цз тутду. Чох эязди, чох доланды. Анъаг Алдядядян сораг тута билмяди. Беля эется елин аьсаггалы, башбиляни, йол эюстяряни ялдян эедярди. Ел гарa эейярди. Неъя олурса-олсун Алдядя тапылмалыйды.

Мащпейкяр она манечилик едян, ял-голуну чидарлайан ъийярпарасыны кцряйиндян ачыб Гызыл гайанын дибиндя хялвят бир йердя эизляди. Дилиндя Алдядя, Щачагайа даьына тяряф эетди. Аьчайын сащиллярини эязди. Алдядяни даьлардан, дашлардан, чайлардан, отлардан, чичяклярдян сорушду, тапа билмяди. О эери гайыдыб оьлуну дибиндя гойдуьу Гызыл гайайа эялди. Артыг сящяр иди. Мащпейкяр эюзляриня инанмады. Ушаьын сарыьы йердя иди, амма юзц йох иди. Мащпейкярин бир дярди ики олду. Oğlunu çох ахтарандан сонра кор-пешман евя дюндц.

Хейли кечмиш Алдядя евя эялди. Башына эялмиш əhvalatı данышды. Мащпейкяр дя оьлуну итирдийини, башына эялянляри данышды.

Щямин эцндян Алдядянин, Мащпейкярин дярди-кядяри артды. Эюзляри даьларда, дашларда галды.

Мащпейкяр ювлад щясрятиня дюзя билмирди. Эеъя-эцндцз аьлайырды. Йеря, göyə, ясян кцлякляря, ди-лимлянян аловлара йалварды, бир мятляб щасил олмады, оьлуну она верян бир гцввя тапылмады. Ахырда ялаъсыз галыб Аьчайа цз тутмалы олду. Даща дюзя билмирди. Мащпейкяр йа баласына говушмалы, йа да щяйатла видалашмалыйды. Чайын хасиййяти беля иди: о йедди илдянбир ашыб-дашырды. Лейсан йаьышдан ашыб дашса, зяряр

веряр, ятрафында ня олса, силиб-сцпцрцб апарарды. Йох, еля ки, шимшяк чахды, илдырым çахды, чай о гядяр дя дашмазды, сцд кими кюпцклянярди. Ким бу кюпцклц

Page 249: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

250

судан ичся дизляриня, голларына эцъ, гялбиня гцрур эялярди. О бундан хейир тапар, арзусуна говушарды.

Мащпейкяр йеня дя Аьчайын сащилиня чыхыб, ондан цмид диляйирди. Лейсан йаьышлар башлады. Аьчай ашды-дашды, сащилляри су алды. Мащпейкяр селлярин гурбаны олду.

154. Гурдоьлу яфсаняси

Алдядянин дярди биря-мин артмышды. Бир тяряфдян йеэаня оьлунун итмяси, о бири тяряфдян дя Мащпейкярин Аьчайын селляринин гурбаны олмасы ону ращат бурахмырды. О, йеэаня оьлуну ахтармаьа, сораг етмяйя башлады.

Алдядя беля бир хябяр ешитди ки, Мурадбяйли тя-ряфлярдя бир боз гурд даьын башында оьлан ушаьы цчцн дашдан бешик дцзялдиб. Боз гурд ушаьы нявазишля бю-йцдцр. Алдядя бу йерляря сяфяр етди. Чох бюйцк чя-тинликля ушаьы тутду. Ушаьын сол дабанындакы халдан юз оьлу олдуьуну юйряниб севинди. О, ушаьы эютцрцб Щачагайа даьынын ятякляриня эялди. Боз гурд онлардан айрылмады.

Алдядя эюзляйирди ки, ушаг бир аз да бюйцсцн, щяр шейи она йерли-йатаглы данышсыn və оьлуну боз гурддан араласын, бир дя фикирляширди ки, ахы боз гурд она йахшылыг едиб, оьлуна дюшцндян сцд вериб.

Бир эцн Алдядя оьлу иля сющбятя башлады:- Оьлум, сянин вятянин Одлар йурду, анан

Мащпейкяр олуб. Ону Аьчайын сулары юз гойнуна алыб. Атан ися мян Алдядяйям, мюъцзям одда йанмамагдыр. Демяли, сян гор оьлусан.

Ушаг гейзля:

Page 250: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

251

- Йох, ата, мян гор оьлу дейилям, гурд оьлуйам. Мяня боз гурд дюшцндян сцд вериб.

Алдядя биляклянян, кцряклянян, цряклянян оьлуна няляр данышмады. Одлар дийарынын хош эцнляриндян, иэидлярин, назлы-гямзяли, вяфалы эюзялляриндян, щикмятли, бярякятли торпаьындан данышды. Алдядя оьлуна вятянин башына эялян фялакятлярдян дярдли-дярдли сюз ачды, ону ели, обасы цчцн гейрятли оьул олмаьа чаьырды.

Ушаьын эюзляриндян илдырым чахды:- Тапдаланан торпаьымызын, охланан,

гылынъланан иэидляримизин, ал йанаглары солан аналарымызын, баъы-ларымызын, няьмяли булагларымызын, ятри соврулмуш эцлляримизин-чичякляримизин гисасыны дцшмяндя гой-марам. Одлар юлкясинин атяшиня анд ичирям ки, гойма-рам.

- Вятяни горумаг цчцн вятяндян эцъ-гцввят алмалысан, оьул!

- Голларымызда кифайят гядяр эцъ, гцввя вар. Гылынъ вурмаг цчцн бяс олар.

- Хейр, оьул! Юз эцъцнля сян дцшмянин габаьында чох зяиф оларсан. Эцъц, дюзцмц сяня вятян веряъяк.

- Неъя?Алдядя сюзцня давам едиб деди:- Мяним юмрцм-эцнцм Щачагайа даьынын,

Гызыл гайанын, Аьчайын йан-йюрясиндя кечиб. Алдядяйурду, Алдядя чайы щеч вахт унудулмаз. Сяня сон вясиййятим будур: Мян дя гоъалмышам, боз гурд да. Бизим дцнйадан кючмяйимизя аз галыб. Сяня бир сирр дейим: Бу йерлярдя Аьчай чох сирлидир. О, йедди илдян бир тялатцмя эялир. Еля ки, эюрдцн лейсан йаьышды, онда шярдир, она йахын дцшмя. Анан Мащпейкяр кими селляр сяни апарар. Йох, эюрдцн шимшяк чахды,

Page 251: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

252

илдырым шахыйыр, онда хейирдир. Аьчайа йахынлаш, аь кюпцклц суйундан дойунъа ич, бах илхыдан о Эюйсу атларынын балаларыны да апар, гой онлар да о судан ичсинляр. Онларын да дизи, голу, цряйи гцввятли олсун.

Йедди ил тамам иди. О, Эюйсу атларынын щярясини бир голуна баьлайыб, Аьчайын сащилиня эялди. Хошбяхтликдян шимшяк ойнады, илдырым чахды. Дцнйа гаранлыглашмышды. Щяр дяфя илдырым чаханда Щачагайанын зирвяляри ишыгланырды. Онун эюзцня эащ даьын бир тяряфиндя боз гурд, о бири тяряфиндя ися ат илхысы йанында Алдядя, эащ да аь суларын гойнунда сачлары чийинляриня даьылмыш Мащпейкяр эюрцндц.

Илдырым чахыр, даьлар, дашлар, отлар, чичякляр, сулар санки диля эялиб дейирди:

- Гурдоьлу, бах о Алдядя, боз гурд, ана Мащ-пейкяр бизи сяня тапшырыб. Бизи еля гору ки, бу чямяня дцшмян айаьы дяймясин, дашларымы дцшмян атынын налы йараламасын, аь кюпцклц суларыма дцшмян додаьы тохунмасын.

Эюйсу атларынын бири йухары тяряфдя, бири ися ашаьыда, бир гядяр лиллянмиш судан ичдиляр. Гурдоьлу Эюйсу атынын биринъисини минди, лилли су ичмиш атыны да йедяйиня алыб, «Алдядя йурду»на тяряф цз гойду. О, щансы даьдан, чайдан кечирдися гулаьына бир сяс эялирди: - Гурдоьлу, бизи гору, ахы бу йурду сизя тапшырыблар. Бу Вятян сяси, Одлар дийарынын сяси иди.

155. Налтюкян

Баьдад хялифяси бярк гязяблянмишди. Елчиляри эюндярди вя деди:

- Минин яряб атлары. О йерлярдя эедиб эизлянин. Алдядяни гяфлятян тутуб, ял-голуну баьлайын.

Page 252: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

253

Нябадя-, онун башындан бир тцк яскик ола. О мюъцзяли гоъаны мян эюрмялийям.

Яряб елчиляри кор-пешман йеня дя Одлар юлкясиня йола дцшцрляр.

Онлар нечя эцн язиййят чякдиляр, гайада-дашда эизляндиляр. Елчиляр Алдядянин оьлундан – киминин Гороьлу, киминин Гурдоьлу адландырдыьы иэиддян бярк ещтийат едирдиляр. Нящайят, эцнлярин бириндя Алдядяни хялвятъя эеъя икян йатаьындан оьурладылар. Онлар гоъанын ял-айаьыны баьлайыб, ата сарыдылар. Алдядя яряблярин фикрини баша дцшдц вя деди:

- Мягсядиниз нядир? Мяни щара апарырсыныз?Елчибашы деди:- Инди бизим ялимиздясян. Габагда эюрцнян

ашырымы ашыб, асудяйя чыхараг. Сяни хялифяйя саь-саламат чатдырыб, явязиндя бюйцк янамлар алаъаьыг.

Алдядя эцлдц: - Горхурам зящмятиниз ялиниздя гала…- Чятини бу алчаг ашырымы адламагдыр. - О ашырым сизя алчаг эюрцнцр?..Елчиляр гоъанын сюзцня ящямиййят вермяйяряк

атлары мащмызладылар. Онлар дан сюкцляня кими ашырымла видалашмаг истяйирдиляр.

Ярябляр ашырыма чатдылар. Сящяр ачылана кими ща йол эетдиляр, щеч ашырымын йарысıнı галха билмядиляр. Эцндцз эизляндиляр, эеъя йеня йол башладылар. Ашырым гуртармаг билмирди. Атлылар нечя эцн, эеъя айаг дюйдцляр, бир нятиъя щасил олмады. Ашырым эетдикъя узанырды. Дашлы йолларда яряб атларынын наллары тюкцлдц. Алдядянин атынын налына ися щеч бир шей олмамышды. Тагятдян дцшян ярябляр ялаъсыз галыб ниййятляриндян ял чякдиляр:

Page 253: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

254

- Гоъа, бу сирри бизя аэащ етсян, сяни азад едяъяйик. Нийя бу алчаг даьы биз аша билмядик, нийя бизим атларын налы тюкцлдц, сянин атынын йох?

Алдядя деди:- Мян буна яввялъядян ямин идим ки, сиз мяни

йад юлкяйя апара билмяйяъяксиниз. Бу йерин ады «Нал-тюкян»дир. Вахты иля Исэяндяр Зцлгядярин дя гошуну бу даьда ащ- наля чякиб, йунан атлары да бу торпаьа наллы эялиб налсыз эедиб.

Бу торпаг доьмалары да, йадлары да йахшы сечир. Алдядяни апаранлара йол версяйди, даьлар хяъалятиндян ярийиб суйа дюнярди. Беля алчаг ашырымлар уъалыб кечилмяз зирвяляря чеврилирляр. Бизим торпаг йаьыларын ниййятини айагларынын сясиндян дя билир. Йад адамларын атларынын налıны салыр ки, атлыларын аьлы башына эялсин.

Ярябляр торпаьы да юзц кими мюъцзяли олан Ал-дядянин ял-айаьыны ачыб азад етдиляр. Онлар мяйус щалда Баьдада цз тутдулар.

156. Илдырым гылынъ

Хялифя гязябиндян йеря-эюйя сыьмырды. О, бу дяфя Одлар юлкясиня беш-он няфяр елчи дейил, бюйцк гошун эюндярир. Гошун башчыларына бярk-бярк тапшырыр.

- Алдядянин гцввят алдыьы бир сирр вар. Бу сирр онун мюъцзяляриня мейдан ачыр. О сирр Гороьлудур.O, Алдядянин доьмаъа баласыdır. Гороьлуну мцщасиряйя салыб ял-айаьыны сарыйын, ясир едиб габаьыныза гатыб эятирин. Онда Алдядя юз айаглары иля щцзурума эяляр.

Page 254: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

255

Хялифянин гошуну еля щямля етди ки, щяр тяряфdən yol кясилди, тякъя гаршыда ялчатмаз бир гайа дайанырды.

Гяфил щямля Гороьлуну мцщасиряйя салмышды. Гороьлунун цч тяряфи гошун, бир тяряфи ися сылдырым гайалыг иди.

Гошун башчылары севинирдиляр ки, Одлар юлкясинин йенилмяз, басылмаз оьлуну кечилмяз сяддя салыблар. Тяк адам бюйцк бир гошуна нейляйя биляр. Инди ону дойунъа яля салыб эцляъякляр, ращатъа ял-айаьыны сарыйыб хялифяйя щядиййя апараъаглар.

Гороьлу да севинирди. Севинирди ки, Эюйсуатынын белиндядир. Севинирди ки, илдырым гылынъялиндядир,онун габаьыны кясмяли олан мцщасирянин дюрдцнъц тяряфи доьма торпаг, доьма гайадыр.

Гороьлу илдырым гылынъы гынындан чыхарды, гошун эери чякилди, еля билдиляр ки, юзцнц гошуна тяпяъяк.Лакин эюзлянилмяз, гейри-ади бир щадися баш верди. Гороьлу юз гылынъыны сал гайайа ендирди.

Щамы щейрятдя галды. Билян олмады: Гороьлу гайаны чапды йохса, гайа араланыб она йол ачды?!

Гороьлунун Эюйсу аты чапылмыш гайанын арасындан атылыб гуш кими чыхды.

Ярябляр эери дюнцб бу йени мюъцзяни эюрдцляр вя бу хябяри хялифяйя чатдырмаьа тялясдиляр.

157. Нягши-Ниэар

Хялифя йанына цч яряб чаьырыб деди:- Алдядя дцнйадан кючдц. Йурдунда Гороьлу

галды. Алдядя ишыьы оьлундан алырды. Гороьлу ися ишыьы Нягши-Ниэардан алыр.

Page 255: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

256

Гороьлуну сарсытмаг цчцн Одлар йурдунун эюзялини - Нягши-Ниэары онун ялиндян алыб Баьдада эятирмяк лазымдыр.

Бир дястя яряб силащланыб Одлар йурдуна йола дцшдц. Онлар Нягши-Ниэары кянддя тапмадылар. Юй-ряндиляр ки, Нягши-Ниэар даьлара эцл-чичяк йыьмаьа эе-диб.

Яряб атлылары вахт итирмямяк цчцн тез йола дцшдцляр. Мягсядляри Нягши-Ниэары айры йолда, Го-роьлуна чатмамыш йахаламаг иди. Еля дя олду. Онлар Нягши-Ниэара Щачагайанын йанында чатдылар. Нягши-Ниэар онлары эюрян кими гайанын сярт йериня чякилди.

Ярябин бири пусгуда иди. О, гяфлятян Нягши-Ниэарын гоша щюрцклярини тутуб биляйиня долады. Нягши-Ниэар юзцнц гайадан атды. Яряб эюрдц ки, Нягши-Ниэарын щюрцкляри онун ялиндян чыхыр, гылынъла гоша щюрцкляри кясди. Нягши-Ниэар о йеря дцшдц ки, гайадан онун цзцня ики дамъы дцшцрдц. Бири ган, бири су.

Вахты иля Гороьлу бу гайаны чапанда атынын айаьы йараланыб ганы торпаьа сызмыш, буну эюрян Гороьлунун эюзцндян ики дамла йаш дамласы дцшмцшдц: бири qan, бири su.

Бу бир ъцт ган вя су дамлалары дярдлярин дярманы, мялщями иди. Нягши-Ниэары да бу ган вя су дамлалары юлцмцн пянъясиндян алды, она щяйат верди.

Гайанын башында ися мюъцзя баш верди. Гоша щюрцкляр дюнцб ики яфи илан олду. Иланлар ярябляри мящв етмяйя башлады. Бири бурда чалды, бири орда. Бир-ики няфяр гачыб зорла ъаныны хилас едя билди. Онлар бу мюъцзяни хялифяйя чатдырмаг цчцн Баьдада йола дцшдцляр.

Page 256: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

257

158. Атанын од няфяси

Цч яряб йеня Одлар юлкясиня –Пиргулу даьына-сюзц-сющбяти эцняш, од олан бир шяхсин –Дядя Эцняшин пейда олдуьуну ешидиб, онун мюъцзяляри иля таныш олмаьа эялмишди. Гышын гарлы-боранлы бир эцнц иди. Онларын йолу мешяли, гарлы даьдан кечирди. Гар о гядяр йаьмышды ки, аддым атмаг мцмкцн дейилди. Амма неъя олурса-олсун, ярябляр юзлярини Дядя Эцняшин евиня чатдырмалыйдылар. Йохса, эеъя щамысы даьын шахтасында донуб мящв оларды. Ярябляр кяндирля бир-бириня чатагланыб бюйцк ещтийатла щярякят едирдиляр. Бир дя эюрдцляр ки, йахындакы йарьандан зяиф сяс эялир:

- Ай йолчулар, мян Гороьлуйам! Ова чыхмышдым, гар учгунуна дцшдцм. Дарда галанын щайына йетмяк мярд ишидир. Кюмяйинизи ясирэямяйин. Дядя Эцняшин эюзлярини йашлы гоймайын…

Ярябляр гар алтындан эялян инилтинин Гороьлу олмасына чох севиндиляр: -Еля йахшы олду! Гой гарын алтында галыб сойугдан юлсцн. Хялифяйя мцждя хябяри апарыб гиймятли янам аларыг. Бир дя ки, доьрудан да Дядя Эцняшин мюъцзяляри варса гой оьлуну хилас етсин, - дедиляр.

Ярябляр чох чятинликля, язаб-язиййятля, биртящяр аьаъларын будагларындан тута-тута горхулу даьы ашдылар.

Ахшам ярябляр Дядя Эцняшя гонаг олдулар. Гоъа чох щяйяъанлы иди. Гонаглар яввялъя бунун сябябини билмядиляр. Ахшамдан хейли кечмиш, шахтанын бяркийян вахты Дядя Эцняш деди:

- Мяним дюшяйими тахтын цстцндян йеря ендирин.

Page 257: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

258

Ярябляр щейрятляндиляр: «Дейясян, гоъайа няся бялли олуб, йягин ки, бу саат мюъцзя баш веряъяк».

Дядя Эцняш аьзыны йеря дайайыб вар эцъц иля няфяс верди. Гоъанын аьзындан рянэарянэ од сачырды. Эюрдцк-ляриня щейранлыгла, тяяъъцбля тамаша едян ярябляр сорушдулар:

- Ей Дядя Эцняш, бу ня щалдыр? Дядя Эцняш одлу няфясиня арам верди,

гонагларын суалыны ъавабсыз гоймады:- Оьлум ова эетмишди. Башы ова гарышыб,

узаглашыб. Гар-боран цстцнц алыб. Учгунла цзляшиб,йарьана дцшцб. Гушбашы йаьан гар да бир тяряфдян дюшяйиб. Оьлум сон няфясдядир. Одлу няфясимля мян йери исиндирдим ки, Гороьлу сойугдан донмасын.

Гоъанын дедикляри иля яряблярин эюрдцкляри дцз чыхырды. Анъаг щяля дя Гороьлунун саламат галмасына инанмырдылар.

Ярябляр сящярин ачылмасыны сябирсизликля эюзля-йирдиляр. Сящяр еркян Дядя Эцняш йатаьындан дуран кими, гонаглар да йола дцзялдиляр. Эялиб даьа чатдылар. Дядя Эцняш эцля-эцля гяншярдяки йарьаны эюстяриб деди:

- Бахын, о гар тайасынын башы неъя тцстцлянир?! Оьлум о гар тайасынын алтындадыр. Няфясимля йери гыздыр-мышам. Оьлум донмайыб, саламатдыр.

Еля бу вахт Гороьлу гылынъы иля гары бюлцб цзя чыхды. Санки эцняш эеъяни парчалады.

Ярябляр бу сон мюъцзяни эюрцб, мяйус щалда Баь-дада, хялифянин йанына гайытдылар.

159. Одлу мязар

Page 258: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

259

Дядя Эцняшин юлцм хябяри ярябляри чох севиндирмишди. Онлар тякъя Гороьлуну арадан эютцрмяк, ондан сонра Одлар юлкясиндя юз мягсядляриня там наил олмаг истяйирдиляр.

Яряблярдян бири деди:- Гороьлунун цстцня яряб хилафятиндя шан-

шющрят газанмыш Гара пящляваны эюндярмяк лазымдыр.

Гара пящляваны чаьырдылар. Хялифя деди:- Йахшы фикирляш, Одлар юлкясиня эедян пящляван

эяряк тякъя эцъцня архаланмасын, аьлы ондан да гцввятли олмалыдыр. Бир дя ки, бу эцня гядяр Одлар юлкясиндя Дядя Эцняши, Гороьлуну йенян, сындыран олмайыб. Бу мюъцзяли юлкянин мюъцзяляри ата иля оьулун ялиндя олуб, доьрудур, indi Дядя Эцняш дцнйадан кючцб, тякъя Гороьлу галыб. Мян Дядя Эцняшин юлцмцня йеня дя инана билмирям. Бир дя ки, Одлар юлкясиндя даь да, даш да, чай да, су да, торпаг да, мешя дя Гороьлунун кюмяйидир. Унутма ки, гырх пящляванла эцляшя эетмирсян, Гороьлу кюклц бир даьдыр, алынмаз галадыр, о бир юлкядир.

Йолдашлары йолда Гара пящлявана дедиляр:- Юйцнмяк йери дейил, сян Гороьлуну тяк-

тянща, силащсыз, гяфлятян йахаламалысан. Цз-цзя дюйцшдя сян она бата билмязсян.

Одлар юлкясини чох ахтардылар. Гороьлуну тапа билмядиляр. Гороьлуну Баба даьынын щяндявяриндян тапдылар. Гороьлу да ярябляри, онларын юз йанлары иля эятирдикляри бядщейбят Гара пящляваны эюрдц.

Анъаг Гара пящляван вахт итирмяди, аман вермяди, гылынъы чякиб Гороьлунун цстцня ъумду. Яли йалын, силащсыз Гороьлу гачмагдан башга чаря тапмады. Гара пящляван ону чох говду. Гороьлу бир даьын зирвясиндя чыхыб дайанды.

Page 259: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

260

Бир мюъцзя баш веряъяйиндян горхан Гара пящляван аралыда дайаныб деди:

- Ей Гороьлу, неъя олду ки, щяр йандан гачдын, бурда дайандын?

Гороьлу яли иля бир мязары эюстяриб деди: - Бу гаршыдакы атам Дядя Эцняшин мязарыдыр,

мян ону тапдайыб кечя билмяздим.Гара пящляван щийля иля: -Гой мян дя эялим о

мцгяддяс мязары зийарят едим, – деди.Гороьлу диллянди:- Мязар йадлары йахына бурахмаз. Дайан,

мящв оларсан. Гара пящляван бир-ики аддым атмамыш

мязардан од галхды, мязар аловланды.Гара пящляван дящшятя эялди, щейрятдян

эюзляри бюйцмцшдц. Гара пящляван тякъя бир сюз дейя билди:

- Ей Гороьлу, эедим хялифяйя ня дейим?Гороьлу:- Анъаг эюрдцклярини.

160. Дядя Эцняш

Ярябляр Дядя Эцняши Баба даьында тутурлар. Щаггында аз-чох ешитдикляри, анъаг эцъцня бяляд олмадыглары Дядяни эятириб дярин бир эюля атырлар ки, боьулуб юлсцн. Дядя Эцняшин бядянинин щяраряти суйу бухарландырыб гурудур. Ярябляр даща да гязяблянирляр. Бу дяфя мющкям оъаг чатыб ону аловун ичиня атырлар ки, йаныб кцл олсун. Амма дцшмян арзусуна чатмыр. Алов эетдикъя солухуб кечир. Дядя Эцняш башы гар-гыров, саггалы сырсыра баьламыш щалда оъаьын ичярисиндян саламат чыхыр.

Page 260: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

261

Ярябляр цчцнъц дяфя Дядя Эцняшя йахынлашмаг истяйяндя эюйцн цзцня гара булуд эялир, тез-тез шимшяк чахыр.

Ярябляр гачыб ъанларыны гуртармаьы гянимят билирляр вя Хялифяйя билдирирляр ки, су да, од да, йер дя, эюй дя, булуд да,шимшяк дя Дядя Эцняшин тяряфиндяди. О, ади бир инсан дейил, бцтюв бир вятянди.

161. Əzrailin tora düşməsi

Tomral Ağcaqalada yaşayırdı. Günü Küsmüşçayın üstündə qurduğu körpünün həndəvərindəəkdiyi üzümlüklərdə, ya da Kəpəzdə, Murovda, Canbazda, Yeddiqardaş dağlarında torların yanındakeçirdi. Axır zamanlar üzümlüklərin becərilməsini Tomral arvadına uşaqlarına tapşırmışdı. Özü tor qurub vəhşi heyvanları tutmaqla məşğul idi. Tomral tora düşən quşu, heyvanı tutar, ad qoyar, nişanlayar, sonra yenidən dağlara buraxardı. Tora yırtıcı heyvanlar, əcaib quşlar da düşərdi. Onlara aman olmazdı.

Bir axşam Tomral Canbazda tor qurub evədöndü. Səhər gedəndə nə görsə yaxşıdı? Gördü ki,tora insanabənzər bir şey düşüb, hətta bir cüt qanadları da var. Tomral vahimələndi. Sümükləriçaxnaşdı. Öz-özünə düşündü: ”Bu nə əcaib ovdu?Nə insandan insana oxşayır, nə də heyvandan heyvana”.

Tomral uçuna-uçuna əlini ox-yaya atdı.Uzaqdan Tomralın niyyətini anlayan canlıdilləndi:

-Ey Tomral, əlini saxla. Mənə ox atma! Mən Əzrayılam.

Page 261: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

262

Tomralın bədəni üşürgələndi. Dili tutar-tutmaz:

-Bəs burada nə gəzirsən?-Tomral, xeyli vaxtdır sənin torunla

maraqlanıram. Tor qurmaq mənim işimdir. Sənintorunun sirrini öyrənmək qəsdində durdum.Düşündüm ki, gərəyim olar. Bu məqsədlə qurduğum tora xeyli tamaşa elədim. Əlimi toxunduran kimi torməni buraxmadı. Çox çalışdım, qurtula bilmədim.Axşamdan bədənimə dolanmış torun içindəyəm. Gəl məni aç, burax.

Tomral sevindi:-Yox, Əzrayıl, bağrın çatlamasın. Darıxma,

heç nə olmaz. Sözümə qulaq as, şərtimə əməletməsən, səni buraxan deyiləm.

-Şərtin nədir, Tomral?-Sən çoxlarına tor qurmusan. İndi əvəzini

almalısan. Söz ver ki, mənim ölüm günümü bir həftə əvvəl xəbər verəcəksən.

-Çətin olsa da söz verərəm. Təki tordan azad olum.

Tomral toru açıb, onu buraxdı.Aylar-illər keçdi. Tomral nəvəli-nəticəli, nurani

bir qoca olmuşdu. Günlərin birində meyvə ağacıtinkləri basdırırdı. Bir də baxdı ki, bir adam uzaqdan tez-tez ona işarə edib irişir, dişlərini ağardır. Tomral əl saxlayıb soruşdu: Ay adam, kimsən, niyəgülürsən?

Mənəm, Tomral, Əzrayılam. Gəlmişəm xəbərverim ki, vaxtına bir həftə qalır.

Əzrayıl sabah yenə oradan keçirdi. Fikirləşdiki, onun xəbərdarlığından sonra, yəqin Tomralyarıcan olub döşəyə yıxılıb. Bir də gördü ki, Tomral

Page 262: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

263

həyətdə ağac əkməklə məşğuldu .Gözlərinəinanmadı. Dilləndi:

-Ey Tomral, bilirsən ki, ölüm ayağındasan.Bundan sonra ağac əkmək nəyinə gərəkdi? Sən kionun barını yeməyəcəksən.

-Məndən əvvəl əkmişdilər, yeyib rəhmətlikləriyad edirik. Mən də əkirəm ki, məndən sonragələnlər bu meyvələrdən yeyib məni yad eləsinlər.Mən adamlara bağ qoyub gedirəm, sənin kimi dağqoyub getmirəm ki?!

Doğrudan da, insan ölər, məğlubolmaz. Onun sevən ürəyi, yaradan əli var. Ona görə də yerüzündən nə onun nəslini kəsmək olar, nə dənişanəsini itirmək. Hər nəsil ağacını yüz yaşılpöhrəsi olur. Bu dünyada ağlayan da insandı, güləndə. Hər şey onun payına düşür.

162. Məleykə əfsanəsi

Deyilənlərə görə bir oğlan yol gedirmiş, bir də görür ki, bir dəstə göyərçin gəlib, bir çarhovuzun kənarına qondu. Oğlan baxıb görür ki, bunlarınhərəsi dönüb bir məleykə oldu. Həmin məleykələr paltarlarını çıxarıb hovuzda çimməyə başlayırlar. Oğlan gəlib onlardan birinin paltarlarını götürübəlində saxlayır. Məleykələr çimib çıxandan sonrahərəsi öz paltarlarını geyib, tezcə də göyərçin olubuçurlar. Paltarı oğlanda olan məleykə isəçarhovuzda qalır. Oğlana yalvarır ki, paltarını versin.Lakin oğlan paltarı vermir. Nəhayət, oğlan deyir ki,əgər mənə gəlsən, paltarını verərəm. Bu təklifin qarşısında məleykə oğlana deyir:

Page 263: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

264

-Razıyam. Bir şərtlə ki, mən necə hərəkət eləsəm, nə iş görsəm, gərək onun səbəbinisoruşmayasan. Əgər soruşsan daha səninlə yaşayabilmərəm.

Oğlan razı olur. Onlar evlənirlər. Vaxt gəlib çatır, oğlanın anası ölür. Qaynanası can verəndəməleykə-gəlin çıxıb, yükün üstündə oturur, qorxunc bir səslə ağlayır. Meyit götürüləndə isə məleykəcənazənin arxasınca baxıb şaqqanaq çəkib gülür. Hamı dağılandan sonra oğlan arvadından nə üçünelə ağladığının, nə üçün elə güldüyünün səbəbinisoruşur. Məleykə demək istəmir. Lakin oğlan əlçəkmir:

-Mən səndən ayrılmağa razıyam. Təki bu iki hərəkətin sirrini bilim.

Əlacsız qalan qız deyir:-Mən ona görə yükün üstünə çıxıb o cür

ağladım ki, Əzrayıl ananın başını kəsəndə ev qanla dolmuşdu. Cənazənin arxasınca ona görə güldümki, anan bu qədər ömür sürsə də, həyatda kimsəyə yaxşılıq eləməmişdi, bir çarıq, bir süpürgədən başqa. Bu iki şey də onun cə-nazəsindən asılmışdı. Anan bu dünyadan bu iki şeydən başqa heç nəaparmadı.

Məleykə bu sözləri deyir oğlandan ayrılır vəquş olub uçub gedir.

Page 264: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

265

Page 265: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

266

163. Гябяля галасы

Биринъи яфсаня. Беля данышырлар ки, гядим чаьларда Гябяля галасынын дюрд бир йаны су олуб. Она эюря дя галайа бирбаша щцъум етмяк чятин имиш. Гоншу щюкмдарын эизлиъя эюндярдийи гцввятли бир ъаван да бу галайа дахил ола билмирмиш. О, галанын сиррини юйрянмяк цчцн бир йерли гадынла евлянир. Гадын она юйрядир ки, суйа саман тюк. Саман суйун бурульанына дцшяряк, орадан да ахыб эедяъяк. Онда бил ки, галайа кечид орадандыр.

Дцшмян бу сирри биляндян сонра галаны ала билир.Икинъи яфсаня. Македонийалы Исэяндяр чох ъящд

эюстярир, амма ятрафы су олан язямятли Гябяля галасыны ала билмир.

Гябяля ханынın гызы ися Исэяндяри эюрцб вурулубмуш. Гыз Исэяндяря мяктуб йазыр ки, яэяр мяни алсан, галанын йолуну сяня дейярям.

Исэяндяр разы олур.Гыз Исэяндяря беля бир каьыз йазыр: Щюкмдар,

суйа бир гуъаг саман тюк, изи иля галайа эир.Бундан сонра Исэяндяр галаны яля кечирир.

164. Пяри галасы

Бюйцк торпаг сащиби олан варлы бир кишинин Эцлляр вя Пяри адлы ики гызы олур.

Page 266: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

267

Гызлар бир эцн даьлара эцл-чичяк йыьмаьа чыхырлар. Щямин эцн узаг обадан да бир дястя адам бу йерляря эязмяйя эялир. Онлар гызлары узагдан эюрцб, тутмаг истяйирляр. Гызлар мясяляни дуйуб гачырлар. Эялянляр атлы, гызлар пийада. Эцлляри говуб тутурлар. Пяри ися гайалар арасында эизлянир. Атлылар чох ахтарыр, лакин Пярини тапа билмирляр. Эцлляри эютцрцб апарырлар.

Пяри бу хябяри атасына чатдырыр вя дейир:- Дцшмян гапымызы таныды, онлар бир дя эяляъяк.

Ата, кяндимизин цстцндяки даьын башында бир гала тикдир, дцшмяндян горунмаг цчцн. Бу дцздя бир эцллцк салдыр, щяр баханда Эцлляри йада салмаг цчцн.

Ата гызынын мяслящятини бяйянир. Даьда мющтяшям бир гала тикдирир, дцздя ися эцллцк салдырыр.

Дястя башчысы Эцллярля евлянир. Бир эцн оьлан сорушур:

- Эюрян, йер цзцндя сяндян эюзял, сяня бярабяр икинъи бир эюзял вармы?

Эцлляр дейир:- Бяли вар. О мяним балаъа баъым Пяри

ханымдыр. О мяндян чох эюзялдир, мян онун йанында няйям ки, она бярабяр эюзял олмаз.

Оьланын кефи позулур, ящвалы дяйишир. Юз-юзцня дейир:

- «Щяр неъя олса, ону яля кечирмялийям. Бу йолда юлдц вар, дюндц йохдур».

Оьлан бир галайчы кюрцйц дя эютцрцб щямин йерляря эялир. О, кяндбякянд эязя-эязя эцллцйя чатыр. Бир гарыйа гонаг олур. Эялмишдян, кечмишдян чох данышырлар. Гары сющбяти Пяридян салыр, дейир:

- Бу кяндин аьсаггалынын ики эюзял гызы варды. Гызлардан бирини даьлардан апардылар. Киши о бири гызыны,

Page 267: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

268

уъа даьын башында гала тикдириб, орайа гойду. Ата бюйцк гызын айрылыьына таб эятирмяйиб хиффятиндян юлдц. Бу эцллцйц гызы Эцлляря, даьдакы галаны ися Пярийя йадиэар гойуб эетди. Инди бу ел-обанын башчысы Пяридир. Пяри щям olduqca эюзял, щям дя чох аьыллы гыздыр.

«Галайчы» сящяр кюрцйцнц дя эютцрцб Пяри галасына галхыр. Кянизляр Пяри ханыма хябяр верирляр ки, гапымыза бир галайчы эялиб, разы олсан, габ-гаъаьы веряк, галай-ласын.

Пяри разылыг верир.«Галайчы» ишя башлайыр. Хейли кечмиш бирдян гыш-

гырыр. Кянизляр сяся эялиб сорушурлар:- Ня олду?- Щеч, дишим йаман аьрыды, - яли иля чянясини

тутур. - Кянизлярдян бири дейир: - Пяри ханымын беля шейлярдян башы чыхыр. Эедиб

дейяк, бялкя кюмяк еляди. Хябяр Пяри ханыма чатанда дейир:- Гойун эялсин.Пяри ханым оьланын дишиня бахан кими ону

таныйыр. Биръя аьыз гышгырыр:- Буну тутун!Эюзятчиляря хябяр чатана гядяр «галайчы» гуш

кими пырылдайыб арадан чыхыр. Оğlan юз йерляриня эялиб гошун топлайыр. Пяри галасына щцъум ейляйир. Галаны яля кечирир. Амма Пяри лаьымла йахынлыгдакы кащайа гачыр. Дцшмян ону изляйя-изляйя бура да эялир. Йаха гуртара билмяйяъяйини эюрян Пяри юзцнц гайадан йеря атыр.

Page 268: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

269

165. Суму галасы

Бир кянддя Дaнйел адлы бир бяй йашайырмыш. Бу бяйин ев-ешийи, оьул-ушаьы ола-ола эюзц йеня дя кяндин эюзял гызларындаймыш. Кянд гызларынын ися бу Дaнйел бяйи эюряси эюзц йох имиш. Анъаг гызлардан дюрдц ата-анасынын наразы олмасына бахмайараг, Дaнйел бяйя яря эетмяйя разылыг верирляр.

Бу хябяр о мащалын Щюкмдары Сумуйа чатыр. Суму бярк гязяблянир. Ади йолчу палтары эейиб йола дцзялир ки, айры-айрылыгда гызлардан Дaнйел бяйи истяйиб-истя-мядиклярини юйряня билсин.

Сумуйа айдын олур ки, гызлар, доьрудан да, Дaнйел бяйя яря эетмяйя разыдырлар. Суму щямин эцндян щазырлыг эюрцр, гала тикдирмяйя башлайыр. Щямин дюрд гызын щярясини галанын бир кцнъцня гойдурур. Гала щюрэцсц галхдыгъа даралыр, ахырда галанын башы тамам баьланыр. Гызлар да галанын ичиндя галыб щялак олурлар. О вахтдан сонра кянддя щеч бир гыз ювряти-кцлфяти олан кишийя яря эетмяйя разылыг вермир.

166. Эцлцстан галасы

Беля дейирляр ки, йад бир щюкмдар Азярбайъана щцъум едян заман Бярдянин щюкмдары Эцлцстан адлы бир гыз имиш. Эцлцстан Муровдаьын ятяйиндя, Инъячайын сащилиндя бир гала тикдирибмиш. Бу галайа щюкмдарын ады иля «Эцлцстан галасы» дейирмишляр. Дцшмян гошуну Бярдяни тутур. Эцлцстан башынын дястяси иля Му-ровдаьдакы галайа чякилир. Гошун бир нечя ай галаны мцщасирядя сахлайырса да, ала билмир. Ахырда тянэя эялиб чыхыб эетмяк истяйир. Чайы кечиб

Page 269: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

270

эедяркян ясэярлярдян бири чайлагда бир гара ит эюрцр. Буну гошун башчысына хябяр верир. Ити эюздян гоймурлар, эюрцрляр ки, ит Инъячайдан су ичиб эери дюндц вя йерин алтына эириб эюрцнмяз олду. Беляликля дя, düşmənlər гала йолуну юйрянир, сирри ача билирляр. Мялум олур ки, галадакыларын азугя ещтийаты ичяридядир, суйу да йералты йол иля эедиб эютцрцрляр.

Дцшмян гошуну бир шей щисс етдирмядян эеъя йарысы галайа дахил олур, Эцлцстан ися дцшмян ялиня кечмямяк цчцн юзцнц щялак едир.

167. Юрянгала

Кечмиш заманларда Бейляган шящяриндя бир гоъа йашайырмыш. О юз гызыл пулларыны шящярин ятрафындакы ме-шядя эизляйирмиш. Айлар, илляр ютцр, эцълц бир зялзяля олур. Шящяр ъамааты гачыр, пярян-пярян дцшцр. Горхудан эюзляри тутулан гоъа да аиляси иля гачыр.

Хейли вахтдан сонра мешядя эизлядийи пуллар онун йадына дцшцр, оьлуну йанына чаьырыб дейир:

- Бейляган мешясиндя ири бир аьаъын дибиндя гызыл кцпяси басдырмышам. Атлары щазырла, эедиб ону эятиряк.

Оьлан дярщал ики ат йящярляйир. Ата-оьул атлара миниб, йола чыхырлар.

Оьлан йолда бир гоъа эюрцр. Бейляганын йолуну ондан хябяр алыр. Ата иля оьул бир эцн йол эедирляр.

Ата оьлундан сорушур:- Оьул, Бейляганын ортасында уъа бир гала вар,

щяля эюрцнмцр ки?Оьлан ятрафда боз дцзянликдян башга щеч ня

олмадыьıны билдирир. Онлар гоъа бир гарыйа раст эялирляр.

Page 270: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

271

Гарыдан Бейлягана ня гядяр йол галдыьыны сорушурлар. Гары онлара йахынлыгда эюрцнян харабалыглары эюстярир.

Оьлан атыны харабалыьа доьру сцрцр, атасы да архасынъа. Оьлан атасына дейир:

- Мянзиля йахынлашырыг.Оьлан дюнцб архайа баханда эюрцр атасы

башыны ашаьы яйир. O, atasından сорушур: - Ата, башыны нийя яйирсян?- Горхурам, аьаъларын гол-будаглары эюзцмя

дяйяр. Оьлан тяяъъцблянир; юз-юзцня: «Ня аьаъ?

Бурада ки щеч аьаъ йохдур», дейир. Гоъа йеня сорушур:- Оьул, гала эюрцнцрмц?Оьлан: - Ата, щансы гала?- Неъя щансы гала, Бейляганын тян ортасындакы

щцндцр гала. Оьлан дейир:- Ата, бурада харабалыгдан башга щеч ня

йохдур.Ата оьлуна инанмыр. Гоъа юз-юзцня дцшцнцр:

«Эюрясян, о щцндцрлцкдя гала неъя олуб? Бяс гуш сякя билмяйян Бейляган мешяси щаны?»Гоъа дяриндян кюкс ютцрцб кядярли-кядярли дейир:

- Бейляган да юрянийярмиш, галасы да юрянийярмиш.

168. Дярбянд галасы

Дярбяндин йедди гала гапысынын- Байат гапы, Ъарчы гапы, Орта гапы, Йенэиъя гапы, Гала гапы вя

Page 271: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

272

Губа гапыларынын щяряси бир мящялляйя ачылырмыш. Бу даш таьлы, дямиргапылы дарвазаларын, йералты йолларын ящямиййяти щяля дя дилдя-аьызда долашмагдадыр.

Йералты йоллар щаггында дейирляр ки, эуйа Дярбянд галасына эялян щяр бир елчи йералты йолун бири иля ичяри эюзц баьлы апарылыр, о бири иля галадан чыхарылырмыш. Бу, галанын сиррини мющкям сахламаг, ону дцшмяндян горумаг цчцн едилирмиш. Гаранлыг дцшян кими гапылар баьланармыш. Шяр говушандан сонра дярбяндлилярин юзляри беля йедди дарваза гапысындан ичяри бурахылмазмыш. Чцнки га-ранлыгда ичяри щансы бир гасидин сохулуб, галанын сиррини юйряня биляъяйиндян ещтийат едирмишляр. Дярбянд галасынын гядим язямяти, йерли ящалинин адят вя яняняляри, хцсусиля бу гапылар щаггында йараныб, йашайан бир нечя яфсаня вар.

Б и р и н ъ и я ф с а н я: Бир оьлан бир гызы, гыз да щямин оьланы црякдян севирмиш. Гызын йедди гардашы вармыш. Онлар баъыларыны оьлана вермирлярmiş.

Amma oьлан цмидини итирмир, гыза хябяр эюндярир ки, еля дярд йохдур ки, она чаря тапылмасын. Гыз да цмидля йашайыр.

Бир эцн оьлан да, гыз да чюлдян эеъ гайыдырлар. Эялиб эюрцрляр ки, Дярбянд дарвазалары баьланыб.

Гаранлыгда оьлан гызы, гыз да оьланы танымыр. Ахшамдан хейли кечир. Оьлан дейир:

- Мяндян чякинмя. Анд ичирям ки, бу эцндянölən günə qədər сян мяним баъымсан.

Бундан сонра гыз оьлана инаныр, онун йапынъысынын алтына эириб йатыр.

Сабащ ачылыр. Йедди гардаш эеъя баъылары байырда галыб дейя, щамыдан тез дарвазадан чыхыр. Эюрцрляр ки, баъылары оьланла бир йапынъы алтында галыб,

Page 272: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

273

дейирляр, даща веряк эетсин. Бу заман оьланла гыз айылыр, бир-бирини таныйыр. Оьлан дейир:

- Даща эеъдир. Анд ичмишям, о мяним баъымдыр.

Гыз да эюрцр ки, артыг щяр шей битди.Беля дейирляр ки, гыз о эцндян сонра даьларда

оьланын: «еля дярд йохдур ки, она чаря тапылмасын» сюзцнц йада салыб бу байаты-мащныны охуйармыш:

Дярbянд цстя гала вар, Цряйимдя йара вар.Мян юлцрям дярмансыз,Бяс дейирляр чаря вар.

И к и н ъ и я ф с а н я: Дярбянд гошунлары Сарыйалда кешик чякирмиш. Галайа да щямин даьын булагларынын суйу эятирилибмиш. Онлар суйу да дцшмяндян горумалы имишляр.

Бир эцн йаделли бир хан Дярбяндя басгын едир. Йад хан чох эянъ имиш. О, атлылары иля аралыда дайаныб Дяр-бянд галасына тамаша едирмиш. Дярбянд ханы да гала бцръцнцн бириндя дайаныб юз севимли гызы иля ятрафа эюз эяздирирмиш.

Гыз ъаван, йад ханы эюрцр, атасындан айрылыб, галанын о бири бцръцня кечир. Атанын бундан хябяри ол-мур.

Гыз бир мяктуб йазыб оха баьлайыр, эянъ хана тяряф атыр. Хан мяктубу ачыб охуйур, эюрцр Дярбянд ханынын

гызы йазыр: «Яэяр ящдиня дцз чыхыб мяни алсан, галанын сиррини сяня дейярям».

Хан вахт итирмядян тез гыза мяктуб йазыр, оха баьлайыб она тяряф атыр. Гыз эянъ ханын ящдиня вяфа

Page 273: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

274

edəcəyiнə анд ичдийини юйрянян кими она беля бир мяктуб эюндярир:

«Атамын гошуну Сарыйалдадыр. Галайа су да о даь-дан эялир. Орайа эетмяйин. Галадан бир гядяр аралыдакы дик дашы галдырын, су тцнэц орадан кечир. Суйун цстцнц азъа ачын, йцз гойун кясиб ганыны су иля ахыдын. Йай эцнцдцр, ган щям суйу зящярляйяъяк, щям дя атам ващимяйя дцшяъяк ки, даьда бцтцн гошунум гырылыб, ган су йериня эедир».

Ъаван хан фцрсятдян истифадя едир.Бу заман Дярбянд ханы су истяйир. Она

дейирляр ки, щовузун суйу тамам ганды. Хан бир-бир щовузлара бахыр, эюрцр ки, доьрудан да щамысына ал ган долуб, су архы иля еля щей ган ахыр.

Дярбянд ханы дейир:- Щяр шей битди. Даьда бцтцн гошунум гырылыб.Одур ки, хан аиляси иля бирликдя йералты йолла

Дярбянд галасындан чыхыр. Ханын гызы ися эизляниб галада галыр.

Дцшмян Дярбянд ханы вя онун аилясини мящв едир, галаны да чох асанлыгла яля кечирир.

Йаделли ъаван хан Дярбянд ханынın гызы иля евлянир. Хан бир эцн гыза дейир:

- Галанын щансы бцръцндян ох атыб мяня мяктуб эюндярмишдин? Эял щямин бцръя чыхаг, дойунъа Дяр-бянд шящяриня бахаг.

Гыз севинир. Онлар гала бцръцня чыхырлар.Хан дейир:-Доьма дийарына дойунъа бах. Бу сянин сон

бахышындыр. Атасына вяфа гылмайан гыз, мяня дя вяфа елямяз. Дцнян атасыны сатан гыз, бир эцн дя мяни сатар.

Хан бу сюзляри дейиб гызы гала бцръцндян атыр.

Page 274: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

275

Ц ч ц н ъ ц я ф с а н я. Дярбяндин щюкмдары йох имиш. Аьсаггаллар беля бир мяслящят едирляр. Дейирляр, эялин Байат гапысына бир папаг асаг. Ким чапарагда охла ону вуруб йеря салса, сонра да атдан дцшмядян, йердян папаьы эютцрцб башына гойса, Дярбяндин ханы олсун.

Йцз эянъ мейданда ат чапыр, ох атыр, амма щеч бири ня папаьы охла вуруб йеря салыр, ня дя йердян эютцрцб башына гойа билир. Бу иши цзц нигаблы тяк биръя эянъ еляйир.

Ъаван атлы нигабыны эютцряндя эюрцрляр ки, бу Тути-Бикядир.

Гящряман гыз Дярбяндин ханы олур. Тути-Бикя Дярбянди йаделлилярдян горумаг цчцн гошун топламаьа башлайыр. Беля бир вахтда Фятяли хан Дярбяндя щцъум едир. Вязиййятин аьыр олдуьуну эюрян Тути-Бикя ат бе-линдя тяк-тянща габаьа чыхыр. Фятяли хана дейир:

- Нийя нащагдан ган ахсын, ики тяряфдян дя чох адам юлсцн? Эял, икимиз дюйцшяк, ким цстцн эялся, о галиб щесаб едилсин.

Фятяли хан дейир:- Мян Дярбянди алмаьа эялмишдим. Амма

мяьлуб олдум. Чцнки габаьыма киши гцдрятли гызчыхды.

Онлар Дярбянд галасынын уъа бцръцндя гоша дайанырлар. Тути-Бикя беля дейир:

Дярбянд цстц барыды,Ялчатмаз, йухарыды.Дцшмян эялся басылар,Тяк дейил, архалыды.

Page 275: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

276

169. Ганлы гала

Гямяр варлы гызыйды, башында бир дястя кяниз эязмяйя чыхырды; Гянбяр ися онун атасынын чобаны иди, габаьында бир сцрц гойун, эцнц-эцзяраны чюллярдя кечирди. Дцнйада бир нейдян башга щеч няйи йох иди. Гямяря вурулмушду, дярдини бир кимсяйя даныша билмирди, чюллярдя ней чалыр, гямини, гцссясини дцзляря, даьлара, дашлара сюйляйирди.

Гямяр щяр эцн бу нейин чюллярдя долашан щюнкцртцсцнц ешидирди. Гянбярин цряк йаньысына гулаг асырды. О да Гянбяри севирди, амма оьланла эюрцшмяйя, она кюнцл сюзц демяйя горхурду.

Бир эеъя Qəmərlə Qənbər эюздян оьурланыб узаглашдылар, цряк сющбяти елядиляр, цзляриня эяляси гара сабащлардан гуртармаг цчцн тядбир тюкдцляр.

Гянбяр анасы иля бярабяр сцрцнц йайлаьа апарды. Эцндцзляр щяр гойунун белиня бир даш баьлады, сылдырымын башына чыхартды. Бурада нечя хырман бойда йастана варды, йастананын ортасындан бир булаг чыхмышды. Фикирляшмишди ки, бура йахшы гала йеридир, суйун ичиндя, щяр тяряфи дя учгун, щяр ялли-айаглы бура чыха, бу сылдырымы йухары дырмаша билмяз, щяр ох бу галайа чатмаз.

Qənbər oraya nечя карван йцкц йумурта да эятирди. Йумурта сарысы иля кцлц, эили бир-бириня гатдырды, палчыг дцзялтдирди, барысынын галынлыьы ики аддым олан дашдан бир гала щюрдцрмяйя башлады. Гала баша эяляр-эялмяз ешитди ки, Гямяри бир бяй оьлуна нишанлайыблар. Ял-айаьы сойуду. Цзцнц арана тутуб бир байаты чякди:

Йашым цзцмдя галды,Ахды дцзцмдя галды.

Page 276: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

277

Щяр ня диляк дилядим,Щамсы эюзцмдя галды.

Илк эюрцш, сон айрылыг йадына дцшдц. Гямярин пычылтыларыны бир дя ешитди. Цряйиня тязя тяпяр эялди. Сцрцнц анасына тапшырыб, дуз эятирмяк адыйла арана йолланды. Гямярля эюрцшдц, бир-бириня гошулуб йайлаьа гачдылар. Гызын нишанлысы ишдян аэащ олан кими гошун чякиб даьлара сары йериди.

Гямяр бир сящяр дуранда эюрдц ки, далы арандан цзцлмяйян бир гара кюлэянин габаьы чатщачатдадыр, юзц дя кюлэя дейил, гошундур, сайы-щесабы йохдур, торпаг кимидир.

Усталара тапшырды, Гянбяри гала диварынын йарымчыг, щяля tam hazır olmayan гцллясиня гойуб бюйцр-башыны щюрдцляр, она бир няфяслик йери дя сахладылар.

Гямяр юз севэилисиня:- Яля кечсям дя мяни юлдцрмязляр, -деди.

Горхум сяндяндир, тяки сян гал, сян йаша, мян онсуз да сяниням. Мяни дцнйанын о башына апарсалар да, эялиб сяни тапаъаьам.

Бяй оьлунун гошуну галаны дювряляди. Гошун щямля етмямиш юзц галайа бир хябярдарлыг оху атды. Ох сцзцб гцлляйя санъылды. Гцллядян ган булаг кими гайнайыб сылдырыма сцзцлдц.

Гямяр гцллядя иди. Илк охун Гянбяря дяйдийини эюряндя дивары сюкмяк, севэилисини чыхармаг истяди.

Гянбяр деди:

Булуд ойнар, йолар сач,Эялмя йахын Гямяр, гач!Синямдян йараландым,Цстцня ган дамар, гач!

Page 277: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

278

Гямяр онун сюзцня бахмады, гцлляни ичяри тяряфдян сюкдц, оьланы голлары арасына алды, йаныглы бир ащ чякди:

Язизим, даь башыды,Даь цстц, даь башыды.Галада бир той тутдум,Шабашы эюз йашыды.

Бяй оьлу сылдырымы бойайан гана баха-баха цзцнц юз гошунуна тутду:

-Эялин гайыдаг. Биръя ох дяйяндян сонра бу гядяр ган аьлайан галаны даьытсаг, ган сели йаранар, бизи сил-сцпцр еdиб апарар, биримиз дя саь галмарыг.

Гошун эери йерийяндя Гямяр гцлляйя чыхды, эюзляриндя галан камыны, гязябини дили одлана-одлана сюйляди:

Елями, Qанлы гала,Ганлы даь, ганлы гала;Бу неъя инсафды ки,Йар юля, ганлы гала?!

170. Юнъягала яфсаняси

Аталарынын вясиййятиня эюря, Улухан гардашы Щязи иля эюзял ъоьрафи мювгейи олан бир йердя гала тикдирир. Анъаг, аталарынын юлцмцндян сонра Улуханла Щязи арасында ярази цстцндя ихтилаф баш верир. Ики гардаш узун мцщарибядян сонра айрылмалы олурлар. Гоншулугда йер-ляшян Сямяд ханын Улуханла арасы

Page 278: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

279

йох иди. Гардашларын бу мцбащисясиндян истифадя едян Сямяд хан Щязини мцхтялиф йолларла юз йанына эятирдир.

Улуханын Тющид адлы оьлу, Щязинин Бятутя адлы гызы иля севиширмиш. Бу эизли эюрцшдян Сямяд хан хябяр тутур. Улухандан интигамыны доьма гардашынын ялиля алмаг гярарына эялир və tязя хябяри севинъяк Щязийя чатдырыр. Гязяблянян Щязи она инанмыр, дялил-сцбут истяйир.

Бятутя Нярмин адлы эюйярчини иля Тющидя йени мяктуб йола салыр: Сядагятли гуш ики ашигин йеэаня елчиси иди. Мяктубда севэилилярин неъя эюрцшяъякляри йазылыбмыш. Сямяд хан щяр шейи диггятля изляйир. Заваллы эюйярчин онун исти вя щийляэяр эюзляриндян йайына билмир.O, Тярлан бурахыб эюйярчини тутур. Мяктуб яля кечир. Мяктубун Бятутя тяряфиндян йазылдыьыны эюрян Щязи Сямяд хана тядбир эюрмяйи тапшырыр. Сямядя дя еля бу лазым иди. О, бу иш цчцн янъам чякяъяйиня сюз верир.

Мяктубда йазылыбмыш ки, Тющид гала ятрафындакы хяндяйя кечмяли, бюйцк Истил дейилян эюля эирмяли, сонра йанан шам истигaмятиндя цзмялидир.

Эюйярчини йенидян мяктубла йола салыр. Щязи иля Сямяд хан Бятутяни изляйирляр. Эеъядян хейли кечмиш гыз пянъяря аьзына йанан шам гойур. Тющид шамын кюмяйи иля Бятутяни тапыб онунла эюрцшмяли иди. Гызынын хяйанятини эюрян Щязи ону зиндана салдырыр. Сямяд хан Щязинин разылыьы иля йанар шамын йерини дяйишир. Ону Бюйцк Истиля тюкцлян ъошгун даь чайы Виляшин исти-гамятиндя гойур. Тющид ишыьа инаныб Виляшя доьру йан алыр. Дяли дальалы чайла цзцр. Анъаг шама чата билмир. Гязайа уьрайыб щялак олур.

Цч эцндян сонра Тющидин мейиди тапылыр. Улухан оьлунун юлцмцндян сарсылыр. Гардашына бу

Page 279: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

280

фитваны Сямяд ханın вердийини йягинлəшдирир. Ону тякбятяк дюйцшя чаьырыр. Бу дюйцшдя Сямяд хан юлдцрцлцр.

Бятутяни зиндандан азад едирляр. О, башына эя-лянлярин щамысыны Улухана данышыр. Вязиййяти пис эюрян Щязи арадан чыхмаг истяйир, анъаг ону тутуб щагг диванына эятирирляр. Бятутянин тякидиля Щязи етдийи ъина-йятляря эюря суда боьулур. Сонра Бятутя севэилисинин мязары цстя эялир. Сач йолуб, дойунъа аьы дейир. Ахырда Тющидя йалварыр:

- Ганлы фяляк мяни севэилимя щясрят гоймаг истяди, анъаг эцъц чатмады. Йанында мяня йер еля, язизим, сянинля говушмаьа эялирям. Буну дейиб Бятутя мязарын цстцндя хянъярля юзцнц юлдцрцр.

171. Сурхай хан галасы

Сурхай хан Аьдашы эязмяйя чыхыр. О, булаьын башында Эцлэяз адлы эюзял бир гыза раст эялир. О, гызы зорла атын тяркиня алыб евиня эятирир.

Эцлэяз ня гядяр йалварыр, йапышыр, эюз йашлары ахыдыб нишанлысы олдуьуну дейирся, бир шей щасил олмур. Сурхай хан гызын сюзлярини гулаг ардына вурур.

Сурхай хан бюйцк тайфасы олан зорлу бир пящляван иди. О, юзцня Йанар даьда бир гала тикдирмишди. Галада тяк йашайырды. О, Эцлэязи дя щямин галайа aparди.

Эцлэяз бу тянща чюллярдя, инсан йашамайан Йанар даьда чох дарыхырды. Онун гялби нишанлысы Дяйанят цчцн чырпынырды. Дяйанят дя нечя эцн иди ки, ращатлыг tapa бил-мирди.

Яввялъя бу щадисяни ондан эизлядирдиляр, aмма ел аьзы-чувал аьзы. Сюз йайылыб ахырда Дяйанятин

Page 280: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

281

гулаьына чатды. Дяйанят дярщал Йанар даьа цз гойду. О, Сурхай ханла щесаблашмаг истяйирди. Хошбяхтликдян хан ова чых-мышды. Ону Эцлэяз гаршылады, эюз йашлары ичиндя Дяйаняти овундурду, нятиъясиз фикирдян дюндərmək istədi:

- Билирсян ки, бу елатда онун мейданына чыхан йох-дур. Залым хан чох эцълцдцр. Сяни эюз гырпымында мящв едяр. Онун зору варса, сянин дя аьлын вар. Аьыл зордан да эцълцдцр. Эцлэязин сюзляри Дяйанятин аьлына батды. Эери гайыдыб кющня, нимдаш палтарда йенидян Йанар даьа эялди. Сурхай ону мещтярлийя эютцрдц. Дяйанят атла бирликдя биринъи мяртябядя, юзц ися Эцлэязля икинъи мяртябядя галырды.

Сурхай хан узаг сяфяря щазырлашырды. Дяйанят атын арпасына дуз гатды, цч эцн она су вермяди, сусуз аты дузлу арпа даща да йандырырды. Nəhayət,Сурхай хан йола дцшцр. Дяйанятля Эцлэяз галабцръцня чыхыб Сурхай ханын далынъа бахырлар. Ат Сурхай ханы

gютцрцб гачыр, o, ъилову йыьа билмир və at ону дярйачайа гярг едир.

Эцлэяз дейир:- Аьыл зора эцъ эялди. Сурхай хан мящв олса

да, архасы, тайфасы эцълцдцр. Онлар бу фаъияни ешидиб Йанар даьа эяляъякляр. Галадан чякидян йцнэцл, гиймятдян аьыр шейляри эютцряк, галаны ися йандыраг.

Бу алову елат эюрцr.Адамлар деyиrляр:- Даь да йанар?Бир башгасы:- Йанар даь.

Page 281: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

282

Ъамаат эялиб эюрцr, гала йаныр, Сuрхай хан ися йохдур. Онун да, атынын да мейиdини йахынлыгдакы дярйачадан тапыrлар. Ондан йадиэар Сурхай хан галасынын харабасы, бир дя Йанардаь галыr.

172. Аьъа гала

Бу гала Шякинин Айдынбулаг кянди йахынлыьындадыр. Ашаьы Дашаьыл кянди ися галанын эцндоьан тяряфиндядир.

Бу мющтяшям гала Аьъа адлы бир гящряман гызын сифариши иля тикилибдир. Яфсаняйя эюря, Аьъа елин эюзял вя ъясур бир гызы олубдур. Йашлы бир хан гыза ашиг олур. Гыз ona сифариш эюндярир:

- Хан бир даьын башында мющтяшям бир гала тикдирсин. Мяни вя елин гырх эюзял гызыны о галайа кючцрсцн, бир нечя мцддят охутдурсун, ядаб-яркандан дярс алаг.

Бу тяклиф ханын чох хошуна эялир. Чай дашындан мющкям бир гала тикдирир. Аьъаны вя даща гырх гызы ора кючцртдцрцр. Молла сечиб эюндярир ки, бу гызлара дярс десин.

Хан чох зцлмкар имиш. Халг аьыр верэиляр алтында инляйирмиш. Гызларын да хана нифряти вармыш.

Бир эцн хан галайа эялир. Аьъа гала бцръцня чыхыб дейир:

- Хан, дцшмянляриндян горунмаг цчцн бизя силащ вер, гылынъ ойнатмаг, тцфянэ атмаг юйрят. Биз бу елляря арха ола билярик.

Аьъанын бу тяклифи дя ханын хошуна эялир. Гызлар бир мцддят силащлары ишлятмяйи юйрянирляр.Ахырда гырх гыз, ъарийя башында да Аьъа цсйана

башлайыр.Ağca xанын гаршысына тяляб гойур ки,

Page 282: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

283

кяндлилярин верэисини азалт, гызлара ися бу галада там азадлыг вер. Хан бунунла разылашмыр. Гошун чякиб,галайа щцъум едир. Гырх гыз вя Аьъа мярдликля вурушурлар. Гала бцръляри даьыдылыр. Аьъа вя гырх гыз ханын адамлары тяряфиндян едам едилир.

Гала да гящряман гызын – Аьъанын ады иля «Аьъа гала» адланыр.

173. Гары кюрпцсц

Зибейдя ел-обанын гянирсиз эюзяли иди. Гоншулугда олан чобан Мящяммядi sevirdi. Məhəmməd бир Мя-щяммяд иди, голуна бялэя долайыб, ялиня дя чомаьы алыб бир гошунун габаьында тякъя дайанырды, атлылар чомаьынын зярбиндян йеря йарпаг тяки тюкцлцр, пийадалар гырьы эюрмцш сярчя кими пярян-пярян олурдулар. Бу ел-обада щяля Мящяммядин голуну ганыран анасындан олмамышды. Аьзынын буьу арандан даьы вурур, няфяси, няряси йери-йурду эюй эурултусу кими титрядирди.

Сялим аьа бир эцн башынын дястяси иля мащалы оймаг-оймаг эязмяйя чыхмышды. Булаг башында Зибейдяни эюрдц. Бир кюнцлдян мин кюнцля она вурулду. Гызын атасына хябяр эюндярди ки, Зибейдяни мяня вермялисян. Ата неъя «йох» дейяйди? Сялим аьа гошун чякиб гызы зорла апартдыраъагды, юзцнц дя о ки вар, дюйдцряъяк, илан кими бир гат габыгдан чыхартдыраъагды. Она эюря дя чапарлара «щя» деди, амма бир нечя эцнлцйя мющлят истяди.

Зибейдя бу хябяри ешидян кими балаьыны ялиня алыб, чюлляря, Мящяммядин йанына гачды, бу бяд хябяри она чатдырды.

Page 283: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

284

Сялим аьанын о гядяр сийирмягылынъ гошунунун габаьында Мящяммяд тякъя нейляйя билярди?! Далы цзцлмяз селин гаршысында неъя дуруш эятирярди?

Гачмаьа, бу вилайятдян узаглашмаьа цз гойдулар. Даьлардан ашдылар, дяряляри кечдиляр, эялиб боз-буланыг бир чайын гыраьында эеъялядиляр. Фикирляшдиляр ки, сящяр ачылар, ишыг эюзцня чаййухары-чайашаьы эедярляр, бир кюрпц, бир адламаъ тапыб о тайа кечярляр.

Чуьул щямiн Зибейдя иля Мящяммядин бир-бириня гошулуб гачдыьыны Сялим аьайа хябяр верди. Аьанын гошуну чюлляря, дцзляря сяпялянди. Даьлар, дяряляр щай-щуйла долду, дашды. Наллы ат айагларынын алтындан чыхан дашлар кар чюллярин гулагларында, аь сойуг парылтысы зцлмятдя шимшякляр кими ойнады.

Зибейдя иля Мящяммяди тапдылар. Оьланын ял-айаьыны баьлайыб чайа атдылар. Гызы ата сарыдылар.

Зибейдя йедякдяки атын цстцндя йаваш-йаваш дартынды, гол-гылчасына сарынан хам кяндир узанды, бошалды. О, бу тилсимдян сиврилиб ещтийатла дцшдц, йердяъя галды. Дястя узаглашандан сонра баш эютцрцб илим-илим итди.

Атлылар сящяр эюрдцляр ки, Зибейдя йохдур, ща ахтардылар, тапа билмядиляр.

Зибейдя йолда раст эялдийи кючяриляря гошулду, щеч билмяди юз ел-обасы щайандады. Танынмалысы галмамышды. Кючярилярля бир мцддят эцн кечирдикдян сонра бир дювлятлийя гараваш олду. Газанъыны гяпик-гяпик йыьды, ахтарыб щямин чайы тапды, лап гоъа вахтында, башы эора титряйяндя чайын цстцндян бир кюрпц салдырды. «Зцлмдян, залымдан гачанлар гой бурда йахаланмасынлар, - деди, - гой бу кюрпцдян кечсинляр, арзулары эюзляриндя галмасын, дилякляри дилляриндя гурумасын…»

Page 284: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

285

Щямин кюрпцйя о вахтдан бяри «Гары кюрпцсц» дейирляр.

174. Гызыл кюрпц

Гушчу ханы бир гызла евлянмяк истяйирди. Гыз щяр дяфя бир бящаня иля елчиляри эери гайтарырды. Бу да Гушчу ханына чох аьыр эялирди. Ахырда гыз елчилярядеди:

- Цряйимдя бир щясрятим, арзум вар, ня гядяр ки, хан арзуму йериня йетирмяйиб, бу севда баш тутан дейил. Гощумларымын йарысы Храм чайынын бу тайында, йарысы да о тайында йашайыр. Храм чайыны еля-беля кечмяк олмур. Бир бядяни икийя бюлцб бу чай. Яэяр хан онун цстцндян кюрпц салдырса, щясрятляр бир-бириня говушса, биз дя о вахт бир-биримизя говуша билярик. Йох, яэяр хан зор эюстярся, юзцмц чайа атаъаьам.

Елчиляр мяйус щалда эери дюндцляр. Бу хябяр ханы да севиндирмяди. Амма дцшцнцб деди:

- Чятин олса да эеъ-тез Храмын цстцндян кюрпц салынмалыдыр.

Хан юлкяйя ъар чякдирди, нечя-нечя уста эялди, бу чятин иши ющдясиня эютцрян олмады. Ахырда бир уста эялиб «елярям» деди. Она мин няфяр кюмякчи вердиляр. Уста кюмякчиляри иля эеъяни эцндцзя гатды. Чайын цстцндян кюрпц салынды. Елат тамашайа эялди. Хан бир йанда, гыз ися бир йанда дуруб бу язямятли кюрпцйя бахырды. Кюрпцнцн цстцндян илк карван кечмяйя башлады. Гяфилдян эюз-лянилмяз бир фаъия баш верди, кюрпц ортадан сынды, кечянляр чайа тюкцлдц, карван батды.

Хан ямр едиб устаны чайа атдырды.

Page 285: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

286

Хан йеня гыза елчи эюндярди. Лакин гыз инадындан дюнмяди. Хан чарясиз галыб йеня ъар чякдирди, уста ахтарды. Адамлар арасындан эянъ бир оьлан чыхды вя деди:

- Уста юз сянятини мяня ямялли-башлы юйрядиб. Мян кюрпцнц тикярям.

Эянъ уста ишя башлады, чайын ичиндя вя сащилляриндя даш сцтунлар уъалтды. Лакин бир сящяр хябяр чатды ки, эянъ уста щараса гачыб, йохдур.

Чох ахтардылар, эюрдцм дейян олмады. Хан устаны тапыб онун щцзуруна эятиряня йцз гызыл вяд етди.

Лакин файдасы олмады, ня гядяр ахтардылар,ъаван бянна тапылмады.

Арадан йедди ил кечди. Бир дя эюрдцляр ки, щямин уста эялиб йенидян ишя башлайыб. Хана хябяр вердиляр ки, уста юзц эялиб чыхыб. Ъаван устаны иш башында эюрян хан сорушду:

- Инди сяня ъяза верим? Бу иши эеъикдирдин, гара сачларыма дян дцшдц.

Эянъ уста:- Бил вя аэащ ол, ей хан. Мян сянин ашиг

олдуьун гызын гардашыйам. Индийяняъян узаг еллярдя бянналыг еляйирдим. Камил устадым мяня камил сянят юйрядиб. Баъымса мяня деди ки, ханын гязябини тутдурмадан, усталыгла ону баша салмаг лазымдыр ки, мящяббятдя тялясмяк олмаз. Одур ки, мян кюрпцнцн təməlini qoyub арадан чыхдым. Бир евин кибинасы мющкям олмайа, отуруб юз йерини тутмайа, о, заманын селляриня, суларына таб эятирмяз, учуб даьылар. Мящяббят алями дя белядиr. Чох тялясянляр ахырда пешман олурлар.

Иши гуртардым, щям кюрпцнцн юзцлц, щям дя сянин мящяббятин сынагдан чыхды.

Page 286: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

287

Эянъ уста кюрпцнц баша чатдырды. Бу кюрпц нечя-нечя щясрятлини бир-бириня говушдурдуьу кими, Гушчу ханыны да юз арзусуна чатдырды.

Елляр о эцндян бу кюрпцнцн адыны «Гызыл кюрпц» («Мящяббят кюрпцсц») гойдулар. Анъаг ел арасында о кюрпцйя «Сыныг кюрпц» дя дейилир.

175. Гыз галасы

Суму Султан чох зцлмкар имиш. Ъамаат онун юзцня нифрят еtся дя, эюзял гызыны чох истяйирdi.

Гыз щярдян кцлафирянэидя эюрцняндя елин гызы,эялини онун тамашасына чыхырdı. Гызын башындакы эцлэязи кялаьайыны йел вуруб йеллятдикъя щамыны щейрят эютцрцр, чцнки онлар илк дяфя гыз башында беля ипяк, эцллц кялаьайы эюрцрдцляр.

Эцнлярин бириндя Суму Султанын эюзял гызы овчу оьлана гошулуб, Аьчай даьларына гачыр. Оьланла гыз уъа бир гайанын кащасында йашайырлар. Онларын бир гызы да олур.

Интигам щисси иля йашайан Суму Султан оьланы яля кечириб, боьазындан асдырыр.

Оьланын юлцм хябяри гыза чатыр. Гыз бешийи голуна кечириб дейир:

Оьлан гала, гыз гала,Гайа цстя гыз гала.Щеч Аллаща рявады,Оьлан юля, гыз гала?

Qız bayatını deyib, özünü qaladan atır.

Page 287: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

288

176. Гыз гала

Гядим заманларда Балчылы даьларында ики тайфа йашайырмыш. Бунлардан бириня талада йашадыглары цчцн талалылар, о бириня ися галада йашадыглары цчцн галалылар дейярмишляр. Бу гоншу тайфалар арасында торпаг, су цстцндя тез-тез вурушма олармыш. Талалылар чох, галалылар ися аз имишляр. Амма галалылар чох ъянэавяр адамлармыш, щям дя онлар уъа гайаларын зирвясиндя мяскян салыб-лармыш.

Талалылара гоъа бир киши, галалылара ися ох атмагда мащир олан Аьъа адлы ъясур бир гыз башчылыг едирмиш.

Бир эцн талалыларын тайфа башчысынын оьлу Аьъайа елчи эюндярир.

Гыз дейир:-Сюзцм йохду, амма бир шяртим вар:

тайфаларымыз йола эетмирляр, судан да чох корлуг чякирик. Якинимиз, бичинимиз аз олур. Оьлан яэяр мяни севирся, Гушгарадан Qуру Qобуйа су архы чяксин. Ора кючяк, мян дя онун олум.

Хябяри оьлана чатдырырлар. O, rазы олур. Гушгарадан Гуру Qобуйа су архы чякир. Оьлан чарясиз галыб, арх бойу шцшя дцзцр. Эцн вуранда шцшя су кими бярг вурур.

Бундан сонра оьлан Аьъанын йанына эялиб дейир:

- Суйу Гуру Qобуйа чыхартдым. Эюр, архда су неъя ишылдайыр?

Гыз диггятля бахыб дейир:- Архла су ахмыр, ора шцшя дцзцлцб, су кими

парылдайан да одур. Оьлан кор-пешман атасынын йанына эялир вя

ящвалаты она данышыр. Гоъа дейир:

Page 288: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

289

- Гала чайынын гыраьына эюзятчи гойун, Аьъа суйа эяляндя эютцрцб гачын.

Аьъа да талалыларын щийляйя ял атаъагларыны баша дцшцр. Еля щямин эцндян суйа эетмир. Сящянэи узун щюрцкляриня баьлайыр, Гала чайына саллайыб су эютцрцр.

Сян демя, Аьъаны юз тайфаларындан Гайа адлы касыб бир оьлан да севирмиш, амма гялбиндякини ача билмирмиш. Аьъаны гоша щюрцкляри иля су эютцрян эюряндя цряйи аьрыйыр. Гайа эцндцзляр йатыр, эеъяляр Сары булагдан галайа, йерин алты иля, эизлиъя су архы чякир.

Сакитлик чох сцрмцр. Талалыларла галалылар арасында вуруш башланмалы олур.

Талалыларын аьсаггалы дейир:- Галалылара бир ичим дя су вермяк лазым дейил.

Аьъа сящянэля су эютцряндя онун гоша щюрцклярини кясин!

Буну билян Гайа утана-утана Аьъанын йанына эялиб дейир:

- Талалылар пусгудадыrлар. Су эютцряндя сянин щюрцклярини кясяъякляр.

Хябяр Аьъаны сарсыдыр, чох мяйус олур, дейир:- Бяс ня еdим?Гайа дейир: - Mян галайа су архы чякмишям. Эцндцзляр

йатмышам, эеъяляр ишлямишям.Аьъа севинир. О, Гайаны бярк-бярк баьрына

басыб дейир: - Сян мяним хиласкарым, эюзляримин ишыьысан.Гайанын эюзляриндя бяхтийарлыг чаьлайыр.Аьъа дейир:- Талалылар щцъцма щазырлашыр, эял, биз онлары

габаглайаг. Аталар щавайы демяйиб ки, «вахт бир

Page 289: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

290

гушдур, ону унудан бищушдур». Эеъя йары ат илхысыны талалылара тяряф ютцр. Еля биляъякляр ки, биз вуруша башладыг. Йухулу-йухулу бир-бирини гыраъаглар.

Беля дя олур. Бир тяряфдян дя Аьъа талалылары сящяряъян оха тутур. Талада ган су йериня ахыр.

Чарпышмада галалылар да аз зяряр чякмир. Атышмада Гайа юлцр. Аьъа ону юз гызыл йящяри иля бирликдя галанын башында дяфн едир.

Аьъа галанын эащ бу, эащ да о бцръцня гачыб, ох атыр ки, тяк олдуьу билинмясин.

Аьъанын охундан тянэя эялян тала аьсаггаллары бир йеря йыьылыб мяслящятляшир, дейирляр:

-Галада сусуз галмаг олмаз. Йягин щараданса йерин алты иля галайа су эялир.

Бир гоъанын тядбири иля гуру арпа йемиш сусуз гатыры галанын дюврясиндя эяздирирляр. Аьъа эюрцр гатыр Сары булаг тяряфя эедир. Анлайыр ки, талалылар суйу тапаъаглар. Фцрсят тапыр, галадан чыхыб гачыр.

Талалылар гатырын кюмяйи иля су тцнэцнц тапыб да-ьыдырлар. Даща галайа су эялмир. Онлар бир нечя эцн эюзляйирляр. Эюрцрляр ки, Аьъа галадан бир йана чыхмыр, онда галайа щцъум едирляр. Ичяри эиряндя эюрцрляр ки, Аьъа йохдур. Тайфа башчысы олан гоъа:

-Тайфам гырылды, оьлум юлдц. Тала олду ганлы тала, даьылмады даьда гала, -дейиб ъаныны тапшырыр. O gündən həmin yerin adı Axarca qalır.

177. Гыз гала - Намярд гала

Нямруд вя Ямир адлы ики гардаш вар имиш. Гардашлар бир эцн ова чыхырлар. «Даьйанус тяпяси»ня чатанда Нямруд кичик гардашы Ямиря дейир:

- Бярк йорулдум, бир аз динъяляк.

Page 290: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

291

О, башыны кющня бир гябир дашынын цстя гойуб йухуйа эедир.

Ямир эюрцр ки, аь бир гуш учуб эялди, Нямрудун башына гонду, сонра да галхды, бир аь дашын цстя ганад чалыб охумаьа башлады. Еля бу вахт Нямруд йухудан айылыб гардашына дейир:

- Йухуда эюрдцм башыма бир аь гуш гонду, сонра башымдан учуб бир аь дашын цстцня дцшдц. Гуш мяня деди ки, мян бир гара дашын цстя гонаъаьам, дур мяни гондуьум дашдан гов, бах, онун алтында хязиня вар.

Ямир щийля иля дейир:- Йат, гардаш, йат! Щямишя йухуну тярсиня

йозарлар.Нямруд юзцнц йухулуьа вурур. Ямир йериндян

галхыб, аь дашын цстцня гонмуш аь гушу учурур, гуш бир гара дашын цстцня гонур. Ямир дашы галдырыб эюрцр ки, бурада бюйцк бир хязиня вар. О, хязиняни чыхармаьа башлайыр. Нямруд йериндян дуруб гардашынын йанына эялир: «Эял, йары бюляк», -дейир. Ямир буна разы олмур.

Нямруд дейир:- Инди ки, беля олду, хязинядян, атамыздан галан

вар-дювлятдян ял чякирям, гардашлыгдан да чыхырам. Сян гал, Шямкирин бу тайында, мян кечирям о тайа. Юляр эцняъян бир-биримизи ахтармайаг, даща биз гардаш дейилик. Ямир, vар-дювлят сянин олсун .

Шямкири о цзя кечян Нямруд яввял бир бяннайа шаэирд олуб сянят юйрянир. Аз вахт ичиндя баъарыглы уста кими ад-сан газаныр, шющряти щяр йана йайылыр.

Айлар, илляр ютцр. Гардашлар айрыъа эцзяран кечи-рирляр, щяр икиси аиля гурур. Вахт эялир Ямирин оьлу, Ням-рудун гызы олур. Оьлу бюйцйяндян сонра Ямир

Page 291: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

292

гардашы иля араларында баш вермиш ящвалаты она данышыр; щцндцр бир гайанын башына чыхыб, Шямкирин о тайында тяк-тянща йаша-йан ямисинин евини дя нишан верир.

Оьлан ямисини эюрмяк арзусуна дцшцр.Бир эцн оьлан фцрсят тапыб Шямкирин о тайына

кечир. Эюрцр эюзял бир гыз гойун отарыр. Оьлан дейир:- Нийя сян гойун отарырсан?- Гардашым йохдур, мян атамын тякъя

баласыйам.- Кимин гызысан?- Уста Нямрудун.- Мян дя Ямирин оьлуйам.Гыз диксинир, сорушур:- Демяли сян мяним ямим оьлусан:Оьлан:- Бяли! –дейя ъаваб верир.Щяр икиси эюй чямянликдя отуруб аталарынын

щека-йятини бир-бириня данышырлар. Ахшамаъан бир йердя галырлар. Шяр гарышанда айрылырлар. Оьлан дейир:

- Ямигызы, мяни унутма!Гыз да щямин сюзляри тякрарлайыр:- Ямиоьлу, мяни унутма!Бундан сонра оьланла гыз тез-тез Эцллц тяпядя

эюрцшцр. Гызын анасы мясяляни билян кими Нямруда да-нышыр. Нямруд дейир:

- Ики дцнйа бир олса, мянимки Ямирля тутмаз.Уста Нямруд бюйцк зящмятля бир гала тикиб,

гызыны орада сахлайыр ки, Ямирин оьлу гызыйла эюрцшя билмясин. Буна цряйи гызмыр, юзц дя галаны эюзятляйир. Гар йа-ьандан сонра архайын олур ки, галанын биръя йолу вар, ону да мян билирям, бир дя гызым. Гыз да ки, галадан щеч йа-на чыхмыр.

Page 292: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

293

Гыз оьлана хябяр чатдырыр ки, ики атын айаьыны тярс налладыб галанын сямтиндя дайансын. Оьланла гыз атлара миниб Ямирвара эялирляр.

Нямруд галайа эиряндя гызыны эюрмцр. Ахтармаьа башлайыр. Байыра чыханда атларын изиня дцшцр. Атлар тярсиня налландыьы цчцн гоъа ща ахтарырса, да тапа билмир. Уста Нямруд кцлцнэцнцн уъу иля галайа бу сюзляри йазыр:

«Гыз гала-Намярд гала».

178. Гыз галасы

Вахтиля Йанар даьын ятяйиндя Huман шящяри йерляширди. Шящярин падшащы ня иш эюрся Суря адлы гызы иля мяслящятляшярмиш. Щяр йердя олдуьу кими онларын вила-йятиндя дя гяриб адамлар вармыш. Онлар узаг йерлярдян гачыб бурада сыьынаъаг тапмышдылар. Гяриблярин гярибя талейи шащ гызыны чох дцшцндцрцр, онлара гялбян аъы-йармыш. Гыз даим атасына гярибляри инъитмямяйи тап-шырармыш:

- Ата, гяриб, кимсясиз адамлара щямишя щюрмят еля. Падшащын ядаляти сарай яйанларынын йаланчы тярифляри иля дейил, гяриблярин, касыб-кусубун разылыьы иля юлчцлцр.

- Гызым, сян гярибляря ня йаман мяфтун олурсан?

- Ата, гярибляр щагсызлыqla барышмайан, она етираз едян адамлардыр. Онлар чох эязир, чох эюрцр, чох билирляр. Бишмиш адам олурлар, аьы гарадан, йахшыны писдян баъарыгла сечирляр.

- Бунлар дцздцр, гызым! Анъаг гяриблярин вятяни олмур, онлара инанмаг олмаз.

Page 293: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

294

Бир дяфя гяриблярдян бири эязмяйя чыхан гызлары эюрцр, онларын башында кяклик кими сякян шащ гызына вурулур. Гыз да она кюнцл баьлайыр. Оьлан падшаща елчилийя эялир. Падшащ гызыны данышдыран кими ишин ня йердя олдуьуна бяляд олур:

- Билирям цряйин вар. Анъаг гярибя инанмырам.Гыз атасындан габаьа дцшцр:

- Онда сынаьа чяк. Мяэяр гярибин цряйи, истедады, иэидлийи олмур?

Падшащ мяслящятя йатыр. Оьлана гызы цчцн бир гала тикдиряъяйини шярт гойур. Гяриб ашиг разылашыр. Хейли кечяндян сонра гала щазыр олур. Лакин гяриб сынагдан чыхса да, падшащ сюзцндян гачыр. О, кимсясиз, вар-дювлятсиз бир адама гыз вермяйи шан-шющрятиня сыьышдырмыр. Падшащын дюнцклцйцнц эюрян гяриб еля бир йаныглы ащ чякир ки, Huман шящяри йерля йексан олур. Амма шащын гызы гырх гызла саламат галыр. Гяриб гызла евлянир.

179. Гыз галасы

Кечмишдя адиллийи иля дейил, гатиллийи иля «шющрят» тапан бир падшащ варды. Бу залым щюкмдарын аь бухаглы, эцл йанаглы, инъя белли, пящляван гцввяли биръя гызы вар иди. Щядди-булуьа чатмыш гыза щяр тяряфдян адлы-санлы, варлы-дювлятли, шанлы-шющрятли елчиляр эялирди. Лакин гыз щамысыны эери гайтарыр. Чцнки о шярт кясмишди: ким эцляш мейданында она эцъ эялся, она эедяъяк. Шярти гябул едян нечя-нечя пящляван-ашиг елчи дашынын цстцндя оту-рур рцсхят алмыш, мейдан суламыш pəhləvanlarla güləş-mişdi, анъаг она цстцн эялян олмамышды.

Бир эцн щюкмдар гызына деди:

Page 294: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

295

- Гызым, ахы беля олмаз. Неъя олду ки, бу гядяр оьланлардан бирини бяйянмядин. Ахы, мян дя кцрякянля юйцнмяк истяйирям.

Гыз атасына беля ъаваб верди:- Ата, шярт баьландыгдан сонра

мцгяддясляшяр. Ону позмаг кишиликдян дейил. - Ахы, сян киши дейилсян…- Мян позмурам ки, кишиляр щеч позмасын. Щюкмдарын аьаъларын дилини эюзял билян бир

баьбаны вар иди. Эюзцнцн аьы-гарасы биръя оьлу атасынын йеэаня кюмякчиси иди. Оьлан щюкмдар гызына бянд олмушду. Онлар бир дяфя гаршылашмышдылар. Гыз сайылмаз баьбан оьлунун бахышындан йеришини итирмишди. Щюкмдар гызынын мящяббятиня таб эятирмяйян оьлан дярдини атасына ачыр.

Атасы: - Сянин она эцъцн чатмаз, оьул, бизи ел

эцлцнъц елямя.Оьлан:- Ата, мян онсуз йашайа билмирям. Мяним

мящяббятим онун цряйиня дцшся, щюкмян голлары бошалаъаг, аьлы цряйиня табе олаъаг.

Ата оьлуна хейир-дуа вериб щюкмдар гызынын мейданына йола салды.

Беляликля, елчи дашы йени ашигин сифариши иля адамлары мейдана чаьырыр. Башда падшащ олмагла бцтцн сарай адамлары тамашайа йыьышыр. Щюкмдар гызы баьбан оьлу иля гаршылашмалы олур. Ня гядяр ки, онлар бир-биринин эюзляриня бахмыр. Гыз ону ора-бура чырпыб ялдян салыр. Еля ки, бахышлар гаршылашыр, санки пящляван гызын цряйиня од тюкцлцр. Сирли бир хцлйа ону узаглара сясляйир. Щара бахырса, баьбан оьлуну эюрцр, голлары бошалыр, она тяслим олур.

Page 295: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

296

Баьбан оьлу эцляшя тамаша едян щюкмдара дейир:

- Галиб эялдим, щюкмдар, шяртя ямял едяк. Гыз разы олдуьуну билдирир. Щюкмдар ися бярк

пярт олур. Бу ня демякдир? Заваллы, чылпаг, аъиз бир баьбан оьлу онун кцрякяни олмаг истяйир? Щюкмдар гызыны юлдцряр, анъаг бу севдайа разы олмаз. Щюкмдар шярти позмагдан чякиняряк щийляйя ял атыр. Оьланы эедяр-эялмязя эюндярмяйи гярара алыр:

- Филан шящярдя учан халча вар, ону мяня эятир, гызымы апар.

Оьлан разы олур. Бу иш цчцн йедди ил мющлят истяйир. О, йола дцшдцкдян сонра гыза чох йердян елчи эялир. Атасы ня гядяр едирся, гызы ящдиндян дюнмцр. Ахырда наялаъ галан гыз елчилярдян ъаныны гуртармаг цчцн имарятдян кянарда, шящярин эиряъяйиндя щцндцр бир гала тикдирир. Гала щазыр олдугдан сонра гыз юз кянизляри иля орайа кючцр.

Йедди ил тамам олур. Оьлан ахырынъы эцн эялиб чыхыр. Гыз буну ешидиб чох шад олур. Атасы ися баьбан оьлуну юзцня кцрякян етмяйя щеч ъцр рява билмир, оьланы башга бир шей эятирмяк ады иля башга бир чятин сяфяря эюндярмяк истяйир. Лакин оьлан бу дяфя бунун кяляйини баша дцшцр, гызын имарятиня йахынлашыр. Иши беля эюрян щюкмдар юз адамларына ямр едир ки, оьланы тутуб юлдцрсцнляр.

Оьлан галайа чатанда эюрцр ки, гыз имарятдян она бахыр. Оьлан ичяри эирмяк истяйир. Анъаг бу вахт намярд оху оьланын цряйини дешир. О, йыхылыб юлцр. Буну йуха-рыдан эюрян гыз юзцнц имарятдян оьланын цстцня атыр. О, да оьланла бирликдя юлцр. Залым щюкмдар сонра чох пешман олур.

О вахтдан халг мющтяшям бинаны «Гыз галасы» адландырыр.

Page 296: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

297

180. Гыз галасы

Гядим яфсаняляря эюря, ики гардаш вар имиш. Бу гардашлардан бири шащ, о бириси ися касыб бир кяндли имиш. Шащ гардашын гызы, касыб гардашын ися оьлу вар имиш. Шащ гызы о гядяр эюзял имиш ки, онун эюзяллийи бир чох иэидляри щейран гойурмуш. Йохсул гардашын да оьлу иэид бир ъаван имиш. Щятта ямисинин цстцня басгын едян ишьалчылара щямишя галиб эялярмиш. Ъянэавяр оьлан бцтцн бунлары ямисинин гызыны севдийи цчцн йох, анъаг вятяни мцдафия наминя еляйирмиш. Эцнляр кечдикъя оьланын ямиси гызына олан мящяббяти аловланыр. Гыз да бу ишя разылыг верир. Иэид ъянэавяр гыза билдирир ки, бу мясяля атама чатдырылсын. Разы олар, олар, олмазса гачарыг. Оьлан буну атасына сюйляйир. Атасы бу ишин баш тутмайаъаьыны билдирир. Оьлан ися дейир: «Юлдц вар, дюндц йохдур». Наялаъ галан ата мясяляни гардашына сюйляйир. Гардашы ися аъыгланыб дейир ки, сянин оьлун мяним гызыма тай ола билмяз. Шащ гызынын эюзяллийи гоншу падшащлара да чатмышды. Одур ки, Эюй-бянд шащы гыза елчи эялир. Шащ буна разылыг верир. Тойун тезликля олаъаьыны билдирир. Иши бу йердя эюрян шащ гызы оьлана дейир ки, ахшамдан мян ики ат щазырлайаъам. Тез эялярсян.

Бяли, шащ гызы атасынын гиймятли даш-гашларындан эютцрцб оьланла бярабяр гачыр. Гыз оьлана билдирир ки, биз еля йеря эетмялийик ки, онлар бизи тапа билмясинляр. Сонра эялиб бюйцк бир даьын башына чыхырлар. Бу даьа чыхмаг о гядяр дя асан дейилди. Буранын анъаг бир йолу варды. Гыз оьлана билдирир ки, мян бурда йахшы бир гала тикдиряъяйям. Оьлан да разы олур. Оьлан тез бир

Page 297: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

298

заманда уста тапыб эятирир. Гыз яввялъядян усталарын хяръини икигат верир вя дейир ки, бу гала еля бир гала олмалыдыр ки, бу галайа анъаг бир йолла чыхмаг мцмкцн олсун. Ону да дейир ки, эяряк палчыьын суйу анъаг йумурта сарысындан олсун. Бяли, гала щазыр олур. Галанын галынлыьы бир метря йахындыр. Инди ися гыз усталара билдирир ки, йахынлыгдакы Солтан Щейдяр адланан даьдан су чякилмялидир. Анъаг бу су йерин алты иля эялмялидир. Шащ гызынын бу иши дя дцзялир. Шащ гызы щятта юзцня гошун топлайыр вя онлары галанын йахынлыьында йерляшдирир (щазырда щямин йеря «Гала кянди» дейилир). Галанын шющряти эедиб гызын атасына да чатыр. Одур ки, атасы бюйцк бир гошунла Эюйбянд дцзцня эялир. Щямчинин Эюйбянд шащы вя онун адамлары ня гядяр чалышырларса галайа чыха билмирляр. Одур ки, галаны оха басырлар. Бунун явязиндя падшащ гызынын адамлары да ъаваб оху гайтарыр. Иши бу йердя эюрян гошун эери дюнмяк истяйир.

Бу заман щийляэяр бир гары онлары баша салыр ки, галайа эедян суйу кяссяниз онлар тяслим оларлар. Шащ ися гошуну иля бярабяр ня гядяр ахтарырса галайа эедян суйу тапа билмир. Гары бунларын нашы олдуьуну эюрцб дейир ки, сиз бир гатыр тапын вя щямин гатыры гырх эцн сусуз сахлайын. Сонра да эеъя икян апарыб галанын ятрафында щярляйин гатыр щараныайаглары иля дюйся билин ки, галайа су ордан эедир. Беля дя еляйирляр. Гатыр галадан ики километр аралы бир йердя дырнаьы иля йери ешмяйя башлайыр. Шащ ямр едир ки, щямин йери газсынлар. Эюрцрляр ки, су бурадан сахсы нощурла ахыр. Сахсы нощуру сындырыб суйу кясирляр. Анъаг гала тяслим олмур. Сонрадан оьлан галадан хябяр эюндярир ки, нащаг йеря гошуну гырдырмайын. Шащ, яэяр иэидсянся эял тякбятяк вурушаг. Ким галиб эялся гыз онундур. Эюйбянд шащы

Page 298: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

299

щийля йолу иля разы олур. Оьлан йаваш-йаваш галадан чыхыб дцзя эялир. Вуруш башланыр. Биринъи щямлядя оьлан гялябя чалыр. Икинъи вуруш башлананда архадан оьланы вурурлар. Оьлан архайа чевриляркян ялиндя ганлы гылынъ тутмуш ямисини эюрцр вя йыхылыр. Бцтцн бунлары галадан эюрян гыз щямин дягигя гылынъы цряйиня санъыр. Гошун севиня-севиня галайа йахынлашыр. Шащ цряк елямир ичяри эирсин. Сонрадан юзцнц топлайыб галайа эирир вя юз доьма гызыны ган ичярисиндя эюрцр. Эюйбянд шащы тяклиф едир ки, галаны учурсунлар. Лакин шащ буна разы олмур. Шащ дейир:

- Гызымы итирдим, бары гой онун йадиэары олан «Гыз галасы» йашасын.

181. Лянкяран галасы

Лянкяран торпаьы дцшмян щцъумуна мяруз галмышды. Хан иткилярин сябябини торпаьа севэинин, елликля мцдафия ишинин ашаьы олмасында эюрцрдц. Ящалини чаьырыб мяслящятляшди вя гярара эялди ки, алынмаз бир гала тикдирсин. Узаг еллярдян адлы-санлы усталар чаьырды.

Хан усталара тапшырды ки, ишя сцбщ тездян башласынлар вя бу йердян ким биринъи кечся ону галанын щиминя, юзцлцня щюрсцнляр. Хан дейилян вахтда оьланларындан бирини гала тикилян йеря эюндярди. Лакин гапынын ити дя онунла эедяси олду. Усталар ханын оьлуну таныдылар, юлцмцня гыймайыб ону бурахдылар. Явязиндя ити тутуб сахладылар. Бу вахт хан атла чапараг эялди вя вязиййяти сорушду:

- Илк эялян адамы дивара щюрдцнцзмц?Усталар ъаваб вердиляр:

Page 299: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

300

- Хан саь олсун, илк эялян ъаван сизин оьлунуз иди. Сизя эюря ону бурахдыг. Лакин онунла эялян ити тутуб сахладыг.

Хан деди:- Ити бурахын. Бинасына ит басдырылмыш галаны щеч

кяс горумаз. Мян оьлуму эюндярдим ки, ону галайа щюрясиниз. Халг мянимля бирликдя тякъя галаны йох, щям дя оьлуму горусун. О, узаг башы йцз ил йашайа билярди. Бу гала ися ясрляр бойу галаъаг. Мяним оьлум да бу гала гядяр юмцр газанаъаг. Йадда сахлайын ки, язизини, оьлуну итирян бир ил аьлар, Вятянини итирян юмрц бойу.

182. Ъаваншир галасы

Азярбайъан халгынын гящряман оьлу Ъаванширин адыны дашыйан галанын щяйятиндя щеч йанда тапылмайан надир эцлляр вя бязяк аьаълары битир.

Рявайят едирляр ки, Ъаванширин гызлары аьаъ, эцл вя чичяк дибчяклярини щяйятя – ачыг щавайа чыхарыблармыш. Онлар эцлляри эютцрцб евя эятирмяк истяйяндя бирдян аталарынын юлцм хябярини ешидирляр. Дибчякляр ялляриндян дцшцб сыныр. Эцлляр, чичякляр вя бязяк аьаълары йеря даьылыр.

Дейирляр Ъаваншир галасынын щяйятиндя битян надир бязяк аьаълары вя эцл-чичякляр гящряманын гызларындан галмыш йадиэарлардыр.

Page 300: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

301

Page 301: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

302

183. Дядям горхду

Дядя Горгуду Язраyıl говурмуш. Дядя Горгуд гача-гача эялиб эюрцр ки, ушаглар бир эюлцн гыраьында «Палчыгатды» ойнайырлар. Дядя Горгуд эюздян йайыныб ушагларын арасына эирир ки, эизлянсин. Бахыр ки, йох, будуr, Язраyıл ону узагдан эюрцб дцз цстцня эялир, Дядя Горгуд ушагларын арасıндан чыхыб гачмаьа башлайыр. Ушаглар еля билир ки, Дядя Горгуд «Палчыгатма»дан горхуб гачыр. Билмирляр ки, Язраyıл ону чаьырыб дейир:

-Ай гарабалдыр, щара гачырсан?Ушаглар юзляри дя билмядян улу бабамызын ики

адыны цч edирляр: Дядя Горгуд, Дядям Горгуд, Дядям Qорхду…

184. Хорначы

Хорначы адлы азман бир адам олур. Онун да Газан кюшкц дейилян мащалда юзц кими нящянэ баъысы йашайыр. Азманын ады она эюря Хорначыймыш ки, ахшам йатанда хорултусунун сяси баъысына чатырмыш. Баъысы да бу щейбятли сясин васитясиля билирмиш ки, гардашы саь-саламатдыr.

Хорначынын иштащы ишиндян йедди дяфя артыг имиш. Она газан-газан исти хюрякляр щазырламагдан, иш йериня дашымагдан баъысы ъана йыьылыбмыш. Баъысы бу язабдан гуртулмаг цчцн ону евляндирмяк истяйир. Анъаг щеч ким Хорначыйа гыз вермир. Баъысы

Page 302: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

303

гардашынын талейиня фал ачдырыр. Фалчы буйурур ки, яэяр Хорначы йедди торпаг тяпя дцзялдя бился, онун бяхти ачылаъаг. Хорначы Мил дцзцндя торпаг тяпяляр дцзялтмяк цчцн ишя башлайыр. Голунун эцъцня елдян-обадан ъаван оьланлары йыьыб пулсуз, муздсуз юзц цчцн ишлядир. Айлар кечир. Хорначы бир уъдан юзцня тязя кюмякчиляр ахтарыр. Бир эцн Хорначы Газан кюшкцндя тязяъя евлянмиш бир оьланы севэилисиндян айырыб Мил дцзцня тяпя дцзялтмяйя апарыр. Щамиля галмыш арвады бир оьлан ушаьы доьур. Ушаг бюйцйцб он беш йашына чатыр, бир эцн анасындан сорушур:

- Мяним атам кимди. Щардады? Анасы дейир:- Атаны Хорначы апарыб, он беш илди ки, Мил

дцзцндя торпаг тяпялярдя ишлядир. Оьлан дейир:- Мян атамы азад елямяйя эедяъям.Анасы дейир:- Оьул, сянин она эцъцн чатмаз. Бу

дцнйада чохлары Хорначынын ялиндя зябун олуб. Оьлан сюзцндян дюнмцр. Йарагланыб атасыны

ахтармаьа эедир. Эялиб эюрцр ки, Мил дцзцндя адам йыьнаьы вар. Кими арх газыр, кими торба иля торпаг дашыйыр, кими дя торпаг тяпяляр дцзялдир. Оьлан сораглаша-сораглаша атасыны тапыр. Эюрцр ки, атасынын цзцнц-башыны тцк басыб, йаман эцндядир.

Оьлан дейир:- Ата, ня цчцн бу он беш илдя биръя дяфя

олсун евимизя эялмямисян? Атасы дейир:- Оьул, Хорначынын горхусундан тякъя мян

йох, бцтцн бу эюрдцйцн сайсыз-щесабсыз адамлар

Page 303: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

304

щеч йана тярпяня билмир, щамы юз ъаны цчцн горхур. Хорначы чох эцълцдцр, залымдыр.

Оьлан дейир:- Хорначы щаны? Атасы яли иля эюстяриб дейир:- Одуr, Хорначы су архынын йанында йатыб.

Ешитдийин хорулту да онункудур. Икинъи эцндцр ки, йатыр. Щяр йатанда йедди эцн чякир.

Оьлан ятрафындакы адамлары йанына чаьырыб дейир:- Щамыныз ялиниздяки торбаны торпагла долдуруб

йаныма эялин. Щамы торбасыны торпагла долдуруб щазыр олур.Оьлан дейир:- Щамы бирдян торбадакы торпаьы Хорначынын

цстцня тюксцн. Еля дя еляйирляр. Хорначы алты торпаг тяпяси

йаратмышды. Йеддинъи ися Хорначынын юз цстцндя йараныр. Щамы даьылышыб севиня-севиня юз евиня дюнцр. Ата иля оьул да Газан кюшкцня гайыдыр.

Хорначынын баъысы эюрцр ки, гардашынын хорултусу кясилди. Анлайыр ки, гардашынын башында бир гяза вар. Дярщал Мил дцзцня йола дцшцр. Эялиб эюрцр ки, бурда йедди тяпя вар. Билир ки, ня варса, бу торпаг тяпялярдядиr. Узун голлары иля тяпяляри бир-бир гуъаглайыр, яллярини ики тяряфдян салыб торпаьы эюйя совурур. Йеддинъи тяпянин алтында гардашынын мейидини тапыр. Баъы дейир:

-Зцлмля хошбяхtлик газанмаг олмазмыш.

185. Узун гыз

Page 304: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

305

Ясирлярин азад едилмяси Газан кюшкцня севинъ эятирир. Щамы ъаван Кюрпяши Оьуз елляринин гящряманы кими алгышлайыр. Лакин бу севинъ узун сцрмцр. Щамысынын цряйиндя бир горху эязир. Ел аьсаггалы билдирир ки, Хорначынын баъысы Узунгыз Мил дцзцня гардашынын архасынъа эедиб, гайыдан кими Газан кюшкцнц бир-бириня гатаъаг. Щеч олмаса Кюрпяшин ясир дястясини Гарабаь тяряфя узаглашдырын.

Инсан ахыны Аьдамын индики Чуллу кяндиня тяряф цз тутур. Бир дя эюрцрляр ки, Узунгыз торпаьы ялляри иля совура-совура эялир. Кюрпяш дейир:

- Щяря йердян бир даш эютцрцб, Узунгыза атсын.Атасы дейир:- Оьул, аьлын Хорначыйа эетмясин, йатмыш ола,

сян дя цстцндя торпаг даьы йаратдырасан. О, азман ойаг олсайды, йцз беля инсан дястяси она эцъ эяля билмязди. Баъысы да ондан эери галмаз. Мяним биръя арзум вар. Ня ола, Охчу оьлу щяндявярдя ола. Бу аьыр вязиййятдян хябяр тута. Узунгызы сянин дашынла бащям, Охчу оьлунун оху йыха биляр.

Узунгыз да еля Охчу оьлундан горхурду. Бирдян гаршы тяпянин башында Охчу оьлу эюрцндц. Ох долу кими йаьмаьа башлады. Узунгыз йараланды. Бир дяли няря чякиб юзцнц адамларын арасына вурду. Яли кимя чатырдыса башыны цзцрдц. Гардашынын гатили Кюрпяшдян интигам алмаг щисси иля алышыб йанырды. Кюрпяш дя фцрсяти фювтя вермирди. Уъадан щайгырды: «Щяря бир даш эютцрцб Узунгыза ат-сын!». Охчу оьлунун охларындан хейли ган итирян Узунгыз зяифлямишди. Бу тяряфдян дя дашлар долу кими онун цстцня йаьмаьа башлады. Узунгызын цстцндя дашдан даь йаранды.

О вахтдан бяри бу сямтдян эялиб-эедян адамлар даш галаьынын цстцня йеня дя даш атырлар.

Page 305: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

306

Чцнки Узунгыз да гардашы Хорначы кими чохларына зцлм етмишди. Щямин дашлыг щазырда «Узунгыз», йахуд да «Узунгызын гябри» адланыр.

186. Дядя Горгуд вя Салмани-фарс

Салмани-фарс Мящяммяд пейьямбярин досту иди. Юлкядя ян мцщцм хябярляри Салмани-фарсын васитяси иля Мящяммядя хябяр верирдиляр. Горгуд адлы бир озан ъамаат арасында Гуранын айялярини нязмя чякиб гопузда охуйур. Салмани-фарс бу хябярдян наращат олду: «Кимин щцняри вар ки, Аллащын вящйляринин, пейьямбярин кялам-ларынын шяклини дяйишсин?!». О, Горгуду ялиндя гопуз Мящяммядин йанына эятирир вя пейьямбяря билдирир ки, Гураны нязмя чякиб гопузда охуйан бу адамды.

Мящяммяд дейир:- Она тохунмаг олмаз. Дядя озанын юзц дя,

сюзц дя, ниййяти дя мцгяддясди. О, Аллаща, онун пейьям-бяриня вя Ислам дининя кюмяк еляйир. Оба-оба эязиб «İslam»ı йайыр. Халг она гулаг асыр, халг она инаныр. Щяр ня ъцр деся Исламын шяряфиня дейир. Дядя озанын ямяли анъаг тярифя лайигдир.

187. Гызыл белля газылан гябир

Дядя Горгуду ширникдирмякдян ютрц гызылдан бел, кцлцнэ дцзялдирляр. Горгуд онлара йахынлашыр. Адамлар тез гябиристанлыьа эириб, гябир газмаьа башлайырлар. Горгуд бу ишя мараг эюстярир вя тяяъъцбля сорушур:

Page 306: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

307

-Бу кимин гябридир ки, гызыл белля, кцлцнэля газырсыныз?

-Горгуд, о бюйцк адамдыр.Бяс гябри газандан сонра бу гызыл бели,

кцлцнэц кимя веряъяксиниз?-Щеч кяся, бу щюрмятли инсанын мязары цстцня

гойуб эедяъяйик. Горгуд айаг сахлайыб гябрин газылмасыны

эюзляйир. Гябир щазыр олур. Гябир газанлардан бири дейир:

-Вай, йадымыздан чыхыб юлцнцн бойуну гамышла юлчцб эятирмямишик.

Гябир газанлардан бири диллянир:-Бах, онун бойу, бу инсан бойда олар, ялини

Горгуда узадыр вя ондан хащиш едир ки, биръя дягигялийиня гября узансын юлчцсцнц эютцряк. Горгуд тязя газылмыш гября узаныр, бойуна тамам дцз эялир. Она дейирляр:

-Горгуд, бу гызыл бел-кцлцнэля газылан гябир сяниндир, ращат уйу. Цстцнц торпаглайырлар.

Page 307: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

308

188. Низами вя Эянъя ямири

Рявайятя эюря, бир эцн Низами иля Эянъя Ямири ова чыхырлар. Чох эязиб долашдыгдан сонра эялиб бир харабалыьа чатырлар. Онлар бурада цч гуру кялляйя раст эялирляр. Ямир кялляйя бахыб дярин дцшцнъяляря далыр, нящайят, чеврилиб Низамийя дейир:

- Низами, яэяр сян щягигятян сюз гошунунун сяркярдяси, арифляр мяълисинин бязяйи, шащларын хейирхащ мяслящятчиси, сирлярин ачары Низамисянся, бу кялля сащибляринин неъя адамлар олдуьуну бяйан еля.

Page 308: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

309

Низами хейли фикирляшдикдян сонра йердян бир чубуг эютцрцб кяллялярдян бирисиня йахынлашыр: о, чубуьу кяллянин бир гулаьына тохундуран кими, чубуг сцрцшцб кяллянин о бири гулаьындан чыхыр. Сонра икинъи кялляйя йахынлашыб чубуьу гулаьына тыхамаьа чалышыр. Лакин ичяри дахил ола билмир, еля бил даша дирянир. Нювбя цчцнъц кялляйя эялир. Низами байагкы щярякятлярини тякрар едир. Кялля чубуьу гябул едир, амма бурахмыр. Щяр шей шаиря айдын олур. Цзцнц Ямиря тутуб, кялля сащибляринин неъя адамлар олдуьуну изащ едир:

- Ямир саь олсун, чубуг биринъи кяллянин бу гулаьындан эириб дярщал о бири гулаьындан чыхды. О кялля сащиби юмцр бойу эюрдцклярини, ешитдиклярини бу гулаьындан алыб, о бири гулаьындан ютцрцб. Демяли, бу кялля сащиби дцнйадан бихябяр кючцб. Эюрдцйцнцз кими, икинъи кяллянин эен гулаьына ня гядяр чалышдымса бу назик чубуг эирмяди. Бунун бейниня сюз эирмяйиб. Бир гуру даш парчасы кими атылыб, бир кцнъдя галыб. Бах, гиблейи-алям, цчцнъц кялля адамы щейрятя эятирир. Илк нязярдян о саат агил адамын кяллясиня охшайыр. Чубуьу тутуб сахлайан бу кяллядя щяйатын бцтцн кешмякешляри из салыб, щякк олунуб.

Низаминин щякиманя щярякятлярини диггятля изляйян Ямир мащир сяняткарын тяффякцрцня бир даща щейран олур.

189. Ясир падшащ

Бир юлкянин щюкмдары башга бирисиня щцъум едиб, ораны алыр. Галибляр хязиняни тапа билмирляр.Мяьлуб падшащ ися ясир ола-ола галиб щюкмдарла чох црякли, щюкмлц данышырмыш. Галиб щюкмдарын аьыллы бир

Page 309: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

310

вязири вармыш. Щюкмдар вязиййяти вязиря данышанда, аьыллы вязир мяьлуб падшаща чох фикир верир вя юз щюкмдарына дейир:

- Гиблейи-алям, сабащ ону диндиряндя, ямр еля дурдуьу йери дяйишсин. Мянъя онун айаьынын алтында хязиня вар, она эюря беля ъцрятли данышыр.

Беля дя едирляр. Бу дяфя мяьлуб щюкмдар еля мяьлуб кими дя данышыр. Йазыг, мязлум ясир эюркями алыр.

Падшащын ямри вя вязирин мяслящятиля мяьлуб щюкмдарын яввял дурдуьу йери газыб, онун хязинясини тапырлар.

190. Шащ вя Гары

Шащын вякили эедиб-эялиб бир гарыдан верэи истяйирди. Гарынын няйи варды ки!… Ики яли, бир башы олса да, юзцнц эцъля доландырырды.

Вякил йаман инсафсыз иди, щяр дяфя гарыдан бир шей гопармамыш ял чякмирди. Бир эцн иняйини, бир илдян сонра кечисини дя апарды, гары гуру йурдда галды. Вякилин эюзц йеня юзцня йыьылмады. Гары бу дяфя она бир торба торпаг верди. Вякил дя торбаны шащын щцзуруна эятирди. Шащ беля верэи эюрмямишди, фикирляшди ки, бурда бюйцк бир сирр вар, бу сирри ачмаг лазымдыр, она эюря дя вязирляри башына йыьыb, сорушду:

- Бу, ня демякдир?Вязирлярин щяряси бир сюз сюйляди. Бири деди ки,

гарынын гуруъа торпаqdан башга щеч няйи йохдур, ону да якиб-беъяря билмир. Дейир ки, кимя истяйирсиниз верин, мяним дя ъаным гуртарсын.

Диэяри бу торба мясялясини başqa ъцр йозду:

Page 310: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

311

- Гары бунунла дейир ки, ей шащ, юляндя эюзцмя тюкмяйя биръя торпаьым галмышды, ону да кямфцрсят вякилиня вердим. Эюзлярими ня йумаъаг, юляндяüzərimi ня иля юртяъям?

Сюз баш вязиря верилди. О:- Ей гиблейи-алям, гарынын бир торба гызылы, бир

торба да эюз торпаьы вар, дяйишик салыб, гызылын явязиня торпаьы эюндяриб. Вякил торпаьы гайтарсын, гызылы эятирсин.

Вязирлярин дедикляри шащын цряйинъя олмады, гарыны эятиртди. Вязир-вякиллярин щамысыны сарайа йыьды.

- Гары няня, - деди, - юзцн вурдуьун бу дцйцнц ач.

Гары сюйляди ки, бир вахт мяним дя эялщаэялли эцнлярим варды. Сцрцлярим сулар буландырарды. Илхыларым, нахырларым дцзц-дцнйаны булуд кими тутурду. Гапымда нюкярлярим, гаравашларым vardı. Бир бад ясди, хошбяхтлик тахтым дюндц. Инди торпаьа дцшмцшям. Щамыйа ахырда тякъя торпаг галыр. Ондан башга сизя эюндяряси бир шейим йох иди.

Сарайда бир пычылты эязди: щамыйа ахырда торпаг галыр – сон йерин, сон эедишин мяканы, сон мянзилин –гябир. Гары зцлмя дюзмяйиб, чаряси кясилиб, щеч кимин ялиндян алынмайан эюз торпаьыны шаща эюндяриб.

Шащын да, вязир-вякилин дя башы синясиндя иди. Бу пычылты ися сарайда щей эязир, щей доланырды: санки байгуш улартысы харабалыьа дцшмцшдц; харабалыгса бу бядбяхтлик чаьырышыны щей йашадыр, щей ешитдирирди.

191. Ядалятли Януширяван

Януширяван вязири иля юлкяни эязирди. О, цзцнц вязиря тутуб деди: «Эюрясян, мямлякятимдя еля бир

Page 311: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

312

ев тапылармы ки, мяним ядалятимин ишыьы ора дцшмямиш олсун?». Еля бу ан бир гары Януширяванын атынын ъиловундан йапышыб деди:

- Сиз билярсиниз, мян ядалятсиз Януширяваны щарадан тапа билярям?

Януширяван чеврилиб вязирин цзцня бахды. Вязир бир шей бцрузя вермядян сорушду:

- Ана, щяр йан гиблейи-алямин ядалятиндян данышыр, сян щансы ъцрятля она ядалятсиз дейирсян?

- Ядалятли шащын оьлу ядалятсизлик елямяз, намуссузлуг елямяз…

Дцнйа Януширяванын башына фырланды, гулагларына инанмаг истямяди, сорушду:

- Ана, ня намуссузлуг? Кимдир ону едян?- Януширяван мяним йеэаня оьлуму давайа

эюндяриб. Оьлум онун ядаляти йолунда ъанындан кечяряк дюйцшцр. Шащын оьлу ися мяним эялинимин йанына эялиб-эедир.

Януширяванын ъанындан од галхды:- Ана, Януширяван мяням! Мяним оьлум да

тякдир. Яэяр о, беля щярякят етмиш олса, мяним ядалятимя лякя эятирся, эюзляринин гаршыснда онун ъязасыны юз ялляримля веряъяйям.

Гары деди:- Оьлун бу саат эялинимин йанындадыр.Януширяван динмяз-сюйлямяз атдан дцшдц.

Вязиря ишаря верди. Вязир йахындакы команын баъасындан ичяри бахды. Эюрдц ки, доьрудан да шащын оьлу эялинин йанындадыр. Фикирляр, хяйаллар ичиндя эери дюндц.

- Доьрудурму?Шащзадя тяк олса да, мямлякятин йеэаня

вариси сайылса да вязир щягигяти эизлятмяди:- Доьрудур, гиблейи-алям!..

Page 312: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

313

Биръя анда нечя ил гоъалан Януширяван гарыдан дуз истяди. Дузу дилиня вуруб ичяри кечян кими ялцстц чыраьы кечирди. Гылынъы чякиб, оьлунун башыны цзяндян сонра сарайа гайытды. Сарсынтылы, ибрятамиз щадисядян сонра дцнйаэюрмцш, щямишя мцшкцл гыфылларын ачары олмуш вязир, шащын щярякятляри гаршысында мат галмышды:

- Ей бюйцк Януширяван! Билдим ки, юз ядалятин наминя йеэаня оьлунун башыны кясдин. Лакин мяни ики шей щейрятляндирир. Сиз ня цчцн ичяри кечмямиш гарыдан дуз истядиниз?

- Горхдум ки, ган башыма вура, гарыны сябябкар билиб ону юлдцрям. Онун дузуну даддым ки, гарыйа ял галдырмаг мцмкцн олмасын.

- Бяс чыраьы ня цчцн сюндцрдцнцз?- Дцнйада ювлад мящяббятиндян эцълц щеч ня

ола билмяз. Мящяббят ися эюздя олур. Яэяр оьлумун эюзц мяним эюзцмя саташсайды, мян ону щеч ъцрюлдцря билмяздим. Мящяббят эцзяштя апарарды. Нятиъядя эцнащкар дцнйада ъязасыз йашайарды.

192. Марал сядагяти

Бир дяфя Овчу Пирим йол иля эедяркян эюрцр ки, бир йад овчу бир маралы тутуб ясир едиб, баьлайыб: маралын эюзляриндян йаш, дюшляриндян сцд дамъылайыр. Маралын бу щалы йад овчунун щеч веъиня дейил. Овчу Пирим дярщал баша дцшцр ки, марал кюрпялидир, баласыны ямиздирмяк вахты чатмышдыр. Она эюря дя дюшцндян сцд эилялянир. Йягин бу саат аъ, кюрпя марал щясрятля анасынын йолуну эюзляйир. Овчу Пирим йад овчудан хащиш едир ки, маралы ачыб бурахсын, баласы аъдыр, гой эедиб кюрпясини ямиздирсин, сонра гайыдар, йеня тутарсан. Йад овчу

Page 313: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

314

Овчу Пиримин сюзляриня тяяъъцблянир, онун тяклифини гяти рядд едир:

- Сян ня данышырсан? Мин язаб-язиййятля ясир етдийим маралы бурахым ки, нядир-нядир баласы аъдыр, щейван эедиб баласыны ямиздиряъяк, сонра мяним адамлыьымы баша дцшцб, бир дя эери дюняъяк, щеч еля шей олар?

Овчу Пирим йад овчунун фикриндян дюнмяйяъяйини эюрцб пул, мал, гиймятли шейляр тяклиф едир. Щеч бир нятиъя щасил олмур. Ялаъсыз галан Овчу Пирим дейир:

- Залым овчу, марала юзцм замин олурам. О, эялмяйинъя мян сянин ясириням.

Йад овчу сорушур:- Мян сян Овчу Пиримин сюзцня инанмырам,

сян щансы аьылла вящши щейвана инанырсан?Овчу Пирим дейир:- Бир шейя инамы олмайан мин илин юлцсцндян

бетярдир. - Йад овчу ялверишли тяклифля разылашыр. Онларын

щярякятлярини изтираблы эюз йашлары ичиндя сейр едян маралы ачыб бурахыр.

Марал эялиб юз ойлаьына чатанда эюрцр ки, бир ъанавар онун баласынын кешийини чякир. Марал беля фикирляшир ки, инди ъанавар тутуб ону йейяъяк вя бундан сонра Овчу Пирим йад овчунун ялиндя ясир галаъаг. Лакин маралын эялдийини эюрян ъанавар йаваш-йаваш араланыб эедир. Марал баласыны ямиздирир.

Вахт узандыгъа йад овчу севинир. Марал эялиб чыхмаса, демяли, Овчу Пирим щямишялик онун ясиридир. О, бу гцдрятли ясирин щесабына бцтцн арзуларына асанлыгла чата биляъякдир. Лакин бу хяйали севинъ чох чякмир, бир дя эюрцрляр ки, щямин марал дцз онлара доьру эялир. Ана марал йетишдикдян сонра тяшяккцр

Page 314: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

315

яламяти олараг Овчу Пиримин яллярини йалайыр. Йад овчу ямялиндян вя инадындан чох пешман олур. Маралы йенидян азад едиб Овчу Пиримя дейир:

- Доьрудан да, инамы олмайан адам мин илин юлцсцндян бетярдир.

193. Gencə- Gəncə

Deyilənə görə bir şah gəzməyə çıxıbmış. Gəlib bir düzə çatır. Baxır ki, bu düzdə hər gül, hər çiçəkdən var. Güllərin, çiçəklərin ətri adamıbihuşdarı kimi tutur. Bu düzdən dumduru bir çay keçir. Düzün yuxarısında meşəlik, qarlı dağlar var, buranın təmiz havası adama bir yüngüllük gətirir, ovqatındakı ağırlığı silib, aparır.

Orada qoyun otaran çobanı çağırtdırıb ondan soruşur:

- Buranın təkcə yazımı belə olur? Çoban deyir: -Buranın yayı, payızı yazından da gözəl olur. Şah cavabında xəbər alır: - Bura get-gəllidirmi? Çoban cavab verir ki, uzağın karvanları

buradan keçib gedir. Tacirlər, səyyarlar qışyorğunluqları çox vədə burada alırlar.

Şah çobana gənəşir:- Burada şəhər salmaq istəyirəm.Çoban da fəxrlə deyir: - Gencə yerdir, yaxşı şəhər yeridir.Şah orada şəhər saldırır, Adını Gencə

qoyur, “Gencə” də yavaş-yavaş “Gəncə” yə çevrilir.

Page 315: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

316

194. Xan yurdu

Gəncə xanı hər ilin yaz, yay aylarında Kəpəzdə olardı. Xanın orada yurdu vardı. O, xəzinəsini də bu yurdun altında basdırmışdı.

Bir il payız elə gözəl keçir ki, hər yanı alısın basır, yurdlar itir. Xan bir də yaylağa çıxanda öz yurdunu tapa bilmir. Ünnüyə düşər deyin, bir yer seçib alaçıq qurur, lakin pünhan-pünhan yurdunu gəzir, tapa bilmir.

Xanın cavan bir çobanı vardı. O, gizli-gizli xanın qızı Maralı sevirdi. Bunu az-çox qız da hiss etmişdi. Lakin hər ikisi də bilirdi ki, bu, mümkün olan iş deyil.

Çoban tütək çalırdı, dərələrə səs salırdı. Xan bir gün qulaq asanda gördü ki, onun çobanı «xan, qızını mənə versən, yurdun hardadı deyərəm» çalır.

Xan arvadına deyir:- Eşidirsənmi, o mənim yurdumun yerini bilir,

onu dilə tutmaq lazımdır.Xanın arvadı dedi:- O, Maralı sevir. Onu ancaq bu vədlə yola

gətirmək olar.Xan qəzəbdən dodağını çeynəsə də ,

«olsun» –dedi.Axşam bu barədə söhbət başladı.

Maral dedi:- Mənim bir şərtim var. Kəpəzin sinəsində gözəl bir göl quruyur. Mən o oğlana ərə gedəcəyəm ki, həmin gölə dağdan bir bulaq çəkdirsin.

Page 316: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

317

Çoban bu təklifi qəbul etdi. Dumanlı bir gündə xəzinədn xeyli qızıl götürüb,usta çağırdı, işəbaşladı.

Bulaq suyu gölə töküldü. Bu, hamınısevindirdi. Eşidən- bilən xan qızı Marala «əhsən!» –dedi. Elə o gündən bulaq «Xan qızının bulağı», göl də «Maral göl» adlandı. 195. Ширин гала

Гядимлярдя бу йерлярдя бир ата иля бир оьул йашайырмыш. Ата иля оьул мащир бянна имишляр. Бир эцн ата баша дцшцр ки, онун оьлу мащнылары «Ширин булаьы»н зцмзцмясиня гарышан Аьъагыза ашиг олуб.

Ата дейир:- Сизин тойунуз о вахт ола биляр ки, биз бурада

еля бир гяср-гала тикяк, онун башы Пямбяк даьларынын зирвясиля бярабярдя дайансын.

Шяртя эюря, оьлан кяндин йедди аьаълыьындакы карханада даш йонур, ата да щямин дашлардан бинаны щюрцр. Сяксян бойун юкцзцн, сяксян бойун кялин эюзцня боз эялир, йеня дя бина баша эялмир.

Щяр эцн Аьъагыз чичяк йыьа-йыьа, мащнылар охуйа-охуйа сорушур:

- Бина щачан гуртараъаг, тойумуз ня вахт олаъаг?

Аьъагызын – эяляъяк эялинин «Ширин булаь»ын башында охудуьу мащнылар гоъанын голуна гцввят верярмиш.

Ишин бу йериндя бяннанын даш йонан оьлу юлцр. Аьсаггал, гарасаггал бир йеря йыьылыб мяслящятляширляр ки, бу хябяри гоъа бяннайа билдирмяйяк. Чцнки бился юзцнц юлдцряр, эюзял тикинти йарымчыг галар. Одур ки, гоншу кянддян бир уста

Page 317: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

318

тапыб эятирирляр ки, бянна цчцн даш йонсун, тикинти дайанмасын.

Гоъа биринъи дашы ялиня алан кими дейир:- Охума, Аьъагыз, охума! Оьлум юлцб. Даш

сойугдур, бу дашы о йонмайыб…Гоъа ялиндяки дашы бинайа гоймайыб йеря атыр,

дашын далынъа да юзц йыхылыр, юлцр. «Ширин гала» да йарымчыг галыр.

196. Ширин булаг

Гафгаз даьларынын ятяйиндя йерляшян Дашбулаг кяндинин йухары щиссясиндя ширин бир булаг вар имиш. Булаг юз башланьыъыны сылдырым гайалардан эютцрярмиш. Бу гярибя булаьын сирри узун мцддят йерли ящали цчцн ачылмамыш галырды.

Кяндя Заман хан адлы варлы, пуллу бир аьа щюкмдарлыг едирди. Ханын бюйцк тясяррцфаты варды. О, мцнбит торпаглары шумладар, якдиряр, бичдирярди. Мящсулун баша чатан вахты Ширин булаьын суйу бирдян-биря гуруду. Адамлар, мал-гара, бцтцн тясяррцфат суйа мющтаъ иди. Заман ханын вар-дювляти тамамиля тяляф олмаг тящлцкяси гаршысында галды. Заман хан суйун далынъа кими эюндярирдися эери гайытмырды. Кяндин иэид, адлы-санлы адамлары бу «эедяр-эялмяз» йолдан бир даща эери дюнмцрдцляр. Заман хан елан верир ки, ким Ширин булаьын йолуну ачса, ону дцнйа малындан гяни едяъяк. Ханын Ямращ адлы иэид, горхмаз, ъаван бир чобаны вар иди. О, дямирчи Мухтар кишинин оьлу иди. Нечя ил иди ки, хана чобанлыг едирди. Ямращ, ханын Эцллц адлы эюзял бир гызыны севирди. Гыз да Ямращы севирди. Анъаг онлар бу

Page 318: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

319

мящяббяти эизли сахлайырдылар. Эцллц атасынын хасиййятиня йахшы бяляд олдуьу цчцн билирди ки, хана хябяр чатса, гязяби тутаъаг.

Ямращ ханын еланыны ешидян кими онун йанына эялир вя дейир ки, Ширин булаьын йолуну ача биляр, явязиндя хан гызы Эцллцнц она вермялидир. Хан бир гядяр дцшцндцкдян сонра разылыг вермяйя мяъбур олур. Ямращ евя гайыдыр. Атасы она бу йолдан эери дюнмяйи тяклиф едир. Амма Ямращ гощум-яграбасы иля эюрцшцб йола дцшяркян атасы Мухтар киши илдырым парчасындан дцзялтдийи хянъяри оьлуна вериб дейир: -Оьлум, эет тале сяня йар олсун. Бу хянъяр сяни дарда гоймаз.

Ямращ цч эцн йол эетдикдян сонра бюйцк бир язаб-язиййятля булаьын башланьыъына эялиб чатыр. Эюрцр ки, булаьын кяндя эедян йолуну ири бир даш парчасы тутуб. Чох чятинликля бу дашы кянара туллайыр. Кяндя эедян суйун аьзы ачылыр. Бу заман бярк эурулту гопур. Нящянэ бир яждаща Ямращын цстцня атылыр. Ямращла яждаща арасында ялбяйаха дюйцш башланыр. Сон няфясдя Ямращ хянъяри яъдащaнын кяллясиня сохур вя яждаща нярилти гопарараг йеря сярилир. Ямращ ися бярк йараланыр. Бир мцддятдян сонра тамам саьалыб айаьа галхыр. Суйун эялмяйи кянддя той-байрама сябяб олур. Дейиляня эюря, кянд ъамааты йедди эцн шадлыг едир.

Заман хан вердийи вядя ямял етмир. Гызы Ямраща вермяк истямир. Ямращ Эцллцнц кянддян эютуруб гачмаьа мяъбур олур. Ямращ бу йерляря йахшы бяляд олдуьундан дар кечидлярля, кечилмяз йолларла эедирляр.

Заман хан Эцллцнцн гошулуб гачдыьыны билян кими щяр тяряфя атлы салдырыб онлары мцщасиряйя алдырыр. Анъаг гошун ня гядяр эязирся, Ямращла Эцллцнц

Page 319: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

320

тапа билмир. Бу вахт Заман хан ямр едир ки, Ширин булаьын суйундан кянара чыхылмасын. Ханын юзц яждаща олуб булаьын эюзцня йапышыр. Эцнляр кечдикъя сусузлуг Эцллцнц ялдян салыр. Эцл додаглар чат-чат олуб ган верир. Щяр дяфя Эцллц эюзлярини Ямращын цзцня доландыранда зяиф сясля: - Су, - дейир. Ямращ севэилисини эизлятдийи йердя гойуб Заман ханын йанына су далынъа эедир. Хан Ямращын эялдийини эюрцб цряйиндя севинир.

- Няйя эялмисян? - Тяшняйик. Ширин булаьын суйундан бир ичим су

вер.- Сяня су дцшмцр. Сян эцнащ ишлямисян.- Эцнащы ящдини унуданлар ишляйир, хан. Булаг

мянимдир, булаг Эцллцнцндцр. Саваба бат, хан. Юз булаьымыздан бизя бир ичим су вер.

Хан йеня щийля ишлядир. Гызы яля эятириб сонра Ямращы юлдцрмяк истяйир.

- Суйу бурада ичяъяксиниз, орада йох, Эцллцнц эятир. Сяня завал олмайаъаг.

Ямращ эери гайыдыр. Эцняш доьанда юзцнц Эцллцнц гойдуьу йеря

чатдырыр. Лакин эюзляриня инанмыр. Эцллц цзц гойлу, голлары иряли ачылмыш щалда, йердя щярякятсиз галмышды. Ондан бир гядяр аралыда эюз йашы кими думдуру булаг гайнайырды. Булаьын дюрд йаны эцллцк, чичяклик иди.

Дейиляня эюря Ямращ юмрцнцн сонуна гядяр «Эцллц булаь»ын йанындан щеч йана эетмямиш, юляндя Эцллцнцн йанында юлмцшдцр.

О эцндян Ширин булаг дашларын, гайаларын арасындан сызыб эялдийи цчцн кяндин ады Дашдулаг, Эцллцнцн юлдцйц йер ися Эцллцбулаг адланыр.

Page 320: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

321

197. Фярщад вя Ширин яфсаняси

Щарданса Ъалуд кяндиня Фярщад адлы ъаван, дашйонан бир уста эялир. Гяриб дашйонан кяндин варлыларындан биринин гызына ашиг олур. Варлынын дцнйа эюзяли олан гызы Ширин дя оьланы севир.

Ширинин атасы бу севэийя мане олмаг истяйир, мцмкцн олмадыгда оьланын гаршысына аьыр шярт гойур.

Гоъа дейир:- Шяртимиз шяртдир. Уğан даьы вар. Бу даьда

бюйцк маьара вар, Дашаьыл mağarası дейирляр. Онун йанындан Улу чай ахыр. О чайын бир голуну Гошабулаг тяшкил едир. Юз эцъцнц сынайыб, даьлары чапыб, Гошабулаьын суйуну Ъалуд кяндиня эятирсян Ширин сяниндир. Гызым ися бу мцддятдя сянин адына бюйцк бир халы тохуйаъаг.

Гоъа юйрянир ки, Фярщад иши баша чатдырыр. Ону юлдцрмяк цчцн инсафсыз бир гары ахтарыр. Бу мащалда беля бир адам Яндяруш гары ола билярди.

Яндяруш гары яввялъя Фярщадын йанына эедир. Она сюйляйир ки, Ширин хана тохуйаркян həvə башына дяйди вя ону юлдцрдц. Фярщад гарыйа инаныр, ялиндя ишлядийи кцлцнэц юз башына чырпыр вя юлцр.

Гары сонра Ширинин йанына эедир, Фярщадын ишляйяркян башына кцлцнэ дяйдийи вя онун щялак олдуьуну сюйляйир.

Бу хябяри ешидян Ширин онун щялак олдуьу йеря эялир. Фярщадла видалашыр. Аьлайыб эюз йашы тюкдцкдян сонра ялиндяки qəmə дараьы иля юзцнц щялак едир.

Онлары Яндярян гобусу адланан йердя дяфн едирляр.

Page 321: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

322

198. Фярщадын сяси

Мащмуд Гязнявинин щюкмдар олдуьу юлкядя касыб бир кишинин Пяри адлы бир гызы варды. Гызын гянирсиз эюзяллийи ъаваны да, гоъаны да щейран гойарды. Пяринин эюзяллийиндя ясрарянэиз бир щикмят варды. Щяр шей бу эюзяллийин гцдрятиля тязялянир, аловланырды. Буна эюря дя щамы она Илщам Пяриси дейирди. Пяри гапыларына эялян сайсыз-щесабсыз елчилəрин щеч бириня мящял гоймурду.

Щямин юлкядя Фярщад adlı адлы-санлы, бойлу-бу-хунлу, пящляван ъцссяли, даш йонуб ев тикян бир бянна йашайырды. Онун сянятинин шющряти хейли узаглара йайылмышды.

Бир эцн Фярщад йеня даш йонурду. Эюрдц ки, ятрафдакылар ишини бурахыб, чаршы-базара тяряф ахышырлар. Истяр-истямяз Фярщад да онлара гошулду. Сян демя Илщам Пяриси базара чыхыбмыш. Щамы щейрятля онун эюзяллийиня тамаша едирди. Фярщад Пярини эюрян кими дцнйа башына фырланды, гара дашлар эюзляринин габаьында гырмызы эцлляр ачды, синясиндя ешгин оду аловланыб дилим-дилим дил ачды. О, бир дя айылды ки, щамы даьылыб, базарда юзцндян башга щеч ким йохдур. Амма чичяклярдян, аьаълардан, ъансыз диварлардан, янэин сямалардан Иlщам Пярисинин няфяси, гохусу эялирди. Фярщадын синясиндяки оъаг даща эур йанмаьа башлады. Истяди Илщам Пярисинин - севэилисинин варлыьы щаггында сюз десин. Амма гцдрятдян сюз сяся чеврилди, дальа-дальа щаваланды, зянэуляси даьлары-дашлары лярзяйя салды. Бу сяда Илщам Пярисини сясляйирди.

Page 322: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

323

Фярщадын сирли-сещрли сяси юзцнцн елчиси олду. Бу сяс Пярийя чатан кими онун йаньысына алышды, ешгин оду эюзяллийин мяьрурлуьуну яритди.

Илщам Пярисинин эюзяллик сораьы оба-оба, оймаг-оймаг йайылыб, нящайят, Мащмуд Гязнявинин гулаьына чатды. Щюкмдар ня Фярщадын истяйиня, ня дя Пяринин арзусуна мящял гоймадан бир эцндя дцнйа эюзялини сарайына апарыб юзцня арвад еляди.

Накам ешгин зярбяси Фярщадын сясини йаньысыны даща да артырды, зянэулясини даща да эцъляндирди. О, щяр эцн охуйуб севэилисини щарайлайырды. Сяс Пярийя чатан кими о, сарсылыр, бцтцн варлыьы ясим-ясим ясирди. Щюкмдар Пярини ня гядяр дярин йерляря, ня гядяр эизли отаглара апардыса, сясдян горуйа билмяди. Фярщадын сяси сарай цчцн горхулу бир бялайа чеврилсядя, халг цчцн чюряйя, суйа бярaбяр иди. Бу сяси ешитмяйянин яли иш, эюзц йуху тутмазды.

Вязиййяти баша дцшян Мащмуд Гязняви Фярщадын ачыг кцчядя, чарşы-базарда охумасыны гадаьан етди. Щюкмдарын эюстяришиля ону зиндана салдылар. Амма шащ истяйиня наил ола билмяди. Зиндандан эялян сяс Илщам Пярисини щаваландырыр, щалдан-щала салырды.

Чыхылмаз вязиййятдя галан Мащмуд Гязняви вязир-вякилlяри, Сарайын башбилянлярини, дцнйаэюрмцш-лярини бир йеря йыьыб Фярщадын сясиня ялаъ истяди. Ялаъ тапылды: Фярщад Арrан юлкясиня сцрэцн едилди. Бундан сонра ня сяс эялди, ня Пяри щаваланды.

Бир эцн Мащмуд Гязняви юз юлкясини эязирди. Эюрдц ки, халг башдан-баша гара эейиниб. Щюкмдар тяяъъцблянди, тез бунун сябябини сорушду. Дедиляр ки, Фярщадын сясини итирян халг матям ичярисиндядир. Щюкмдар бярк тяшвишя дцшдц. Ямр вериб Фярщады

Page 323: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

324

Арrандан эятиртди. Мащмуд Гязняви марагла Фярщаддан сорушду:

- Арrанда ня иля мяшьул идин?Фярщад ъаваб верди:- Кющня сянятимя гайытмышдым, даш йонуб

сарай тикирдим.- Бяс нийя охумурдун, мяним гязябимдян

горхурдун?- Хейр, щюкмдар! Ашиглярдя горху щисси олмур.

Мяним сясим Пяринин няфясиня баьлыдыр. Кцляк онун няфясини узаг юлкяйя эятириб чатдыра билмирди. Бу сябябдян дя сусмушдум.

Мащмуд Гязняви халгын матямдян чыхмасы хатириня наялаъ галыб Фярщада орта мейданда анъаг щяфтядя бир дяфя охумаьа иъазя верди.

Günorta çağı idi. Mahmudla Pəri qabaq-qabağa oturub, qızıl piyalədə şərbət içirdilər. Birdən Fərhadın səsi gəldi. Pəri qeyri-ixtyari qızıl piyaləni əlindən saldı. “Odur!..Odur!..” deyə-deyəhavalanmış halda səs gələn tərəfə qaçdı. Mahmud Qəznəvi heyrət içində öz-özünə dedi:

- Sən eşqin hökmünə bax! Qızıldan da, hökmdardan da, qoşundan da, qılıncdan da güclüdür...

199.Няьмякар Фярщад

Беля рявайят едирляр ки, гядим заманларда Базар мейданы йахынлыьында гоша чинар аьаълары вар иди. Узаг вя йахын кяндлярин сакинляри тез-тез бу чинарларын алтына йыьышардылар. Онлары бурайа йыьышмаьа щявясляндирян Фярщад адлы ел няьмякарынын сяси, црякляри йандырыб йахан мащныларыды.

Page 324: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

325

Эцнлярин бир эцнц елин няьмякар оьлу Фярщад бир даща бу йерляря эялмяди. Адамлар бундан чох ниэаран олмаьа башладылар. Бир мцддятдян сонра ел няьмякарынын сещрли сяси узаг йерлярдян, уъа даьлардан эялмяйя башлады. Ъамаат бу ишя чох тяяъъцб галды. Дцнйаэюрмцш гоъалар беля гярара эялдиляр ки, онун далынъа гасид эюндяриб эери чаьырсынлар. Бу мягсядля гасидляр йола дцшдцляр. Онлар ел няьмякарыны Шярурда тапдылар. Лакин ону эери гайтара билмядиляр. Чцнки ел няьмякары артыг ешгин шярбятини ичмишди. Фярщад даьлара чыхыб гайалар арасында тяк-тянща бир маьарада йашайырды.

Ел няьмякарынын сядасы фарс мямлякятинин шащына да чатыр. Щям дя шащ юйрянир ки, бу няьмякар онун севэилисиня ашиг олмушдур.

Шащ ел няьмякары Фярщады щцзуруна чаьыртдырыр. Ясл ашиг олан ел няьмякары Фярщад щягигяти эизлятмир.

Шащ дейир:- Яэяр сян щягиги ашигсянся, сынагдан

чыхмалысан, ешгини ямялинля сцбута йетирмялисян. Бизим бу йерлярдя уъа бир даь вар. Щярэащ ону чапыб арасындан йол ачсан, Ширин-шярбят эюзял сяниндир.

Фярщад бу ишдя голунун эцъцндян чох, юз сещрли сясиня эцвянирди. Одур ки, Фярщад даьын башына чыхыб йаныглы бир мащны охуду, ели, мащалы кюмяйя чаьырды.

Адамлар бу сясдян ъуша эяляряк ахын-ахын ялляри белли, кцлцнэлц даьа щцъум чякдиляр. Фярщад юзц дя габаьа дцшцб ялиндяки кцлцнэц иля гайалары парча-парча етмяйя башлады.

Даьын гуртармасына аз галмыш ел няьмякары Фярщад йухуйа эедир. Йухуда эюрцр ки, онун

Page 325: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

326

бутасына щарам ял тохунду. Йухудан айылан кими Фярщад кцлцнэц башына чалыб юзцнц мящв едир.

Ел няьмякарынын сясиня валещ олан бцлбцлляр бу хябяри онун вятяниня чатдырыр. Дейирляр ки, щямин вахтдан Фярщад юлян йерлярдян онун мялащятли сясини вя кцлцнэцнцн сядасыны йелляр онун вятяниня йетирир!

200. Фярщадын яждаща иля вурушу

Фярщад «Оьлан гала»да, Ширин ися «Гыз гала»да йашайырды. Фярщад «Гыз гала»йа су архы чякиб, орада Ширинин чиммяси цчцн щовуз дцзялтмишди. Ширин Фярщадын гаршысында беля бир тяляб гоймушду ки, Арпачайындан Сядяряк дцзляриня су архы чяксин, якинляр су сарыдан корлуг чякмясин. Анъаг беля бир арх чякиляндян сонра онларын арзусу баш тута биляр.

Фярщад ишя бюйцк щявясля башлады. Яввял бу узун архын йерини газды, сонра Арпачайындан бирбаш су айырды, арха ъалады. Амма арх долусу су «Оьлан гала»ны кечиб, «Гыз гала»йа чатщачатда йох олурду. Эеъяляр архла су ахдыьы щалда, эцндцзляр су кясилирди. Бир сюзля, Ширин бир дяфя дя олсун, бу йени архла су ахдыьыны эюрмямишди.

Ширин дя щясрятдян говрулурду, суйун эялмясиня, мураза чатмасына тялясирди. Фярщад да ялдян дцшмцшдц. Арх долусу эялян су «Оьлан гала» иля «Гыз гала» арасында итиб йох олурду.

Сян демя, бир нящянэ яждаща да Шириня ашиг олубмуш. Яждаща арх долусу эялян суйу бурну иля соруб юз камына чякирмиш ки, Фярщад арзусуна чатмасын.

Page 326: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

327

Бир эцн бу ишя пярт олан Фярщад кцлцнэцнц ялиня алыб, арх ашаьы, суйун ахымына доьру архын ичи иля эялди ки, эюрсцн, ня цчцн су йолда итир, юз мянзилиня эедиб чатмыр. О, эялиб эюрдц ки, нящянэ бир яждаща бурнуну арха сохуб суйу юз камына чякир. Фярщад бир нечя дяфя кцлцнэц яждащанын башына ендирди. Яждаща иля Фярщад арасында дюйцш башланды. Фярщад алган ичярисиндя юлдц. Яждаща ися йарымъан олуб галды, даща суйу камына чякя билмяди.

Ширин эюрду ки, архдан ганлы су эялди. О, гача-гача «Оьлан гала»йа тяряф эяляндя Фярщады юлмцш, яждащаны ися йаралы эюрдц. Билди ки, бу вахта гядяр суйун гаршысыны кясян яждаща имиш. Ширин цзцнц эюйляря тутуб йалварды:

-Илащи, Фярщад юз муразына чатмады, мян дя накам галдым. Яъдщаны даш еля. Дашлара йолдаш еля.

Яждаща «Оьлан гала» иля «Гыз гала» арасында даша дюндц. Она инди «Яждаща дашы», «Яждаща бурну» дейирляр.

201. Сян Ширини ярдя бил

Шащ Хосров, даьчапан Фярщады йанына чаьрыб дейир:

-Мян ачыг эюрцрям ки, биз икимиз дя Ширинин ешгиндян дюнян дейилик. Ширин сянями гисмят олаъаг, мянями гисмят олаъаг, бу, сонранын ишидир. Инди Ширинин гясриня сцд архы чякилмялидир. Чцнки йайын истисиндя сцд она чатанаъан хараб олур. Яэяр гябул етсян бир шяртим вар. Сян даь чапмаьы, арх чякмяйи баъарырсан, мянимся ялимдян беля ишляр эялмир. Мяним даьчапаным вар, щяряниз даьын бир тяряфи иля Ширинин гясриня сцд архы чякин. Ким архы тез гуртарса, тонгал йандырсын. Ширинин адамлары ялляриня мяшял алыб

Page 327: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

328

галиби алгышламаьа эялсинляр. Яэяр мяним даьчапаным тонгалы яввял йандырса, онда сян Ширини ярдя бил.

Фярщад разылашыр. Еля щямин эцндян даьчапанлар ишя башлайырлар.

Фярщадын кцлцнэц даьлары лярзяйя эятирир. Сярт гайалары чапыб арх чякир. Хосров юйрянир ки, Фярщад сцд архыны сабаща гуртарыр. Хосров щийля гурур. Эеъя йарысы щамы йатандан сонра юз даьчапаны тяряфдя тонгал галатдырыр вя о тяряфя ялляри мяшялли адамлар эюндярир.

Фярщад тонгалын йандыьыны эюрцр, аьлы башындан учур. Хосровун сон сюзляри йадына дцшцр:

- Яэяр мяним даьчапаным тонгалы яввял йандырса, онда сян Ширини ярдя бил!

Фярщад буна дюзмцр, ялиндяки кцлцнэц башына вуруб юзцнц юлдцрцр.

Бу щадисядян сонра о йердя салынан шящярин адыны Ярдябил гойурлар.

202. Шябдизин юлцм хябяри

Хосров Пярвизин щакимиййят башында олдуьу дювр иди. Щюкмдар мяшьулиййяти чох севирди. Шябдиз вя Барбяд она сонсуз щязз верирди. Шябдиз онун аты, Барбяд ися сещрли уд чалан иди. Хосров Шябдизи миняндя ъаванлашыр, гцввятлянир, басылмаз олур; Барбядин удуну ешидяндя даьлар, дашлар, лаляли чямянляр, зянэуляли бцлбцлляр онунла данышырды.

Бир дяфя Хосров Пярвиз щараса сяфяря чыхыр. Онун Шябдизини эятирирляр. Шябдиз бир йердя дурмаг билмир. Алов кими ора-бура сычрайыр. Хосров ону сыьаллайыб, йумшалдыр, кящярин цстцня тулланыр. О, атын белиндя отурандан сонра ялини таъына апарыр. Бу вахт

Page 328: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

329

бцтцн ъамаат сусур. Бу шащын онлара ня ися мцщцм бир хябяринин ишаряси иди.

- Ъамаат, ким биринъи дяфя Шябдизин юлцм хябярини эятирярся, онун бойну вурулаъаг.

Бундан ъамаат горхуйа дцшцр. Щяря бир тяряфдян Шябдизи горумаьа, язизлямяйя, тумарламаьа башлайыр.

Аты о гядяр язизляйярляр ки, sonunda ат, атлыьындан чыхыб, хястялянир вя юлцр. Ъамаат бундан горхуйа дцшцр вя щеч ким бу хябяри шаща чатдырмаьа ъцрят етмир. Хосров Пярвиз ися щяр эеъя Шябдизи сорушуб сонра йатырмыш. Ширин бу ящвалаты шаща демяк истяйир. Анъаг баш вязир дейир ки, о, таъына анд ичмишдир. Ширин дя фикриндян дюнмяйя мяъбур олур.

Щамы мцшкцл мясяля гаршысында аъиз галыр.Бирдян Барбяд йада дцшцр. Онун гапысына эедиб йалвар-йахар едирляр. Бястякар Барбяд удуну эютцрцб сарайа йолланыр. Шащын гаршысында баш яйдикдян сонра Хосров она дейир:

- Щя, йеня щансы мащнылары бястялямисян. Онлардан бирини чал. Барбяд уду ялиня алыб, чалмаьа башлайыр. Индийя кими ешидилмямиш щязин мусиги сядалары щяр тяряфи бцрцйцр. Щамы мащныйа щяйаъанла гулаг асырды. Хосровун рянэи аьаппаг олур. Уд чалıндыгъа онун хяйалында Шябдиз шащя галхыр, чапыр, бурун пярляриндян вя налындан од чыхыр, сонра сямум кцляйи ону вурур. Шябдизин дизляри бцкцлцр, эюзляриндян йаш ахыр вя йыхылыб юлцр. Мащны гуртаран кими Хосров эюзяллик аляминдян айрылыб гышгырыр:

-Йохса Шябдиз юлцб?Буну ешидяр-ешитмяз Барбяд йериндян сычрайыб

дейир:

Page 329: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

330

-Шащым, буну биринъи сиз юзцнцз дединиз.

203. Чащарэащ яфсаняси

Гядим заманларда бир алим йашайырды. О юз эюзял ямялляри иля халгын ряьбятини газанмышды.

Алимин сораьы йашадыьы юлкянин щюкмдарына да чатыр. О, алими сарайына ъялб етмяк мягсядиля чаьыртдырыр вя юз йанында галмаьы она тяклиф едир. Алим гярара эялмяк цчцн мющлят истяйир, щюкмдар алимя цч эцн мющлят верир.

Вахт йетишяндя алим сарайа эялир вя щюкмдара дейир:

- Бюйцк щюкмдар, сизин сарай цчцн дярин, дярракяли алим лазымдыр. Мян ися онларын сявиййясиндя дайана билмирям. Бу сюзляри дейиб алим гайыдыр. Юз хейирхащ ишляри иля йенидян халга кюмяк етмяк истяйир. Алимин ъавабы, дикбашлыьы, ачыг сюзц щюкмдары щирсляндирир. Шащ сяхавятинин, фираван сарай щяйатынын гиймятляндирилмя-мясини нанкорлуг щесаб едир.

Щюкмдар вязири йанына чаьырыб, ондан алимин щярякятиня тядбирля ъаваб верилмясiни тяляб едир.

- Алимин яввялъя ъащиллийини сцбут едиб, халгын эюзцндян салмаг лазымдыр.

Вязирин ниййяти чятин суалларла алими чыхылмаз вязиййятя салыб, халгын эюзцндя кичилтмяк иди. Суаллары щазырламаг цчцн вязир гырх эцн мющлят истяйир. Гырх эцн кечдикдян сонра суаллар щазыр олур.

Щюкмдар адамлары мейдана топлайыр. Алими чаьырырлар. Щяр шей щазыр олур. Алим тямкинля щюкмдары динляйир.

Щюкмдар алимя дейир:

Page 330: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

331

- Сян юз яməllərinlə халгы алдадырсан, сян щеч дя алим дейилсян. Сяня вязирим суаллар щазырлайыб. Сян бу суаллара ъаваб версян алимлийини сцбут етмиш олаъагсан.

Алим ъцрятля дейир:- Буйурун, суалларынызы верин.Щюкмдар вязириня ишаря едир. Вязир суала

башлайыр:- Улу даьын башындан бурахылмыш бир гоз

Зцмзцмя булаьына гядяр нечя дяфя фырланар?Алим эцля-эцля дейир:- Мян суалын ъавабыны вермяйя щазырам. Сиз ися

Улу даьдан Зцмзцмя булаьына гядяр олан йолун ня гядяр олдуьуну, даьын маиллийини, бир дя гозун щяъмини дейин.

Ъамаат алимин ъавабыны алгышлайыр. Щюкмдарла вязири алимля баъармайаъагларыны эюрцб мяйус олурлар. Артыг суал вермяк фикриндян ваз кечирляр, биабыр олмаг истямирляр.

Алим евя йолланыр. Анъаг ону евя эетмяйя гоймурлар. Башга юлкяйя эедян карвана гошурлар. Онлар йахшы билирляр ки, щюкмдар бу щейфи алимдян чыхаъаг.

Карвандакы щяр дявянин бойнунда бир зынгров вар иди. Алим карван башчысына билдирир ки, яэяр тяклифини йериня йетирся, онларла сяфяря чыхмаьа щазырдыр.

Карван башчысы тяклифини сорушур. Алим хащиш едир ки, дявялярин бойнундакы зынгровларын йерини дяйишмяйя иъазя версин.

Карван башчысы алимин тяклифиня ъан-башла разы олдуьуну билдирир, анъаг сябябини юйрянмяк истяйир.

- Мян зынгровларын сясиндян еъазкар мусиги йарадаъаьам. Бу бизи юлцмдян гуртараъаг.

Page 331: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

332

Бяли, алим зынгровлары дявялярин бойнундан еля асыр ки, дявя щяр аддым атанда, санки мизраб бир нечя теля дяйир. Зынгровлар сясляндикъя онлардан йаранан мусиги дальа-дальа ятрафа йайылыр. Щамы алимин бу мящарятиня щейран галыр.

Эеъя юз йуваларына чякилян гушлар мусигининсясиндян вяъдя эялиб карванын цстц иля учурлар. Муси-гинин сясиндян, онун дальасындан аьаъларын йарпаглары рягся эялир, ахшамдан бцкцлян эцлляр йенидян лячякляниб ятир сачыр.

Сизя кимдян хябяр верим, щюкмдардан. Сарайына чатан кими алимин онун щцзуруна эятирилмясини тяляб едир. Алими ня гядяр ахтарырларса, тапа билмирляр.

Щюкмдар бир бюлцк атлыны карванын далынъа эюндярир. Атлылар карвана йетишяндя эюзял мусиги сяси ешидирляр вя бищуш олурлар. Дявялярин йериши иля зынгровдан чыхан мусиги сядалары алими апармаьа эялян атлылары карвана йахынлашмаьа гоймур, ясир апармаьа эялянлярин юзляри алимин йаратдыьына ясир дцшцрляр. Бирдян атлылар йухудан ойанан кими эюрцрляр ки, артыг башга юлкянин яразисиндядирляр. Алимин эери гайтарылмасынын мцшкцл бир иш олдуьуну эюрцб ялибош эери гайыдырлар. 204. Шиндан галасы

(I əfsanə)

Гядим заманларда, Сым кяндиндя Эцлбута адлы бир гыз йашайырмыш. Эцлбутаны юз кяндляриндян олан Шиндан вя Алы адлы ики оьлан истяйирмиш.

Гыз беля бир шярт гойур:- Ким мяня тез бир гала тикся, она яря

эедяъяйям.

Page 332: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

333

Шинданла Алы да юз араларында шярт кясирляр ки, галаны ким тез гуртарса, оъаг чатыб тцстц галдырсын, лянэийибся, юзцнц юлдцрсцн.

Щяр икиси бу шяртля разылашыр. Шиндан кяндин айаьында, Алы кяндин башында гала тикмяйя башлайыр.

Эцлбутанын ешгиндян Шинданын голларына гцввят эялир. О, галаны сцрятля уъалдыр. Алы эюрцр ки, Шиндан галаны гуртарщагуртарды. Алы щийляйя ял атыр: достлары иля мяслящятляшир. Юйрянир ки, Шиндан дан улдузу доьанда эялир.

Алы эеъяни йатмыр. Дан улдузу доьанда тонгал галайыб тцстц галдырыр. Буну эюрян Шиндан юзцнц галадан атыб юлдцрцр. Алы онун мейидини эютцрцб юз галасынын йанына гойур. Юзц ися Шинданын тикдийи галанын башына чыхыб Эцлбутаны эюзляйир.

Сящяр Эцлбута эялир вя Шинданы щямишяки йериндя эюрмяйяндя тяяъъцблянир. Гыз мясяляни анлайыр, ел габаьында щийлянин цстцнц ачыр, щамы Алыйа лянят йаьдырыр. Эцлбута юмрцнцн сонунаъан иэид Шиндана йас сахлайыр

Şindan qalası ( II əfsanə)

Сым щакиминин гызы Эцлбутаны цч гардаш севирмиш: Шиндан, Ясминя вя Нцдцзд.

Гыз беля бир шярт кясир, гардашлардан щансы тез бир гала тикся, она эедяъяк.

Гардашлар щяряси бир тяряфдя гала тикмяйя башлайыр. Шярт беляймиш ки, биринъи ким галаны тикиб гуртарса, оъаг галайыб тцстц чыхарсын, о бириляр ися юзлярини юлдцрсцнляр.

Эцлбута эюрцр ки, Ясминя галаны даща сцрятля щюрцб гуртармаьа чалышыр. Гыз Шинданы севирмиш.

Page 333: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

334

Одур ки, Эцлбута хялвятъя Шинданын йанына эялир вя дейир:

- Ясминя ирялидир. Мян ися ону йох, сяни севирям. Гала йарымчыг олса да, бу эеъя оъаг гала, тцстц чыхар, сонра галаны йаваш-йаваш архайын тикярсян.

Шиндан гызын мяслящяти иля сящяря йахын оъаг галайыб, тцстц чыхарыр. Буну эюрян гардашларын: Ясминя вя Нцдцздцн цряйи партлайыб юлцрляр. Шиндан ися сябрля, тялясмядян язямятли бир гала уъалдыр.

Буну эюрян Сым щакими дейир:-Аь уста юз юлмязлийиндян данышанда

инанмадым. Онун шаэирди Шиндан гала тикмяди, юз устасына абидя уъалтды.

Сым щюкмдары юз ядалятсиз ишиня эюря пешман олур. Аь устайа вя шаэирди Шиндана ящсян дейир.

205. Устанын гарьышы

Султан хан ешидир ки, Талыстанда мащир бир дашйонан уста йашайыр. Бу уста Ширяхана йайлаьындан Ъаваншир галасына сцд архы чякиб, мал, гойун даьда саьылыр, сцдц дцз орадан ахыб галанын габаьындакы даш щовуза тюкцлцр.

Щямин устаны тапыб ханын щцзуруна эятирирляр. Хан дейир:

-Фит даьындан Эцлцстан галасына сцд архы чякмя-лисян. Бу шяртля ки, щямин сцд архы Ширяханадан Ъаваншир галасына эялян архдан эюзял олсун.

Уста ишя башлайыр. Эюзял бир арх чякир. Сцд даьдан сахсы кямярля ахыб Эцлцстан галасындан бюйцк щовуза тюкцлцр.

Page 334: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

335

Хан устадан сорушур:- Бу арх эюзялдир, йохса Ширяхана йайлаьындан

Ъаванширя эялян арх?Уста тяряддцд етмядян:- Ширяханадакы арх! –дейя, ъаваб верир.Хан гязяблянир:- Бяс сяня тапшырдым ки, бу арх ондан эюзял

олсун!..Уста дейир:- Хан саь олсун, эяляндя мящяббятими о архда

гойуб эялмишям.Гязябиндян ханын додаьы ясир. Ханын беля бир

гайдасы вар иди. Кимя гязяби кечся, ону бир сябятя гойуб Фит даьындан атдырарды. Бу устаны да сябятя гойуб Фит даьындан атмаьа апарырлар.

Уста дейир:- Хан, эюрцм бу архдан щеч хейир эюрмяйясян,

бу архынла сцд явязиня ган ахсын. Фит даьын од тутуб йансын.

Устаны сябятя гойуб Фит даьындан атырлар.Ханын адамларынын арасында онун дцшмян-

ляриндян бир гасид вармыш, устанын гарьышны ешидибмиш. О, тез Фит даьына чыхыр, бир нечя кечи кясиб ганыны сцд архы иля ахыдыр. Хан эери дюняндя эюрцр ки, сцд щовузу гыпгырмызы гандыр. Тутдуьу ишдян чох пешиман олур. Амма ня файда? Юз-юзцня дейир: «Устанын бир гарьышы мяни тутду, сцд архы иля ган ахыр. Аллащ эерисиндян сахласын».

Шяр говушуб гаранлыг дцшяндя гасид йолдашларынын кюмяйи иля беш йцз кечинин буйнузуна лопа баьлады, од вуруб кечиляри Фит даьы мешясиня бурахды. Хан бир дя башыны галдырыб баханда эюрцр ки, Фит даьы од тутуб йаныр. Хан баш эютцрцб щараса

Page 335: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

336

гачыр, дцшмян дя чох асанлыгла «Эцлцстан галасы»ны яля кечирир.

206. Аь кюрпц

Щараданса бу йерляря гяриб бир уста эялир. Адына Аь уста дейярлярмиш, цзц эцндцз кими аь имиш.

Бу устайа Пенсяр чайы цстя кюрпц гурдурурлар. Аь устанын цч няфяр йерли шаэирди вар имиш: Шиндан, Ясминя вя Нцдцзд.

Уста йан таьлары бир нечя айа гуруб, цстцнц баьла-мамыш бир эеъя щараса гачыр.

Уста йедди илдян сонра гайыдыр вя кюрпцнцн цстцнц баьлайыр. Сым щакими устанын гачмасынын сябябини сорушдугда о, дейир:

-Таьлар йедди ил ярзиндя йаьышын, селин-суйун алтында бяркимясяйди тез учарды. Даща бу кюрпц юмцрлцк олду.

Сıм щакими устайа чохлу гызыл-эцмцш вериб разы салыр. Устаны йола саларкян сорушур:

- Бундан эюзял кюрпц тикя билярсянми?- Ялбяття, тикярям. Йедди таьлы еля кюрпц

гурарам ки, цстцндян бцтцн алям кечяр.Сıм щакими бундан гязяблянир вя устанын

яллярини кясдирир.Уста гцруруну позмадан дейир:-Сян мяним яллярими кяся билмязсян. Мяним

щяр елдя-обада, мащалда нечя-нечя шаэирдим вар.Яввялляр устанын ады иля кюрпц «Аь устанын

кюрпцсц», сонралар ися «Аь кюрпц» адланмышдыр.

207. Хан сарайы

Page 336: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

337

Шяки ханы бир эцн устаны йанына чаьырыб дейир:- Гоъалмышам, истяйирям адымы ябядиляшдирян

бир сарай тикдирям. Эяряк дцнйада она бярабяр икинъи бир сарай тапылмасын.

Мащир уста ханын габаьына шярт гойур:- Ямяйими гиймятляндирсяниз тикярям.Хан дярщал разылыьыны билдирир:- Яэяр сарай цряйимъя олса, о гуруб йарадан

яллярини гызыла тутарам.Гоъа уста хана етираз едир:- Гызыл гиймят юлчцсц дейил, хан. Мян истяйирям

сиз сянятя, сяняткара гиймят гойасыныз.Хан устайа сюз верир. Уста шаэирдлярини башына

топлайыб ишя башлайыр. Вахт тамам оланда щамы эялиб сарайа бахыр. Хан эюрцр ки, уста доьрудан да мюъцзя йарадыб. Икимяртябяли бинада бир дяня дя олсун мисмар ишлятмяйиб. Ялван рянэляр, щейрят доьуран шябякяляр, диварларында мящяббят вя гящряманлыг дастанларындан эютцрцлмцш сцжетли шякилляр, эцняш ишыьнда бярг вуран шцшя эцнбязляр ясл сянят инъиси иди.

Сарайын эюзяллийиндян олдугъа мямнун галан хан устадан сорушур:

- Ящсян ялляриня, уста! Де эюрцм бундан да йахшы сарай тикя билярсянми?

- Хан саь олсун, тикярям!Хан мараьыны эизлядя билмир:- Бяс нийя мяним сарайымы бундан йахшы

тикмямисян, щансы ъясарятля бцтцн баъарыьыны вя мящарятини ясирэямисян?

Гоъа уста гязябли ханын гаршысында сусмур:

Page 337: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

338

-Хан саь олсун, инсанын, сяняткарын ямяйини гиймятляндиряндя йарадан ялляр гара дашдан сядяф дцзялдир.

Хан гязяблянир:- Бяс сяня вердийим бир ятяк гызыл?- Сиз мяня ямяк щаггы вермисиниз, амма

сянятимя гиймят вермямисиниз.Хан гейзини фярмана чевирир:- Сян нанкорсан, гядирбилмязсян. Инди сянин о

йарадан ялляринин башына бир ойун ачым ки, бцтцн усталара, сяняткарлара дярс олсун.

Ханын ямриля гоъа устанын йарадан яллярини, бир юлкяни йарашыьа миндирян яллярини кясирляр.

- Сян залымсан, зцлмкарсан! Анъаг беляси йараданы кяся биляр. Ону бил ки, мяним йаратдыгларым интигамы сяндя гоймайаъаг, онларын арасында ращат няфяс ала билмяйъяксян. О биналар сянин дейил, мянимдир. Онлар сяни гябир кими сыхаъаг.

Хан устайа истещза иля эцлцр:-Йарадан ялляри кясдирмишям, онлар бир дя

гуруб-йаратмайаъаг. Гоъа уста ялляринин аьрысыны унудур, хандан

бетяр истещза иля эцлцр.-Сяня еля эялир ки, мяним яллярими кясмисян.

Амма буна сянин эцъцн чатмаз. Инди мяним яллярим шаэирдляримдядир. Мяндян сонра онлар гуруб-йарадаъаглар.

- Эяряк яввялъя дилини кясяйдим, сонра яллярини. Эеъ дя олса сяhvими дцзялдярям.

Хан бюйцк, тарихи абидяляр йарадан бир сяняткары юлдцртдцрцр.

208. Аъынощур

Page 338: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

339

Бир кяндин ня бир иняйи-ъамышы, ня дя бир гойун-кечиси варды. Амма сцддян, гатыгдан корлуг чякмирдиляр, аьартылары бол иди. Чцнки бу кяндин цстцндяки мешядя бир сцрц марал йашайырды. Щяр эцнорта мешянин ятяйиня, кяндин цстцня енир, саьын йериня йыьышырдылар, щяр эцн бир арвад эедиб мараллары саьыр, сярниъ-сярниъ сцдц тулумлара йыьыр, мараллар мешялийя чякилдикдян сонра кянддян эедян кюмякчилярля евляря, комалара эятирирди. Кимя ня гядяр сцд эяряк олса, о гядяр сцд эютцрцр, биширир, чалыр, нещря чалхалайыр, евиня йаь-йаванлыг дцзялдирди. Щеч ким тамащланыб артыг сцд апармырды. Бу гоншу о гоншунун пахыллыьыны чякмирди. Бу евдя о евин гейбяти едилмирди. Бурада «мяним», «сянин» sözüйох иди. Биринин ко-масында олан дуз-чюряк еля бил щамысынын пайы иди.

Günlərin bir günü bу кяндя бир дул арвад яряэялди. Bu qadın üряйи яйри, tамащкар иди. Бир дамын алтында ики-ъя адам, йяни бiр кишиси, бир дя юзц ола-ола, щяр эцн он адамлыг сцд эютцрцрдц. Йедийини йейир, йемядийини чюля, итя-пишийя атырды.

Бир эцн бу арвадын да мараллары саьмаг нювбяси чатды. О, сярниъи, тулумлары эютцрцб саьын йериня эетди. Саьына йыьышмыш мараллар сяксяндиляр, фысгырышдылар, йелинляринин сцдцнц ямъякляриндян йеря ахытдылар, нощуру сцдля долдуруб мешяйя гачдылар. Дул арвад бу сцд эюлцндян чыха билмяди, боьулуб юлдц .O gündən eл бу эюля «Аъынощур» деyиr.

209. Шащ вя баьбан

Шащ юз тярланыны да эютцрцб ова чыхмышды. Онун яйин-башында шащлыг нишанясиндян щеч ня

Page 339: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

340

галмамышды. Кющня овчу палтары эейинмишди, бир гоъа, ялдян дцшмцш, зорла йортан йабыйа минмишди. О, щямишя башга гийафядя щяр щяфтя бир кяндя эедир, юз ряиййятинин дярд-сяриндян хябярдар оларды.

Эюйля йерин бирляшдийи йеря гядяр узанан дцздяки кяндин гыраьына чатанда тярланы чийниндян щаваланыб учду. Кяндин эиряъяйиндяки баьда гейб олду. Баь щцндцр, адама бой вермяйян щасара алынмышды. Щасарын диби бойу, ичяридян гялямя аьаълары эялиб эюйлярин бир гатына уъалмышды.

Шащ атдан дцшдц. Дарвазаны дюйдц. Дарвазаны нурани бир гоъа ачды. Овчуну эюрян кими мещман-нявазлыгла эери чякилиб йол верди, щяр ики ялини синясиня гойуб тязим етди:

-Йарадана да гурбан олум, гонаьына да!.. Овчу гардаш, шцкцр ки, щяр шейимиз вар, хяъалят олмарыг, мянзилимизя буйурун.

Овчу щяйятя эирди. Имарят ня имарят!.. Ики эюз истяйирди ки, эеъя-эцндцз бахсын. Баь ня баь! Тязя бир ъяннят! О, беля бир ъянняти щеч йухуда да эюрмямишди. Ичиндя думдуру эюз йашы кими булаьы, чарщовузу vardı. Çарщовузда да йашылбаш сцзцрdü. Эцллярин, чичяклярин ятри, бцлбцллярин авазы адамы бищуш едиdi. Аьаъларын будагларындан мейвяляр асылыб галmışdı. Щяряси бир рянэдя, бир лятафятдя. Бир ъярэя аьаъын будагларына isə еля бил кюзляр тюкцлмцшдц. Кюз кими парлайырды.

Гоъа эяvя эятирди, эцллярин, чичяклярин дюврялядийи бир чямянлийя салды. Йастыг, мцтяккя дя эятирди. Ялиндя мящраба мцнтязир дайанды.

Овчу йараг-яслящясини йеря гойду. Булагда йуйунду. Гуша дюндц.

- Баьбан, о нядир? – дейиб будагларда кюз кими гызаран мейвяляри эюстярди.

Page 340: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

341

Гоъа евя дюнцб бир пийаля эятирди. О, мейвянин бирини будагдан цзцб эятирди, пийаляйя сыхды. Пийаля ган гырмызıлыьында ширя иля долду. Пийаляни овчуйа верди:

- Бу ширяни ичин, онда билярсиниз.Овчу пийаляни башына чякди. Ичиб, башыны ляззятля

йырьалады. Гоъа эедиб бир-ики дяня дя щямин мейвядян цздц. Йеня сыхды. Пийаляni йеня долdуrdu:

- Буну да ичин. Бу нардыр, нар ширясидир, адама ъан-ган верир. Эцнцмцз-эцзяранымыз бундадыр. Бу имаряти дя нарын гяпик-гурушу иля тикдирмишям.

Овчу тярланы чаьырды. Гоъа иля саламатлашыб эетди. Йол бойу фикирляшди ки, йягин бу кянддя нар баьы чохдур. Щяр баь йийяси дя беляъя, хан кими доланыр. Беля бир йассар кяндиндя нечя ъяннят, нечя шащ сарайы вар. Бу ъяннятляри, бу сарайлары эюрянляр мяним шащлыьымы эюздян саларлар.

Шащ тахта чыхды. Щюкм етди ки, о кяндин щяр аьаъындан верэи алсынлар, щям дя айда бир дяфя.

Нечя вякил атланды. О кяндя сары нечя аь ъыьыр дцшдц, нечя йол аьарды.

Арадан илляр ютяндян сонра шащ йеня дя овчу палтары эейиниб щямин кяндя йолланды. Яввялки щасары, баь-баьаты, дарвазаны эюрмяди. Имарят дя учуб-тюкцлмцшдц. Йахында биръя дахма варды. Щямин гоъа да дахманын габаьындакы чардаьын алтында узаныб йатырды. Палтарына йамаг цстцндян йамаг вурулмушду. Сир-сифятиня ъящянням сарылыьы чюкмцшдц.

Овчу атдан гоъанын йанында енди:- Баба, неъясян?

Page 341: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

342

Гоъа отурду. Бахды. Овчуну таныды. Ону, титрятмя тутду. Сцрцнцб эцнцн алтына чыхды. Бир дя узанды.

Эцн эюйдян еля бил од яляди, щяр йаны йаньын башына алды. Йер одда гызармыш дямирчи кцрясиня дюндц. Овчуну йухарыдан эюй, ашаьыдан йер йандырмаьа башлады. Дили аьзында кюсювя дюндц. Бойланды, су ахтарды. О булаг да гурумушду, о чарщовуз да даьылмышды. Бир ятяк нар йыьыб юзцнц чардаьын эюлэясиня верди. Нарын бирини язди, сорду, аьзына биръя дамъы да ширя эетмяди. Щамысыны язди, щамысыны сорду, ня файда!..

Сусузлугдан тцстцсц тяпясиндян чыхасы олду. Гоъаны сясляди:

-Йанырам, гоъа, мяня су!..Гоъа щяля дя учунурду, титряйирди, ъаны гызмырды.

Зорла дикялди:- Ей шащ, -деди, -бу зцлмя нечя илдир биз

дюзцрцк, биръя эцн дя сян таблаш.

210. Еля билдим сиз ойагсыз

Бир кяндлинин вар-дювляти бир иняйи варды. Аилясинин ещтийаъ ичиндя олмасына бахмайараг верэини юдямяк цчцн иняйини сатмаг гярарына эялир. Кяндли оландан-галандан азугя эютцрцб иняйи базара апарыр. Хейли йол эедир. Эцнбатана йахын эялиб Налтюкяня чатыр. Йорулдуьу цчцн иняйин ипини голуна баьлайыб йатыр. Сящяр ойананда эюрцр ки, иняк йохдур, оьрулар иняйин ипини кясиб апарыблар.

Page 342: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

343

Кяндли щара эедирся шикайятиня бахан олмур. Ахырда наялаъ галыб иняйин оьурланмасы барядя шаща шикайят еляйир.

Щюкмдар сорушур:- Сян щардайдын ки, иняйини оьурлайыблар? Кяндли: - Эюзял щюкмдар, йатмышдым.Щюкмдар:

- Нийя йатмышдын? Кяндли: - Дцздцр, щям, йорулмушдум, щям дя эеъя

дцшмцшдц. Анъаг бунлара эюря йатмаздым. Сизин сайыглыьыныза архайын олуб йатдым. Дедим: Йягин бу бойда миллятин, бу бойда мямлякятин йийяси эеъя дя, эцндцз дя ойаг олар. Билсяйдим ки, йатыбсыныз, валлащ мян йатмаздым.

Кяндлинин сюзляри щюкмдары айылдыр: «Юлкяни вязир-вякилин цмидиня бурахмаг, марагланмамаг, еля йатмаг кими бир шейдир. Кяндли дцз дейир. Яэяр мян ойаг олсайдым, юлкядя бу гядяр оьурлуг, яйрилик олмазды».

211. Гызыл йейилмяз

Кечмишдя бир ган ичян, истилачы щюкмдар варды. Иши-пешяси мцщарибя еtмяк, юлкяляри виран гоймаг, чапыб-талайыб гянимят йыьмаг, хязинясини гызыл-эцмцшля долдурмаг иди. Бу хязинянин гярибя сирри вардыр. Гапысы анъаг байырдан ачылырды. Ачарын бири щюкмдарда, о бири ися хязинядарда иди. Гапы эяряк ещтийатла ачылайды. Юртцлдцся ону ичяридян ачмаг мцмкцн дейилди.

Падшащ бир эцн йеня бюйцк гянимятля сяфярдян гайытмышды. Хязинядяки даш-гаша, гызыл-

Page 343: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

344

эцмцшя, зянэин сярвятя тамаша еtмяк цчцн хязиняйя йолланды. Сирли гапы щюкмдары мяшьул еtмяйя башлады: «Эюрясян ня сябябя гапы юртцлцр, амма ачылмыр?». Бу фикир ичиндя падшащ хязинянин гапысыны ачанда ещтийатсыз тярпянди. Гапы юртцлдц. Щеч кясин хябяри олмадан о ичяридя галды.

Бир эцн, ики эцн, цч эцн кечди. Падшащ аълыьа таб эятиря билмирди. Эюрдц ки, бурда галыб юляъяк. Оьлуна беля бир мяктуб йазды:

«Оьул, Аллащ анладанды. Талейим еля эятирди ки, юлкяляр фятщ еляйян атан хязинядя аъындан юлдц. Бу гядяр гызыл, даш-гаш биръя щяфтя мяни йашада билмирди. Бир хязиня бир чюряйи явяз едя билмирди. Инди баша дцшдцм ки, бундан ютрц бу гядяр ган тюкмяйя дяймязмиш. Юлкяни сцлщля идаря еля. Даш-гашдан, гызылдан, вар-дювлятдян ютрц мцщарибя елямя, ган тюкмя. Хязиняни бош сахла. Тяки анбарларын тахылла, тякнялярин чюрякля долу олсун. Гызыл инсаны йашада билмяз, чюряк йашадар. Гызыл йейилмяз, чюряк йейиляр».

212. Даь адамы чаьырыр

Рум щюкмдарынын гошуну Шамахы шящярини мцщасиряйя алыр. Сящяр щюкмдара хябяр верирляр ки, бу эеъя гошунун йарысыны Фит даьы бир-бир чаьырыб апарыб. О сямтдя олан гошундан бир няфяр дя галмайыб.

Щюкмдары щейрят бцрцйцр: «Неъя йяни даш гошуну чаьырыб апарыб?». Щюкмдар сирдян аэащ олмаг цчцн инанылмыш адамларындан бир нечясини сечиб щямин даьа тяряф эюндярир. Онлар Сулута чатар-чатмаз Фит даьы адамлары биръя-биръя юз ады иля сясляйир. Чаьрыланлар эедир, амма эери гайытмыр.

Page 344: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

345

Тякъя бир-ики няфяр сяся щай вермядийиндян хилас олур.

Онлар гайыдыб щяр шейи олдуьу кими щюкмдара данышырлар. Щюкмдар дейир: «Торпагла инсан бирляшди, онлары истила елямяк олмайаъаг». Щюкмдар Шамахыны бурахыб, вятяниня гайытмалы олур.

213. Исэяндяр вя Дири баба

Исэяндяр ахтара-ахтара эялиб Дирилик чешмясини Ширван торпаьында тапыр. Гызыл пийалясини булагдан долдуруб ичмяк истяйяндя, бир гуш ганад чалыб суйу йеря тюкцр. Исэяндяр бундан гязяблянир. Йай-охуну чыхарыб гушу вурмаг истяйир. Бу вахт Исэяндяр гаibdən бир сяс ешидир:

- Ей Исэяндяр, о гушу юлдцрмя, о сянин хиласкарындыр.

Бу сяс сярт бир гайанын арасындан эялирди. Исэяндяр она тяряф йериди вя сяся йахындан гулаг асмаьа башлады.

- Ей Исэяндяр, бир вахт мян дя Ширванын бу Дирилик чешмяисиндян ичиб юлмязлик газандым. Адым олду «Дири баба». Дцнйа дурдугъа мян дурдум. Гяриняляр кечди. Йар-йолдашым, нявям, нятиъям,kötücəm, mənicəm, итиъям, йадыъам, елим-эцнцм дцнйадан кючдц. Тяк галдым. Вахт варды мян инсан кими йашайырдым. Цряйим дуйурду, севирди, аьлым yaradıb-гурурду, яллярим тикирди. Бир адамын щайына чатанда, бир елин дярдиня, севинъиня шярик йатырдым. Дцшцнцрдцм ки, щяйат эюзялди, йашамаг ондан да эюзялдир. Инди ня эюзлярим эюрцр, ня бейним дцшцнцр, ня цряйим мящяббят одуна исинир, ня дя яллярим биринн ялиндян йапышыр. Юзцн сюйля, беля бир дирилик

Page 345: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

346

кимя лазымдыр? Одур ки, сяня йазыьым эялди. О гушу эюндярдим ки, мяним эцнцмя дцшмяйясян.

Бу сюзлярдян сонра Исэяндяр Дирилик суйундан ичмяйиб кор-пешман юз гошунунун йанына гайыдыр.

214. Хатын архы

Шащ юз вязири иля сейря чыхыбмыш. Икиси дя чох сусузлайыр. Эялиб бир даьа чыхырлар. Эюрцрляр ки, баьда бир гыз аьаъдан нар дярир. Баь ня баь! Цряйиндян щансы мейвя кечся бурда вар. Йамйашыл будагларын арасындан гызаран нарлар баханы щейрятя эятирирди. Баьын тян ортасындан ширин сулу бир арх астадан зцмзцмя еляйя-еляйя ахыр. Шащ гыза дейир:

-Сусузламышыг, нардан бирини дяр, суйуну касайа сых, вер ичяк.

Гыз нарын бирини касайа сыхыр. Каса тамам аьзынаъан долур. Падшащ фикирляшир ки, бу бюйцклцкдя баьдан нийя мян аз верэи алырам? Беля архын суйу иля бу ъцр бярякятли торпагдан мюъцзя йараныр. Онун мящсулуну йыьыб-йыьышдырмагла гуртармаг олмаз. Эяряк баьын верэисини ики-цч гат артырам.

Шащ касаны гызын ялиндян алыб нар суйуну ичир, ляззятиндян доймур. Гыза дейир:

- Йеня дя касайа нар сых, вер ичяк.Бирдян-биря зцмзцмяли архын суйу qуруyур,

баьдакы аьаъларын йарпаглары хязяля дюнцр. Ширяли мейвяляр, булаглар да солур. Шащ бу щала тяяъъцб еляйир. Гыз падшащын эюзцнцн габаьында нечя нар сыхырса, суйу касаны долдурмур. Падшащ гыза дейир:

- Байаг бир нарын суйуну сыханда каса долду. Инди нечя нар сыхырсан, каса йеня йарымчыгды. Бунун сябяби нядиr?

Гыз дейир:

Page 346: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

347

- Гиблейи-алям саь олсун, ахы билмяк олмур ки, шащлар шащынын цряйиндян ня кечиб…

Шащ о саат анлайыр ки, баьа щяйат верян бу архын суйу вя бир дя нар дярян гызын ялляридиr. Гызын ъавабы шащын хошуна эялир. Фикриндя эялдийи гярары эери эютцрцр. О саат зцмзцмяли арх йенидян чаьлайыр! О саат баь йенидян йашыллашыр.

О вахтдан бяри щямин арх о гызын адына «Хатын архы» адланыр.

215. Яряшин оху

Бир нечя ил иди ки, Иранла Туран арасында мцщарибя эедирди. Бу мцщарибядя Иран галиб эялди. Бундан сонра сцлщ сазиши баьланды. Туран билдирди ки, ялдя етдийиниз хязиняляр, дяфиняляр, гянимятляр сизин олсун. Анъаг Туран торпагларыны юзцмцзя гайтарын.

Иран тяряфи билдирди ки, бизим Рцстям-Зала бярабяр ортайа бир пящляван чыхарын, гой уъа даьын башына чыхыб бир ох атсын. Ох ня гядяр узаьа дцшярся, о гядяр дя торпаг да сизинди.

Туранлылар юз ъясур пящлаванлары Яряши ахтара-ахтара эялиб бир маьарада тапдылар. Яряш яйниня пялянэ дяриси эеймишди. О, бу хябяри ешидян кими гошун ящлинин йанына эялди. Яряш чатан кими яйниндян пялянэ дярисини чыхарды, мярмяр кими бядянини эюстяриб деди ки, йетмиш ил дюйцшмцшям, бядянимя бир ох уъу дяймяйиб, щеч кясин аты атымы, оху охуму кечмяйиб. Туранлылар ондан сорушдулар ки, бир охла щеч олмаса Туран торпаьынын йарысыны гайтара биляъяксянми?

Яряш деди:- О мяним ишимди. Сиз йалныз мяним

мяслящятимя гулаг асын. Гырх атла индидян йола сцвар

Page 347: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

348

олун. Мян чимиб Савалан даьына мцсялляйя чыхаъаьам. Диггятиниз мяндя олсун. Даьын башындан бир ох атаъам, ох алов сача-сача эедяъяк. Сиз дя аловун алты иля атлары чапа-чапа эедин. Цч эцн йол эедяъяксиз. Мяним охум бир чинараьаъына санъылаъаг. Охун йеляйинин цстцндя Яряш йазылмыш олаъаг.

Атлылар цч эцн йол эетдиляр вя Яряшин охуну эялиб Сейщунла Ъейщун арасында уъа бир чинара санъылмыш щалда тапдылар. Бу, Туран торпаьындан ня бир гарыш артыг, ня гя бир гарыш яскик иди.

216. Давуд вя саз

Давуд пейьямбяр ъинляр падшащынын гызы иля евлянмишди. Амма баш аьрысы она аман вермирди ки, гызла хош эцн эюрсцн. Ъин падшащынын гызы деди ки, гой эедим атамын йанына, сянин башаьрына бир ялаъ диляйим. Гыз яфсун охуйуб бир анда атасынын йанында щазыр олду. Ъинляр падшащы ящвалаты биляндян сонра деди:

- Гызым, эяряк сян бяни-инсана яря эетмяйяйдин. Бала баьыр ятиди, сяндян кечя билмирям. Эедярсян Нущ даьынын ятяйиндя бир баь вар. О баьда мин бир йашлы бир гоъа йашайыр. О гоъа сирли-сещирли бир саз дцзялтмякля мяшьулдур. Давудун чаряси о алятдяди. Биръя, гоъа иши баша чатдырмыш ола.

Чох кечмяди, гыз гоъанын щцзурунда щазыр олду. Эюрдц ки, гоъа атасынын дедийи алятля мяшьулдур. Гыз эюз йашлары ичярисиндя вязиййяти гоъайа анлатды. Гоъа деди:

- А бала, эюрцрсянми, мян бу саз алятини баша чатдырмышам. Симиндян тутмуш тазйанясиня кими щазырды. Анъаг ня гядяр чалышырамса, сяси чыхмыр.

Page 348: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

349

Апар бу сазы пейьямбяря вер. О мяндян цстцндц. Бялкя сясиня ялаъ еляди. Онда хястялийи дя ютцб кечяр.

Гыз йеня бир яфсун охуйуб сазла бирликдя яринин йанында олду. Гоъанын сюзлярини Давуда данышды. Пейьямбяр яллярини сазын синясиндя, симлярин цстцндя эяздирди. Саз диля эялди. Гыз севимли яри цчцн чалыб охуду. О саат пейьямбярин башынын аьрысы кясди. О вахтдан сазын синясинин цстцндя Давудун ялинин изи галыб. Она эюря дейирляр ки, саз Давуддан галыб.

217. Салсал пящляван

Шамама-Ниэар Кющня галада яри Салсал пящляванла бирликдя мещрибан йашайырды. Бир эеъя Шамама-Ниэар йухуда эюрцр ки, Щязрят Яли ялиндя Зцлфцгар, алтында Дцлдцл Кющня галайа тяряф эялир. Гейбдян бир сяс Шамама-Ниэара дейир:

-Ей Шамама-Ниэар, сюзцмя гулаг ас, имана эял, Ислам динини гябул еля. Салсал юз дини олан Зярдцштлцкдян ял чякмяйяъяк. Она эюря дя, Щязрят Ялинин гылынъы иля юляъяк, чалыш сян дя Ялийя кюмяк еля.

Сящяр ачылыр. Шамама-Ниэар бахыр ки, будуr, йухуда эюрдцйц шяхс Кющня галанын габаьында дайанб. Сян демя бу еля Щязрят Ялинин юзц имиш. Щязрят Яли Салсалы сясляйир. Салсал галадан чыхыр. Ялини эюрцр. Яли яввял салам верир, сонра кимлийини билдирир вя Салсалы юз дининя дявят еdир. Салсал Ялинин тяклифиндян гейзляниб онунла дюйцшя эирир. Щеч бири о бириня эцъ эяля билмир. Йухуда Ислам динини гябул еdян Шамама-Ниэар Щязрят Ялийя тяряф кечир вя хялвятъя она дейир:

Page 349: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

350

-Сян Салсалын яйниндяки кюйняйи ъыр. Ня гядяр ки, бу кюйняк Салсалын яйниндя саламатды, она галиб эялмяк мцмкцн дейил.

Яли фцрсят тапыб Салсалын кюйняйини парчалайыр. Бундан сонра мяьлуб олаъаьыны йягин едян Салсал Ялинин габаьындан гачыр. Тягиб башлайыр, ня башлайыр. Яли говур, Салсал гачыр. Нящайят, Салсал бир даша йетишир, дашын цстцндян адлайа билмяйиб бищал олур. Яли ондан бу вязиййятя ня цчцн дцшдцйцнц сорушур. Салсал дейир:

-Бу эюрдцйцн мяним атамын гябiр дашыдыr. Ону тяк, щяйансыз гойуб эедя билмяздим. Гябриндян кечян, Вятяниндян кечяр. Бу мярданялийиня эюря Яли истяйир Салсалла дост олсун. Салсал йеня ону гябул etмир və дейир:

-Сян мяним кюйняйими ъырмысан, бизим достлуьумуз тутмаз. Бундан сонра йад кюйняк эейиб йашамаг мяня йарашмаз.

Page 350: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

351

Page 351: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

352

218. Щязрят Яли иля Короьлунун эюрцшц

Хоткарын оьлу, Ниэар ханымын гардашы Бцръц Султан Пярзад адлы гыза ашиг олур. Лакин гызын тилсимкарлыьындан горхараг щеч кяс она йахын дцшя билмир. Щятта атасы хоткар да Бцръц Султана кюмяк етмир. Чарясиз галан Бцръц Султан сон цмид йери Короьлуну билир. Она пянащ эятирир. Ниэарын хащиши иля Короьлу Гыраты миниб Пярзадын далынъа тилсимли даьа эедир. Даьын вя Пярзадын мюъцзяси одур ки, бурада думандан, чяндян эюz-эюзц эюрмцр. Думанда итян адам тилсимя дцшцб даш олур. Инсаны ися бир гуш алдадыр. Гуш бир даша гонуб охуйур, инсаны валещ едир. Она щейран инсаны эязя-эязя архасынъа апарыр. Инсан бяляни ашан кими гуршагдан ашаьы даш олур.

Короьлу тилсимли даьа чатар-чатмаз онун габаьыны цзц нигаблы бир атлы кясир. Атлы сорушур:

Page 352: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

353

- Сян ня ъцрятля бу тилсимли даьа сяфяр елямисян?

- Бяс сян ня ъцрятля бура эялмисян?- Мяним алтымда Дцлдцлцм вар. - Мяним дя алтымда Гыратым вар.- Мяним белимдя Зцлфцгарым вар.- Мяним дя белимдя Мисри гылынъым.- Мяним нярямдян гумлу сящралар лярзяйя

эялир.- Мяним дя нярямдян даь-даш титряйир.- Сян кимсян?- Бяс сян кимсян?- Мян ярябоьлу Щязрят Ялийям. - Мян дя тцркоьлу Гоч Короьлуйам.Яли дейир:- Сян кими иэидя гыймаг олмаз. Сяня кюмяк

едяъяйям. Оьлан, бу Тилсимли даьа еля-беля эетмяк олмаз. яввялъя эяряк даьын башында охуйан гушу дярщал охла вурасан. Еля ки, вурдун, ян uca гайа нярилдяйиб ики йеря бюлцняъяк, яждаща кими ачылаъаг, даьда-дашда ня гядяр думан-чян варса юз камына чякяъяк. Пярзад даьда кимсясиз, тянща эюрцняъяк. Ону хошлугла диля тут. Чцнки онун ихтийарында бир йох, йедди беля даь вар. О, даьдан-даьа кечся, ону тутмаьа юмрцн чатмаз.

Корoьлу дейир:- Саь ол, ярябоьлу. Мян еля думан-чян

щюкмдарыйам. Беля даьлардан чякиняъяйим йохду. Щяр щалда кюмяйин эяряйим олаъаг. Бу йерлярин дилини йахшы билирям. Мяним дя мяслящятим будур ки, эери гайыданда даьларла йох, дцзлярля эедясян. Йохса йол атынын налыны тюкяр, мянзиля чата билмязсян.

Яли иля Короьлу щалал-щиммят еляйиб айрылдылар.

Page 353: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

354

Короьлу эцня бир мянзил эялиб Тилсимли даьа чатыр. Даьын башында охуйан гушу эюрцр. Гуш йериндян тярпянмямиш ох иля вурур. Гушун ганы даша даьылыр. Бир нярилти, эурулту гопур ки эял эюрясян. Даш башындан ики бюлцнцб яждаща аьзы кими ачылыр. Даьын думаны, чяни чякилиб дашын гялбиня долур. Пярзад шещли эцlлярин, чямянлярин ичиндян кеçиб атлыйа тяряф эялир. Пярзад сорушур:

- Атлы, де эюрцм кимсян?- Короьлуйам, ханым. Сяни севян Бцръц

Султан Чянлибеля пянащ эятириб. Мяни сянин арханъа Телли Ниэар эюндяриб.

- Бцръц Султан атасы хоткарын зцлм йувасында галсайды, мян она эетмяздим. Мян йохсул кяндли гызыйам. Яэяр Бцръц Султан щямишялик Чянлибелдя галмаьа сюз верирся мян сянинля гайыдарам.

Короьлу деди:- Бцръц Султанын башга йолу йохду, эери

гайытса, хоткар ону тикя-тикя доьрайар. Чянлибел Бцръц Султанын юлян-галан йериди. Пярзад бу сюздян шад олур, Короьлуйа гошулуб чянлибеля эялир. Онун эялиши иля Чянлибелдя бюйцк шадйаналыг едирляр. Пярзады Бцръц Султана верирляр. Онлар ял-яля вериб хошбяхт йашайырлар.

219. Короьлунун даш галасы

Дейирляр, Короьлу бюйцк бир чайын вадисиндя йурд салыр. Эеъя йухуда она дейирляр:

-Чай сащили sел йолудур. Ей Короьлу, иэидин архасы даьлардыр. Ойан йухудан. Гулаг ас, Гырат щансы даьда кишняся, щямин даьда дашдан гала тик!

Page 354: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

355

Короьлу йухудан ойаныр. Уъа бир даьа чыхыр. Гырат кишняйир.

Короьлу эюзляриня инана билмир, бахыр ки, Гырат айаьы-дырнаьы иля гала цчцн бюйцк щим ачыр. Атын полад налы даша дяйдикъя ятрафа гыьылъым сяпялянирди. Ат ган-тярин ичярисиндяйди. Короьлу Гыратын белиня кечя салыр. Онун алнындан, алма эюзляриндян юпцр.

Сящяр дялиляр эюрцрляр ки, Короьлу йатаьында йохдур. Црякляриня мцхтялиф фикирляр эялир. Ону ахтармаьа башлайырлар. Бир дя эюрцрляр ки, Короьлу вя Гырат бир даьын башындадыр. Дялиляр эюзляриня инана билмирляр. Короьлу дейир:

-Бяли, мюъцзядир. Даш галанын бинасыны бир эеъядя айаьы-дырнаьы иля Гырат газыб.

Сонра Короьлу йухусуну данышыр. Щяр дяли чайлагдан даьын башына йетмиш йедди даш галдырыр. Йетмиш йедди эцня дашдан бюйцк гала тикилир. Йералты тцнэлярля галайа йоллар, су архлары вя булаглар чякилир.

Галайа «Короьлунун даш галасы» дейилир. Бундан сонра Короьлу анъаг даш галалар тикдирир.

220. Короьлу дашы

Дейирляр ки, Короьлу щара эедир эетсин, Чянлибелдян юзц иля бир даш апарармыш. Йатанда башынын алтына гойармыш. Бу даш Короьлунун щяйаны, вятян дашы, йолдашы олармыш.

Бундан башга Короьлу дялиляри бир йеря эюндяряндя юзц эизлянирмиш, амма щарада

Page 355: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

356

олдуьуну бу дашла билдирярмиш. Дялиляр цстц нишанлы олан бу дашы йахшы таныйырлармыш.

Дейиляня эюря, Короьлу юз дялиляри иля Зянэязур даьына ова чыхыр. Щяря бир тяряфя даьылыр, щамы бир-бириндян аралы дцшцр. Короьлу дялиляри бир йеря йыьмаг цчцн Чянлибел дашыны Зянэязур даьынын арасындан кечян йола гойур. Буну эюрян дялиляр бир йеря топлашырлар.

Короьлу дашы йериндян тярпятмир. Дейир:-Гой даш биздян йадиэар галсын.

О вахтдан бу даша «Короьлу дашы» дейирляр.

221. Нал дашы

Лачын районунда Ъаьазур кянди йахынлыьында дярин бир дяря вар. Нал дашы дярянин о тайындадыр.

Дейиляня эюря, Короьлу дцшмянля тякбятяк вурушур. Сонра да арадан чыхмаьы гярара алыр. Няря чякиб Гыраты чапыр, ат гуш кими учуб дярянин о тайына дцшцр. Гыратын айаьынын бири сал дашын цстя бярк дяйир вя даша налынын дярин изи дцшцр.

Щямин даша «Нал дашы», «Короьлунун нал дашы» дейирляр.

222. Короьлу галасы

Болниси районунун Гочулу кяндинин саьында язямятли бир гала вар. Бу галайа «Короьлу галасы» дейирляр. Щямин гала Короьлунун адыны дашыйан башга галалардан онунла фярглянир ки, онун башында йедди тонгал йери вар.

Дейиляня эюря, Короьлу йедди мин йедди йцз йетмиш йедди дялисини дюйцшя чаьыраркян, галанын башында йедди тонгал галатдырармыш. Щяр дяли ялиндя

Page 356: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

357

бир алов лопасы йана-йана дцшмянин цстцня эедярмиш.

223. Короьлунун гылынълы дашы

Кяпязин ятяйиндя бир даь вар. Адына Дод даьы дейирляр. Щямин даьын башында бюйцк бир даш вардыр. Йахындан баханда бу даш бюйцк бир стола охшайыр. Дейирляр, Короьлу щямишя дюйцшдян йорьун гайыданда эялиб о дашын цстцндя отуруб динъялярмиш. Ятрафын сейрянэащы бу дашын цстцндян даща эюзял эюрцнярмиш. Щцъумдан габаг бу дашын цстцндя дюйцш планлары ъызылармыш. Бир сюзля, бу даш Короьлунун мяслящят йолдашы, сирдашы имиш.

Дейирляр, артыг Короьлу гоъалыбмыш. Голу гцввятдян, сяси нярядян дцшцбмцш. Анъаг Мисри гылынъ юз кясяриндя галырмыш. Щяйатынын сон эцнлярини йашайан Короьлуну бир фикир тяшвишя салыр, наращат едир: «Бирдян Мисри гылынъ башга бир гцввятли яля кечя биляр. Бирдян о ял сащиби халгын ганына йерикляйян олар, ханларын, бяйлярин, падшащларын хидмятиндя дайанар. Халг цчцн вурушан Мисри гылынъ бирдян халга гаршы чевриляр».

Чох эютцр-гойдан сонра Короьлу Мисри гылынъы эютцрцб щямин даша чахыр. Мисри гылынъын талейиндян ращатлашан, архайынлашан Короьлу орадаъа юлцр. Буна эюря дя халг щямин даша инди «Короьлу дашы» дейир.

Щягигятян щямин даш дурур. Дашын ортасында паслы йарыг вар. Дейиляня эюря, щямин паслы йарыг Мисри гылынъын йеридир. 224.Чянлибел

Page 357: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

358

Ел даьа кючяндя сцрцнц щайлайан бир чобан эюрдц ки, башы думан-чян ичиндя итмиш даьын дюшц иля бир гоъа дырмашыр. Гоъа хейли дикяляндян сонра дайанды, яйилиб бир битили дашы тярпятди, дюшцнц вериб галдырды, даш ашаьы дыьырланды. Узаныб бир цзцнц шещли отлара сюйкяди.

Аран кючцндя бу чобан о гоъаны йеня щямин йердя эюрдц. Гоъа йеня дя йердян бир гайа гопарды, синяси иля итяляйиб дийирляди, йеня дя йеря узанды, бир цзцнц отлуьа йатырды, йеря йапышыглы галды.

Чобан фикирляшди ки, бу гоъа йа дяли олуб, чюлляря дцшцб, йа да бурда бир сирр, бир мюъцзя вар.

Сцрцнц даьын дюшцня йайды. Йаваш-йаваш гоъанын йанына галхды. Чаьырыб ону ойатды:

-Ай ями, сян нийя беля едирсян?Гоъа эцлцмсцндц:-Гоъаланын аьлы азалмырмы?! Мян yaşda кишидян

бундан артыг ня эюзляйирсян?Чобан да дцнйаэюрмцш, дцнйа йоруб йола

салмышды. Бахды ки, гоъанын эюзцндян аьыл йаьыр.-Ями, мяни нийя эцнаща батырырсан, валлащ,

сянъя аьлым олсайды дцнйанын йийяси олардым.Гоъа да эюрдц ки, бу чобаны асанлыгла аздыра

билмяйяъяк, дцзцнц данышды:-Короьлу ешитмисянми?-Щя.-Дямирчи оьлу Дяли Щясян ешитмисянми?-Щя, чох ешитмишям. Онлардан мяня бабам

данышырды.Гоъа цзцнц цстцндян думан-чян сцрцнян

даьа тутду:-Бу даь Чянлибелдир, мян дя Дямирчи оьлу Дяли

Щясян. Чобан яввялъя еля билди ки, Короьлу да, онун дялиляри дя саьдыр, йеня дя Чянлибелдядирляр. Амма

Page 358: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

359

аьлына сыьышдырмады; ахы она Короьлудан данышан бабасы йцз йашында, юзц дя чохдан юлмцшдц. Бяс бу Дяли Щясян неъя саь галыб? Чобан инанмады.

- Ями, -деди, -инсан да бу гядяр йашайармы?Гоъа галхды. Ялини сал бир гайайа атды, йедди

юкцзя йцк оласы бир парча гопартды, няря чякди, башынын цстцня галдырыб дяряйя атды:

-Йеря йат, гулаьыны йеря йапышдыр, эюр ня ешидирсян!..

Гайа парчасы дийирляндикъя атлар кишняди, Короьлу няряси ешидилди, гылынълар ъинэилдяди, ямудларын, эцрзлярин зярбиндян йер титряди. Йерин тякиндян тязя бир няря дя гопду. Бу, гоъанын байагкы нярясинин ейни иди, еля бил индики сяси, чаьырышы щяля дя йерин алтында чаьлайырды, дашырды.

Чобан дикялди. Гоъа да галхыб отурду:-Иэидин щцняри, гочаглыьы тякъя эюзлярдя,

кюнцллярдя йашамыр, дашларда, гайаларда да сахланыр. Мян эцндя бир дяфя эялиб о сясляри ойадырам, о эцнляри данышдырырам, гулаг асырам, юмрцмц бунлар узадыр.

225. Ейваз гайасы

Пямпяк даьынын ятяйиндя гядим бир кянд вармыш. Бу кянддя ики тайфа йашайырды. Бунлардан бири бюйцк, икинъиси ися кичик тайфа иди. Бюйцк тайфанын адына Гящряманлы, кичийиня ися Щямзяли дейирдиляр. Чцнки биринъи тайфанын аьсаггалынын ады Гящряман; икниъисинин ады ися Щямзя иди.

Бир эцн Короьлунун оьлу Ейваз бу кяндин йанындан кечяркян елин эюзяли Нилуфярля эюрцшцр, щяр ики эянъ бир-бириня вурулур.

Page 359: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

360

Гыз бу ящвалаты анасы Шамнура данышыр. Анасы да атасы Тохтамыша дейир. Валидейнляр бу ишдян разы галыр. Гыз да Ейваза хябяр эюндярир ки, эял мяни апар.

Бу хябяри ешидян Щямзяли тайфасы чох мяйус олур ки, Гящряманлы тайфасы онсуз да эцълцдцр, Короьлу иля гощумлугдан сонра бунлара щеч дя сюз демяк олмаз.

Тайфанын аьсаггалы Щямзя дейир:- Пусгуда дурун, йоллары кясин, Ейваз эяляндя

она тор гурун. Щийля айаг ачмаса биз мящв оларыг. Короьлу буну Гящряманлы тайфасындан эюряъяк вя онлары гылынъындан кечиряъяк. Бу эюрдцйцмцз йерляр Щямзяли тайфасынын ялиня кечяъяк. Щямзялиляр Ейвазы тутуб ики гайанын арасында гуйуйа салыб, цстцня ири бир гайа чевирирляр.

Дялиляр эюрцрляр ки, Ейваз гайытмады. Онлар Пямбяк даьларына тяряф атланырлар. Ейвазы Гящряманлы тайфасындан тяляб едирляр.

Тохтамыш габаьа чыхыб дейир:- Гящряманлы адыны дашыйан тайфадан хяйанят

чыхмаз. Бурада няся щийля вар. Мющлят верин, Ейвазы бир дя ахтараг.

Щяр йана ъар чякирляр. Ейвазын йерини билянляря, дейянляря бяхшиш вяд едилир. Янам щеч кимя гисмят олмур.

Чохбилянляр бир йеря йыьышыб тядбир тюкцрляр. Аьлы ишя салырлар. Анъаг йеня бир нятиъя щасил олмур. Иgидляр ат миниб, гылынъ гуршайыр, даь-дяряйя, еля-елата щай салырлар. Эцълц-эцъсцз чыхыр. Фала баханлар фал ачыр, ряммаллар рям атыр. Ейвазын йерини доьру, дцрцст хябяр верян тапылмыр. Щамы мяйус олур. Фикирли бахышлар Нилуфяря дикилир.

Page 360: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

361

Нилуфяр Ейваз ешгиня, Ейваз мящяббятиня сыьыныб йатыр. Йухуда эюрцр ки, Ейваз ики гайанын арасында гуйудадыр, гуйунун аьзына ири бир гайа гойулуб.

Сящяр Нилуфяр гыз йолдашлары иля йухуда эюрдцйц гайалыьа эедир. Нилуфяр пящляван кими чох эцълц иди. гызларын кюмяйи иля дашы кянара атыр, Ейвазы чаьырыр, Ейваз орадан сяс верир. Кяндир саллайыб Ейвазы чыхарырлар. Гызлар Ейвазы кяндя эятирирляр. Бцтцн ел севинир, дялиляр ися щамыдан чох севинир.

Елин аьсаггалы Гящряман киши дейир:-Мян хаинляри эюрсям, таныйарам.

Ейваз ъамаата эюз эяздирир вя дейир:- Онлар бурада йохдурлар. Ким йохдурса, онлары тапыб эятирирляр. Ейваз

онларын йахасындан бир-бир тутуб силкяляйир. Гящряман киши дейир: - Бунларын ки, щамысы щямзялидир. Мясяля

айдындыр. Еля орадаъа Ейвазла Нилуфяря той вурурлар.

Копоьлу иля Гяряманлы тайфасынын гощумлуьундан сонра щямзялиляр орадан кючцб башга вилайятя эедирляр.

Еля о вахтдан щямин гайанын ады «Ейваз гайасы» галыр.

226. Долашаларын сющбяти

Овчу Пирим оьлу иля ова чыхмышды. Даьы-дяряни чох-эязиб долашмышды, ялляриня бир шей кечмямишди, гайанын кюлэясиня чякилиб динъялир, ахшам сяринин дцшмяйини эюзляйирдиляр.

Овчу Пиримин башына беля ишляр чох эялмишди, йа бязян ова-гуша гыймамышды, йа да щеч няйин изини

Page 361: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

362

тапмамыш, учары-гачары эюрмямишди. Оьлу ися йеря-эюйя сыьышмырды, йемяли-олду, олмады эюрдцйц щяр ъанлыйа ох атмаг истяйирди. Она эюря дя, онларын кюлэясиндя дин-ъялдикляри гайанын башына долашалар гонанда йайы цзцня чякди, нишан алды.

Атасы:- Атма,-деди:Оьул ял сахлады. Долашаларын гырылтысы кясилди. Оьул

сорушду:-Ата онлар ня данышырды?Овчу Пирим дирсяклянди, сющбятя башлады. -Ана долаша дейирди ки, дцнян узаьа чох

учмушдум. О даьа мян бир дя йцз ил бундан габаг гонмушдум. О вахткы ъащ-ъялалы эюрмядим, иэид нярясини, кющлян кишняртиsини ешитмядим. Даь еля бил йаса батмышды. Даьын ятяйиндя бир гоъа яйляшмишди. Онун саггалы да аь иди, даьын башы да. Бахан еля билярди ки, даьын ятяйиндя бир кома гар галыб…Гоъа узун йол эялиб йорулмуш адама охшайырды, дейясян, динъялиб дизлярини бяркитдикдян сонра даьа галхаъагды.

О йандан цч атлы чыхды. Йараглы-йасаглы идиляр. Бири атыны габагда сцрцрдц, дейясян, бюйцк адам иди, беля олмасайды, о бири атлылар ондан гясдян эери галардылармы?!

Гоъаны эюрцб атларыны сахладылар. Габагдакы ня дедися, далдакынын бири атыны гоъанын йанына сяйиртди.

- Ай гоъа, - деди, - аьа сяни чаьырыр. Гоъа дикялди, хябяр алды:- Сюзц вар? - Билмирям. - Бяс нейнир?- Эедяк юзцндян соруш. - Де ки, ганаъаглы олсун.

Page 362: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

363

- Аьайа щеч еля сюзц демяк олар?!- Онда эет де ки, кардыр – ешитмир, лалдыр –

даныша билмир, ял-айагла да щеч ня гандырмаг олмур. О, атыны аьанын йанына сяйиртди, ня сюйлядися

аьа юз кющляниня бир щирсли гамчы чякди, ат эюйя сычрады, гоъанын тушуна гуш кими сякди. Аьа щиддятля баьырды:

- Бураларда ов вармы? Гоъа башыны тярпятди. Аьа сясини ендириб сорушду:- Юз эюзляринля эюрмцсян?Гоъа башыны йеня ендириб галдырды. Аьа фикирляшди ки, гоъанын гулаьы дары дялир, нюкяр

онун чямини тапа билмяйиб. Сясини бир аз да алчатды:- Щансы тяряфдя?Гоъа ялини синясиня тушлады. Аьа тутулду. Шцбщяйя дцшдц: - Бу киши ня

сайыглайыр? Инсанын синясиндя, цряйиндя дя ов-гуш олармы? «Бялкя бу сирр о сирлярин тайы дейил? Бялкя онун эюрдцйц ов да щяр ова бянзямир?» - дейя дцшцнян аьа нюкярин бириня ямр еляди ки, атыны да, йараьыны да гоъайа вер.

Гоъа йарагланды, атын белиня галхды. Ата бир тяпик вуруб йалына йатды. Аьа да, атлы да онун тозуна эцъля чатырдылар. Сонра гоъанын аты илдырыма дюндц, щяр дяфя дя бир эурулту гопарыб эюздян итди. Арадан хейли ютяндян сонра гуъаьында бир ъцйцр эери дюндц. Ъцйцрц эюйя атды, гылынъыны чякиб, щавадаъа ики бюлдц. Атыны бир дя чапды, гачарагда бир дяфя дя яйилиб ъцйцрцн бир йарысыны, икинъи дяфя яйиляндя икинъи йарысыны эютцрдц.

Аьа да, нюкярляр дя мат галмышдылар. Гоъада бу ъаван щцняри щарданды? Ахы, щяр ъаван да беля ат чапа билмязди?!

Page 363: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

364

Аьа сорушду:- Гоъа, сян кимсян?Гоъа атдан енди, йараг-йасаьы ачыб сащибиня

гайтарды. - Мян Короьлу дялиси Ейвазам, - деди. –

Эюрдцйцнцз бу даь да Чянлибелдир – Короьлу даьыдыр.

227.Папаг алтында оьул олар

Йасамалдан бир оьлан енир. Шямкир чайына чатанда Чардахлыдан эялян цч атлы оьлана чатыр.

Атлылар юз араларында гызьын мцбащися едирляр. Биринъи атлы дейир:

Бу елатда мяним габаьыма чыхмаьа щцняр эюстярян иэид олса, бундан сонра ня ат минярям, ня гылынъ гуршайарам, ня дя юзцмц иэид санарам.

Икинъи атлы биринъинин сюзцня ряваъ верир:- Бяс неъя? Эютцряк еля мяним юзцмц, билсям

ки, бу басалахда мяннян тян эялян иэид вар, баш узадыб ешийя чыхмарам, айаьымы цзянэийя гойуб ат белиня галхмарам.

Йалныз цчцнъц атлы арабир онларын сюзцнц аьызларына тяпирди.

-Ай ушаглар, ай сцдямярляр! Щямишя бир юзцнцздян дейяндя, беш дя юзэядян дейин, бир юзцнцзц биляндя, беш юзэяни билин. Дилнян басмаьнан, ялнян басмаьын асиман гядяр тяфавцтц вар. Щяр дашын алтына салавай тулламайын… Ня билирсян ордан сярчя учаъаг, йа гартал галхаъаг. Бура Короьлу йурдудур. Щяр дярядя бир дяли кяшт едир, щяр папаьын алтында бир оьул вар.

Page 364: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

365

Бу цч атлы эюрцр ки, эюзял папаьы, чухасы, эейими, хянъяри, йар-йарашыглы бир ъаван оьлан чюпцклц бир ат миниб эедир.

Биринъи атлы дейир:- Бу ъаванын эейими эюзял, аты ися юлцдцр. Эялин

бунун либасыны, силащыны алаг. Икинъи атлы биринъинин сюзцнц тясдигляйир:- Эюрмцрсян, гылынъы белиня йыхылыр. Цчцнъц атлы йолдашларына йеня хябярдарлыг едир:- Бирдян папаг алтында оьул олар. Сян демя, ъаван оьлан бу сющбяти ешидирмиш. Бирдян гаршыйа бир ъейран чыхыр. Ъаван оьлан атлылара дейир: - Эялин, бу ъейраны ата басдырыб тутаг. Атлылар дейир:- Гардаш: ат ъейрана чатмаз… Оьлан юлц, чюпцклц эюрцнян аты мащмызлайыр,

кямянд атыб ъейраны тутур вя гылынъла башыны кясир. Оьлан юзцндян басан атлылара дейир:

- Гурбан олун, о йаныныздакына. Сизин дя башынызы бу ъейранын башы кими кясяъяйдим.

Цчцнъц атлы дейир:- Инандынызмы ки, папаг алтында оьул олар. Онлар Короьлунун ъаван дялиси Ейвазы таныйыб

ондан цзр истяйирляр.

228.Гараэюл яфсаняси

Лачынын Минкянд кянди йахынлыьнда бир даь эюлц вар. Адына Гараэюл дейирляр. Бу эюлцн гярибя сещри вар. Эцняш батандан, Ай доьандан сонра Гараэюлдян гоша ганадлы бир аь ат чыхыб эюлцн ятрафында отлайыр. Бу аты эюрянляр дя олуб. Ат бяни-адям эюрян кими бяркдян кишняр, фини-фини ютяр, йа

Page 365: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

366

гачыб тез эюля эиряр, йа да учуб бир даьа гонар, эюрцнмяз олар.

Дейиляня эюря, бу еля Гыратын юзцдц. Короьлу гейбя чякиляндян сонра о да Чянлибели тярк едиб бу эюлц ябяди олараг юзцня мяскян сечиб.

229.Щалайпозанын Чянлибеля эятирилмяси

Дан йери йениъя аьарырды. Короьлу йухудан ойанды, Гырата баш чякмяк истяди. Тювлянин йанында бир адам гаралтысы эюрдц, щейрятлянди. Амма юзцнц о йеря гоймады. Короьлу сорушду:

- Ей, кимсян?- Адамам.- Билирям адамсан. Дейирям бурада ня

ахтарырсан?-Короьлунун атыны оьурламаг истяйирям.Короьлу юзцнц о йеря гоймады:- Еля мян дя Гыраты оьурламаьа эялмишям. - Гапы-баъа баьлы ола-ола, биз Гыраты чыхара

биляъяйик?Оьлан деди:- Дамын пярдiлярини сюкцб цстцнц ачарам, сяни

ичяри саларам, бу кямянди Гыратын белиня долайарсан, сонра чякиб ону дамын белиндян чыхардарам.

Короьлуну щейрят эютцрся дя цстцнц вурмады. Дамын белиндян ачылан йердян ичяри дцшдц, кямянди Гыратын белиня долады. Короьлу эюрдц ки, оьру доьрудан да Гыраты эюйя чякиб апарыр. Аьырлыг салмаг цчцн атын айагларындан асылды. Оьлан ики йцкц бирликдя баъадан чякиб чыхартды. Вахт итирмядян Гыратын белиня сычрады, кюмякчисини дя тяркиня алды. Йолда Короьлу сорушду:

- Гардаш, адын няди?

Page 366: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

367

- Щалайпозан.- Бяс Короьлудан горхмурсан, бирдян Дцраты

миниб далымызъа эяляр?Щалайпозан деди:- Мян Короьлунун ня юзцндян, ня

дялиляриндян, ня дя Мисри гылынъындан горхурам.Ancaq onun dəli nərəsindən qorxuram.

Атын тяркиндя олан Короьлу аьзыны Щалайпозанын гулаьына дайайыб дяли бир няря чякди, даь-даш силкялянди. Щалайпозан Гыратын айаглары алтына дцшдц. Короьлу оьруйа тохунмадан Гыратын аьзыны дюндяриб Чянлибеля гайытды. Сящяр дялиляри башына йыьыб олуб-кечянляри данышды.

Щандан-щана щушу башына эялян Щалайпозан билди ки, онунла Гыраты тювлядян чыхаран, тяркиня минян, дяли няряли адам еля Короьлу имиш. Онун иэидлийиня вурулду вя дцшцндц: «Короьлу эюр неъя иэидди ки, басдыьыны кясмир. Мяни юлдцря дя билярди, амма гыймайыб. Беля иэидин дялиси олмаг олар».

Щалайпозан цз тутуб Чянлибеля эялди. Короьлу ону таныды, хошъа гябул еляди, шяряфиня зийафят дцзялтди. Бундан сонра Щалайпозан Короьлу дялиляриндян бири олду.

230.Короьлу вя Кялпейсяр

Короьлу бир дя эюрдц ки, узагдан бир карван эялир. Дялиляря деди ки, карванын габаьыны кясин, таъирлярдян баъ алын. Дялиляр сяс-сяся вериб дедиляр:

- А Короьлу, щямишя карван габаьы кясмяйя биз эедирик, бу дяфя юзцн тяк эет.

Page 367: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

368

Короьлу динмяз-сюйлямяз Гыраты чякиб минди вя йола дцшдц. Карвана йахынлашанда эюрдц ки, щаггында чох ешитдийи Кялпейсяр дястянин ичиндяди. Бир истяди эери гайытсын, анъаг дялилярин «Бу дяфя эет юзцн эятир» демяси йадына дцшдц. Короьлу динмяз-сюйлямяз карванын бир бюлцйцнцн арасына кечди. Габаьына гатыб Чянлибеля тяряф цз гойду. Иши беля эюрян карванчылар Кялпейсяря дедиляр ки, иъазя вер эедяк гулдурун ишини битиряк. Кялпейсяр иъазя верди. Короьлу бирдя эери баханда эюрдц ки, бир нечя атлы эялир. Онлар йахынлашыб Короьлуйа щцъцм елядиляр. Короьлу гылынъсыз, топпузсуз атлылары шилкцт еляди, атдан йеря сярди. Кялпейсяр эюрдц ки, гулдур о гядяр дя фаьыр бала дейилмиш. Дярщал атыны миниб юзцнц Короьлуйа чатдырды. Яввял Короьлу иля гылынъ ойнатдылар, бир шей щасил олмады. Атдан дцшцб эцşтц тутдулар. О гядяр эцляшдиляр ки, йер ешим-ешим олду. Щяр икиси дя тагятдян дцшдц, щяряси чякилиб бир тяряфдя отурду, няфясини дярмяйя башлады. Кялпейсяр сорушду:

- Айя, кимсян, нячисян, бизи нийя беля ейляйирсян?

Рягиби диллянди:- Мяня Чянлибелли Гоч Короьлу дейярляр.Буну ешидян Кялпейсяр горхудан йериндя

донуб галды. Щандан-щана юзцня эялди. Юз яли иля Короьлуйа бир бюлцк йцклц гяфля-гатыр баьышлады. Короьлу карванын парасыны габаьына гатыб Чянлибеля цз гойду. Дялиляр карваны эюрцб утандылар. Сюзляшдиляр ки, Короьлу Гыратдан дцшяндя ялимизин цстцндя щавада тутуб сахлайаг, бялкя эцнащымыздан кечя. Дялиляр дедикляри кими елядиляр. Короьлу онларын эцнащындан кечди.

Page 368: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

369

Page 369: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

370

231.Ч а й г ы з ы

Page 370: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

371

Муьан адланан бир кянддя ики эянъ йашайырды. Бунлардан бири гочаг бир ъаван олан Сарван, о бириси ися Муьанын йарашыьы Эюзял иди. Бунлар йениъя евлянмиш, касыб олсалар да чох мещрибан бир аиля гурмушдулар.

Эюзял вя Сарван Арпачайын сащилиндя бойа-баша чатмышдылар. Эюзял Арпачайын зяриф, инъя гызы кими ад чыхармышды. Сарван да Муьанда ат чапмагда, гылынъ ойнатмагда шющрят газанмышды.

Муьан ъамааты якинчилик вя бянначылыгла мяшьул олурду. Сарван юзцнц хошбяхт сайырды. Чцнки бцтцн Муьан ону севир, она щюрмят едирди. Бир дя о, Муьанын эюзяли иля евлянмишди.

Айлар, илляр кечди. Эюзял щамиля олду. Доггуз ай, доггуз эцн, доггуз саат, доггуз дягигя кечяндян сонра Эюзял дцнйайа бир гыз эятирди. Эялин ана гызы олдуьуну эюрцб чох севинди. Анъаг юзц чох зяиф иди, эетдикъя щалы писляширди.

Бцтцн Муьанын билиъиляри тюкцлцшцб эялди. Амма эялиня щеч бир кюмяк едя билмядиляр.

Эюзял юлцм йатаьына дцшдцйцнц дуйуб Сарваны йанына чаьырды, деди:

- Язизим, Сарваным, мяним сяндян бир хащишим вар, гулаг ас дейим. Мяндян сонра евляняъяксян евлян, амма гойма баламы инъитсинляр. Мян юмцрдян йарымадым, бары оса йарысын. Кюрпямизя щяля дя ад гойулмайыб. Адыны мян вердим, йашыны Йарадан версин: Сара! Гой щамы гызымы Сара чаьырсын.

Мяним сюзцм бу иди… инди дя баламы эятир, гой сонунъу дяфя онунла эюрцшцм.

Сарван тез Сараны эятириб Эюзяля вермяк истяди. Амма йетишмяди… Эюзял артыг эюзлярини ябяди

Page 371: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

372

йуммушду. Сарван аьлады, цряйиндя аьлады… Сара… балаъа мясум кюрпя дя еля бил анасынын юлцмцнц дуйуб атасына гошулду, бяркдян гышгырараг аьлады.

Ян аьыр дягигяляриндя кюрпясинин сясини ешитъяк эюзлярини ачан Эюзял, бу дяфя Саранын гышгырмасына ъаваб вермяди. Бала сясини ешитмяди.

Эюзяли торпаьа тапшырдылар.Сарван Эюзялин щяр дедийини етдися дя

евлянмяди. О, Сараны гайьысыз бюйцтмяйя чалышырды. Сара евдя отурмур, тез-тез Арпачайын сащилиня эялирди. Гыз щеч кясля ойнамыр, йалныз Арпачайла ойнайырды. Арпачай да санки Сарайа юйряшмишди; гыз сащилдян эедяндя кядярлянир, сакит-сакит ахыр, эяляндя ися севинъиндян ашыб-дашырды. Бцтцн Муьан ъамааты бу гызы эюряндя Эюзяли хатырлайыб дейирдиляр:

- Сара лап еля Эюзялин юзцдцр ки, дуруб. Торпаьы саны йашасын.

- Эюзял дя ушаг чаьларыны Арпачайын сащилиндя кечириб, Сара да.

- Эюзял дя Муьан эюзяли иди, Сара да. Беля дейянляр чох иди. Амма щеч кяс истямирди

ки, Саранын щяйаты Эюзялин щяйатына охшасын.Беляъя Сара гайьы билмядян Арпачайын

сащилиндя ойнайа-ойнайа бюйцдц. Гызлар булаьындан су ичди. Гызы истяйян чох иди. Сара бу ъаванлардан эюзял

бир эянъи – Ханчобаны севди. Ханчобан чобанлыг едирди. Ону бцтцн Муьан

ъамааты севирди; чох гызлар эизли-эизли онун щясрятини чякирди, о, ися тякъя Сараны севирди. Кяндин мютябяр гоъалары Саранын атасына елчи дцшдц. Ата гызынын разылыьы иля ону Ханчобана яря верди.

Page 372: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

373

Муьан дцзцня йаз эялди. Ханчобан сцрцсцнц йайлаьа апармалы олду, о, Сарасы иля эюрцшцб айрыланда, тязя эялин ондан цзцлцшмяк билмяди, аьлады, Ханчобан бундан кядярлянди вя сорушду:

- Мяним Сарам, сян ахы нийя аьлайырсан? Бир-ики эцндян сонра гайыдыб сяни дя апараъаьам.

Сара деди:- Щеч юзцм дя билмирям нийя аьлайырам…

Сяндян айрыла билмирям, цряйимя дамыб ки, сян эедяндян сонра бир бядлик олаъаг. Бялкя бир дя сяни эюрмяйяъяйям, ондан горхурам.

Ханчобан эцлдц вя Сарасынын ипяк теллярини сыьаллады:

- Горхма, эцлцм, -деди,- щеч ня олмаз.Чобан сцрцсцнц чякиб даьлара эетди.Сара Ханчобаны йола саландан сонра кющня

досту Арпачайын сащилиня эялди, отуруб фикря далды.Бу вахт юлкянин ханы чайын гыраьындан кечяндя

Сараны эюрцб дурду, щярисликля гыза тамаша етмяйя башлады.

Сара йад эюзлярин она зилляндийини эюрмяди. Арпачай ися эюрдц. Сараны гысганды. Бу йад бахышлардан гязяблянди, ашды-дашды, Сараны юз гойнуна алды, апарды, сонра да щеч ня олмайыбмыш кими сакит-сакит ахмаьа башлады. Бцтцн Муьан ъамааты тюкцлцб эялди. Сараны отурдуьу йердя эюрмяйиб кядярляндиляр, црякляринин аьрысы гямли бир мащныйа чеврилди… О эцндян щямин мащны дилляр язбяри олду:

Арпа чайы, ашды-дашды,Сел Сараны алды гачды…

Page 373: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

374

232.И н т и г а м

Дейирляр ки, гядимдя Арпачайын сащилиндя бир киши йашайырмыш. Онун Сараy адында эюзял бир гызы вармыш. Сараy щяля ушаглыгдан ямиси оьлуну севирмиш, ямиси оьлу da Сараyы. Сараy бойа-баша чатдыгдан сонра атасы ону гоншу кянддян олан варлы бир адама яря вермяк истяйир. Буну ешидян оьлан гызы гачырмаг истяйир. Ата буну дуйур вя мане олур. Оьлан ямисиндян щeйiф алмаг цчцн чох фикирляшир.

Оьланын бир аты вар имиш. Сараyын эялин кючмясиня аз галмыш, оьлан аты тювляйя салыр. Ата цч эцн арпа верир, амма бир эиля дя су вермир. Сараyэялин эедян эцн аты бязяйиб тойа эялир, ямисиня дейир:

- Мян атымы Сарайа баьышлайырам; истяйирям ки, Сараy бу атла эялин эетсин.

Арпачай йаз йаьышындан сонра дашыбмыш. Цч эцн су ичмяйян ат суйу эюръяк чайа ъумур… Селляр ону эялинля бирликдя алыб апарыр.

Дейирляр ки, Арпачай щяр ил о вахт ашыб-дашыр.

233. А п а р д ы с е л л я р С а р a y ы…

Ханчобан тайфасындан Нуру адлы бир оьлан Шамахы йахынлыьындакы Мяликчобан тайфасындан Сараy адлы бир гыза нишанлы иди. Йаз вахты иди. Той башланды.

Бу тайфалардан бири чайын бу тайында, о бириси ися о бири тайында иди. Оьлан евиндян бир дястя адам балабанчыларла бярабяр чайы кечиб, Мяликчобанлы тайфасына, Сараyэилин гапысына, эялини апармаьа эялди. Бурада хюряк щазыр дейилди. Хюряк бишинəъян,

Page 374: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

375

йейилянəъян ахшам дцшдц, щава гаралды. Оьлан евинин адамлары эялини ата миндириб чайын гыраьына эялди. Бири деди:

- Су еля эцндцзкц гядярдир.Башчы деди:- Азаъыг артыб.Кор йенэя -Минабаъы деди:- Чякилин беля, мян балаьымы чырмалайыб кечим.

Чайда су ня эязир?Онун беля црякли данышмасы кишиляри

ъцрятляндирди. Атлары суйа вурдулар. Щеч ики гядям эетмямишдиляр ки, эялин минян ат чайын чюкяк вя дярин йериня дцшдц. Сараy утандыьындан ялини йцйяня узада билмяди; су аты бцкдц, гаранлыгда гыз ат гарышыг суйа йыхылыб батды. Кишилярдян бири буну эюрдц, сяс дцшдц, атлары эери гайтарыб гыраьа чыхдылар. Лакин щеч кяс ъцрят едиб суйа эиря билмяди, су да эет-эедя артырды, гаранлыгда эюз-эюзц эюрмцрдц, адамлар чай ашаьы чох йцйцрдцляр, чайын гыраг тяряфляриндя чох ахтардылар. Лакин су даща да артды, сел Сараyы апарды. Сяся, аьлашмайа бцтцн Мяликчобан тюкцлцб эялди. Сабаща кими ахтардылар. Сараy тапылмады. Кишиляр ахтармаьа, арвадлар ися аьыз ачыб, боьаз йыртмаьа башладылар. Артыг сел йатдыьы цчцн Ханчобанлы ъамааты да чайы кечиб онлара гошулду. Аьлашма башлады:

Н у р у н у н а н а с ы:

Арпа чайы ашды, дашды,Сел Сарайы алды, гачды,Нуру галды эюзцйашлы,Апарды селляр Сарайы,Бир ала эюзлц баланы.

Page 375: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

376

С а р а y ы н а н а с ы:

Арпа чайы дярин олмаз,Ичмя, суйу сярин олмаз,Сарай кими эялин олмаз.Апарды селляр Сарайы,Бир башы шаллы баланы.

С а р а y ы н б и б и с и:

Дцйцнц тюкдцм табаьа,Бишмяди, галды сабаща.Кор йенэя дцшдц габаьаАпарды селляр Сарайы,Бир цзц халлы баланы.

Н у р у н у н б и б и с и:

Эедин дейин Ханчобана,Эетмясин бу гыш Муьана,Эется дцшяр нащаг гана,Апарды селляр Сарайы,Бир ала эюзлц баланы.

Н у р у н у н а н а с ы:

Эятир бура хас палтары,Гара бойа ас палтары,Оба эейсин йас палтары,Апарды селляр Сарайы,Бир цзц халлы баланы.

Page 376: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

377

Н у р у:

Алча дяйиб дярмямишям,Дяриб чыьа сярмямишям.Мян Сарайы эюрмямишям,Апарды селляр Сарайы,Бир ала эюзлц баланы.

С а р а nы н а н а с ы:

Ъейран енди дцзя эялди,Еркяъийнян сюзя эялди.Сарай балам эюзя эялди,

Апарды селляр Сарайы, Бир ала эюзлц баланы…

234. С а р а , А р п а ч а й в я я ж д а щ

а

Дейилянляря эюря, Сара чох эюзял имиш. Сярв бойлу, инъя белли, аь бухаглы, алма йанаглы Саранын бядяниnдя эцняш шоху кими щейрятли бир ишыг вармыш. Гызын ашиги, дяли-диваняси сандан кечибмиш. Лакин Сара юз цряйини Ханчобана верибмиш.

Саранын эюзяллийиня тябият дя вурьун имиш. Рявайятя эюря, заман-заман кцкряйиб дашан Арпачай вя онунла дцшмян кясилян бир яждаща Саранын вцсалы цчцн алышыб йанырмыш. Онлар гызла говушмаьа фцрсят ахтарырлармыш.

Page 377: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

378

Бир эцн Сара севэилиси Ханчобанын йолларына бахмаг цчцн кянддян араланыр. О, йаваш-йаваш эялиб Арпачайын сащилиня чатыр. Чайын щязин вя йаныглы няьмяси, ляпялярин наращатлыгла ойнашмасы гызы тяяъ-ъцбляндирир. Чай щисс олунмадан ъошмаьа, габармаьа, онун айагларына доьру сцрцнмяйя башлайыр. Бирдян кцкряйиб Сараны аьушуна алыб апарыр. Арпачайын Сара иля вцсала йетдийини эюрян яждаща гысганълыг гязяби иля юзцнц чайа вурур. Чайы соьуб Сараны хилас едир. Яждаща гызы камына чякиб юзц онунла вцсала йетмяк истяйир. Лакин Саранын эюзял бядянинин шоху яждащанын эюзлярини гамашдырыр. Буну эюрян Арпачайын селляри, сулары йенидян кцкряйир, щайгырыр. Сащил бойу ашыб-дашан чайын аь кюпцкляри йенидян Сараны юз гойнуна алыр. Яждаща ися бу вцсалын щясрятиня, гысганълыьына дюзмяйиб Арпачайын сащилиндя цряйи партлайыр.

Page 378: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

379

Page 379: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

380

235. Оьузун тяяъъцбц

Чох гядим заманларда йер цзцндя оьуз адланан щяддиндян артыг ucaбойлу инсанлар йашайырмыш. Бу инсанларын ян кичийинин бойу ян щцндцр аьаълардан беля уъа имиш. Оьузларын юзляри кими атлары, гойунлары, мал-гаралары да ири вя йекя имиш.

Бу оьузларын икиси Гафгаз даьларында йашайырмыш. Бунларын бири ана оьуз, о бириси ися онун оьлу оьуз имиш. Ана вя бала бурада хошбяхт вя шад-хцррям йаша-йырмышлар.

Эцнлярин бириндя оьлан ова чыхаркян йолда юзцня охшайан балаъа бойлу бир мяхлуга – инсана раст эялир. Ону тутуб анасынын йанына эятирир.

Анасы тапылан бу кичик мяхлугу эюстяриб дейир:

Page 380: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

381

Сян щяля буну танымырсан? Оьлум, бизим эяляъяк нясли бунлар явяз едяъяк.

Оьлан тяяъъцбля бу хырда мяхлуга бахыб дейир:Йяни бунлар долана биляъякляр?Анасы:Бойларынын еля балаъа олмаьына фикир вермя, сян

онун аьлыны сына. Оьлан фикирляшяряк юз-юзцня дейир:Йахшы, инди мян она бир торба арпа веряъяйям.

Апарыб атын башына кечирсин. Эюрцм буну баъара биляъякми?

Оьуз беля дя едир. Торбаны тапдыьы адама веряряк баша салыр ки, аты йемлямяк лазымдыр. Балаъа адам дин-мяз торбаны эютцрцб атын йанына эедир.

Ана вя бала баъадан бахараг онун неъя щярякят едяъяйини изляйирляр. О, ата йахынлашыр вя аты сясляйир. Ат йем торбасыны эюряркян башыны торбайа тяряф яйир. Еля бу заман кичик адам торбаны ъялд атын башына кечирир.

Оьлан анасына тяряф чевриляряк:Доьрудан да сян щаглысан. Бунларда щям

ъцрят, щям дя аьыл вар. Анасы башы иля онун сюзцнц тясдигляйир.

236. Пярваня яфсаняси

Пяри адлы бир гыз олур. Бу гыз щям варлы аилядян, щям дя чох эюзял олур. Bu гызы бир оьлан севир. Еля севир ки, лап щяйаты гядяр. Гыз да оьланы црякдян севир. Оьлан гызын дярдиндян эеъяляр йата да билмир. Бир эцн o, гыза елчи эюндярир, amma атасы гызы вермир. Чцнки бцтцн елат гям-кядяр ичиндяйди. Хейли яввял Йанардаь тяряфдян эялян дцшмян тайфалар бу елатын

Page 381: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

382

одуну-оъаьыны тамам сюндцрмцшдц. Инди бир оъагдан да тцстц чыхмырды. Беля бир щалда той кимин йадына дцшярди? Анъаг мящяббят щеч бир шейля щесаблашмыр.

Оьлан мящяббятиндян ял чякмир. Бир эцн йеня елчи эюндяряндя гызын атасы дейир ки, яэяр оьлан эедиб Йанардаьдакы оддан бир парча эятирярся, гызы верярям.

Гыз атасынын шярти чох аьыр иди. Эцъсцз, кюмяксиз тяк оьлан дцшмян тайфасынын ялиндян неъя од ала билярди. Анъаг оьлан биръя ан да тяряддцд етмир. Фикирляшир ки, шцъаят эюстяря бился, щям ъамаатын оъаьы йанар, щям дя севэилисиня говушар.

Оьлан эюздян йайына-йайына Йанардаьа эялиб чатыр. Оду эютцряндя ону эюрцб таныйырлар. Тез оьланы мцщасиряйя алырлар. Вязиййятин чыхылмаз олдуьуну эюрян оьлан одла юзцнц одлайыб иряли атылыр. Щамы щейрятляниб она йол верир. Оьлан йана-йана юз обаларына чатыр. Сон няфясдя севэилисинин оъаьына йыхылыб оъаьы йандырыр. Оъаглар йанса да, оьлан щялак олур.

Гыз юз севэилисинин мящяббят йолунда одларда йандыьыны ешидян кими эюйляря йалварыр ки, мяни еля бир ъанлы ет ки, юмрцм бойу мян дя юз севэилимин одуна щям исиним, щям йаным, щям дя онун дюврясиндя щярляниб, сонра юлцм. Эюйляр онун сюзцнц ешидир. Ону пярваня едир.

Она эюря дя, Пяри даима одлара йанмаьы, мящв олмаьы юзц цчцн шяряф билир. Пяри дя о замандан юз севэилисинин дялиси, диванясидир: Пяри-диваня, Пярваня…

237. Аьлайан сюйцд

Page 382: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

383

Беля рявайят еляйирляр ки, кечмишдя бир залым шащ вармыш. Onun ювлады йох имиш. Шащ бунун фикрини чох чякярмиш. Нящайят, шащ бир эцн йатаркян эюрцр ки, онун сарайынын башына шейда бцлбцл гонуб охуйур.

Бцлбцлцн мяфтунедиъи сяси ятрафа йайылдыгъа сарай адамлары пянъяряляри ачыб щейранлыгла зяриф гушун мащ-ныларына гулаг асырлар. Бцлбцлцн няьмяси шащы да марагландырыр. Еля бу ара баьчадан башга бир бцлбцл dимдийиндя няьмя, тяк бцлбцля йахынлашыр. Онлар го-шалашыб гоша няьмя охумаьа башлайырлар. Шащ буна гя-зяблянир, юз охуну чыхарыб бцлбцлляри юлдцрцр.

Шащ йухудан ойаныр, ряммал чаьырыб йухуну йозмасыны ямр едир. Ряммал дейир:

- Шащ саь олсун, сизин бир гызыныз олаъаг, амма ону юз охунузла юлдцряъяксиниз.

Шащ буна инанмыр. Арадан бир нечя вахт кечдикдян сонра щягигятян, шащын бир гызы олур. Шащ гызына хцсуси тярбийя верир. Гыз он беш йашына чатанда эюзялликдя тайы-бярабяри тапылмыр. Шащ щяр эцн гызынын талейи вя тəхти-сялтяняти щаггында фикирляшир. О, севимли гызыны еля бир сяркярдяйя, еля бир шащзадяйя вермяк истяйир ки, онун гцввяти, гцдряти кцрякянинин щесабына биря-беш артсын.

Щягигятян гыза чох йердян адлы-санлы, шцъаятли, мярифятли адамлар елчи дцшцр. Анъаг гыз щеч бириня кюнцл вермир. Шащ гызынын щярякятляриня щям тяяссцфлянир, щям дя гязяблянир. Чцнки эюзялимканлар далбадал ялдян чыхыр. Сян демя шащ гызы кюнлцнц сарайын гядди-гамятли, ядябли, ъаван баьбанына верибмиш.

Page 383: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

384

Чуьул бу мясяляни шаща чатдырыр. Шащ гейзя эялся дя, гулагларына инанмыр. О, щяр шейи эюзляри иля эюрмяк истяйир.

Щяр эцн гыз eyni vaxtda йоха чыхыр. O saatlarda aхтарыб баьбаны da тапа билмирляр. Шащ бу сирря мяяттял галыр.

Баьбан баьын ортасында, чарщовузун кянарында юз ялляри иля бир сюйцд аьаъы басдырыбмыш. Севэилилярин эюрцш йери щямин сюйцдцн алты имиш. Онлар бурада щеч бир горху, тящлцкя щисс етмядян эяляъяк талеляри барядя архайын сющбят едярлярмиш. Адятян эюйя доьру гол-будаг атан бу гярибя аьаъ, ашигляри эюрян кими будагларыны салхымландырар, ашаьыйа яйиляр, iки нювъаваны тамамиля эюрцнмяз едярмиш.

Чох чякмир чуьул бу сирри дя эюрцр və шаща хябяр верир. Шащ бу дяфя гызы даща диггятля изляйир вя дейилян-лярин щягигят олдуьуну эюрцр. Арзуларынын пуч олдуьуну эюрян шащ дюзя билмяйиб оху камана гойуб атыр. Щяр икисини охдан кечирир.

Бу ящвалатдан сонра сюйцд бир даща сачагларыны торпагдан галдырыб эцняшя бахмыр. Накам мящяббятин фаъиясиня аьлайыр. Щямин вахтдан дейирляр ки, башыны яйян сюйцд – аьлайан сюйцддцр.

238. Сящра яфсаняси

Ямиоьлу иля ямигызы бир-бирини севирди. Нящайят, евлянib, ящдляриня чатыrлар. Амма онларын севинъляри узун чякмиr: гызын бядяни бирдян-биря йара тюкцr. Оьлан йер галмыr ки, ону апармасын, анъаг дярдиня дава-дярман тапылмыr.

Page 384: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

385

Щяйатындан безмиш оьлан беля гярара эялир ки, ямим гызыдыр, бошасам – мяни ел гынар, йахшысы будур апарым атым бир сящрайа, гурд-гуш йесин.

Оьлан гызы бир сящрайа эятириr, ону алдадыб арадан чыхыr. Гыз сящрада тяк гаlыr. Ярини чох эюзляyиr, о эялиб чыхмыr. Гыз билмиr щайана эетсин. Инс-ъинс эюрцнмцр, сяс-сямир ешидилмир. Ялаъы кясилən qız, аьлайа-аьлайа бийабанын цмид баьладыьы тяряфиня цз тутуr. Бир аз эеdиr ки, айаьынын бири лиллийя дцшцr. Айаьыны палчыгдан чыхаранда эюзляриня инанмыr. Гылчасындакы йара йоха чыхыr. О, икинъи айаьыны да палчыьа салыr, о да sağlam олуr. Щямин палчыгдан овуълайыб бядяниня сцртцr. Ъанында биръя йара да галмыr, анаданэялмя кими олуr. О, гуша дюнцr, йцйцрцr, еля бил гачмыр, учурду. Чох эедяндян сонра аъдыьыныhiss edir. Бойлананда йамаъда бир гойун сцрцсц эюрцr. Сцрцйя тяряф эялиr. Чобан эюрцrки, она тяряф бир гадын эялир.

Сорушуr: Ей зянян, ня янни-ъиннисян ки, бу сящрада тяк-

тянща эязирсян? Гадын деyиr: Щяля бир парч сцд вер, аьлым башыма эялсин. Чобан бир гара гойуну тутуб саьыr, сцдц она

вериr. Гадын гара гойунун сцдцнц ичяндян сонра юзцнц даща да йахшы щисс еdиr.

Гадын сюзя башлаyыr ки, чобан, мяним ярим бу сящрада ов далынъа эетди, мяни итирди.

Чобан деyиr:Ня олар, гайыдыб эяляр, гал йанымда, сян дя ол

мяним баъым. Оьлан цч эцндян сонра дарыхыr. Деyиr: «Беля

етибарсызлыг олмаз. Эедим, щеч олмаса, мейидини тапым, эятирим».

Page 385: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

386

Оьлан сящрада чох эязиr, щеч ня тапа билмиr. Гайыдыб эяляркян эюзц йамаъдакы гойун сцрцсцня саташыr. Сцрцйя чатанда эюзляриня инанмыr, севэилиси эянълийиндя олдуьу кими эюзял иди, су сонасына охшайырды. Оьлан чох севinиr.

Гыз башына эялянляри она данышыr. Оьлан гызын голундан тутуб: «Дур эедяк», - деyиr.

Гыз инадла:Мян бурадан щеч йана эетмярям-deyə cavab

verir. Оьлан тайфасыны da кючцрцб бу йеря эяlиr, орда

мяскян салırlar.

239.Нафталан яфсаняси

Бир дяфя таъирляр индики Нафталан яразисиндян кечирдиляр. Бурада чохлу буланыг сулу эюлляр варды. Онлар илк дяфя беля эюллярля растлашдыглары цчцн шцбщяляниб, ещтийатланырлар. Щейванлара зийан дяймясин дейя дявяляри бярк-бярк эюллярдян горуйурлар. Эеъя нювбя иля кешик чякирляр ki, бирдян hейванлар юзцнц эюля вурар.

Онларын карванларында щяддиндян артыг арыг, йорьун, щям дя хястя бир дявя варды. Йцк эютцрмяйян, карванла айаглашмайан бу дявя сащиблярини ъана эятирмишди. Вя-зиййятин даща да аьырлашдыьыны эюрян карванбашы ону кар-вандан чыхармаьы ямр едир:

Беля щейванын узун мцддят язаб-язиййятля йа-шамаьынданса, эюлцн суйундан зящярляниб бирйоллуг тяляф олмасы йахшыдыр. Айры ялаъ йохдур, биз дя йазыьыг, бу щейван да.

Page 386: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

387

Сящяриси карван башчысы хястя дявяни орaда гойуб йола дцзялир. Бир мцддятдян сонра карван щямин чюлдя, щямин йолла эери гайыдаркян хястя дявя иля растлашыр. Эюрцр ки, хястя дявя тамамиля дяйишиб – кюкялиб, саьламлашыб. Онлар мат-мяяттял галырлар. Марагланыб, дявяни изляйирляр. Бахырлар ки, дявя бир эюлцн сащилиндя чох эязинир, эюля тез-тез эирир, чимир, сонра да кянарында йатыр. Онлар эюля ял вураркян онун су дейил, йаь олдуьуну эюрцрляр. Беля дцшцнцрляр ки, хястя дявяйя шяфа верян, ону бу ъцр дяйишдирян бу йаьын щикмятидир. Буну йягинляшдирмяк цчцн онлар йаьдан бир аз эютцрцб йаралы йеря сцртцрляр. Щямин йара тезликля саьалыр.

Беляликля, тякъя онлар йох, бу йерин йахынлыьында йерляшян кяндлярин ъамааты да щямин йаьдан бир дярман кими истифадя етмяйя башлайырлар. Онлар бу йаьа «Нафталан» ады верирляр.

240. Эилан гарысы

Нахчыванда бир шящяр харабалыьы вар. Буна «Хараба Эилан» дейирляр.

Яфсаняйя эюря, Эилан щюкмдарынын биръя гызы вармыш. Бу гыз еля эюзял имиш ки, эцня дейярмиш сян чыхма, мян чыхым, айа дейярмиш сян чыхма, мян чыхым; о чюлдя, щяйят-баъада эюрцнəндя щамы онун тамашасына чыхармыш.

Бир эцн Эилан щюкмдары гызыны йанына чаьырыб дейир:

- Гызым, гызыл хязинямин йерини сян билирсян. Эет, маьарадан хейли гызыл эятир. Сяня ялавя сарай гур-дураъам. Эцн доьан тяряфи фил сцмцйцндян, эцн батан тяряфи ися гуш сцмцйцндян. Эяряк сян

Page 387: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

388

имарятдян чыханда щамы тамашана дурсун. Сяня щямин бярли-бязякли имарятдя той вурдураъам.

Гыз севинъяк йола дцшцр. Маьаранын дяринликляриня эирир. Гызын гулаьына эурулту эялир. Ялиндя гызыл байыра чыханда эюрцр ки, Эиlан йерля-йексан олуб. Дейиб-эцлян инсанлардан, бярли-бязякли евлярдян, имарятлярдян, чарşы базарлардан ясяр-яламят галмайыб.

Эиланын харабалыгларында тяк-тянща галан гызын башы биръя эеъядя еля аьарыр ки, гыз гоъалыб гары олур.Гыз хараба Эиланы эюрдцкъя гящярлянир, дярди эцндян-эцня артыр. Дярдини пцнщан-пцнщан чякмяк цчцн маьарайа чякилир.

Дейирляр ки, хараба Эилан гарысы щяр йедди илдян бир маьарадан чыхыб шящярдян сорушур:

- Сян абадсан, йохса йеня дя бярбад. Сонра да сейр едиб кюкс ютüрüр, аьлайыр вя

тякрар маьарайа чякилир.

241. Башыкясик gцнбязляр

Гарабаьда уста Вялини танымайан йох иди. Онун да юзц кими габилиййятли шəyирди варды. Шəyирди Мящяммяд йетим иди. Щцсейiн ханын гызы Щяъяри о да севирди, устанын оьлу Ялиф дя.

Мящяммяд дярдини щеч кимя ачмырды. Ахы, онун кими варды ки, елчи эедя, ханын гызыны она истяйя, «щя»сини ала, той тядарцкц эюря. Чох да ки, Мящяммядин гызылдан гызылы, пулдан пулу варды, нечя илин газанъыны цст-цстя йыьмышды, bu varı бир гатыра йцклясяляр, эютцря билмязди. Онун ишиндя бюйцклцйц, аьсаггаллыьы уста Вяли еляйя билярди, о да юз оьлунун йцнэцлцнц гойуб, юзэянин аьыры алтына эирярдими?!

Page 388: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

389

Уста Вялинин оьлу нечя ай, нечя ил дюзмцшдц, ата-анасындан бир щарай чыхмадыьыны эюрцб диля эялмишди, юзцнц йейиб тюкцрдц ки, Щяъяри мяня алмасаныз, юзцмц юлдцряъям, сизи эюзцйашлы гойаъам, оьул дейиб, оьул ешидяъяксиниз.Уста Вяли ялиндяки йарымчыг иши гутарандан сонра Щцсейiн ханын гапысына елчи эедяъякди. Ону бу йандан да шəyирдинин дярди алмышды. Бахыб эюрдц ки, Мя-щяммяд эцнбяэцн эери эедир, йарпаг тяк саралыр, ъуна тяк йухалыр, голларында яввялки щей галмайыб, бир даьа эцъц чатасы адам инди биръя гуъаьа сыьышасы хырда дашы, бешъя беллик палчыг тякнясини галдыра билмир. Уста нечя дяфя онун дярдини сорушurду. Мящяммяд кал ъаваб ве-рirди. Ахы шəyирд неъя дейярди ки, уста, Щяъярин дива-нясийям. Сянин оьлун да онун дялисидир, оьлуну унут, мяни тут. Неъя сюйляйярди ки, бир эцнбяз башламышам, эеъяляр орада ялляширям ки, хан мяндян чохлу гызыл-пул, гырх эцн гырх эеъянин той хяръини истяйяndə, mənim бу гядяр щагг-музда эцъцм чатсын.

Уста бир эцн чай-чюрякдян сонра, шяр гарышанда юз шəyирдини гарабагара изляйир. Мящяммяд уъланыб кянд-дян чыхыр. Кянэярли гябирiстанлыьына эирир. Уста Вяли да-йаныб фикирляшир: йягин кимсясизлик дярди цряйиня йцк олуб, щяр ахшам атасынын, анасынын гябирляри цстя эялир, цряйини бошалдыр. Уста эери гайытмаг истяйир. Бир дя эюрцр ки, йох, Мящяммяд йарымчыг бир gцнбязя эирди, щара-данса бир гыз пейда олду, о да ора варид олду. Уста гуру-йуб йериндя галыр: «бу мащалда мяндян башга да gцнбяз устасы вар ки, ад-сан чыхара? Бялкя Мящяммяд мяндян айрылмаг фикриня дцшцб, бу gцнбязи дя о башлайыб? Бяс о гыз ким иди? Oнун гябирiстанлыгда, юзц дя эеъя вахты, ня ити азмышды?

Page 389: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

390

Йох, бурада бир сирр вар…»Уста аста аддым-ларла gцнбязя йахынлашыр. Ичярини диншяйир. Шəyирдинин гямли пычылтыларыны, гызын ися цряк-диряк верян ъавабларыны ешидир. Гызы сюз-сющбятдян таныйыр, билир ки, бу, Щцсейiн ханын гызы Щяъярдир, дярдиндян оьлунун дяли-диваня ол-дуьу гыздыр.

Уста бели сынмыш кими сцрцня-сцрцня евиня эялир. О, эеъя сящяря кими йата билмир. Бири оьлу, диэяри шagирди, бунларын щансындан кечсин?

Сящяр Эцллцъяйя йолланыр. Башыны баьламагда олдуьу gцнбязин цстцня чыхыр. Хейли отуруб фикирляшир. Бир дя эюрцр ки, шəyирди дя эялир. Амма йорьундур, цзэцн-дцр, еля бил эеъя сящяря кими даш дашыйыб.Мящяммяд устанын диллянмяйини эюзлямир, палчыг тутур, сонра да бир дашы барынын башына галдырыр. Уста Вяли дашы сахлайа билмир, даш Мящяммядин башына дцшцр.Şəyirdinin ölümünə ustanın ürəyi tab gətirmir, o da canını tapşırır.

Ustanı Güllücədəki, şəyirdi isə Kəngərlidəki yarımçıq günbəzdə dəfn edirlər. O vaxtdan həmin kəndin adı «Kəngərli», oğlanın dəfn olunduğu günbəzin adı isə “Başıkəsik günbəz” qalır.

242. Ешг Абдал

Хындырыстан ханы Теймурун ювлады олмурду, сонсуз иди. Юмцр-эцн йолдашы Хатун ханымы да чох истяйяр, амма ушаг эюряндя цряйинин башы эюйняйирди. Галмышды одла су арасында: ня севимли арвадындан кечир, ня дя арзусунун эюзляриндя галмасыны истяйирди.

Бир эеъя Хатун ханыма деди:- Башымыза ня чаря гылаг?

Page 390: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

391

Хатун ханым да фикирляшмишди. Билирди ки, сонсузлуг дярди Теймур ханын кюнлцндя тцьйан едяъяк, бир эцн бу евдя гара йел кими ясяъяк, хейир-бярякятини гачыраъаг, исти буъагларыны сойудаъаг. О, ханын бу сюзлярини чохдан эюзляйирди. Щара эедяйди? Тязядян кимин гойнуна гысы-лайды? Сямт-сораьына бяляд олдуьу бу евдя галыб гараваш олмаг, юзэянин, йадын чюлц йаь, ичи зящяр тикясиндян дадлы олмаздымы?!

- Хан,-дейя Хатун ханым яринин гылыьына эирди,-фал ачдырмышам, сонсузлуьун эцнащы мяндядир. Сян евлян, мян дя олум тязя ханымын кянизи…

Хатун юзцнц севинир тяки эюстярди,- сянин ювладын, йа мяним, ня тяфавцтц?.. Буну сяня чохдан демяк истяйирдим, горхурдум аъыьын тутар.

Теймур ханын баггал Щясян адлы бир кяндлиси варды. Сейряк эюрцшцрдцляр, амма бир-биринин хятрини узагдан-узаьа чох истяйирдиляр.

Теймур ханы баггал юз евиня бир дяфя гонаг чаьырмышды. О эцндян эюзц Щясянин гызы Сянямдя гал-мышды.

O, bаггалын гапысына елчи эюндярdi. Баггал «йох» дейя билмəzdi. Ханла гощум олурду, гызыны щюрмят-иззяти дцнйанын йарысыны тутан бир кишийя верирди.

Гырх-эцн, гырх эеъя той вурулду.Илляр кечди. Сянямин бир гызы олду. Адыны Ешг

гойдулар. Ешги йайда йайлаьа, гышда овлаьа апардылар, йаь ичиндя бюйряк тяки бяслядиляр. Гызын цстцндян аъы йелляр ясмяди, oнун башына гызмар эцнляр, шахталар, сазаглар дяймяди. Хатун ханым ону щамыдан чох язиз-ляди, юзцнц няня кими танытды. Ахшамлар наьыл данышыб йатырыrdı, сящярляр мащны

Page 391: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

392

охуйа-охуйа ойадыrdı. Ешг щяр шейи ондан сорушду, щяр эизли сюзцнц, дярдини она данышды.

Ешг бюйцдц, эюзяллийиня эюзяллик, эюйчяклийиня дя эюйчякликдя чатан олмады. Теймур ханын гапысына елчи елчи далынъа эялди. Ахырда гызы Папрявянд ханын оьлу Сялим бяйя нишанладылар. Амма Ешг ону севмирди, башына чямянли рянъбяринин оьлу Абдулланын щавасы дцшмцшдц. Юзляри дя даь кючцндя эюрцшмцшдцляр. О вядя Хатун ханым чохдан эютцрдцйц, беля бир гайалы, учурумлу йолда эяряк олаъаьыны дцшцнцб сахладыьы ъырыг, щюрмя папаьыны Ешгин атынын алтына атмышды. Ат гызы эютцрцб гачмышды, юзцнц щара эялди, вурмушду. Нечя дярядян, сылдырымдан, нечя чынгыллыгдан дюрдналла кечмишди. Чямянли кючцндян атын бир гызы гачырдыьыны щамы эюрмцшдц, амма юзцнц иряли верян тякъя Абдулла олмушду. Абдулла атыны йеля дюндярмишди. Ешгин атыны габагламыш, диби эюрцнмяз бир учурумун башында гызы щоп эютцрцб юлцмдян гур-тармышды, бу эюзял гызын аты ися сылдырымдын дцшцб тикя-тикя олмушду.

О вахт Ешг юзцндян эетди. Абдулла гызы чямянлийя узатды, папаьында булаг суйу эятириб гызын цз-эюзцня сяпди. Гыз айыланда еля билди дцнйайа тязядян эялиб: Xиласкарына вурулду. Бир дяфя арана кючяндя эюрцшдцляр. Ящд-пейман баьладылар. Бир йаз кючцндя дя бир-бириня гошулуб гачдылар. Теймур хан бу йандан, Сялим бяй дя о йандан хябяр тутду. Ики гошун онларын далынъа дцшдц. Атларын кишняртиси эюйляря диряк олду. Чюлляри торпаьыn tozu басды.

Абдулла иля Ешг юз ел-обаларындан чох араланмамыш бахыб эюрдцляр ки, ики гошун сел кими онларын цстцня эялир, щяряси дя бир йандан. Бу селлярдян ъан гуртармаг мüшкцл ишдир. Тез бир

Page 392: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

393

гябиристанлыьа дюнцрляр. Абдулла Ешгя юзцнцн бир дястя тязя палтарыны эейиндирир ки, гызы танымасынлар, еля билсинляр ики оьлан, ики тай-туш щараса эедир. Амма бунун хейри олмур: щяр ики гошунун эюзц онлары чохдан алмышды.

Абдулла вя Ешг гябиристанлыгдан чыхыб йола дцзялмяк истяйяндя онлары оха тутурлар. Ашигляр эцн-бяздя далдаланырлар. Ики селин габаьында ики пющря нейляйя билярди?!

Эцнбяздян ики фярйад гопду. Оьлан сон няфясиндя: «Ешг!»-дейиб гызы, гыз ися гырыг бир наля иля оьланы чаьырды: «Абд…ал!»

Ики фярйад Чямянли чюллярини цшцтдц. Цчоьлан юрцшлярини титрятди. Ъамаат щяр йаз «Ешг Абдал»ын зийарятиня ахышды.

243. Шыхдурсун

Бящрам шащын марал дурушлу, ъейран бахышлы, эцлцшц няьмя, данышыьы мащны, сяси даь щавасы, няфяси ятир гохулу бир гызы варды. Ады Дурсун. Гышда да эязмяйя чыханда еля билирдин дцнйайа тязя бир бащар эялиб.

Ъаваншир шащын оьлу Елчиня дя тай оласы оьул щардайды?! Кцряйинин ортасында ики адам эизлянярди. Бели цзцкдян кечярди. Голларында фил эцъц варды. Ялини ипя-сапа йатмаз атларын гулаьына биръя дяфя чатдыран кими мума дюндярярди. Онун атдыьы ох эюйлярдя сцзцб эюздян итярди.

Елчин Дурсуна йаманъа бянд олмушду. Гыз да онун дярдиндян аз галмышды дяли-диваня олуб чюлляря дцшсцн. Дурсуну Ъаваншир шащын вязири Зющраб да севирди. Зющраб билирди ки, Елчинин эюзц олан гызы она вермязляр. Шащ оьлу щара, Аллащын бир вязири щара.

Page 393: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

394

О, бир эцн Бящрам шаща бир намя эюндярди. Йазмышды ки, шащ оьлу Елчин пис ниййятли, пис няфясли бир ъавандыр, нечя гызы бядбяхт еляйиб, нечя атанын намусуна кясир эятириб, нечя гардашын папаьыны хиртдяйиня кечириб, нечя дайыны хяъалят еляйиб. Инди о кялякляри сянин эюзял гызынын да башына эятирмяк истяйир. Гызынын гушу учуб, Елчиня гонуб, биабырчылыг бу эцн-сабащ гуршаьа чыхаъаг. Сян буна дюзяъяксянми?

Бящрам шащ Ъаваншир шащын галасына гошун эюндярир. Тапшырыр ки, биръя адам да юлдцрмяйин, йараламайын, тякъя Елчини тапыб эятирин, бу, баш тутмаса, онда анасыны гачырын. Гой мяни бяднам елямяк истяйянин намусу яллярдя галсын.

Бящрам шащдан хяйанят эюзлямяйян Ъаваншир шащ гошуну ъям сахламырды, беш-алты кешикчидян башга бир ясэярин дя эеъя йухусуз галмасына разы олмурду. Щяр дястя бир кянддя, бир обада эеъяляйирди. Щалайларын комланмасына азы бир эцн вахт лазымды ки, чапарлар сящярдян ахшама, йа да ахшамдан сящяря кими ат чапайдылар, щарай салайдылар.

Бящрам шащын гошуну Ъаваншир шащын галасыны мцщасиряйя алыр, ичяри долушурлар. Елчини тапмырлар. Ъаваншир шащын ня юзцня, ня мцгавимятиня раст эялирляр. Демя, шащ юз оьлу иля бир щяфтялик ова чыхыбмыш, башынын кичик бир дястясиля чюлдя эеъяляйибмиш.

Бящрам шащын гошуну тякъя Зибейдя Хатуну эютцрцб эери гайыдыр. Ъаванширин арвадыны зиндана са-лырлар. Дурсун хябяр тутур, Елчинин анасыны хялвятъя юз отаьына эятирир, хата-баладан горуйур. Ъаваншир шаща да сораг эюндярир ки, намусун мяним щимайямдядир.

Page 394: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

395

Ъаваншир шащ гошуну топлайыб щцъума кечир. Гошунлар нечя эцн, нечя эеъя гылынъ чалыр, ат ойнадыр, ох атыр, gцрз вурур, ган су йериня ахыр, гыранла гырылан мялум олмур. Ъаваншир шащ бу йанда Бящрам шащын гошунунун башыны гатанда о йандан галайа бир дястя адам эюндярир ки, Зибейдя Хатуну тапсынлар, арадан чыхарсынлар. Бящрам шащ мяьлуб олан мягамда онун юврятинин башына пис ойунлар ачдырмасын, она эюз даьы вердирмясин.

Бящрам шащын галасына кечян дястядя Елчин дя, вязир Зющраб да варды. Ъаваншир шащ оьлу Елчини гясдян эюндярмишди ки, ана гейрятини оьул щамыдан йахшы чякяр, амма Зющраб юзц кюнцллц эетмишди, эуйа шаща сядагятли иди, онун уьрунда щяр язаба дюзмяйя щазыр иди.

Зющраб юз дястясиндян айрылыб эизли йолларла Бящрам шащын щцзуруна эедир. Она ярз едир ки, Ъаванширин оьлу Елчин галададыр, сянин гызыны ахтарыр, бу саат онун мянзилини тапыб щям ону, щям дя анасыны арадан чыхараъаг, сонра да эялиб сяни юлдцряъяк. Елчин чох гочагдыр, она ня ох батыр, ня дя гылынъ кар едир, кямяндя салдырмагдан юзэя чаряси йохду.

Бящрам шащын адамлары ял-айаьа дцшяндя Дурсунун гасиди Елчини тапыр, ящвалаты она данышыр. Елчин дястясини чякиб апарыр. Арадан хейли кечмиш Зющраб вязир тювшцйя-тювшцйя юзцнц Ъаваншир шащын йанына чатдырыр, диз чюкцб дейир:

- Оьлунуз Елчин Бящрам шащын йанына эетмишди. Она сюз верди ки, Дурсун мяним олса, атамын гошунуну алдадыб галанын бир тяряфиня апараъам, о бири йандан сянин гошунун чыхар, онларын архасына кечяр, бунунла да ашларынын суйуну верярляр. Ей шащ, оьлунуз сизя хяйанят етди, она бел баьламайын.

Page 395: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

396

Ъаваншир шащ вязиринин сюзляриня инаныр, ъяллада ямр едир ки, оьлунун бойнуну вурсун.

Ъяллад оьлуну атанын эюзляри габаьында гятля йетирмир. Далдайа, чякир, онун палтарыны бир ясиря эейиндирир, юлдцрцр, сонра да ганлы эейим-эеъимини эятирир.

Елчинин юлдцрцлдцйцнц Дурсуна хябяр верирляр. О, оьлан палтарыны эейиниб Ъаванширин гошунуна гошулур.

Зющраб ону таныйыр, боьазынын тез-эеъ чатыйа кечяъяйини билиб Ярябистана гачыр.

Зибейдя хатун «оьул!» дейиб, «оьул!» ешидир, аьламагдан эюзляри тутулур. Оьул дярди Ъаваншир шащы да цзцр. Бу кядяря дюзя билмир. Бир эцн арвадына дейир:

-Бу йерляр аъ гурда дюнцб мяни йейир. Оьлумузун эяздийи чюлляр, эетдийи йоллар тикан олуб эюзляримя санъылыр. Эеъяляр йата билмирям, бирдян мяня еля эялир ки, йерин тякиндян дя онун наляси гопур: «Ай ата, мяни нийя юлдцртдцн, нийя бир аз сябр елямядин?» - дейир.

Зибейдя хатун:- Кючяк бурадан, - дейир,-кючяк!..Ъаваншир шащлыьы тязя вязиря тапшырыб Талыстана

кючцр. Бу вахтлар ярябляр Азярбайъана щцъум едирляр. Горхуйа дцшян вязир атыны Ъаванширин йанына чапыр.

- Ярябляр йел кими эялирляр,-дейир,-бизим гошун щяля давайа эиришмямиш ващимяйя дцшцб. Ей бюйцк шащ, гошунумузун габаьынъа юзцн эетмясян, ел-обамыз яряб атлыларынын дырнаглары алтында галаъаг.

Ъаваншир атланыр. Гошунун ичиня эяляндя эюрцр ки, яряб атлыларынын арасында бир дюйцшчц боьанаьа дюнцб, гылынъыны шимшяк тяки ойнадыр, саьдан вуруб

Page 396: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

397

солдан чыхыр, солдан вуруб саьдан чыхыр. Нечя батман аьырлыгда эцрзц бир ялиндя чюп кими ойнадыр, кимин башына ендирирся, атдан кялляси цстя йеря енир.

Ъаваншир шащ бир дя баханда яряблярин арасында Зющрабы эюрцр. Ган бейниня вурур. Анъаг щямин «боьанаг» ондан да бярк гязяблянир, гылынъы неъя ендирирся, Зющрабын щяр шаггасы йеря дцшцр.

Ъаваншир юзцнц ора чатдырщачатдырда ярябляр о «боьанаьын» гылынъ чалан голуну вурурлар, сонра да эцрз ойнадан голуну чапырлар. О, атдан йеря йыхылмыр, ат ону эютцрцб эери гачыр.

Ъаваншир яряб гошунуну пярян-пярян саландан сонра щямин йаралынын йанына эялир, онун: «Мяни Елчинин гябриндя басдырын»,-дейя пычылдадыьыны ешидир.

Ъаваншир шащ чашыр, аьлы башындан чыхыр, сорушур:

- Сян кимсян?- О ъаваб верир:- Мян Бящрам шащын гызы Дурсун - Елчинин

севэилисийям. Елчин юлдцрцлян эцндян онун атасынын гошунундайам, ону явяз едирям.

Дурсун эюзлярини йумур, бир дя ачмыр.Ъаваншир шащ оьлунун гябрини ахтармаг истяйир,

бу вахт ъяллад дейир:- Шащ саь олсун, Елчини юлдцрмядим, Елчин

саьдыр.Ъаваншир шащ севиндийиндян аз галыр дяли олсун.

Елчини тапдырыр вя она тапшырыр:- Тез ананын йанына эет, сясини ешидян кими

эюзляриня ишыг эяляъяк. Сонра да Дурсуну Талыстанда дяфн еля, цстцндя эцнбяз тикдир. Гой йорулан йолчулар йайда, гышда орда далдалансынлар. Гой лей эюрмцш гушлар да ора пянащлансынлар.

Page 397: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

398

244. Хатун Чичяйин тярланы

Гушчу ханынын бир ъцт якиз гызы варды. Гызлар бюйцйцб щядди-булуьа чатмышдылар. Гызын биринин ады Хатун Чичяк, о биринин ады Хатун Ипяк иди. Хатун Чичяк Алп Ярян адлы бир оьланы севирди. Оьлан да гыза гялбян баьланмышды.

Гызлар якиз олдугларындан хан щансыны яввялъя эялин кючцряъяйи барядя йаман тяряддцд едирди. Гызларын щярясинин бир тярлан гушу варды. Гушлар Гушчу ханын дадына чатыр. Хан дейир:

- Гызлара дейин, гушлары ютцшя бурахсынлар, кимин тярланы Аьгалайа тез дяйиб гайытса, яввялъя онун тойуну едяъяйям.

Гызлар тапшырыьа ямял едирляр. Анъаг йарыш заманы бядбяхтлик цз верир. Хатун Чичяйин тярланынын айаьындакы баь Аьгаланын дашына илишир. Гыз бу щадисядян чох пяришан олур. Хан ися бярк щяйяъан кечирир. О, буну ханлыг цчцн горхулу бир яламят кими гаршылайыр. Еля бу ан кимся узагдан бир ох атыр, ох даша илишмиш баьы гырыр. Хатун Чичяйин тярланы хилас олан кими еля ъошур, еля ганад чалыр ки, о бири гушу габаглайыр. Ханын башында доланан гара фикирляр даьылыр. Эюрмядийи, танымадыьы намялум гящрямана бюйцк сяхавят эюстярир:

- Хатун Чичяйи онун тярланыны хилас едян иэидя яря веряъяйям.

Хатун Чичяк атасынын гярарындан чох мяйус олур. Ахы о, Алп Яряни севирди. Гушчу ханы дейир:

- Тярланы хилас едян оьлан мейдана чыхсын!Щамы сонсуз марагла издищама бахыр. Хатун

Чичяк ня гядяр чалышырса щяйяъаныны боьа билмир.

Page 398: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

399

Эюрясян, онун йени адахлысы кимдир, неъя адамдыр? Фярги йохдур, юзцнц юлдцряъяк, амма севмядийи адама эетмяйяъяк.

Еля бу вахт адамларын арасындан Алп Ярян ялиндя йай-ох мейдана чыхыр. Хатун Чичяйин кюксцндя цряйи атланыр, цзц эцлцр. Бу щамынын цряйиндян олур.

245. Тярлан вурулан

Поладлы кянди йахынлыьында кичик бир обада бир овчу йашайырды. О, щяр сящяр тездян ова чыхарды. Овладыьы щейванларын вя гушларын яти иля юз аилясини доландырарды. Онун Тярлан адлы шцвяря бир оьлу варды. Ата щяр дяфя ова эедяндя Тярланы да юзц иля апарарды. О юз севимли пешясини щявясля оьлуна юйрядирди. Учан гушу, гачан щейваны, сусан гаралтыны нишана эятирмяйин бцтцн сирлярини оьлуна ачмышды.

Ата гоъалырды, заман юз ишини эюрцрдц. Йаваш-йаваш, ара-сыра овлар онун нишанэащындан йайынарды. Бу даьларда, дцзянлярдя бир эцлляси боша чыхмайан овчунун даща бармаглары тятийя эеъикир, эюзляри qəflətən алаъа-ланырды.

Вахт эялиб чатды. Ата-бала сынаг овуна чыхдылар. Бу эцня гядяр ъаван овчу щяля тякбашына орман-мешяляря эирмямиш, уъа даьлара дырманмамыш, дярин дяряляря енмямишди. Овчулар эюрцш йерини шяртляшиб айрылдылар. Бир-бириня «овун ганлы олсун» дуасы охудулар.

Овчулар чох эязиб, долашдылар. Тярсликдян щеч би-ринин тцфянэи эюзцнцн тушуна галхмады. Щяр икисинин яли, торбасы бош иди. Ъаван овчу сынагдан

Page 399: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

400

цзцаь чыхмаг цчцн сюнмяз бир атяшля алышыб йанырды. Бирдян гаршыда гаралты эюрцндц. Ъаван овчу щяниртисини ичиня чякди. Тцфянэи гаралтыйа тушлайыб нишанэаща эятирди. Бирдян-биря голлары бошалды, еля бил ону доьма бир няфяс вурду. Титряк бармаг ня гядяр узандыса тятийя чатмады. Юзцндян асылы олмайараг тцфянэи ендирди, гаралтыны сясляди:

- Ей, ким вар орда, диллянмясян вурдум ща!..Дярщал ата овчунун сяси щаваланды:- Мяням, а бала! Ня йахшы хамлыьына салыб

нащаг ган елямядин. Ата-бала севинъяк эюрцшдцляр. Тцфянэлярини

йеря гойдулар. Сцфря ачыб иштащла чюряк йедиляр. Йахындакы булаьын эюзцндян су ичиб йенидян айрылдылар.

Йорьун айаглар бир аз да йорулду. Еля бил ов яршя чякилмишди. Илк дяфя иди ки, ата уьурсуз, хейирсиз ова чыхырды. Нящайят, ата овчунун да эюзцня бир гаралты эюрцндц. Киши севиндийиндян щеч билмирди нейлясин. Овчунун йениъя эюзцнцн чайыры ачылмышды ки, бу тяряфдян дя гярибя бир щяйяъан, тялаш ону бцрцдц. Тяърцбяли овчу намялум, сирли овун габаьында ачыг-ашкар титряйирди. Киши юзцнц яля алмаьа чалышыр, фцрсяти фювтя вермяк истямирди. Анъаг юзц дя щисс етмядян сойуг лцля нишанэащдан узаглашыр, яйри тятик бармаьын алтындан гачырды. Ата овчу няся дуйду, няся щисс етди. Истяди « ей, ким вар орда, диллянмясян вурдум ща!..» дейя аьзыны ачсын. Тцфянэ тялясиб габаьа дцшдц. Ата овчудан яввял, о, аьзыны ачды. Гаралтыдан гопан инилти гоъа овчуну -ата овчуну сарсытды. Бу инилти Тярланын сяси иди. Башына дюйя-дюйя юзцнц сон няфясдя олан оьлуна йетирди. Онун ганлы синясини баьрына басды. Тярлан сон сюзлярини деди:

Page 400: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

401

- Усталыьын эюрцндц, ата!.. Танры мяним диляйими щасиля йетирди. Овун ганлы олду.

Щямин вахтдан ъамаат бу мцсибятли йеря «Тярлан вурулан» дедиляр.

246. Овчу Айаз

Ох атмагда ад-сан газанмыш Айаз адлы овчу бир оьлан вар имиш. О, кяндляриндян варлы бир кишинин Эцлэяз адлы гызыны севирмиш. Гыз да ону севирмиш. Анъаг гызын атасы вя гардашы бу севдайа разы дейилмиш. Онлар Эцлэязи гоншулугда олан варлы-щаллы, чох щийляэяр, амансыз тядбирляри иля нечя-нечя евляр даьытмыш, нечя-нечя оъаглар сюндцрмцш бир кишинин маймаг оьлуна вермяк истяйирмишляр.

Эцлэяз атасынын вя гардашларынын мягсядини билир. Айаза гошулуб даьлара гачыр.

Гызын гардашы башына дястя йыьыб Айазы ахтармаьа башлайыр. Айаз бир дяфя гызын гардашы алма дярдийи йердя охла вуруб ялиндяки алманы ики бюлцр, бир дяфя охла вуруб папаьыны йеря салыр. Одур ки, баъысыны оьлуна истяйян кишинин йанына эялир. Варлы киши маймаг оьлунун интигамыны алмаг цчцн щийлясини, вар эцъцнц ишя салыр.

- Оьлум, о сяня бу охларла ишаря едир ки, юлдцрярям, амма гыймырам, бу ишдян ял чяк. Ону бил ки, ону мярди-мярданя ня тута билярсян, ня дя юлдцря билярсян. О, йенилмяз бир иэиддир. Сян она ня етсян, щийля иля едярсян.

- Еля ися баба, мяня кюмяк еля, йол эюстяр. - Гулаг ас дейим. О, сярт бир гайада йапылмыш

тилсимли галада йашайыр. Галайа щеч ъцр эиря билмязсян. Одур ки, бир марал вур, дярисини бцтюв сой.

Page 401: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

402

Щямин дярини аьыр тярпянян бир ешшяйя эейдир. Ешшяйи алa-toran апар галанын гяншяриндяки дцзянлийя бурах отласын. Оьлан еля биляъяк ки, бу доьручу маралды. Ову эюрян кими чıхыб, она ох атаъаг. Сян дя йолдашларынла пусгуда дурарсан, онун ох атмаьа башы гарышанда фцрсяти итирмяйиб охларсыныз.

… Гызын гардашы гоъанын дедикляриня ямял едир. Овчу Айаз отлайан «марал»ы эюръяк вурмаг цчцн уъа бир гайанын башына чыхыр. Еля бу вахт Эцлэяз пусгуда дуран гардашыны вя онун дястясини эюрцр. Щийляни баша дцшцр. Тез Айазы горумаг цчцн онун габаьына кечир.

Амма артыг эеъ иди. Ох йайдан чыхмышды. Камандан чыхан ох эери дюнмяз. Нямярд гардашын атдыьы ох Эцлэязин синясиндян дяйиб. Айазын цряйинин башына санъылыр. Бир ох ики щяйаты ябяди сусдурур.

247. Гялбин эюзцйля

Дярбянд тяряфлярдя бу ящвалаты инди дя бир мюъцзя кими данышырлар.

Ашыг Ряъяб анаданэялмя кор имиш. О, ясасыны гайалара вура-вура Ещряк даьларıндан ениб, обалара чалыб-чаьырмаьа эедярмиш. Йазын яввял эцнляри имиш. Амма даьларын башында гар вар имиш. Ашаьыларда ися тякямсейряк пенъяр битибмиш. Самур гязасындакы Ещряк кяндинин йедди гызы йол гыраьында пенъяр йыьырмыш. Бирдян эюрцрляр ки, Ашыг Ряъяб будур эялир. Ял сахлайыб ону эюзляйирляр. Ашыг Ряъяб гызлара чатыб онлара салам верир. Гызлар онун саламыны ещтирамла алырлар. Ряъяб ясасынын уъу иля гайанын дибиндя тякъя ачмыш нярэиз эцлцнц нишан вериб дейир:

- Ай Щцрц, о нярэизи дяр мяня вер.

Page 402: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

403

Гызлар бахыб эюрдцляр ки, доьрудан да йахындакы гайанын дибиндя бир нярэиз эцлц ачыб.

Гызлары тяяъъцб эютцрцр. Бир-бириня эюз вурурлар ки, гой нярэизи башга гыз гопарсын, эюряк ону биляъякми?

Ясмяр адлы гыз ялини узадыр ки, нярэизи гопарсын. Ашыг Ряъяб сяслянир:

- Олмаз.Гямяр иряли дурур. Ашыг ону да нярэизи цзмяйя

гоймур. Беляликля, алты гызын щамысы нярэизя ял узадыр.

Лакин Ашыг Ряъяб онлара имкан вермир ки, нярэизи гопарсынлар.

Нювбя Щцрцйя чатыр. Ашыг Ряъяб дейир:- Щя, ашигин нярэизини мяшуг дяряр.Кор Ашыг Ряъябин илк ачмыш нярэизи эюрмясини

вя севдийи Щцрцнц йедди гыз ичярсиндя таныйыб сечмясини щяля дя щейранлыгла данышырлар.

248. Кичик ханым вя чобан

Кечмиш заманда бир падшащ йашайырмыш. Онун щярямханасында чохлу эюзял вармыш. Бу эюзялляр падшащын гялбиня эирмяк, онун мящяббятини газанмаг цчцн юз араларында даима рягабят апарырлармыш. Бунларын щамысыны падшащ йахшы щисс едирмиш. Анъаг падшащы щярямханайа тязяъя эятирдийи Кичик ханым даща чох марагландырырды. Щюкмдар ня гядяр эцъцндян, гцдрятиндян, сяхавятиндян истифадя едирдися бир шей чыхмырды. Кичик ханымын гялбини яля ала билмирди ки, билмирди. Падшащ Кичик ханымын башгасыны севмясиндян шцбщялянмишди. Эюрясян о хошбяхт ким иди?

Page 403: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

404

Сян демя Кичик ханым падшащын юз чобаны иля севиширмиш. Кичик ханым щяля щярямханайа зорла эятирилмямишдян яввял чобан иля ящд-пейман баьлайыбмыш. Онлар ниййятлярини бюйцкляря ачмаг истяркян падшащын тясадцфи эюрцшц щяр шейи алт-цст етмишди. Щюкмдар бир кюнцлдян мин кюнцля Кичик ханымын эюзяллийиня вурулмуш, ону зорла щярямханасына эятиртмишди.

Бир дяфя Кичик ханым щовузун кянарында эязяркян чобанла гаршылашыр. Севэилиляр пейманларына садиг олдугларыны билдирирляр. Онлар щамы йухуйа эедяндян сонра ахырынъы баьда алма аьаъынын алтында эюрцшмяйя вядяляширляр.

Арадан бир мцддят кечир. Падшаща хябяр верирляр ки, эеъя йарыдан сонра щярямханадан бир няфяр ахырынъы баьа эедир, сящяря йахын гайыдыр. Ханымы танымаг олмур. Чцнки о, щяр эеъя бир либас эейинир. Щюкмдар эцдцкдя дайаныр, юзц она хяйанят едян ханымын кимлийини айдынлашдырмаг истяйир. Эеъянин бириндя падшащ севэилиляри йахалайыр. Аьыллы чобан юзцнц яля верся дя Кичик ханымы арадан чыхарыр. Падшащ чобанын цстцня ня гядяр дирянир, щядяляйир, йаьлы диля тутур, гылынъла доьрайаъаьыны сюйляйирся дя, фядакар ашиг сирр вермир. Чобанла эюрцшянин кимлийи йеня гаранлыг галыр. Бу ишдян бярк гейзлянян щюкмдар чобаны зиндана салдырыр.

Бу щадися падшащы ращат бурахмыр, эеъя сцбщяъян эюзляриня йуху эетмир. Дярдини вязиря ачыб ондан кюмяк истяйир. Дцнйаэюрмцш, олдугъащийляэяр, хябис бир адам олан вязир шащына цряк-диряк верир:

- Бурaда о гядяр дя чятин мясяля йохдур. Эюз мящяббəтин айнасыдыр. Биз бу айнада сизя хяйанят

Page 404: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

405

едян рязили ачыг-айдын эюрярик. Севян бахышлар гаршылашанда сифятляр рянэдян-рянэя дцшмялидир.

Бу сюз-сющбят зинданда чобана да чатыр. Чобан щийляэяр вязиря цряйиндя лянятляр йаьдырыр. О, Кичик ханымын щяйаты цчцн тялаш кечирир. Доьрудан да бахышлар цз-цзя дайаныб, данышанда ашигляр ашкар олаъаг. Бу да Кичик ханымын мящви демяк иди. Тезликля етибарлы бир тядбир эюрцлмяли иди.

Вязирин мяслящяти иля падшащ бцтцн щярямлярини йахындакы учурумун кянарына топлайыр. Яйанлар чобаны эюзляри баьлы щалда щямин йеря эятирирляр. Щярямляр сыра иля дцзцлцрляр. Чобанын эюзлярини ачырлар. Падшащын щюкмцня ясасян чобан бир-бир эюзяллярин щамысы иля бахышмалы иди. Гой олсун. Чобан архайындыр. О, Кичик ханымын щяйатыны хилас етмяк цчцн тядбир эюрмцшдцр. Ону сакитляшдирмяк цчцн бу барядя севэилисиня хябяр дя эюндярмишдир.

Эюзяллярля бахышма давам едир. Анъаг мящяб-бятин эцзэцсцндя бир шей эюрцнмцр. Чобан юз эюзляриня мил чякмиш, башга чыхыш йолу тапмамышды. Йохса бахышлары тоггушар, данышар, икиси дя мящв оларды.

Чобанын бахышы сынмады, рянэи дяйишмяди, сяси титрямяди. Бу ола билмязди. Бурада няся дярин бир ясрар варды. Щийляэяр вязир буну щамыдан тез дуйду. О, уъадан гышгырды:

- Афярин чобан! Сян сынагдан чыхдын. Дайанма, йолуна давам еля! Сяня уьурлар олсун!

Щяйат ишыьындан мящрум олан чобан гаршыда учурум олдуьуну билмирди. О, йолуна давам едирди. Щамы тялаш вя щяйяъан ичиндя иди. Чобан учурумдан учанда Кичик ханымын фярйады ятрафа йайылды. О, чобандан сонра йашамаьын файдасыз олдуьуну эюрцб хянъяри цряйиня сохуб, юзцнц ал ганына

Page 405: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

406

гялтан еляди. Анъаг бундан сонра щамы чобанын севэилисинин Кичик ханым олдуьуну билди.

249. Накам мящяббят

Чох гядим заманларда ики гоншу тайфа йашайырмыш. Лакин тайфалар бир-бириля дцшмянчилик едирмиш. Онлары йахынлашдырмаг, барышдырмаг мцмкцн олмурмуш.

Бир дяфя ъаван бир оьлан юз тайфасынын яразисиндян узаглашыб эязя-эязя дцшмян тайфайа мяхсус мешяйя эялиб чыхыр. Щямин тайфанын гызлары бу заман мешядя мейвя йыьырлармыш. Неъя олурса гызлардан бири дястядян айры дцшцр вя тясадцфян оьланла растлашыр. Оьлан гызын эюзяллийиня валещ олур вя бир кюнцлдян мин кюнцля она вурулур. Гызын да гялбиндя оьлана мящяббят ойаныр. Эизли эюрцшляр бир мцддят давам едир. Эюрцшлярин бириндя оьлан дейир:

- Ня гядяр эизли эюрцшмяк олар? Бизим мящяббятимиз ашкара чыхмалыдыр. Сабащ сяня елчи эюндяряъяйям.

Гыз оьланын сюзляриндян севинир: - Мящяббят о вахт дцшмянчилийя галиб эяляр ки, арада ъясарят олсун. Эери гайыдан кими оьлан гярарыны, ниййятини юз

тайфасына чатдырыр. Тайфа башчылары онун тутдуьу ишдян разы галыр. Чцнки бу севда, бу гощумлуг дцшмянчилийи арадан галдырмаг цчцн йахшы кюмяк оларды. Адятя эюря тайфа аьсаггалы гыз цчцн елчи эюндярир. Анъаг дцшмянчилийи давам етдирмяк фикриндя олан гыз тяряфи оьланын елчилярини рядд едир. Буну билян оьланла гыз бир-бириня гошулуб гачмаг гярарына эялирляр. Бир нечя эцн йол эетдикдян сонра йорулдугларыны вя йашадыглары тайфадан

Page 406: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

407

узаглашдыгларыны эюрцб, бир даьдаьан аьаъынын алтында узаныб йатырлар. Гызын вя оьланын гачмасындан хябяр тутан щяр ики тайфанын адамлары онлары ахтармаьа башлайырлар.

Дан йери сюкцляндя гыз дящшят ичярисиндя эюзцнц ачыр. Бюйцк бир яждаща-илан гызын айагларыны дизиня гядяр, сонра бядянини бцтюв удур. Оьлан яждаща-илана щцъум едир. Хянъярля ону доьрайыб юлдцрцр. Ъялд гызы иланын гарнындан чыхардыр. Анъаг щяр шей гуртармышды. Оьлан наялаъ галыб хянъяри кюксцня сыхараг юзцнц юлдцрцр.

Бу вахт тайфа дястяляри эялиб, щадися йериня чыхыр. Вязиййятдян щали оландан сонра эцнащларынын бюйцк-лцйцнц эюрцрляр. Онлар накам мящяббятин гурбанларыны даьдаьан аьаъынын алтында дяфн едирляр.

250. Тысбаьа яфсаняси

Кечмиш заманларда адят беля имиш ки, чиммяк вахты эяляндя адамлар чайын гыраьында гайнар газан асыб чимярлярмиш. Щяйа-абры щяр шейдян цстцн тутарлармыш. Буна эюря дя, щямин чимярликляр етибарлы йердя, бцтцн нязярлярдян эизли олан йердя олармыш.

Бир эцн эюзял бир эялин чай гыраьында чиммяк истяйир. Анъаг бу эялинин бюйцк бир ейби варды. О йаман тянбял иди. Бунун да уъбатындан щямишя данланырды. Эялин ня гядяр чалышырдыса ейбини дцзялдя билмирди. Чцнки тянбяллийин дашыны атмаьы баъармырды. Еля тянбяллийин уъундан эялин чимяркян юзцня етибарлы йер сечмир.

Эялин судан чыхаркян бир дя эюрцр ки, исмяти, абыр-щяйасы паклыьыны итириб. Йад бир киши кянардан онун эюзяллийиня тамаша едир. Эялин дящшятя эялир,

Page 407: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

408

чимдийи ляйяни башына чевириб исмятини йад нязярдян горуйур. Аллаща йалварыр ки, ону бу вязиййятдян хилас етсин. Эялинин арзусу йериня йетир, о дюнцб тысбаьа олур. О вахтдан бяри тысбаьа инсан эюряндя йад нязярлярдян горунур, башыны чанаьында эизлядир.

251. Сещрлянмиш гыз

Гядим заманларда бир гыз вя бир оьлан вармыш. Онлар бир-бирини дялиъясиня севирлярмиш. Эцнлярин бириндя щямин гызы бир ъадуэяр оьлан эюрцр. О, гызын эюзяллийиня щейран олур.

Арадан бир мцддят кечяндян сонра щяр ики оьлан гыза елчи эюндярир. Гыз да, ата-анасы да яввялки оьланын елчисиня сюз верирляр. Гыз тяряфиндян рядд ъавабыны алан ъадуэяр оьлан бярк гязяблянир. О, зорла да олса гызы юзцня арвад едиб, рягибинин эюзлярини йашлы гойаъаьыны сюйляйир.

Ъадуэяр оьлан гызы сещрляйир. Ъадуйа дцшян гыз севдийи оьланла ящд-пейманы, позуб севмядийиня яря эетмяк истядийини дейир. Щамы билир ки, оьлан гызы сещря салыб. Анъаг щеч кимин ялиндян бир шей эялмир. Оьлан той едиб гызы евиня апарыр.

Щямин эцн хошбяхтлийи тарымар олан оьлан ащу-зар ичиндя чырпыныр. Юзэясинин сяадятини ялиндян аланла щагг-щесаб чякмяк истяйир. Анъаг сещрбаз оьлан евинин ятрафында кешикчиляр дцздцрцр. Оьлан интигам алмаг, севэилисини азад етмяк цчцн ниъат йолу тапа билмир. Одуr ки, Аллаща йалварыб ондан кюмяк диляйир. Оьланын арзусу йериня йетир, о чеврилиб илан олур.

Эеъя эялин отаьына илан ъадуэярдян габаг эялир. Ещтийатла гызын белиня сарылыр. Гыз иландан горхмур, яксиня онда доьмалыг, бир мящяббят щисс

Page 408: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

409

едир. Бу вахт ъадуэяр оьлан сярхош щалда ичяри эирир. Гящгящя иля эцлцр:

- Мян сяни севдийин оьландан айырдым. Онун эюзлярини щямишялик йашлы гоймушам. Сяни сещрляйиб юзцмц севдирмишям.

Ъадуэяр бу сюзляри дейиб гызы гуъагламаг истяйир. Бу вахт илан севэилисини горумаьа галхыр. Гызын белиндян ачылыб ъадуэяри чалыр. О саат да гыз сещрдян азад олур.

Щямин вахтдан дейирляр ки, илан анъаг ону санъаны санъыр.

252. Сещрли чубуг

Гядим заманларда Борчалы торпаьында бир хан вармыш. Адына Гушчу ханы дейирмишляр. Даьларын, дцзлярин эюзяли Чичяк ханын йеэаня гызы имиш. Ханын вары-дювляти башындан ашырмыш. Эюзц-кюнлц тох олан, ядалятини щяр шейдян цстцн тутан щюкмдарын ряиййяти дя фираван йашайырмыш.

Хан гызыны юлкянин адлы-санлы, сяхавятли, иэид оьлу Уьура нишанламышды. Онлар дюня-дюня анд ичмишдиляр ки, сон няфясляриня гядяр бир-бириня садиг олаъаглар. Ня ясян аъы кцляк, ня аълыг, ня ишэянъя онларын андыны поза билмяз.

Борчалы торпаьынын гоншулуьунда зцлмкарлыгда ад чыхардан, исти црякляри, исти оъаглары кцля дюндярян Султан адлы бир хан да вармыш. Щямишя юмрцнц мцщарибялярдя кечирян ханын ящалисини сяфалят бцрцмцшдц. Дилянчилик айаг тутуб йерийирди. Султан Борчалы торпаьынын вар-дювлятинин сел-су кими ахмаьынын сиррини юйрянмяк цчцн адамлар салды.

Page 409: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

410

- Хан, сизин бу кичик торпаьын бюйцк сярвяти няйин щесабынадыр? Мцмкцндцрся бу сирри бизя ачасыныз, ъамаатымыз аъындан гырылыр.

Борчалы ханы тямкинля ъаваб верди:- Сирр йохдур. Ядалят торпаьа ядалят эятиряр.

Зцлмlя йанан шам ишыг сачмаз. Елчиляр чох, сорьулар чох, Гушчу ханын ъавабы ися бир:

- Ядалят!Султаны гязяб ъошдурду, кин-кüдурят титрятди.

«Гушчу ханы фираван йашамаьын сиррини ачмады. Демяли, йеня гылынъа ял атмаг, йеня мцщарибя апармаг лазым эялир. Сирри хошла демяз, зорла дедирярям».

Султан гяфлятян Борчалы торпаьына щцъум едир. Буну эюзлямяйян хан иэидляри тяъили айаьа галдырыр. Уьур гошунун башында дайаныр. Ганлы вурушмалар башлайыр. Щяр ики тяряф аьыр тялафат верир. Буна бахмайараг, Султан хан гызы Чичяйи яля кечирир. Борчалы эюзялини эюрян кими бир кюнцлдян мин кюнцля она вурулур. Султанын цряйи ясир, гыза ясир олур. Гыз Султаны фикриндян дашындырмаьа чалышыр.

- Мяним Уьур кими севэилим вар, - дейир. Султан ясябляшир:- Ону бил ки, Уьур да ичиндя олмагла бцтцн

Борчалыны гылынъдан кечирярям, сяни щеч кимя вермярям.

Султанын гязябиндян горхан Чичяк йумшалыр.- Йахшы, гошуну ичяри чяк, аз нащаг ган тюк.

Султан гошуну эери чякир. Гырьын дайаныр. Бунунла Чичяк юз халгына олан боръуну чыхыр. Амма ящди-пейманына борълу галыр.

Султаны бир гядяр архайын салан Чичяк юзцнц юлдцрмяк истяйир. Анъаг Султан ондан шцбщяляндийи цчцн эюзятчиляр гойур.

Page 410: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

411

Султан Чичяйя дейир:- Бизим тойумуза аз галыр. Эяряк даща сян

Уьуру йох, мяни дцшцнясян. Сизин юлкядяки ямин-аманлыьын, фираванлыьын сиррини мяня ачасан. Атан щямишя бу сирри эизли сахламыш, мяни ширин сюзлярля алдатмышдыр.

Фцрсятин яля дцшдцйцнц эюрян Чичяк севинир. - Бяли, атам сяни ядалят сюзц иля алдатмышдыр.

Онун мюъцзяляр йарадан балаъа бир чубуьу вардыр. Бу чубуьун сещрини охуйуб щара вурсан, щансы сямти эюстярсян, ня арзу етсян, дярщал чубуг ону йохдан вар едир. Сиз мцщарибяйя башлайанда атам о чубуьу эизлятмяйи мяня тапшырмышды. Бах, о будур.

Султан беляъя балаъа чубуьун бюйцк гцдрятя малик олдуьуна тяяъъцб едир.

- Сюзляриня неъя инанаг ? - Лап архайынъа мяни юлдцр. Сонра сещр охуйуб

чубуьу мяня вурарсан, дярщал дирилярям. Султанын шякк-шцбщяси галмыр. Хянъярля Чичяйи

юлдцрцр. Сонра ня гядяр сещр охуйуб чубуьу Чичяйя вурурса, гыз ъана эялмир.

Еля бу вахт Уьур башынын гошуну иля сарайы мцщасиряйя алыр. Султанла тякбятяк дюйцшцр вя ону юлдцрцр. Анъаг о, Чичяйин ъяназясини эюрцб чох мяйус олур. Севэилисинин ъяназясини доьма Борчалы торпаьына эятитиб, орада дяфн едир. Уьур бу щясрятя дюзмяйиб Чичяйин мязары цстя юзцнц хянъярля юлдцрцр.

Вятянин сещрли чубуьу Чичяйи юз торпаьына гайтарыр, севэилиляр бир йердя дяфн олунурлар.

253. Гызлар йурду

Page 411: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

412

Гышлаг кяндинин гярибя адят-яняняси вар имиш. Йай вахты ел йайлаьа чыханда щядди-булуьа чатмыш гызлар айрыъа «Гызлар йурду» йайлаьына эедярмишляр.

«Гызлар йурду»нда юзляриня башчы сечирмишляр. Щансы оьлан гызы севирмишся, она цряк ачмаг цчцн «Гызлар йурду»на йолланырмыш. Оьлан эедиб елчи дашынын цстцндя отурармыш. Гызлар эялиб ону юз башчыларынын йанына апарармышлар. Оьлан щансы гызы истядийини ona билдирярмиш. Гызы чаьырармышлар. Гыз оьланы севирся, онун гаршысында бир сынаг шярти гойармыш. Бу шяртляр ат чапыб ютцшмякдян, охла алманы ики бюлмякдян, аьыр дашлары галдырмагдан вя гызын бир нечя суалына ъаваб вермякдян ибарят имиш.

Оьлан чятин сынагдан мящарятля чыхан кими гыз юз эцллц йайлыьыны оьлана верярмиш. Оьлан бу йайлыьы бир нишаня кими гызын анасына чатдырармыш ки, пайыза гядяр той цчцн щазырлыг эюрсцн. Тойлар кянддя ел адяти иля олармыш.

Адятин гярибялийи онда имиш ки, гыз сечмяк, яр бяйянмяк кими чох мясулиййятли бир ишя валидейнляр, аьсаггалар гарышмазмыш. Буна эюря дя ъаванларын гар-шысында чятин мясяля дурурду. Щяр шейи йолуна гойан, сящвдян йайындыран, тясадцфдян узаглашдыран сынаг иди. Сынагсыз бир эюзял иэидя кюнцл вермязмиш. Еля бунун цчцн Гышлаг кяндиндян юмрцн кешмякешли йолларында ня бир гоъа, ня дя бир ъаван щяйат йолдашындан эилей-эцзарлы дейилмиш.

Севэи баш тутдугда оьлан эцллц йайлыгла кяндя шад, баш тутмадыгда ися ялибош, кядярли гайыдармыш.

254.Комурад яфсаняси

Page 412: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

413

Яли пящляван Гябяля шящярини мцщасиряйя алса да, гошуну судан кечириб галаны юзцня тяслим едя билмир.

Галанын йолуну Зярнишан адлы бир йерли гадындан юйрянир вя гялябя газаныр. Яли пящляван щямин гадынла евлянир.

Бир нечя эцндян сонра Яли пящляван шимала тяряф йола дцшцр. О, Зярнишандан айрыларкян она бир базубянд верир вя дейир:

- Сюзсцз ки, бу сяфярим узун илляр чякяъяк, биз эеъ эюрцшяъяйик. Ал, бу базубянди сахла. Щярэащ гызымыз олса, сатыб ъещиз хяръи едярсян, йох, оьлумуз олса, голуна баьлайыб архамъа эюндярярсян.

Зярнишанын оьлу олду. Адыны Мурад гойдулар. Мурад бюйцйцб пящляван ъцссяли бир оьлан олду. Тай-тушларындан щеч кясин она зору дцшмцрдц.

Яли пящляванын икинъи дяфя йолу йеня дя Гябяля шящяриндян дцшцр. О эюрцр ки, бир дястя ушаг йолда ойнашыр. Анъаг бунлардан бири чох гочаг вя ъясурдур. Тай-тушларыны бир яли иля атыб-тутур. Яли пящляван щямин оьлана йахынлашыб дейир:

- Мяни дя о ъцр атыб тута билярсянми? Оьлан чякинмядян: «Бяли», дейир.Яли пящляван оьланы эютцрцб еля атыр ки, уъа бир

гайанын башына дяйиб парча-парча олур.Буну эюрян ушаглар гышгыра-гышгыра дейирляр:- Ко Мурад, ко Мурад!Йяни «ко» олмады, дцз олмады. Мурад ушагдыр,

сянся бюйцк. Гцввяляр бярабяр дейил.Еля орада бир ушаг Яли пящлявана йахынлашыб

дейир:- Онун атасы хябяр тутан кими йер цзцндян

няслини кясяъяк.

Page 413: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

414

Яли пящляван сорушур:- О кимин оьлудур?- Танымырсан, Яли пящляванын?Яли пящляван кор-пешман евя эялир. Зярнишан

онун бойнуна сарылыр вя дейир:- Билирсян, оьлумуз Мурад ня иэид олуб?Яли пящляван дейир:- Даща Мурад йохдур…Гадынын ялляри йанына дцшцр.Мурады о даьын йанында дяфн едирляр. Щямин

вахтдан даьын ады «Комурад» галыр.

255. Бяляк дашы

Нися юз ямиси оьлу Садыьы севиб сечмиш, башга истяйянлярин щеч бириня «щя» демямишди. Садыг касыб олса да, гыз ону севдийи цчцн дювлятлилярдян цстцн тутмушду. Нисяни Садыьын евиня эялин эятирдиляр. Садыгэил касыб олдуьундан Нися цчцн бир ямялли пал-палтар да алмамышдылар. Нися дювлятли оьланларын башга гызлар цчцн эятирдийи палтарlarа щясрятля бахыр, юзцня тяскинлик верирди: «Ещ, Садыьын биръя мящяббяти мяня бясдир».

Бир-ики ил эялиб кечди, Нисянин ювлады олмады. Гайынанасы наращат олмаьа башлады. Ону мамалара, фалчылара эюстярди. Апармадыьы пир галмады, демядийи нязир, эютцрмядийи гурбан, пайламадыьы сядягя олмады. Амма Нисянин ушаьы олмады ки, олмады. Нися артыг сяккиз ил иди ки, яр евиндя иди. Яввялки бир-ики или хош кечмишдися, сонракы иллярдя цзц эцлцб кюнлц ачылмамышды. Яввялляр тякъя гайıнанасы, сонра гайынатасы дейинирдися, сон вахтлар севимли яри Садыг

Page 414: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

415

да ачыг-ашкар наразылыьыны билдирир, ювлад истядийини ешитдирирди.

Бир эцн Нися йухуда эюрдц ки, даьда шиш бир гайанын башында йеря бир бялякли оьлан ушаьы гойулуб. Кимся она деди ки, о ушаг сяниндир. Эет, эютцр ямиздир.

Нися щювлнак йухудан айылды, йухусуну щеч кимя демяди. Сящяр бир бящаня иля евдян чыхыб даьа эетди вя йухуда эюрдцйц шиш гайаны ахтармаьа башлады. Бир хейли эязяндян сонра щямин гайалыьы тапды. Аз галырды ки, цряйи аьзындан чыхсын. Гычлары титряйир, цряйи чырпынырды. Эцъля юзцнц гайанын цстцня чатдырды. Бирдян бахыб эюрдц ки, гайанын цстцндя ушаг гундаьына охшайан бир узунсов даш вар. Эялиб дашы гуъаьына эютцрдц. Юзц бяс дейинъя аьлады. Сонра ися беля бир байаты деди:

Аьламышам башдан щей,Тянэя эялдим йашдан щей.Ня атан вар, ня анан, Йаранмысан дашдан щей.

Сонра ушаьа охшайан дашы бяляди, гуъаьына эютуруб кяндя эялди, утандыьындан евя эирмяйиб, тювлядя бир гаранлыг буъаьа гойду. Эцндя ики-цч дяфя эялиб даша бахыб эедирди.

Бу ара яри ачыгъа деди:- Яэяр бу йазаъан ушаьын олмаса, эедиб бир

дюшцсцдлц арвад алаъаьам. Сяндян ютрü сонсуз олмайаъаьам ки…

Нися чох ащ-зар еляди, эюз йашы тюкдц. Эеъя йухуда эюрдц ки, бир нурани гоъа она дейир:

- Ай гызым, шцкцр Аллаща, бойнунда ушаг вар, нийя евдякиляря демирсян?

Page 415: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

416

Нися айылды, «Аллаща пянащ» дейиб гайынанасына деди ки, бяс дейясян ушаьым вар. Яввял гайынанасы инанмады. Бир ай сонра Нися йеня йухуда о нурани кишини эюрдц. Киши деди:

- Ай, гызым, беш айлыг ушаьы нийя яриндян, юз анандан, яминдян эизлядирсян?

Нися ялаъсыз галыб бунлара да деди ки, ушаьым вар, юзц ися щяр эцн тювляйя эедиб бялякли даша баш чякирди. Даща вахт аз галмышды, амма ня Нися юзцндя бир шей баша дцшцрдц, ня дя башгалары.

Арадан доггуз ай кечмишди. Бир эеъя Нися йухуда эюрдц ки, щямин нурани киши дейир:

- Ай гызым, дур, о ушаьы эютцр, аьламагдан сяси батды. Нися щювлнак йериндян галхыб гаранлыгда горха-горха тювляйя эирди вя ичяри эиръяк кюрпя ушаг сяси ешидиб юзцндян эетди. Бир гядярдян сонра айылыб эюрдц ки, бялякдяки даш дейил, бир ушагдыр. Тез аьлайа-аьлайа гундаьы синясиня басды, дюшцнц аьзына верди. Нися эюрдц ки, дюшцня дя сцд эялиб, уъадан аьламаьа башлады. Сяся яри, ямиси вя гайынанасы йухудан айылыб тювляйя эирдиляр вя Нисянин гуъаьындакы ушаьы эюрцб ону данлайа-данлайа евя эятирдиляр.

- Ай гыз, нийя утанıрсан? Нийя бизя демямисян ки, санъы чякирсян?

Эеъя вахты щамыйа сяс дцшдц, шадйаналыг олду. Амма о ящвалатдан бяри Нися тез-тез щямин

гайалыьа эедярди. О йеря инди «Бяляк дашы» дейирляр.

256. Йесхырман дашы

Дейирляр, Надир шащ Азярбайъана сохулан заман она бойун яймяйян адамлар шащын гошуну иля мцбаризяйя башламышлар. Шащын низамлы ордусу

Page 416: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

417

халгын пя-ракяндя мцбаризясини дармадаьын етмишди. О заман шащ цсйанчылардан ясир алдыглары адамларын голларыны баьлатмыш, йан-йана дцздцряряк цстляриндя ат ойнат-дырмышды. Сонра да, бцтцн сцвари вя пийада гошун щямин адамларын цстцндян кечмишди. Адамларын ъясяди атларын дырнаьында эетмишди.

Дейирляр, Надир шащ эери гайыданбаш йолуну йеня дя щямин йердян салыр вя о, бурада мюъцзяйяраст эялир. О, адамлары дири-дири «йесхырман» елятдийи йердя чох бюйцк сал дашлар ямяля эялмишди. Шащ ямр едир:

- Мян эяряк дцшмянляримин ганы тюкцлдцйц йердя ъейран ятиндян кабаб йейям.

Шащын ямри йериня йетирилир. Щямин дашын цстцндя саггыз одунундан оъаг галаныб кабаб биширилир. Шащ вязириндян сорушур:

- Вязир, де эюрцм бу ня олан ишдир? Биз эедяндя бурaда даш йох иди. Инди бу дашлар неъя ямяля эялмишдир?

Вязир дейир:- Шащым, сян бу торпаьа нащаг ган тюкмцсян.

Одур ки, аталар дейиб: «Нащаг ган тюкцлян йердя от битмяз». Нащаг ган тюкцлдцйцндян бу йерляр бирдяфялик даш олмушдур.

Шащ гязябляниб оъагдан ики саггыз кюсювц эютцрцб сал дашларын цстя атыр вя дейир:

- Доьрудан да, мян нащаг ган тюкмцшямся, торпаьы даш едян гцввя гой бу саггыз аьаъынын кюсювлярини дя щямин дашларын цзяриндя эюйярдиб аьаъ етсин.

Шащ бир нечя щяфтя щямин дцшярэядя галыр. О, бир эцн атдыьы саггыз кюсювляринин даш цзяриндя эюйярдийини эюрцр. Шащ дейир:

- Сян торпаьын щюкмцня бах!

Page 417: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

418

О вахтдан етибарян щямин даш олан сащяйя «Йесхырман» дейилир.

257. Гашга Сярдар

Залым бир щюкмдарын горхусундан Башкянд кяндинин адамлары евлярини тярк едиб даьлара гачыр, чох чятинликля сыьынаъаг тапыб эизлянирляр. Лакин бялякдя олан кюрпя бир ушаг еля щей аьлайыр, киримяк билмир ки, билмир. Adamlar qорхурлар ки, ушаьын сясини ешидиб онлары тапалар. Odur ki, кяндин əhalisini хилас етмяк цчцн чарясиз галыб, ушаьы апарыб «Тозлу дяря» дейилян йеря атырлар.

Бир нечя эцн кечир, дава совушур, ара сакитляшир. Ана ъан йаньысы иля ушаьы атылан йеря эялир. Ювладынын ня дирисини, ня дя юлцсцнц тапа билир. Йягин едир ки, кюрпяни гурд-гуш апарыб. Кор-пешман эери дюнцр.

Арадан бир нечя ил кечир. Башкечидли бир овчу чюлдя эюрцр ки, бир сцрц маралын ичярисиндя бир оьлан ушаьы вар. Ушаг овчуну эюръяк мараллара гошулуб гачыр. Киши ня гядяр говурса, ушаьы тута билмир.

Ахшам кяндя эялир, ящвалаты бир мюъцзя кими щамыйа данышыр. Хябяр щямин кянддя йашайан Эцлйанаг арвада да чатыр. О, овчунун йанына эялир, йалварыб дейир:

-О ушаьы щарaда эюрдцн? О, мяним оьлум Сярдардыр. О кимдян гачса да, мяндян гачмаз.

Адамлар ора йолланырлар, щямин даьын далында эизлянирляр. Овчу маралларын овлаьыны Эцлйанаьа нишан верир. Ана бир гайа цстцня чыхыб: «Сярдар!» -дейя чаьырыр, йаныглы фярйады иля даьлара, дяряляря шивян салыр. Бу сяс мараллары гяншяря чыхарыр.

Page 418: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

419

Эцлйанаг марал сцрцсцнцн ичиндя оьлуну эюрцр, цряйи гяшш едиб йеря йыхылыр. Эюзцнц ачанда эюрцр ки, мараллар ону дювряйя алыб, Сярдар ися анасынын сачыны сыьаллайыр. Сярдар ананын юзцня эялдийини эюрдцкдя гачмаг истяйир. Эцлйанаг ъялд онун бойнуна сарылыр. Еля бу вахт пусгуда дуран адамлар кюмяйя чатырлар. Сярдары эцъ-бяла иля кяндя эятирирляр. Ана марал щцъума кечяряк тез-тез юзцнц адамларын арасына вурур, Сярдар да она тяряф ъан атыр…

Сян демя ана марал ушаьы юз сцдц иля бюйцдцбмцш.

258. Маралын эюз йашы

Марала щяр йердян елчи эялирди. О ися елчиляри доггаздан гайтарырды. Эялянляря «эюзалтысы вар» ъавабы верирдиляр. Ашиглярин сайы чохалырды, Маралын севэилиси Рювшян ися касыб бир дяйирманчы иди, щяр щяфтя биръя чанаг арпа уну йыьырды, дюрд-беш айда биръя чувал ун сатырды. Бу щесабла о, он иля дя той тядарцкц эюрцб гуртармайаъагды.

Дяйирман эеъя-эцндцз таггатаг ишляйирди, Рювшян-ля Марал ахшамдан аз кечмиш дяйирман дярясинин башына чякилир, пычылдашыр, бир-бириня щясрятля бахыр, дяйирманын сясини интизар ичиндя динляйирдиляр. Санки дяйирман дян цйцтмцр, онларын икисиня бир тале, бир бяхтийарлыг мащнысы охуйурду. Бу мащны ися битмир, тцкянмир, бир сонсузлуг эирдабында чырпынырды.

Ашиглярин бири дя Маралы щамыдан чох истяйирди, онун да эеъяси, эцндцзц йох иди, о да аз гала дяли-диваня олуб чюлляря дцшяъякди. О, бу язаблы интизара дюзмяди, башына дястя топлады, йа юлцб Маралын

Page 419: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

420

обасында галаъаьына, йа да елляр чичяйини дяриб эятиряъяйиня гярар верди.

Эеъяйары кяндя эирдиляр. Маралы юз евляриндя тапмадылар, дяйирман дярясиня йериш етдиляр. Рювшян дя азаъыг ашын дузу дейилди; дяйирман дашыны тяк эютцрцрдц, ялиндя ойунъаг кими ойнадырды. О ашигин дястясинин ичиня аъ гурд кими тяпилди, щярясинин айаьындан, голундан тутуб бир йана atды. Эюрдцляр ки, щамысы йыьышса, онун биръя голуну да ганыра билмяйяъякляр, йахын эялмя-лидиrляр. Рювшяни кянардан оха тутдулар. Дяйирманчынын синясиня, кцрякляриня нечя-нечя ох санъылды, баш-эюзцндя саь йер галмады. О, «Марал, гач!»- дейиб йыхылды.

Марал даьлара цз тутду. Эцн доьанда Кяпязин башына галхды. Арана бахды. Дяйирман дярясини ганла долу эюрдц. Аьлады. Саь эюзцнцн йашы кцляйин ганадында учуб бир дяряйя дцшдц, бир дяряни долдурду – Эюй-Эюл йаранды. Сол эюзцнцн йашы да айры бир дяряйя дцшдц, дяря силкялянди – Маралэюл йаранды. Маралын щясрятинин, нисэилинин сон аъысы олан ики дамла эюз йашы да учуб бир гайайа гонду, сцрцшцб йеря, дярин бир чалайа дцшдц – Гара эюл йаранды.

259.Ганлы гобу

Сцсян бир аь кюйняк щюрцрдц. Еля бил ки, кюйняк щюрмцрдц, санки юз гялбини ипяк саплара баьлайырды. О, бу кюйняйи елин иэид баласы Гайа цчцн тохуйурду.

Сцсян дцнйанын эярдишини фикирляшиб севэилисиня мящяббят кюйняйи-вяфа, сядагят, гцввят кюйняйи тохуйурду:

Page 420: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

421

- Дцнйанын ишини билмяк олмур. Сящяр ачылан чичяк, бир дя эюрцрсян эцнорта солур. Дцнян севэилисиня бир-бириндян эюзял няьмяляр охуйан бцлбцлцн бу эцн кюксцнцн ганы синясини бойайыр. Дцнйада юлцм вар, айрылыг вар, сынаг вар. Эяряк, бойуна гурбан олдуьум Гайама юз ялляримля еля бир кюйняк тохуйам ки, о, сынаг гаршысында аъиз галмасын, щяр ъцр чятинлийи дяф етсин, она гялябя чалсын.

Лакин Сцсяни елин башга бир оьлу да, Алгайа да севирди. Алгайанын да гызын ялляри иля тохунмуш, сещрлянмиш: кюйнякдян хябяри варды.

Сцсян кюйняйи тохуйуб гуртарды, ону Зцмрцд булаьын ахарында йуйуб чяпярин цстцня сярди.

Эеъя Алгайа Сцсянэилин евляринин гяншяриндян баха-баха кечирди. О, эеъянин гаранлыьында сцд кими аьаран бир шей эюрдц. Аты щямин сямтя сцрдц, ялини чяпяря атаркян аь кюйняк ялиня кечди. О, севинъяк юзцнц чыраьа йетирди, бахыб эюрдц ки, Сцсянин илщамла щюрдцйц байхалы (бязякли) аь кюйнякдир. Палтарыны сойунуб кюйняйи эейди. Еля бил бядяни кюйнякдян од алды, голларына гцввят, цряйиня тяпяр эялди. Öзцндя илдырым эцъц щисс етди. Сцбщ тездян дурду, атыны минди, гылынъыны гуршады, йай-охуну ялиня алыб евдян чыхды…

Сцсян мяйус щалда Дашбулаьа тяряф эедирди. Алгайа чапараг эялиб, гызы йердян чалыб эютцрдц.

Сцсян ня гядяр еtди, мцгавимят эюстяря билмяди. Nəhayət, деди:

- Аь кюйняйи сярэидян сян апармысан, кюйняк яйниндя олмаса сяндя бу ъцрят олмазды.

Алгайа гцрцрла:- Бяли, кюйняк яйнимдядир. Инди мян еля

эцълцйям ки, бир гошуна тяк галиб эялярям.

Page 421: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

422

Хябяр Гайайа да чатды. О да йарагланыб йола дцшдц. Онлар «Елдар ову» адланан даьа чатдылар.

Ики иэид бир-бириня ох йаьдырырды. Сцсян вар эцъц иля гышгырырды:- Гайа, юзцнц гору, аь кюйняк онун яйнидядир,

ох она кар етмяз.Гайа ишаряни баша дцшдц. О юзцня йер сечди.

Бир нечя дягигядян сонра аь кюйняйи онун яйниндя пара-пара етди. Анъаг чарпышма йенидян башлады. Щяр ики иэид дюйцшдя бир-бирини мящв етди.

Бу фаъияни эюрян Сцсян юзцнц йахынлыгдакы гобу иля ахан эур суйа атды. Иэидлярин ганы суйу гыпгырмызы бойамышды. Сцсян бу ганлы суда боьулду. Ганлы кюйняк ися су иля ахырды. Еля о вахтдан халг о гоbуну «Ганлы Qобу» адландырыр.

260.Чобан вя гойун сцрцсц

Башы думанлы-чянли Кяпязин гойнуна щямишя аран елиндян йайлаьа чыхармышлар. Бир эцн бу даьлара бир чобан да гонаг эялир. О, юз сцрцсцнц Кяпязин ятяйиндя отарыр, буз кими булаг суйундан щям юзц ичярмиш, щям дя гойунларыны суварырмыш. Бир эцн бу даьларын даима гонаьы олан думан-чян эялиб мешяляри бцрцйцр. Набяляд чобан мешядя азыр. О, щаванын ачылмасыны эюзляйир. Чох кечмир ки, щава ачылыр. Эюзял бир эцн чыхыр. Чобан бахыб эюрцр ки, Кяпяз даьынын чынгыллы бир голуна эялиб чыхыб. Щава эетдикъя исинир, чобанса бу чынгыллыгдан чыхыб эетмяйя бир йол тапмыр. Чобан бярк сусайыр, бахыб эюрцр ки, гойунлар да сусуздур. Чобан дярин фикря эедир, эязир, доланыр, бурадан чыхыб эетмяйя ня бир йол тапыр, ня дя бир булаг ки, гойунларыны суварсын.

Page 422: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

423

Чарясиз галан чобан Кяпяз даьына цзцнц тутуб йалварыр:

- Ей Кяпяз, яэяр сяндя еля бир гцдрят варса гой бурадан бир булаг чыхсын, щям гойунлары суварым, щям дя юзцм ичим. Онда сянин йолунда бир аь, бир дяня дя гара гоч гурбан кясярям.

Чох кечмир ки, чынгылларын арасындан бир булаг гайнайыб чыхыр.

Чобан щям гойунларыны суварыр, щям дя юзц дойунъа су ичир.

Анъаг чобан андына ямял етмир. О, Кяпязи алдатмаьына севиняряк эцлцр. Буну эюрян Кяпяз даьы щирслянир, чобаны юз сцрцсц иля бирликдя щямин булаьын башындаъа даша дюндярир. Еля о вахтдан да Кяпязин ятяйиндя чынгылларын арасы иля шырыл-шырыл бир булаг ахыр. Булаьын башында ися ялиндя чомаьы олан бир чобан вя онун сцрцсц даш олуб галыб.

Даьлара ова чыхан овчулар узагдан баханда еля билирляр ки, бу чобан йох, бир сцрц дашдыр.

261. Гызыл тяпя, Мыхыр тяпя

Чох гядим заманларда бюйцк бир тайфада варлы, дювлятли бир хан йашайырды. Бу ханын эюзцнцн аьы-гарасы йеэаня Гызыл адлы бир гызы вар иди. Аьлы, эюзяллийи вя фярасяти иля щамыны юзцня щейран едирди. Башга бир тайфадан Мыхыр адлы бир оьлан бу гыза ашиг олур. Оьланын атасы чох йохсул олдуьундан эцндя биринин нахырына эедяр, биринин гапысында ишляйяр, бу ъцр аьыр язиййятля чюряк пулу газанарды. Беля аьыр vязиййятдя бу ъцр мящяббятя лайиг олмасы оьланы чох сарсыдыр. О, юз тайфаларынын башчыларыны бир нечя дяфя ханын гапысына елчи эюндярир, анъаг рядд ъавабы алыр.

Page 423: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

424

Мящяббятин уьурсузлуьу оьланын башына олмазын бялалар эятирир. Гыз оьланын бу вязиййятини эюрцб, она бюйцк бир тяпя гурдурмасыны тяклиф едир. Щям дя еля бир тяпя ки, юзцнцн гурдуьу тяпядян щцндцр вя бюйцк олсун. Беля олса сюзцмцз сюздц- дейир.

Оьлан разы олур. Щяр ики эянъ ишя башлайыр. Гырх атлы-торба иля оьлан, гырх атлы-торба иля гыз. Щяр кяс юз йахын адамлары иля тяпяни гурмаьа башлайыр. Бир эцн беля, ики эцн беля, нящайят бир нечя эцндян сонра хан гызы юз тайфаларындан бир чапар эюндярир ки, оьлан инди чыхсын мейдана эюряк, сюзцмцз сюздц, йа йох. O, оьлан чапарла эетдикдя гызын гурдуьу тяпянин чох щцндцр олмасыны эюрцб, мяйус щалда юзцнц гурдуьу тяпядян атыр вя юлцр. Оьланын гырх атлы торба иля торпаьыны дашыдыьы йердя бюйцк бир эюл ямяля эялир. О вахтдан бу тяпяляр Гызыл вя Мыхыр тяпяляри адланыр. Эюлцн адына ися «Ат эюлц» дейирляр.

262. Сящянэучан тяпя

Беля рявайят едирляр ки, эуйа кечмиш заманларда варлы бир киши йашайырды. Онун вары-йоху бир гызы вар имиш. Заман кечдикъя гыз бюйцйцр, атасы ону юзц кими варлы, дювлятли бир кишинин оьлуна яря вермяк фикриня дцшцр. Анъаг гыз буна разылыг вермир. Атасы ня гядяр ется дя гызыны разы сала билмир.

Бир мцддят кечдикдян сонра киши гызынын кяндли оьлуну севдийини билир вя ону евдян говур.

Гыз йайлаьа, нянясинин йанына эялир. О, бурада атасындан горхуб, щеч йана чыхмаз, анъаг ахшамлар гоншу гызлары иля тяпянин цстцндяки булагдан су эятирмяйя эедярмиш.

Page 424: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

425

Сонра гыз атасынын ону атдыьыны ешидир вя нянясинин разылыьы иля кяндли оьлуна нишанланыр. Бундан сонра киши гызына даь чякмяк фикриня дцшцр. Киши кяндли оьлунун цзяриня щцъум чякир, амма мяьлуб олур. Бир нечя эцн кечдикдян сонра киши кяндли оьлуну эеъя йатаркян тутдурур, башыны кясдирир вя тяпянин цстцня гойдурур.

Ахшам гыз сящянэини эютцрцб суйа эедяркян, нишанлысынын щалына дюзя билмир, йыхылыр вя сящянэи тяпядян дцшяряк сыныр. Она эюря бу тяпя «Сящянэучан» тяпя адланыр.

263. Ъамыш дашы яфсаняси

Кечмиш заманларда Ящмяд адлы бир чобан вар иди. Ящмяд бцтцн эцнцнц дцздя мал-гара отармагла кечирирмиш. Ящмядин бир ъамышы вя далдаланмаг цчцн йердян газыб дцзялтмя дахмасы вар имиш. Ящмяд ахшама кими эюзцнц ъамышдан чякмяз, щяр дяфя ъамыша баханда еля бил юзцндя йцнэцллцк щисс едярмиш. O, йемяк цчцн эютцрдцйц бир парча чюряйи дя ъамыша йедиздирярди. Ящмяд чюряйи ъамыша вердийи заман, ъамыш дил билян адам кими чюряйин бир щиссясини йемякдян имтина едярмиш. Еля бил ъамыш дуйурмуш ки, Ящмяд чюрякдян юзцня сахламыр. Она эюря дя Ящмяд чюряйин о галан щиссясини йейинъя йанында дурар, сонра ися ращат-ращат ондан араланармыш. Бир эцн кяндин аьасы адланан Садыг чюлц-чямяни сейр етмяк цчцн эязмяйя чыхыр. Эязя-эязя эялиб дцздя мал отаран Ящмядя раст олур. О, Ящмядин йанына чатар-

Page 425: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

426

чатмаз, ъамыш адяти цзря маллардан айрылыб,Ящмядин йанына эялир. Демя онларын эцнорта нащарынын вахты чатыбмыш. Садыг бир хейли ъамышла Ящмядин щярякятляриня нязяр салдыгдан сонра Ящмядин йанына эялир. Садыг фикирляшир, бу неъя олан ишдир, неъя олуб ки, о буна кими бу ъамышы эюрмяйиб. Садыьы дярд эютцрцр. Ня цчцн Садыг кяндин аьасы ола-ола беля йарашыглы, ятли, ганлы, инсан гялбини дуйан беля бир ъамыш лцт, бир гарын чюряйя мющтаъ олан бир йетимин олсун. Садыг дярд даьытмаьа чыхмышды, дярд артырыб евя гайыдыр. Садыг евдя чох фикирляшир, эютцр-гой едир. Ня етсин, неъя етсин, неъя бящаня эятирсин ки, о ъамышы Ящмядин ялиндян чыхартсын. Садыг ня гядяр чалышырса бу ъамыш мясялясини йаддан чыхара билмир. Бу ъамыш она аьыр бир дярд олур.

Сящяри эцн Ящмядин эюзцня ъамыш олдугъа бикеф дяйир. Ящмяди гям бцрцйцр. Ахы, ъамыш ня цчцн бикеф олсун. Эцнорта нащар вахты ъамыш нащара эялмир. Ящмяд онун йанына эедир. Ня гядяр ону тумарлайырса, о цз, бу цзцня кечирся, хейри олмур. Садыг ону эюрян эцндян ъамыша яйан олмушду ки, ону севимли сащиби Ящмяддян вя сейр етдийи мяскяни олан чямяндян айыраъаг. Ъамыш сонсуз кядяр ичярисиндя Ъирэиз сащилиня йахынлашыр, дизини гатлайыб арамла су ичмяйя башлайыр. О ичир, ичир, доймаг билмир. Еля бил дуйуб ки, бу су онун сон суйудур. Чох фикирляшдикдян сонра гят едир ки, аьанын ийрянъ оъаьына гисмят олунъа, дюнцб даш олса ондан йахшыдыр. Бу ъамышын гяти вя сон фикри иди. Буну гят етдикдян сонра ъамыш цзцнц сонсуз эюйляря тутуб дейир: «-Ей Йарадан, мяни Ящмяд щяр эцн ахшама кими бир гарын чюряйя ишлядиб, ахырда да о бир гарын чюряйи юз боьазындан кясиб, йедирдиб бяслядийи,

Page 426: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

427

сон цмиди олан ъамышы да онун ялиндян алмаьа чалышан ийрянълярин бычаьына дцчар единъя, еля бах бу сонсуз сящрада даш еля, гой мян бир парча даша дюнцб Ящмядя щямдям олум». Ящмяд ъамышын бу вязиййятини эюрцб, цряйиндян гара ганлар ахыда-ахыда бцзцшцб бир гайайа сюйкянир вя ъамыша бахыр. Ящмяд эюрцр ки, ъамыш отладыьы отлаглары сцзя-сцзя дурдуьу йердя дя йатды. Ъамыш йатдыьы йердян галхмыр. Байагдан бяри дуруб ъамыша тамаша едян Ящмяд дуруб тагятсиз щалда ъамыша йахынлашыр. Эюрдцйц мянзяря ону бир тярпянмяз щейкяля дюндярир. О, эюзляриня инанмыр. Ъамыш йатан йердя ъамыш шяклиндя, нящянэ бир даш эюрцр. Эюрдцйц бу горхунъ вя олдугъа тяяъъцблц мянзяря ону кяндя гачмаьа мяъбур едир. Ящмяд цз тутуб кяндя доьру гачмаьа башлайыр. О, кянддя эюрцнян бцтцн адамлара щадисяни олдуьу кими данышыр. Кянд ъамааты дястя иля йыьылыб Ъирэиз чайына доьру эедирляр. Онлар чобанын эюстярдийи йердя ъамышын дюнцб тярпянмяз даш олдуьуну эюрцб, бир мцддят щейранлыгла даша тамаша едирляр.

264. Эцллярин щцняри

Ирандан шащын пящляваны Эянъяйя эялир вя ханын гырх пящляваныны йыхыр. О вахт гайда беляймиш ки, яэяр шащын пящляваны вя йа ашыьы ханлыьын гырх пящляваныны йыхса вя йа ашыьыны баьласа, верэиляр йарыбайары артармыш. Йох, яэяр ханлыьын бир пящляваны вя йа бир ашыьы галиб эялся, верэиляр йарыбайары азалармыш.

Page 427: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

428

Эянъя ханы онсуз да аьыр олан верэиляри юдяйя билмирди. Бу тяряфдян дя гырх пящляванын мяьлубиййяти ону дярдя салмышды. Шащын пящляваны хана цч эцн мющлят верди вя деди:

- Мащала ъар чякдир, гой голунун эцъцня, дизинин мющкямлийиня инанан варса, мейданыма эялсин.

Бир чобан мейдандакы адамлары йара-йара дцз ханын йанына эялди, яйилиб гулаьына деди:

- Мющтярям хан, бир мюъцзяни сизя билдирмяйя эялмишям. «Эцлазар булаьы»ндан хейли йухарыда, Налтюкян йахынлыьында «Хан булаьы»нын йанына бир мал биняси дцшцб. Щяля дя эюрдцкляримя инана билмирям. Гызлыьыны, эялинлийини дейя билмярям, бир гадын ъамыш саьырды. Ъамышын балаьы габаг айагларына баьланмышды. Бирдян ъамышын ики йашар баласы о бири тяряфдян анасынын алтына сохулду. Гыз ики йашар баланы ня гядяр говдуса, бир шей чыхмады. Гыз неъя щирсляндися, ики иллик ъамыш баласыны гуйруьундан йапышыб чяпярин о бири цзцня атды. Щейван йериндяъя юлдц.

Хан сораг еляди, ады Эцлляр олан гызы эятиртди. Эцлляр киши палтары эейиб щямин пящляванла бир сцфря архасында йанашы отурду. Айаьа дурмаг бящаняси иля диряняъяк явязи саь ялини пящляванын сол гычынын цстцня гойду, щисс олунмадан эцъ верди. Сонра пящляван гийафясиндя рягибини эцляш мейданына дявят етди. Шащ пящляванынын сол айаьы гырылдыьындан йериндян тярпяня билмяди.

265. Шейх вя чобан

Халг арасында бюйцк инам газанмыш Шейх Гобустан гайаларынын йанындан кечиб Хязяр

Page 428: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

429

дянизиня тяряф эедирди. Бир дя эюрдц ки, йолун кянарында гойун отаран бир чобан йапынъысыны йеря салыб цстцндя о цзя-бу цзя ашыр. Шейх сорушду:

- Чобан, нейнирсян? Чобан деди:

- Аьа, намаз гылырам. Шейх билдирди ки, намазы беля гылмазлар. Эюрк

цчцн Шейх атдан дцшдц. Ъанамазыны йеря сярди, мющцр дашыны сащманлады, ядяб-ярканла намаз гылмаьа башлады. Бу гайда чобанын хошуна эялди. О да Шейхля бярабяр намаз гылды.

Шейх атына миниб эетди. Чобан намазы тякрарламаг истяди, мцмкцн олмады. Намаз йадындан чыхмышды. Вахт итирмядян Шейхин далынъа тярпянди.

Шейх атыны чапа-чапа эедир, чобан ися чомаг чийниндя ондан ял чякмирди. Мцгяддяс Шейх атыны Хязяр дянизинин цстц иля чапырды: «Ей Йарадан, мяни бу зырраманын ялиндян гуртар». Эери чевриляндя эюрдц ки, будуr, чобан чомаг чийниндя онун далынъа эялир. Юзц дя суда батмыр. Билди ки, чобан ювлийады. Уъа сясля деди:

- Чобан, эери гайыт, сян мцгяддяссян, намазыны неъя билирсян, еля дя гыл.

266. Шейх вя гардашы

Ики гардашдан бири Шейх иди. Юмрцнц-эцнцнц мясъидлярдя намаз гылмагла кечирмишди. Щеч кимин ишиня гарышмазды. Ня бир адама гуйу газмышды, ня дя бир адамын ялиндян тутуб гуйудан чыхармышды. Ондан кичик гардаш ися зинданбашы иди. Шейх буна

Page 429: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

430

эюря гардашыны диндирмирди. Ону Аллащын йолундан узаг щесаб едирди.

Гардашлар гоъалмышдылар. Бу вязиййят кичик гардашы цзцрдц. Шейх ися онун язабына мящял гоймурду. Кичик гардаш фцрсят тапыб бир дар доггазда Шейхин габаьыны кясди вя деди:

- Биз гардашыг, юмрцмцз кечир, няйя эюря кцсцлц галмалыйыг?

Шейх билдирди ки, бизим ишимиз, ямялимиз бир-бириня зиддир. Мяня мане олма, намазымын вахты кечир. Кичик гардаш деди:

- Яйляш, намазыны гыл. Шейх билдирди ки, бурда су йохдур, дястямаз алмалыйам.

Кичик гардаш деди:- Гырх илдир ки, мясъиддя намаз гылырсан,

Аллаща дуа еляйирсян. Йалвар, гой бурдан булаг чыхартсын.

Шейх ня гядяр дуа едирся, йердян булаг чыхмыр. Беля оланда о бири гардаш белиндяки яйри гылынъы чыхарыб йери ъызды. Ъыз йериндян су фявваря вурду. Шейх деди:

- Гардаш, бу ня мюъцзяди? Зинданбашы деди:- Сян гырх ил намаз гылмагла юз ишини битмиш

щесаб елямисян. Мян ися щагг уьрунда чалышмышам. Эцнащы оланы ъязаландырмышам, эцнащсызы да юлцмдян азад елямишям. Бунларын щамысы о бюйцк Танрыйа аэащ олдуьу цчцн сюзцмц йеря салмады.

267. Хяйанятин ъязасы

Page 430: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

431

Астаранын Сарыдаш маьарасынын йахынлыьында бир иэид олурмуш. Ох атмагда, ат чапмагда, кцрняш тутуб эцляшмякдя бир адам она чатмазмыш. Вилэиъ йайлаьы, Бешикли гайа, бцтцн мянзяряли йерляр онун ихти-йарындаймыш.

Алаша галада ися цч пящляван гардаш йашайырмыш. Онлар щямин Сарыдаш маьарасы йахынлыьында йашайан иэидин дцшмяни идиляр. Иэид бир аз сифятъя кобуд, гадыны ися чох эюзял иди.

Гардашлар бу иэиди мящв етмяк цчцн щийляйя ял атмалы олдулар. Бир мякрли гары тапыб иэидин евиня эюндярдиляр. Пящляван эцндцзляр сяфяря чыхырды. Эери гайыдана кими гары гадынын бейнини долдурурду:

- Ярин иэиддиr, амма ня файда, сянин кими эюзял, зяриф бядянли бир эялинин тайы дейил.

Бир беля, беш беля, гадыны фикир эютцрцр. Амма гадын яринин эцъцндян горхурду. Одур ки, щийляйя кечди. Кюнлцнц цч гардашдан бириня вермишди. Оьлан бойлу-бухунлу, сифятдян йарашыглы иди. Гадын яр евиндя олса да, гялби дцшмян евиня чохдан кючмцшдц. Бир эцн яринин гылыьына эириб сорушду:

- Сянин няйя эцъцн чатмаз?- Голуму йедди гат зянъирля баьласалар, пул-пул

еляйярям.Гадын онун голуну зянъирля баьлады. Иэид биръя

тяканда зянъирляри гырыг-гырыг еляди. Йедди гат юркян баьлады. Иэид ону да гырды. Яр арвадына деди:

- Амма мяни юзцня бянд едян щюрцкляринин щяр бириндян йетмиш тел айырыб голларымы далдан баьласан, ача билмярям.

Гадын йемяк-ичмяк эютцрдц, Баба булаьынын цстцня эялдиляр. Эцл-чичяк дярдиляр. Отуруб ляззятля йейиб-ичдиляр. Сонра гадын яринин башыны дизинин цстцня алды. Кишини охшайа-охшайа йатырды. Щюрцклярини

Page 431: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

432

ачыб булуд кими цстцня тюкдц. Тел-тел айырыб кириш щюрдц. Яринин голларыны архадан бир-бириня чатыб мющкям баьлады.

Иэид йухудан айылды, ня гядяр еляди голларыны ача билмяди. Башын тцкц яти йарыб сцмцйя кечди. Буну эюрян арвад йахынлыгда оъаг галады. Тцстц яринин дцшмянляриня ишаря иди. Пусгудан чыхан гардашлар хянъярля ял-голу баьлы иэидин башыны кясдиляр, гадыны да юзляри иля Алаша галасына апардылар. Ара дцзялдян гарыны она гуллугчу вердиляр. Гары бир эцн хябяр эятирди ки, гадын ня гузу яти, ня дя башга ят йемир. Оьлан гадынын йанына эялди ки, сябябини юйрянсин. Гадын деди:

- Мяним ярим чятин овланан, отлу бичяняклярин, эюй зямилярин няьмякары олан билдирчинлярин эцндя бир ъцтцнц овлайыб мяня йедиздирирди. Мян билдирчин яти йемяйя адят елямишям.

Еля бил ярли гадынын тутдуьу гябащятин бюйцклцйц тязя севэилисиня инди айдын олду:

- Билдирчин яти йедиздирян иэид яри бада верян гадын, йягин бир эцн гардашларыма мяним дя башымы кясдиряъяк, -дейя кичик гардаш ял атды гылынъа вя хяйаняткар гадынын башыны бядяниндян айырды.

268. Киши гызыл олур

Новрузун сон эцнц эеъя эцндцзля тян йары олур. Бу вахт чай бир ан дайаныр, сонра йенидян ахыр. Ким ня арзу еляся, дилиндя щансы сюзц деся, о иш щасил олур.

Араз гыраьындакы кяндлярдян бириндя бир тязя эялин йашайырмыш. Бу эялин ахыр чяршянбя эеъяси, дан улдузу

Page 432: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

433

доьан кими галхыб чайын гыраьында эюзляйир. Бирдян эюрцр ки, ъошьун Араз чайы дайанды. Эялин тялясик дейир: «Инди эедиб эюрцм ки, ярим гызыл олуб».

Эялин евиня гайыдыб йатаьына узаныр. Бир аздан сабащ ачылыр, щава ишыглашыр. Эялин йериндян галхыр, оъаг галайыр, байрам сцфряси бязяйир, байрам ашы биширир. Амма эюрцр ки, яри ойанмыр. Чаьырыр, силкяляйир, киши ойанмыр ки ойанмыр. Цстцндян йорьаны эютцряндя эюрцр ки, яри гызыл олуб. Эялин аьлайа-аьлайа ону эютцрцб фармаша габлайыр, йцкя гойур. Гонум-гоншуйа да дейир ки, ярим байрам ашыны йемяди, эеъяйкян чыхыб айры мямлякятя ишлямяйя эетди.

Сащибсиз галан эялин эеъя-эцндцз аьлайыр, пешманчылыг чякир. Бир мцддятдян сонра эялинин йемяк-ичмяйи тцкянир. Эялин билмир дярдини кимя десин. Ахырда наялаъ галыр. Эеъянин бириндя галхыб фармашы ачыр, яринин чечяля бармаьыны кясир, сящяриси апарыб зярэяря верир, явязиндя пул алыб эятирир, хярълик еляйир вя биртящяр доланыр. Нящайят, илин ахыр эеъяси эялиб чыхыр. Эялин лап ахшамдан отурур Аразын гыраьында, эюзцнц дикир чайа. Дан улдузу доьан заман бирдян Араз дайаныр. Эялин дейир: «Ай су, эедим ки, ярим йеня адам олуб». Сонра эялин галхыб евя эялир, эюрцр ки, фармаш тярпянир. Тез фармашы ачыр, ярини орадан чыхарыр. Башына эялян ящвалаты она данышыр.

Яри сорушур:- Бяс мяним чечяля бармаьым щаны?Эялин дейир:- Пис йола дцшмякдянся сянин бармаьына

гыйдым. Бундан сонра онлар якин-бичин еляйиб фираван

эцн кечирирляр.

Page 433: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

434

269. Гарасаггал

Чох гядим заманларда Кцр чайынын сащилиндя гарасаггал, ъаван бир оьлан йашайырмыш. Оьлан ъаван олмасына бахмайараг ибадятиндян галмазмыш. Бу салещлийиня эюря она чох сирли шей аэащ олармыш, щям дя сцфрясинин бярякяти тцкянмязмиш. Онун гамышдан щюрцлмцш бир комасы вармыш. Бу йерляр ъейран, ъцйцр вя маралла долу имиш. Щяр ахшам-сящяр мараллар комайа йахынлашар, гарасаггал оьлан онлары саьармыш.

Эцнлярин бириндя ики овчу ъейраны гова-гова эялиб чыхыр щямин йеря. Икиси дя аъ имиш. Ъаван оьлана гонаг олурлар. Оьлан бир нечя маралы саьыб кичик тавада йайма биширир. Овчулар тяяъъцбля сорушурлар:

- Бу йемяк бизя чатармы?- Чатар, чатар, сябр еляйин.Доьрудан да онлар йаймадан дойунъа йейирляр

вя эюрцрляр ки, тавада йеня йайма галды. Овчулардан бири гарасаггал оьландан чох разы галдыьындан баъысыны она вермяк фикриня дцшцр. Оьлан разы олур. Той эцнц эялини атла оьланын комасына эятирирляр. Комайа йахынлашар-йахынлашмаз гызын йенэяси гарасаггал оьланы эюрцр, хейир-дуа явязиня дейир:

- Ай гыз, бу кифирин, адама охшамазын няйиня эедирсян?

Еля бу вахт оьлан ъамааты юлц намазына дурмаьа дявят еляйир. Тяяъъцблянянляр сорушур:

- Сян нийя тойда юлц намазы гылырсан?- Дцздц, тойду, анъаг индиъя бура юлц

дцшяъяк.

Page 434: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

435

Доьрудан да йенэя атдан дцшян кими ъаныны тапшырыр. Щамы щейрятя эялир. Еля ораларда илк гябир йенэянин олур. Гарасаггал оьланын йашадыьы йер кяндя чеврилир. Бу кяндин ады оьланын ады иля Гарасаггал адланыр.

270. Савалан улдузуна бахмысан

Кечмишдя ъясур бир оьлан варды, амма олдугъа касыб иди. О, шащын гызына, шащын гызы да она вурулмушду. Шащ буну ешидир. Тязя ашиги дя кющня ашиглярин далынъа йолламаг гярарына эялир. Яввялки усталыьыны ишя салыр.

Щяр йаны гар алмышды. Чюлцн шахтасы адамын илийиня ишляйирди. Щюкмдар оьланы йанына чаьырыб деди:

- Билирям ки, сян мяним гызымы, гызым да сяни севир. Лакин ата кими мяним дя юз сынаьым, юз шяртим вар. Гызымы о оьлана веряъяйям ки, эеъя сящяряъян бир кюйнякдя айазын аьзында одсуз-оъагсыз гала билсин.

Оьлан щюкмдарын шяртини гябул едиr вя о эеъябир кюйнякля чюлдя галыr. Щяр дяфя шахта ону дондурмаг истяйяндя оьлан севэилисинин адыны чякир, ганы ъошур, юлцмдян хилас олурду. Сящяр ачыланда шащ бахды ки, оьлан саь-саламатды, еля бил ня гар эюрцб, ня дя шахтада галыб. Шащ тяяъъцб едиr. Чцнки гызынын ешгиня дцшян нечя-нечя эянъ оьланы гарда-шахтада дондурмушду. Шащ сорушду:

- Неъя олду ки, сойугдан донуб юлмядин? Чюлдя еля бир йанар варыйдымы?

- Савалан даьынын башында парлайан улдуздан башга щеч бир йанар йох иди.

Шащ ъырнамаьа бящаня тапды:

Page 435: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

436

- Сян сящяря гядяр Савалан улдузуна бахмысан, онун истисиня гызынмысан. Шярти позуб мяня кяляк эялдийиня эюря сяни сцрэцн етдирирям.

Щюкмдар оьланы сцрэцня эюндяртдирди. Оьлан бяни-адям йашамайан бир сящрада ев тикиб йашайырды. Бир эцн шащ вязирля ова чыхды. Ов ахтара-ахтара эялиб бу тянща евя йетишдиляр. Щюкмдар эюрдц ки, евин габаьында ай ъамаллы бир оьлан дайаныб, ондан сорушду:

- Йемяйя няйин вар?Оьлан щюкмдары таныды вя ещтирамла ъаваб

верди:- Ъейран яти, гуш яти. Эялин яйляшин, бу саат

биширярям. Гонаглар евя кечиб отурандан сонра оьлан

газана ят доьрады, оъаг галады, амма газаны апарыб бухарынын башына гойду. Шащ çölə чыхыб оьланын хюряк щазыр-ламаьына бахыб тяяъъцблянди:

- Оъаг ашаьыда, газан эюйцн бир гатында, ора исти чатар ки, хюряк дя бишя?

Оьлан деди:- Гиблейи-алям, неъя олур ки, бурдан-бура

оъаьын истиси чатмыр, амма Саваланын башында доьан улдуз адамы гарлы-шахталы эеъядя гыздырыр?

Щюкмдар оьланы таныды, удуздуьуну баша дцшдц. Цряйиндя фярасятли ъавана афярин деди. Йейиб, ичдиляр. Шащ оьланы юзц иля эятирди, гырх эцн, гырх эеъя той еdиб гызыны она верди.

271. Гуру кялля

Суда цзян кялля юз-юзцня дейирди: «Мян мярдимазарлыг елямишям, бирини дя едяъяйям». Бу

Page 436: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

437

сюз чайын гыраьында отуран бир кяндlини о гядяр ясябляшдирди ки, чубуьу иля кялляни сащиля чыхарыб евя апарды. Кялляни чякиъля дюйцб, ун кими еляди, сонра евин бир кцнъцня басдырды. Буну нявяси эюрдц вя сорушду ки, баба, о басдырдыьын нядиr? Кяндlи юзцндян асылы олмайараг ъавабында деди: - Бала, бу ян аьыр дярдин дярманыды.

Бир эцн кяндlи евдя олмайанда гызы бярк хястялянир. Щеч бир тябиб она чаря гыла билмир. Бирдян евин кцнъцня басдырылмыш аьыр дярдин дярманы кяндlинин нявясинин йадына дцшцр. Дярманы чыхарыб хястя гыза верирляр. Гыз зящярляниб юлцр. Евя эялиб мясялядян хябярдар олан баба йана-йана дейир:

- Ахы, о гуру кялля демишди ки, бир мярдимазарлыг етмишям, бирини дя едяъяйям.

272. Dəmirçi və mismar əhvalatı

Бир падшащын эюзц дямирчи арвадына дцшмцшдц. Анъаг шяриятя эюря дямирчи арвадыны бошамаса, йахуд дямирчи юлмяся, онун юврятиня кябин кясмяк эцнащ сайылырды. Ня дямирчи арвадыны бошайарды, ня дя арвады ондан бошанарды, ялаъ онун юлцмцня галмышды. Юлцм цчцн ися бящаня лазым иди. Йохса падшащын ади ряиййят иля ядавят чякмяси эцлцнъ оларды.

Чох мяслящятдян, мяшвярятдян сонра беля бир кяляк гурдулар: дедиляр шащын гошунлары сабащ эцнортадан сонра дцшмян гошунларынын цстцня йерийяъяк. Бу биръя эеъядя дямирчи гырх мин мисмар щазырламалыдыр.

Беля щюкмц алан дямирчи баша дцшцр ки, бу бящанядир. Сящяряъян гырх мин мисмар дцзялтмяк олмаз, арвадына билдирмяди, сцбщ ачыланаъан йеди,

Page 437: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

438

ичди, билди ки, ону юлцм эюзляйир. Щава гараланда гапы дюйцлдц, дямирчи арвады иля видалашыб чыхмаг истяйяндя падшащын адамлары ону тялясдирдиляр ки, мисмар лазым олмады, тез дюрд мых дцзялт, падшащ юлцб, онун табуту мыхланаъаг.

273. Hüröyün və elin igid oğlu

Elin igid oğlu öz sevgilisinə cəmi bir həftə idi ki,qovuşmuşdu. Sevgililər günəşin çıxmasına, ayın doğmasına, quşların səsinə, küləyin əsməsinə, çiçəklərin ətrinə dünyanın bəxtəvərləri kimisevinirdilər.

Hüröyünün gəlişi bu sevincə son qoydu .Xəbər etdiyi obaların qolunda güc, ürəyində

təpər olan bütün kişilərini neçə illərdi ki, yığdırıb,haqsız-muzdsuz qul kimi işlədirdi.

Gedənlər getmiş, hələ qayıtmamışdı.Gedənlərin öldü-qaldı xəbəri yox idi. İndi də bu eli uralatdırırdı.

Elin igidi ayağını qızmış qum yandıra-yandıra,gözlərini həsrət yaşları göynədə-göynədəHüröyünün göylərə baş çəkən ehramları üçün neçə-neçə illər daş daşıdı. Neçə-neçə tanışı, eloğlanlarıqürbət eldə onun qucağında nisgilli gözlərini yumdu.Ancaq igid dün-yadan ümidini üzmədi.

Günlərin bir günü ehramın son daşı qoyuldu, Hüröyün sağ qalanları azad edib, evlərinə buraxdı.

Saç-saqqalı ağarmış, beli donqarlaşmış, əlləri düyün-düyün olmuş igid öz əli ilə tikdiyi yosma birevin yerində cah-cəlallı imarət görəndə heyrətdən özünü itirdi.

Page 438: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

439

İllərdən bəri həsrətini çəkdiyi arvadının dizləri üstünə yaraşıqlı bir kişinin baş qoyub yatdığınıgörəndə isə ümidləri qırıldı, irəli gəlib onu öldürməkistədikdə sevgililərin gözləri bir-birinə tuş gəldi.Onlar bir-birini tanıdı. - Əl saxla, əmanət qoyduğun oğlundur, - deyə arvadı dilləndi. -Aradan qırx il keçmiş, oğlun igid olmuş, yurdunu abad etmiş, sən yandırdığın çırağı sönməyə qoymamışdır. Gözün aydın olsun,- deyib əlavə etdi..

Uzun illərin həsrətliləri gah qucaqlaşıb öpüşür-dülər, gah keçənləri yada salıb ağlaşır, gah da vüsala qovuşduqları üçün şadlanırdılar.

274. Dağ Yunisin xəzinəsi

Dağ Yunis adlı bir padşah varmış, dağ kimi yekə olduğuna görə ona belə deyirmişlər. Onun biridağda, biri də aranda iki sarayı varmış. Yayda yaylaqdakı, qışda ovlaqdakı sarayına yığışırmış.

Bir payız o, xəzinəsini dəvələrə yüklətdirir,aran-dakı sarayına yollanır. Yolu yarı eləyəndətufan qopur, Dağ Yunisin dəvələri də, xəzinəsi dətufanda qərq olur, ha axtarırlar, tapa bilmirlər.

Bir xan quş dili bilən bir adamı çağırıb deyir:-Sən quşların köməyi ilə Dağ Yunisin

xəzinəsinin yerini öyrən.Quş dili bilən deyir:-Sən məni filan quyuya sallat, quyunun

başında bir neçə inək, camış, öküz kəsdir. Quşlarleşə gələcəklər. Mən quyuda onların söhbətinəqulaq asacağam.

Belə də edirlər. Quşlar yeyib doyandan sonra cavan qartal deyir:

Page 439: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

440

-Amma bu gün yaxşı yemək oldu ha...Qoca qartal cavab verir ki, belə bir şülən

yemək qabaqdakı dağın belində Dağ Yunisinxəzinəsi batan il oldu.

Quş dili bilən adam xəzinənin yerini xana xəbər verir və böyük ənam alır.

275. Hardan alaydım?

Biri ağır dərdə mübtəla olur. Özünəbaxızdırmadığı türkəçarəçi, həkim qalmır. Mollalara,seyidlərə, axund-lara iman gətirir, kitab açdırır,dualar yazdırır, əlsiz-ayaqsızlara nəzir paylayır, xeyri olmur. Axırda hər dərdə dəva eləyənlərin başçısı loğmanın yanına gedir, özünü ona göstərir.Loğman deyir, sənin dərdinə əlac eləməkmüşküllərin müşkülüdür. Sənin dərdinin dərmanıtapılan şey deyil.

Xəstə son ümidgahının da yanından imanınıitirib qayıdır. Özü də görür hər gün geri gedir, evdəkiləri də zara gətirib, başını alıb çıxır, deyir, canımda nə qədər can var, ayağım yer tutur,dizlərimdə taqət var gedim, çöllərdə, düzlərdəölüm, qoy mənim azarım ana-bacı, ata-qardaş,qohum-qançəkər ömrü gödəltməsin.

O, yıxıla-dura, sürünə-sürünə evlərindən aralanır, öz kəndlərinin örüşlərindən uzaqlaşır,qürbətə köçür. Tez ölmək, bu zülmdən tez qurtarmaq istəsə də, onu aclıq üstələyir. Qoyun otaran çobanı çağırır ki, çörəyim dəyə-nəyə dönüb,mənə süd sağ ver, qoy əppəyimi isladım yeyim.

Çoban da görür bunun üz –gözündən, sir-sifətindən azar yağır, istəmir öz heybəsindəki

Page 440: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

441

qablaması onun ağzına dəyib murdarlansın.Qablamanı onda gərək qumla sürtəydi,qaynarlayaydı. Çobanın da hardaydı bu çölündüzündə elə oturum-durumluğu ki, təmiz-tarıqlıqgözləyəydi?

Baxır ki, bir tısbağa çanağı var yerdə. Onugötürür, qılçasına sürtünə-sürtünə otlayan qara qoyunu tutur, onun südünü tısbağa çanağına sağır,yastı bir daşın üstünə qoyur, onu naxoşun əlinə dəuzatmır ki, birdən məni nəfəsi vurar, əlim əlinətoxunar, o azardan mənə də keçər.

Bu məqamda dağların dalından bircə koma qara bulud qalxır, guruldayır, şaqqıldayır. Çoban sürüsünü küşkürüb oradan uzaqlaşır. Qarayarpaq bir yağış başlayır.

Naxoşun nəfsini çobanın vasvasılığı küsdürür.O özünü sürüyüb yaxınlığındakı qayaların birinin altına da vermir ki, islanmasın.

Görür ki, hardansa qara bir ilan çıxdı, tısbağa çanağındakı süddən xeyli içdi, sonra da südün içinə zəhərini boşaldıb getdi, bir kolun dibinə girdi.

Naxoş fikirləşir ki, bu əzabdansa ölmək, özüdə tez ölmək hamısından yaxşıdır.

Tısbağa çanağını başına çəkir, zəhərli süddən xeyli içir, deyir, bu saat canımı tapşıracam. Bir azgözləyir. Görür yox, canınını ölüm-əcəl halı-hilləti almadı, əksinə, bir az yüngülləşdi, dizlərinə taqət, qollarına qüvvət, gözlərinə işıq, ürəyinə təpər gəldi.

Südün qalanını da içir ki, bəlkə zəhər tısbağa çanağının dibinə çöküb, qoy hamısı qarnıma getsin, məni tez yox eləsin.

Südü son damcısına kimi içəndən sonra görür onun içindən nəsə ayağa qaldırır, canındakı azar-bezardan əsər-əlamət yoxdur, quşa dönüb, qollarını

Page 441: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

442

qanad kimi açsa, göylərə havalanar, hara istəsəuçub gedər.

Durur sevinə-sevinə evinə gəlir. Ata-anasıqurban dalınca qurban kəsirlər, bütün eli-obanı bu şadyanılığa çağırırlar.

Bu oğlan da yeyir-içir, ətə-qana dolur. Bir gün həmin loğmanın yanına gedir. Ona deyir:

-Məni tanıdınmı? Mən həmin naxoşam ki, dedin sənin dərdinin dərmanı yoxdur, öləcəksən. Bəs niyə ölmədim, niyə sağaldım, loğman?

Loğman deyir:-Mən hardan alaydım yeddi il gün, sazaq

döymüş yeddi yaşlı tısbağa çanağı, hardan alaydım yeddi il qısır qalmış qara qoyun südünü, yeddi il heçnə çalmamış qara ilanın yeddi illik zəhərini, yeddi il qısır qalmış, yerə bir damcı da salmamış bulud suyunu...

276. Ceyranbatan göl əfsanəsi

İndiki Sumqayıt şəhərinin yerində qədim azərbaycanlılardan ibarət bir tayfa yaşayırmış. Bu tayfada Sum adlı bir igid oğlan və Ceyran adlı bir gözəl qız varmış. Bu iki gənc bir-birini təmiz bir məhəbbətlə sevirmiş və onlar əhd-peyman bağlayıblarmış.

Tayfanın yaşadığı yerin kənarında böyük bir çay axırmış. Bu çayda nəhəng bir əjdaha peyda olubmuş. Camaat əjdahanın qorxusundan nəözünə, nə də ki, mal-qarasına su apara bilmirmiş. Çaya yaxın düşəni əjdaha o saat parçalayıb yeyirmiş. Tayfa adamcıl əjdahanı rəhmə gətirmək üçün çayın kənarına gedib ona yalvarırlarmış.

Page 442: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

443

Əjdaha da bu yalvarışlardan «insafa» gəlib,«güzəştə» gedir. Gündə onlardan bir adam istəyir. Bundan sonra sudan rahat istifadə edə bilərlər. Əlacsız tayfa başçıları adamcıl əjdahanın tələbi ilərazılaşırlar.

Bu qərarı eşidən Sum bir neçə igidlə tayfa başçılarının yanına gəlir. Əjdaha ilə aparılan danışıqlara etiraz edirlər.

-Gündə bir qurban vermək, tayfamızın tədricən məhv olması deməkdir.

Tayfa başçısı:-Birdən məhv olmaqdansa, tədricən məhv

olmaq faydalı deyilmi?Sum qəzəblənir:-Belə «faydalar» əslində heç kimə fayda

gətirməyib. Elin qılınc vurub, qalxan tutan oğullarınısəsləyin. Birlikdə əjdahanın üstünə getsək, şübhəsizki, asanlıqla onu məhv edərik.

Tayfa başçısı Sumun təkliflərindən qorxur:-Yox bala, bizim əjdahaya gücümüz çatmaz.

Hamımızı birdən kamına çəkib, məhv edər.Sum təklənir. Beləliklə, adamcıl əjdahaya

gündə bir ailədən bir adam qurban gedir. Camaat əjdahaya qurban verəndə yasa batır, su alanda şadlanırlar.

Nəhayət, növbə Sumla Ceyranın ailəsinəçatır. Sum deyir: Mən qurban gedəcəm! Ceyran sevgilisinə qəti etiraz edir: Xeyr, mən gedəcəm. Səndən sonra onsuz da mən yaşaya bilmərəm. Sum nə qədər çalışırsa, Ceyranı razı sala bilmir. Axırda onu aldatmağa məcbur olur. Sum gecəCeyranı yuxuya verib, yaraqlanır, yasaqlanır, əjdaha ilə təkbaşına döyüşə yola düşür. Ceyran ayılanda işi

Page 443: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

444

başa düşür. Dəlicəsinə evdən çıxıb, sevgilisini haraylayır:

-Sum, qayıt!...Əjdahanın meydanına özüm gedəcəyəm. Sum, qayıt!...

Sum, qayıt!...Ceyranın səsi dağlarda, daşlarda əks-səda verir: . Sum, qayıt!... . Sum, qayıt!... . Sum, qayıt!...Ceyran çaya çatanda görür ki, indicə göz yaşı

kimi axan çayın suyu qıpqırmızı axır. Dəhşətəgəlir… O, başa düşür ki, çayın yuxarısında əjdaha Sumu parçalayıb. Suyun rəngini qırmızı boyayan da öz cavan canını sevgisinə , camaatına qurban verən Sumun qanıdır.

Ceyran tələsik özünü hadisə yerinə çatdırır. Görür ki, Sum əjdahanı öldürüb, özü də ölüb. Sevgilisinin bu halına dözə bilmir, oradaca havalanır, yenidən Sumu tapmaq üçün fəryad edir, dağlara-daşlara səs salır:

-Hardasan, Sum?!!! Sum, qayıt!!!Ceyran bir gün yenə də çöllərdə Sumu

axtararkən bir bataqlığa düşür. Onun taqəti beləolmur ki, bu sulu bataqlıqdan çıxsın. Bataqlıq onu yavaş-yavaş yerin tərkinə çəkir və Ceyran burada boğulur. Vəfalı qız ölüm ayağında da sevgilisini səsləyir:

-Sum, qayıt!!! Sum, qayıt!!!Ceyranın ölümündən sonra həmin tayfa öz

yaşadığı bu yeri Ceyranın Sumu çağırdığı kimi,Sumqayıt qoyurlar. Ceyranın boğulduğu yer isəCeyranbatan gölü adlanır.

277. Bülbül və tikansız gül

Page 444: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

445

Bir şeyda bülbül xoş ətri ilə hamını valeh edən bir qızılgülə vurulmuşdur. Qızıl gülün çiçəkləri nəqədər gözəl, nə qədər təravətli, nə qədər cazibəli, nə qədər ətirli olsa da, amansız tikanları bir o qədər qorxulu idi. Şeyda bülbül qızılgülün eşqindən bir parça alov kimi alışıb, yanırdı. Bülbül, gecə-gündüz sevgilisinin başına dolanır, yanıqlı, lətif nəğmələri ilədaşları da dilə gətirirdi. Bu məhəbbətdən, bu nəğmələrdən qızılgül daha da gözəl-ləşir, daha da pardaxlanırdı. Bülbül vüsala yetmək üçün çox çalışırdı. Lakin tikanlı budaqlara qonub, sevgilisi iləşirin söhbət edə bilmirdi.

Şeyda bülbül zalım tikanlardan o qədər naləçəkdi ki, axırda qızılgülün ona rəhmi gəldi, onu qoruyan, onu qiymətə mindirən tikanlarını tökdü. Şeyda bülbül arxa-yınca sığallı budağın üstünəqonub, vüsala çatdı. Bundan sonra necə oldusa, onun yanıqlı, lətif nəğmələri kəsildi. Onun səsinə, nəğməsinə alışmış güllər, çiçəklər, meşələr darıxmağa başladılar. Ancaq Şeyda bülbül nə qədər çalışdısa, əvvəlki nəğmələri oxuya bilmədi. Hamıonu nəğməsiz bülbül kimi tanımağa başladı. Bülbül belə tənələrə, belə xiffətə dözməyib, tikansız qızılgül bu-dağının üstündə öldü. Qızılgül də öz tutduğu əməlin peşimançılığına dözmədi.

278. Əsli-Kərəm əfsanəsi

Günlərin bir günü Ziyad xan vəziri Qara Keşişlə məmləkəti yoxlamaq üçün səfərə çıxırlar. Onlar söhbət edə-edə yol ilə gedirlərmiş. Birdən gözləri yolun ortasında olan bir almaya sataşır. Ziyad xan almanı götürmək istəyir. Qara Keşiş tez

Page 445: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

446

qılıncını sıyırıb, almanı qılıncın ucunda götürür. Görür ki, almanın bir tərəfi çıraqdır-qıpqırmızı. O biri tərəfi isə dümağdır. Almanı götürüb, tən yarı bölür. Ağ tərəfini Ziyad xana verir, qırmızı tərəfini isə özügötürür. Hər ikisi almanı yeyirlər. Deyirlər ki, o vaxta qədər nə Ziyad xanın, nə də Qara Keşişin övladıyox imiş. Elə ki, onlar almanı yedilər, sonra yola başladılar. Məmləkəti dolanıb, şəhərə qayıt-dılar. Bu əhvalatdan bir müddət keçir. Günlərin bir günüZiyad xanın bir oğlu, Qara Keşişin bir qızı olur. Uşaq-ların birinin adını Məryəm, birinin adınıMahmud qo-yurlar. Ziyad xan Qara Keşişin qızınıoğluna deyikli edir. Bundan bir müddət sonra uşaqlar təhsil alır. Həddi –buluğa çatırlar. Ziyad xan artıq oğluna toy etmək istədiyini Keşişə xəbər verir.Keşiş bir söz deməyib, möhlət istəyir. Ziyad xan ona möhlət verir. Deyirlər ki, o vaxta qədər qızla oğlan bir-birini görməyiblərmiş. Bir gün Mahmud əlindətərlan ova gedirmiş. Birdən tərlan havaya qalxır, yaxınlıqda olan bir bağa uçur. Mahmud da tərlanın dalınca bağa keçir. Tərlan özünü bağda olan bir qızın qucağına verir. Mahmud qızı görüb, ona aşiq olur və tərlanı istəyir. Qız “Kərəm oğlan, kərəm eylə,quşu al” deyib, tərlanı oğlana verir. Bu vaxtdan Mahmudun adı Kərəm qalır. Kərəm evə gəlib əhvalatı atasına söyləyir. Atası o qızın Mahmudun deyiklisi olduğunu söyləyir. Qara Keşiş Ziyad xanın oğluna toy etmək istədiyini bilib, bu məmləkətdən ailəsini də götürüb, başqa yerə köçür.

Mahmud Qara Keşişin Əslini də götürüb qaçdığını bilir. Anasından izin alıb, Əslinin dalınca gedir. Bir çox yerlər gəzir. Əslini bir dəfə tapır. Lakin Qara Keşiş bunların birləşməsinə hər vasitə iləmane olur. O deyir:

Page 446: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

447

-Bu qızla oğlan bir almadan əmələ gəliblər, onların birləşməsi heç cür mümkün deyil.

Kərəmə allah tərəfindən aşıqlıq verilir. O, gəzdiyi bir çox yerlərin gözəllərinə söz qoşur. Lakin Əslini heç cür yadından çıxara bilmir. Kərəm kiməbaxırsa, Əslini görür, kimə söz qoşursa, elə bilir ki, Əsliyə söz qoşur. Kərəm çox dolaşır, axırda gəlib bir məmləkətdə Əslini tapır. Lakin Kərəm qəm-qüssəyədüçar olduğu üçün Allahdan ölüm istəyir. Elə bu vaxt Əsli Kərəmin gözünə görünür. Kərəm Xan Əslini görüb, kədərlənir. Ah çəkir. Onun ağzından bir qığılcım çıxıb, canına düşür. Kərəm yanıb, kül olur. Camaat bu nakam eşqin külünü bir qaba yığıb, el qəbiristanlığında dəfn eləyirlər.

Qara Keşiş başa düşür ki, qızının da aqibəti Kərəmin aqibəti kimi olacaq. Ona görə də Əslini heçyana buraxmır. Ona göz yetirmək üçün, qulluğunda durmaq üçün üç kəniz alır. Kənizlərə tapşırır ki,nəbadə-nəbadə Əslini Kərəmin qəbrinin üstəgetməyə qoyasınız. Əsli günlərini belə ah-fəryadla keçirir.

Günlərin bir günü Əsli kənizləri ilə bağda gəzirmiş, birdən Kərəm Əslini yadına düşdü. Əsli kənizlərə qəbiristanlığa getmək istədiyini bildirir.Kənizlər onu bu fikirdən daşındırmaq üçün atasının Əsliyə qəbiristanlığa getməsinin qadağan etdiyinisöyləyirlər. Əsli israrla qəbiristanlığa getmək istədiyini, heç olmasa uzaqdan da olsa, Kərəmin qəbrini görmək istədiyini söyləyir. Kənizlər istər-istəməz razı olurlar. Bir şərtlə ki, qəbrin yaxınlığına getməyəcəklər. Əsli razı olur. Onlar qəbiristanlığa gəlirlər. Əsli uzaqdan Kərəmin qəbrini tanıyır. Kərəmin qəbrini kənizlərə göstərir. Kənizlər qəbri tanımırlar. Əsli əyilib yerdən balaca bir daş götürüb,

Page 447: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

448

qəbrə atır. Daş başdaşına dəyən kimi qəbirdən bir çınqı qopur. Daş qayıdıb Əslinin üstünə düşür. Əsli od alır. O, da yanıb kül olur. Xəbər Qara Keşişəçatır. Keşiş külü basdırmaq istəyəndə xalqın israrıilə Kərəmin qəbri ilə yanaşı basdırmalı olur. Xalq iki nakam sevgilinin qəbri üstə ağlayır. Deyirlər, xalqın göz yaşlarından hər qəbrin üstündə bir qızılgül kolu bitir. Hər bahar gələndə qızılgül qönçələnir, bir-birinə doğru can atır. Lakin Qara Keşiş qəbrlərin tən ortasında bir qara tikan kolu əkir. Güllər bir-birinə nəqədər can atsalar da, qara tikan onların birləşməsinə mane olur. Necə ki, Qara Keşiş onların sağlığında bir-birinə qovuşmasına mane olurdu.

Qara Keşiş gənclərin bir almadan əmələgəldiyini bilirdi. Bilirdi ki, onlar mütləq bir-birinəqovuşmalıdır, Kərəmin aqibəti yanıb kül olubsa, qızının da aqibəti yanıb kül olacaqdır.

Изащ вя гейдляр

İzah və qeydlərin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, orada əfsanələrin hansı coğrafi ərazidən və hansı nəsil şəcərəsindən toplanmasıhaqqında şərh verilir. Həmçinin, toplayıcının hansı aqil babalarla, sinədəftər nənələrlətəmasda olduğuna, ünsiyyət saxladığına onlar şahidlik edir.

Яфсаняляр

Page 448: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

449

Даь, даш вя гайалар

1.Оьлан-гыз дашы. Бу дашлар Эядябяй районунун Бюйцк Гарабулаг кяндиндядир. Яфсаня щямин кяндин сакини, 63 йашлы Ъащан Гащры оьлу Абдаловдан йазылмышдыр.

2.Ганлы даш. Щямин даш Кяпяз даьынын дюшцндядир: Яфсаняни Ханлар районундакы Сарысу кянд сакини, 72 йашлы Хялил Ясяд оьлу Баьыров данышмышдыр.

3.Эялин дашы. Яфсаня Эоранбой районундакы Тодан кянд сакини, 90 йашлы Рза Шащрза оьлу Исмайыловдан йазылмышдыр.

4.Даш эялин. Шуша шящяриндя йашайан, 90 йашлы Нися Лялябяй гызы Зейналовадан йазылмышдыр. Бу гайа районун Шырлан кянди йахынлыьындадыр.

5.Гылынъ вя гайа. Яфсаня Шамахы районундакы Чархан кянд сакини, 65 йашлы Шямсяддин Мялик оьлу Ибращимовдан йазылмышдыр.

6.Йаслы гайа. Щямин гайа Дашкясян районундакы Ямирвар кяндинин йахынлыьындадыр. Яфсаняни Дашкясян районундакы Ямирвар кянд сакини, 90 йашлы Эювщяр Рцстям гызы Ящмядова сюйлямишдир.

7.Лачын гайасы. Щямин гайа Кялбяъяр районунун Алмалы вя Лачын кяндляринин йахынлыьындадыр. Яфсаня Кялбяъяр районундакы Йеллиъя кянд сакини, 120 йашлы Мцняввяр Кярим гызы Ъяфяровадан йазылмышдыр.

8.Эялин атылан гайа. Гайа Эюйчя мащалынын Дяряляйяз елинин яразисиндядир. Яфсаняни Эюйчя мащалынын Ямирхейир кянд сакини, 92 йашлы Сялминаз Мирзя гызы Аллащвердийева данышмышдыр.

9.Эялин гайа. Ейни адлы бу гайалардан цчц Ханлар, икиси ися Дашкясян районундадыр. Бу яфсаня ися «Марал эюл»цн йахынлыьындакы Эялин гайа щаггындадыр. Яфсаняни Ханлар районундакы Щаъымялик кянд сакини, 100 йашлы Дурсун Садыг гызы Эюйцшова сюйлямишдир.

10.Ярийян гайа. Исмайыллы районундакы Лащыъ кяндсакини, 86 йашлы Аьабаъы Эцлмяммяд гызы Фащимовадан йазылмышдыр.

Page 449: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

450

11.Ганлы гайа. Эюйчя мащалынын Чайкянд кянд сакини, 103 йашлы Няcабят Щаъы гызы Искяндярова сюйлямишдир.

12.Тякля иэидляри. Шамахы районундакы Чархан кянд сакини, 60 йашлы Мярйям Вейсял гызы Ибращимовадан йазылмышдыр.

13.Эюйязяндя гызыл пийаля. Эюйязян Газах районундакы Алпоуд кянди йахынлыьындадыр. Дейиляня эюря, щяля дя щямин гызыл пийаля Эюйязянин зирвясиндяки маьарада галыр. Эюйязян щаггында яфсаня чохдур. Биз бу яфсаняни мягбул сайдыг. Яфсанянин бу вариантыны Газах районундакы Мусаэюй кянд сакини, 79 йашлы Эцляндам Мящяммяд гызы Шащвялядова сюйлямишдир.

14.Сачлы гайа. Яфсаня Шамахы районундакы Чархан кянд сакини, 65 йашлы Шямсяддин Мялик оьлу Ибращимовдан йазылмышдыр.

15.Эялин гайасы. Яфсаня Эядябяй районундакы Сюйцдлц кянд сакини, 85 йашлы Тапдыг Гасым оьлу Талыбовдан йазылмышдыр.

16.Эялин гайыдан гайа. Яфсаняни Кялбяъяр районундакы Зивел кянд сакини, 80 йашлы Эцлямбяр Абдулла гызы Абдуллайева сюйлямишдир.

17.Зянъирли гайа. Яфсаняни Эядябяй районундакы «Коминтерн» кянд сакини, 85 йашлы Иса Таьы оьлу сюйлямишдир.

18.Гум-гум даш. Яфсаня Лачын районундакы Вялибяйли кянд сакини, 83 йашлы Яшряф Язиз оьлу Ямировдан йазылмышдыр.

19.Кар даш. Яфсаня Фцзули районундакы Йаьлывянд кянд сакини, 65 йашлы Инсаф Ялиаслан оьлу Гулийевдян йазылмышдыр.

20.Оьлан-гыз дашы. Яфсаняни Губадлы районундакы Бойунюкяр кянд сакини, 89 йашлы Марал Искяндярова сюйлямишдир.

21.Даш пящляван. Эоранбой районундакы Низами кянд сакини, 130 йашлы Мушгулу Исмайыл оьлу Гурбановдан йазылмышдыр.

Page 450: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

451

22.Оьлан-гыз дашы. Яфсаня Эцръцстанын Маrneuliрайонундакы Гачаьан кянд сакини, 92 йашлы Рухсаря Яли гызы Щясяновадан йазылмышдыр.

23.Даш гыз. Яфсаня Аьдам районундакы Гярвянд кянд сакини, 83 йашлы Фатма Пирмяммяд гызы Салащовадан йазылмышдыр.

24.Чобан вя даша дюнян сцрц. Яфсаня Гябяля районундакы Тиканлы кянд сакини, 75 йашлы Зцлейха Щясяналы гызындан йазылмышдыр.

25.Солтанбуд. Солтанбуд тяпяляри Бейляган районун-дадыр. Солтанбуд яфсаняляри дя чохвариантлыдыр. Яфсаня Бейляган районундакы Бцнйадлы кянд сакини, 70 йашлы Интизар Мящяррям гызы Мяммядовадан топланмышдыр.

26.Дяйирман даьы. Щямин даь Эядябяй районундакы Дяйирман даьы кяндинин цст тяряфиндядир. Яфсаня Эядябяй районундакы Советкянд кянд сакини, 96 йашлы Мцсейиб Мясим оьлу Имамгулийевдян йазылмышдыр.

27.Гарачянли вя Дялидаь. Дялидаь вя Гарачянли кянди Кялбяъяр районундадыр. Яфсаня Кялбяъяр шящяриндя йашайан, 105 йашлы Салман Няъяф оьлу Няъяфовдан йазылмышдыр.

28.Сянан даьы. Яфсаня Салйан районундакы Варлы кянд сакини, 80 йашлы Няъябят Рущулла гызы Щейдаровадан йазылмышдыр.

29.Даьларын айрылыьы. Яфсаня Эоранбой районундакы Зейвя кянд сакини, 65 йашлы Щумай Намазовадан вя Тодан кянд сакини, 90 йашлы Рза Шащрза оьлу Исмайıловдан yazılmışdır.

30.Сийащ зянян. Бу мящшур гайа Дявячи районунун яразисиндядир. Яфсаня Дявячи шящяр сакини, 80 йашлы Фазил Адыэюзяловдан топланмышдыр.

31.Аьры даьы. Яфсаня Эюйчя мащалындакы Бала Мязря кянд сакини, 75 йашлы Фирянэиз Аслан гызы Рясуловадан йазылмышдыр.

32.Ана аьры даьы, бала Аьры даьы. Яфсаня Эюйчя мащалындакы Зод кянд сакини, 93 йашлы Набат Мящяммяд гызы Таьыйевадан йазылмышдыр.

Page 451: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

452

33.Гырмызы даьда гушларын сющбяти. Беля бир яфсаняли Гырмызы даь Гябяляdə də вар. Яфсаня Кялбяъяр районундакы Зивел кянд сакини, 80 йашлы Эцлямбяр Абдулла гызы Абдуллайевадан йазылмышдыр

34.Йанардаь яфсаняси. Йурдумузда Йанардаь адлы даьлар чохдур. Масаллыда, Губада, Эюй-эюл ятрафында, Аьдашда, Эядябяйдя вя башга йерлярдя Йанардаь, Оъагдаьы адыны дашыйан даьлар вардыр. Аьдашдакы Сурхай хан галасы щямин Йанардаьдадыр. Яфсаня Масаллы районундакы Сыьдаш кянд сакини, 75 йашлы Ханымсултан Мяммядрящим гызы Исмайыловадан вя Дямбялов кянд сакини, 72 йашлы Тябриз Имангулу оьлу Гулийевдян топланмышдыр.

35.Кейти даьы. Щямин даь Кялбяъяр районундакы Зар кяндинин цст тяряфиндядир. Биринъи яфсаня Кялбяъяр районундакы Зивел кянд сакини, 80 йашлы Эцлямбяр Абдулла гызы Абдуллайевадан, икинъи яфсаня Бярдя районундакы кющня Ленинабад кянд сакини, 95 йашлы Щямиля Инняталы гызы Мурадовадан топланмышдыр.

36.Гоша гардаш даьы. Шямкир районундакы Ирмашлы кянди йахынлыьында олан бу даьларын яфсаняси щямин кянддя йашайан, 70 йашлы Гара Щясян оьлу Мяммядовдан йазылмышдыр.

37.Бешикли даь. Яфсаня Аьдам районундакы Гарадаьлы кянд сакини, 65 йашлы Хуршид Вяли гызы Ялийевадан йазылмышдыр.

38.Инъябел. Яфсаня Шамахы районундакы Удлу кянд сакини, 75 йашлы Ялигардаш Ямращ оьлу Аьамяммядовдан юйрянилмишдир.

39.Оъаг даьы. Яфсаня Эядябяй районундакы Паракянд кянд сакини, 80 йашлы Щюкмалы Байрам оьлу Имановдан йазылмышдыр.

40.Ханым тала яфсаняси. Яфсаня Ханлар районундакы Балчылы кянд сакини, 70 йашлы Ханым Новрузовадан вя Данайери кянд сакини, 80 йашлы Щава Яли гызы Аллащвердийевадан йазылмышдыр.

Page 452: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

453

41.Кцрсянэи даьы. Яфсаня Салйан районундакы Кцрсянэи кянд сакини, 75 йашлы Гюнчя Сцлейман гызы Гярибовадан йазылмышдыр.

42.Шащ даьы. Яфсаня Губа районундакы Амсар кянд сакини, 101 йашлы Мяммядшащ Бахшалы оьлу Ясэяровдан йазылмышдыр.

43.Лялвар даьы. Яфсаня Дяряляйяз мащалындакы Эцлдцзц кянд сакини, 80 йашлы Эцлнися Шащсувар гызы Бяхтийаровадан йазылмышдыр.

44.Гысыр даь. Яфсаня Дяряляйяз мащалындакы Эцлдцзц кянд сакини, 80 йашлы Эцлнися Шащсувар гызы Бяхтийаровадан йазылмышдыр.

45.Абдулясяр даьы. Яфсаня Гах районундакы Илису кянд сакини, 86 йашлы Вяли Балай оьлу Гоъайевдян йазылмышдыр.

46.Гара даь яфсаняси. Эцръцстан Маринеули районундакы Илмязли кянд сакини, 90 йашлы Зинйят Аббас гызы Щаъыйевадан йазылмышдыр.

47. Аьры даьы. Яфсаня Эюйчя мащалындакы Кяркибаш кянд сакини, 76 йашлы Бахыш Вяли оьлу Йусифовдан йазылмышдыр.

48.Гырхгыз. Яфсаня Лачын районундакы Армудлу кянд сакини, 83 йашлы Ислам Гасым оьлу Ъаббаровдан йазылмышдыр.

49.Нущ вя гары. Яфсаня Аьдам районундакы Ялимядядли кянд сакини, 101 йашлы Щямид Ширин оьлу Ялийевдян юйрянилмишдир.

50.Йанардаьын гязяби. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр (топлайаны вя тяртиб едяни Сядник Паша Пирсултанлы. Бакы, Азярняшр, 1999.)

51.Lələ əfsanəsi. Яфсаня Şəmkirin Könüllü kənd sakini 80 yaşlı Pənah Aslan oğlu Məmmədovdanyazılmışdır.

52. Nisə dağı. Яфсаня Göyçə mahalından toplanmışdır.

53.Təkədonduran dağı. Яфсаня Göyçəmahalından top-lanmışdır.

Page 453: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

454

Булаг, чай вя дяниз

54.Дамъылы булаг. Щямин булаг Газах районундакы Дашсалащлы кяндинин йухары щиссясиндядир. Яфсаня щямин кяндин сакини, 73 йашлы Эюйъя Камил оьлу Ъяфяровдан йазылмышдыр.

55.Оьлан булаг, гыз булаг. Щямин булаглар Гах районундакы Илису кяндинин цст тяряфиндядир. Яфсаня Гах районундакы Тураълы кянд сакини 78 йашлы Сялби Танрывердийевадан йазылмышдыр.

56.Гырхбулаг. Яфсаня Ханлар районундакы Щаъымялик кянд сакини, 100 йашлы Дурсун Садыг гызы Эюйцшовадан йазылмышдыр.

57.Гырхгыз булаьы. Яфсаня Йевлах районундакы Халдан кянд сакини, 60 йашлы Фатма Мустафа гызы Султановадан йазылмышдыр.

58.Няьмяли булаг. Аьдам районундакы Ялимядядли кянд сакини, 101 йашлы Щямид Ширин оьлу Ялийевдянйазылмышдыр.

59.Гызбянювшя булаьы. Губа районундакы Амсар кянд сакини, 101 йашлы Мяммядшащ Бахшалы оьлу Ясэяровдан йазылмышдыр.

60.Гара ат булаьы. Яфсаня Масаллы районундакы Сыьдаш кянд сакини 75 йашлы Ханымсултан Мяммядрящим гызы Исмайыловадан йазылмышдыр.

61.Пярваня эюлц. Яфсаняни Гарайазы елатындакы Гараъалар кянд сакини, 110 йашлы Набат Мяммяд гызы Ялийева сюйлямишдир.

62.Ганлы эюл. Ейни адлы эюлцн бири Кялбяъяр районундакы Ъямилли кянди йахынлыьында, икинъиси ися Эюйчя мащалынын Дяряляйяз елатындадыр. Яфсаня Эюйчя мащалынын Дяряляйяз елатынын Эцлдцзц кянд сакини, 80 йашлы Эцлнися Шащсувар гызы Бяхтийаровадан йазылмышдыр.

Page 454: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

455

63.Гыз эюлц. Яфсаня Гябяля районундакы Мыхлыговаг кянд сакини, 82 йашлы Алаэцл Язиз гызы Щцмбятовадан йазылмшдыр.

64.Гызыл мяъмяйи яфсаняси. Яфсаня Кялбяъяр районундакы Башлыбел кянд сакини, 75 йашлы Эиля Рза гызы Мирзяйевадан йазылмышдыр.

65.Ганлы эюлцн мараллары. Яфсаня Масаллы районундакы Хырмандалы кянд сакини, 82 йашлы Эцлцстан Ибадулла гызы Щцсейновадан топланмышдыр.

66.Дяниз вя гаьайы. Яфсаняни Сумгайыт шящяр сакини, 90 йашлы Лейла Ъавад гызы Новрузова сюйлямишдир.

67.Эюйчя эюлц. Яфсаня Эюйчя мащалындакы Зод кянд сакини, 93 йашлы Набат Мящяммяд гызы Таьыйевадан йазлмышдыр.

68.Эюй-Эюл. Яфсаня Ханлар районундакы Гарйаьды сакини, 78 йашлы Мусейиб Муса оьлу Щясяновдан йазылмышдыр.

69.Аьдявя эюлц. Яфсаня Йардымлы районундакы Арус кянд сакини, 103 йашлы Баьды Мирзяйевадан топланмышдыр.

70.Мурана эюл. Яфсаня Гах районундакы Гыпчаг кянд сакини, 80 йашлы Мир Щаъы Кярям оьлу Мяммядовдан йазылмышдыр.

71.Гырхгыз эюлц вя Шащбулаг. Яфсаня Аьдам районундакы Эцллцъя кянд сакини, 95 йашлы Ибращим Зал оьлу Заловдан йазылмышдыр,

72.Ганлы чай. Яфсаня Шуша шящяр сакини, 65 йашлы Рцбабя Ясяд гызы Ямираслановадан юйрянилмишдир.

73.Минъиван булаьы вя Тяртяр чайы. Яфсаня Бярдя районундакы Щцсейналлар кянд сакини, 120 йашлы Зейняб Алхар гызы Сямядовадан йазылмышдыр.

74.Ъирэиз чайы. Яфсаня Аьдам районундакы Паправянд кянд сакини, 90 йашлы Эцляндам Кяримовадан йазылмышдыр.

75.Фатма ахан чай. Яфсаня Газах районундакы Гаймаглы кянд сакини, 85 йашлы Ящмяд Наьдалы оьлу Сулеймановдан йазылмышдыр.

76 İlahi izin vermədi. Яфсаня Yevlağın Salahlıkəndindən toplanmışdır.

Page 455: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

456

77.Щямзя булаьы. Яфсаня Аьдам районундакы Магсудлу кянд сакини, 70 йашлы Сцмяр Наибовадан йазылмышдыр.

Чичяк вя эцл яфсаняляри

78. Lala xaş- xaş əfsanəsi. Əfsanə Gəncəşəhərinın sakini Fəridə Əbülfəzqızı tərəfindən toplanmışdır.

79.Эялинбармаьы. Яфсаня Шамаxы шящяриндя йашайан, 74 йашлы Минябяйим Ялийевадан йазылмышдыр.

80.Гызылэцл яфсаняси. Яфсаня Ханлар районундакы Тоьана кянд сакини, 90 йашлы Иса Муса оьлундан вя 78 йашлы Йасямян Алыйевадан йазылмышдыр. Яфсаняйя эюря, Кяпяз даьынын ilk ады Арзу даьы олмуш, зялзялядян сонра даьын ады дяйишиб, Кущипяс-йяни Йанардаь олмушдур. Ялбяття, бу, щяр шейдян яввял, халг етимолоэийасы иля баьлы мцлащизядир. Тцрк йазылы мянбяляриня эюря, Кяпяз гядим дюврлярдя тойу олан гызын эялинлик папаьынын, даща доьрусу, эялинлик таъынын ады олмушдур. Щягигятян Кяпяз даьлар эюзяли Эюй-Эюлцн башында эялинлик таъына бянзяйир.

81.Бянювшя яфсаняси. Яфсаня Эюйчя мащалынын Илмязли кянд сакини, 70 йашлы Фирузя Мяммяд гызы Мяммядовадан йазылмшдыр.

82.Шещли эцлляр ичиндя. Яфсаня Шуша шящяриндя йашайан, 90 йашлы Нися Лялябяй гызы Зейналовадан юйрянилмишдир.

83.Чобанйастыьы чичяйи. Яфсаня Борчалы мащалынын Дарбаз кянд сакини, 120 йашлы Айна Мяммяд гызы Аббасовадан йазылмышдыр.

84.Лаля яфсаняси. Эоранбой районундакы Тодан кянд сакини, 90 йашлы Рза Шащрза оьлу Исмайыловдан йазылмшдыр.

85.Гызбойу чичяйи. Яфсаня Кялбяъяр районундакы Истибулаг кянд сакини, 75 йашлы Интизар Уьурлу гызындан йазылмышдыр.

Page 456: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

457

86.Аьэул вя бцлбцл. Шуша районундакы Туршсу кянд сакини, 90 йашлы Имран Шцкцровдан топланмшдыр.

87.Шешянбцлбцл чичяйи. Яфсаня Йевлах районундакы Халдан кянд сакини, 60 йашлы Фатма Мустафа гызы Султановадан юйрянилмишдир.

88.Бянювшя яфсаняси. Яфсаня Ъябрайыл районундакы Нийазгулулар кянд сакини, 87 йашлы Зийнят Аьалар гызы Гулийевадан йазылмышдыр.

89.Кюксц гаралан лаля. Яфсаня Зянэязур мащалынын Зянэибасар кянд сакини, 84 йашлы Мяммяд Ъяфяр оьлу Мяммядовдан йазылмышдыр.

90.Лалядя гара хал. Яфсаня Аьдаш районундакы Котаван кянд сакини, 82 йашлы Зцлейха Исмайыловадан йазылмышдыр.

91.Йедди ил солмаз чичяк. Яфсаня Эюйчя мащалынын Бала Мязря кянд сакини, 75 йашлы Фирянэиз Аслан гызы Рясуловадан топланмышдыр.

92.Бянювшя яфсаняси. Бярдя районундакы Ляк кянд сакини, 69 йашлы Дурна Ашыралы гызы İбращимовадан йазылмышдыр.

93. Ceyrançöl əfsanəsi. Samux rayonu, Poylu kəndinin sakini Məcid tərəfindən yazıya alınmışdır.

Гуш вя щейванлар щаггында

94. Qızılquş əfsanəsi. Əfsanə Gədəbəy rayonundan toplanmışdır.

95.Ovçu Pirim və Xan Kəlbi. Əfsanə Kəlbəcər rayo-nunun sakini Aşıq Şəmşirdən toplanmışdır.

96. Bülbül və qızıl. Əfsanə Samux rayonundan toplan-mışdır.

97. İlan və bağban. Əfsanə Masallı rayonundan top-lanmışdır

98. Bülbül və qoca. Əfsanə Gəncə şəhərindən top-lanmışdır.

Page 457: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

458

99.Qarğa öyüdü. Əfsanə Qazax rayonununQaymaqlı kəndindən toplanmışdır.

100.Сямяндяр гушу. Бу яфсаня Шамахы, Шямкир вя диэəр районларда ейни мязмунда данышылыр. Яфсаня Шамхор (Шямкир) районундакы Морул кянд сакини 85 йашлы Теймур Яли оьлу Щцсейновдан йазылмшдыр.

101.Сямяндяр яфсаняси. Салйан районундакы Йолцстц кянд сакини, 110 йашлы Сядяф Щцсейновадан юйрянилмишдир.

102.Шанапипик. Шамахы районундакы Чархан кянд сакини, 65 йашлы Шямсяддин Мялик оьлу Ибращимовдан йазылмышдыр.

103.Вагиф, Нясим вя Бцлбцл. Яфсаня Газах районундакы Дашсалащлы кянд сакини, 103 йашлы Балаханым Исмайыл гызы Мяммядовадан йазылмıшдıр.

104. Bülbül və gül. Əfsanə Masallı rayonundan toplanmışdır.

105.Эюйярчин. Яфсаня Шяки районундакы Охут кянд сакини, 70 йашлы Хядястя Ябдцрящман гызындан топланмышдыр.

106.Щопщоп. Яfсаня Аьдаш шящяриндя йашайан, 85 йашлы Эцлайя Тярлан гызы Мяммядовадан йазылмышдыр.

107.Кяклик. Шамахы шящяриндя йашайан, 95 йашы Эцлзейняб Аьайевадан йазылмышдыр.

108.Тураъ гушу. Ханлар районундакы Фцзули кянд сакини, 80 йашлы Мирзя Мяммяд оьлу Вердийевдян йазылмышдыр.

109.Гуш гейряти. Яфсаняни Нахчыван МР-нын Сираб кянд сакини, 93 йашлы Мурад Аббас оьлу Гулийев сюйлямишдир.

110.Тямянналы йахшылыг. Нахчыван МР-нын Шярур районундакы Дцдянэя кянд сакини, 75 йашлы Сяриййя Имран гызы Ширялийевадан йазылмышдыр. Бу яфсанянин Ханлар, Шямкир вя Эоранбой районларындан топланмыш икинъи варианты да вар. Икинъи яфсаняйя эюря гарангуш варлынын дамында йува гурмалы олур. О ися иъазя вермир. Гарангушу говур. Онун гоншусу олан касыб киши гарангушу мещрибанлыгла гаршылайыр. Буна эюря дя

Page 458: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

459

гарангуш касыбын баьчасына эцл, варлыnын баğчасында ися гаратикан тохуму эятириб сяпир.

111.Хоруз вя Товуз гушу. Яфсаня Шямкиррайонундакы Дялляр-Ъяйир кянд сакини, 78 йашлы Нярэиз Аббас гызы Баьыровадан йазылмышдыр.

112.Гу гушу яфсаняси. Яфсаня Салйан районундакы Варлы кянд сакини, 80 йашлы Няъабят Рущулла гызы Щейдяровадан йазылмышдыр.

113.Гу гушларынын кядяри. Имишли районундакы Бошчал-лылар кянд сакини, 80 йашлы Губа Сялим гызы Йусифовадан йазылмышдыр.

114.Бцлбцлцн сон няьмяси. Яфсаня Тяртяр районундакы Кцчярли кянд сакини, 80 йашлы Нярэиз Щцсейновадан топланмышдыр.

115.Бцлбцл нийя эюрмцр. Шуша районундакы Хялифяли кянд сакини, 90 йашлы Гызбяс Мяммяд гызы Мирзяйевадан йазылмышдыр.

116.Харыбцлбцл. Шцша шящяр сакини, 90 йашлы Нися Лялябяй гызы Зейналовадан йазылмышдыр.

117.Гарангуш яфсаняси. Яфсаня Тяртяр шящяриндя йашайан, 65 йашлы Кубра Ханбала гызы Щясяновадан юйрянилмишдир.

118.Эюйярчинин айаьы нийя гырмызыдыр. Яфсаня Имишли районундакы Ялигуллулар кянд сакини, 75 йашлы Минайя Щцсейнгулу гызы Няъяфовадан йазылмышдыр.

119.Сары бцлбцл яфсаняси. Газах районундакы Кямярли кянд сакини, 85 йашлы Йетяр Ъарчаловадан юйрянилмишдир.

120.Эюйярчин. Яфсаня Эянъя шящяринин сакини, 80 йашлы Бяйаз Салман гызы Исмайылзадядян йазылмышдыр.

121.Бяй гуш. Яфсаня Бярдя районундакы Лянбяран кянд сакини, 75 йашлы Зцлейха Муса гызы Ялийевадан йазылмышдыр.

122.Бцлбцл вя гаратикан колу. Яфсаня Эядябяй rайонундакы Чалбурун кянд сакини, 75 йашлы Имран Рамазан оьлу Зейналовдан топланмышдыр.

Page 459: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

460

123.Гарьа щаггында яфсаня. Бярдя районундакы Хясилли кянд сакини, 110 йашлы Билгейис Бядяловадан йазылмышдыр.

124.Симурь гушу. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри»китабындaн эютцрцлмцшдцр.

125.Гызыл гуш. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

126.Хиласкар илан. Яфсаня Эядябяй районундакы Чалдаш кянд сакини, 67 йашлы Сялми Ъяфяр гызы Зейналовадан йазылмышдыр.

127.Гызыл илан. Яфсаня Газах районундакы Мусаэюй кянд сакини, 79 йашлы Эцляндам Мящяммяд гызы Шащвялядовадан йазылмышдыр.

128.Кечи сцдц вя илан зящяри. Яфсаня Дашкясян районундакы Шякярям кянд сакини, 80 йашлы Баьчалы Рясул оьлу Мяммядовадан юйрянилмишдир.

129.Илан оьлан. Яфсаня Йевлах шящяр сакини, 100 йашлы Бащар Аьащясян гызы Аьащясяновадан тoпланмышдыр.

130.Аь илан яфсаняси. Йевлах районундакы Бошчалылар кянд сакини, 74 йашлы Эцлэяз Щцсейн гызы Гурбановадан йазылмышдыр.

131.Зцмрцд гушу вя илан. Яфсаня Кцрдямир районундакы Шилйан кянд сакини, 95 йашлы Паша Сялим оьлу Кяримовдан йазылмышдыр.

132.Эцлзары илан да севир. Яфсаня Аьдам районундакы Папрявянд кянд sakini 90 йашлы Шюля Алыискяндяр гызы Мям-мядовадан юйрянилмишдир.

133. Qarpız.Əfsanə Ağdaş rayonundan toplanmışdır.

134.Илан мящяббяти. Яфсаня Кцрдямир районундакы Шилйан кянд сакини, 95 йашлы Паша Сялим оьлу Кяримовдан йазылмышдыр.

135.Гыз вя илан. Яфсаня Саатлы районундакы Азадкянд сакини, 103 йашлы Нарынъ Ъялил гызы Мяммядовадан йазыл-мышдыр.

Page 460: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

461

136.Гызыл илан. Уъар районундакы Алпоуд кянд сакини, 71 йашлы Иммиханым Аьа гызы Кяримовадан йазылмышдыр.

137.Иланларын мцщарибяси. Биринъи яфсаня Ханлар районундакы Елдар кянд сакини, 68 йашлы Майысханым Бюйцккиши гызы Нясибовадан, икинъиси Салйан шящяриндя йашайан, 70 йашлы Лалязяр Имановадан, цчцнъцсц Нахчыван МР-нын Эцзвцд кянд сакини, 83 йашлы Аббас Сяфяр оьлу Сяфяровдан йазылмышдыр.

138.Гызы яждаща удур. Яфсаня Бейляган районундакы Öрянгала гясябя сакини, 90 йашлы Абузяндя Пири гызы Щясянялийевадан йазылмышдыр.

139.İlan və qaranquş. Əfsanə Naxçıvan şəhərindən toplanmışdır.

140.Маралын эюз йашлары. Яфсаня Бярдя районундакы Ляк кянд сакини, 69 йашлы Дурна Ашыралы гызы Ибращимовадан йазылмышдыр.

141.Щяршянин мараллары. Яфсаня Борчалы мащалынын Дарбаз кянд сакини, 120 йашлы Айна Мяммяд гызы Аббасовадан йазылмышдыр.

142.Марал гайасы. Яфсаня Шямкир районундакы Дялляр-Ъырдахан кянд сакини, 92 йашлы Рцстям Мясим оьлу Таьыйевдян йазылмышдыр.

143.Ана марал. Яфсаня Эюйчя мащалынын Аьбаш кянд сакини, 73 йашлы Паша Сцлейман оьлу Ялийевдан йазылмышдыр.

144.Гызыл бешик. Яфсаня Имишли районундакы Сярханлы кянд сакини, 86 йашлы Имамгулу Мящяммяд оьлу Мям-мядовдан йазылмышдыр.

145.Маралйан. Яфсаня Ъябрайыл районундакы Солтанлы кянд сакини, 90 йашлы Ниэар Гулийевадан йазылмышдыр.

146.Марал гайасы. Яфсаня Дашкясян районундакы Дардяря кянд сакини, 70 йашлы Мина Гядим гызындан йазыл-мышдыр.

147.Эцлгядямин яфсаняси. Яфсаня Газах районундакы Чайлы кянд сакини, 80 йашлы Мащмуд Оруъяли оьлу Мащму-довдан йазылмышдыр.

Page 461: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

462

148.Овчу Пирим вя цч ъейран. Яфсаня Бярдя районундакы Соьанвердиляр кянд сакини, 98 йашлы Сядяф Мя-щяммяд гызындан юйрянилмишдир.

149.Марал саьына эялир. Яфсаня Ханлар району, Самух зонасындакы Йухары Гарасаггал кянд сакини, 80 йашлы Фатма Ибращимхялил гызы Абдуллайевадан йазылмышдыр.

Ай, эцн вя Дядяэцняш яфсаняляри

150.Эюйцн гязяби. Ханлар районундакы Сарысу кянд сакини, 66 йашлы Тамара Аббас гызы Баьыровадан йазылмышдыр.

151.Эцняш вя Ай щаггында яфсаня. Яфсанянин биринъиси лянкяранлы, 73 йашлы Ряъяб Сяфяр оьлу Рамазановдан, икинъиси Йевлах шящяриндя йашайан, 71 йашлы Шящнийар Рясул оьлу Йусифовдан йазылмышдыр.

152.Алдядя яфсаняси. Яфсаня Товуз районундакы Аь-дам кянд сакини, 105 йашлы Сякиня Алы гызы Вялийевадан вя 55 йашлы оьлу Яли Гящряман оьлундан йазылмышдыр.

153.Мащпейкяр яфсаняси. Товуз районундакы Аьдам кянд сакини, 105 йашлы Сякиня Алы гызы Вялийевадан йазыл-мышдыр.

154.Гурд оьлу яфсаняси. Товуз районундакы Аьдам кянд сакини, 90 йашлы Оруъ Мяммяд оьлу Мяммядовдан йазылмышдыр.

155.Налтюкян. Яфсаня Ханлар районундакы Балчылы кянд сакини, 99 йашлы Мцрсял Новрузяли оьлу Йусифовдан йазылмышдыр.

156.Илдырым гылынъ. Товуз районундакы Сарытала кянд сакини, 81 йашлы Яли Исмайыл оьлу Таьыйевдян йазылмышдыр.

157.Нягши-ниэар. Яфсаня Товуз районундакы Аьдам кянд сакини, 105 йашлы Сякиня Алы гызы Вялийевадан йазыл-мышдыр.

158.Атанын од няфяси. Яфсаня Шамахы шящяр сакини, 95 йашлы Эцлзейняб Аьайевадан йазылмышдыр.

Page 462: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

463

159.Одлу мязар. Яфсаня Шамахы шящяр сакини, 95 йашлы Эцлзейняб Аьайевадан йазылмышдыр.

160.Дядя Эцняш. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

161.Əzrayılın tora düşməsi. Əfsanə Ağdaşrayonunda yaşayan Qüdrət Talıbovdan yazılmışdır.

162. Məleykə əfsanəsi. Əfsanə Daşkəsən rayonunun Qazaxyolçular kənd sakini, yaşı 100-ü keçmişLeyli Məmmədhəsən qızından toplanmışdır.

Гядим галалар

163.Гябяля галасы. Яфсаня Гябяля районундакы Ниъ кянд сакини, 95 йашлы Закир Ялясэяр оьлу Мяммядовдан йазылмышдыр.

164.Пяри галасы. Гах районундакы Яскибазар адланан йердядир. «Пяри галасы»нын диварлары Балакян районунун яразисиня гядяр узаныр. «Пяри галасы» яфсаняляри Гах, Загатала вя Балакян районларында эениш йайылмышдыр. Яфсанянин бу варианты Гах районундакы Эцллцк кянд сакини, 90 йашлы Шабан Баба оьлу Бабайевдян йазылмышдыр.

165.Суму галасы. Яфсаня Гах районундакы Илису кянд сакини, 86 йашлы Вяли Балай оьлу Гоъайевдян йазылмышдыр.

166.Эцлцстан галасы. Эоранбой районундадыр. Шамахыда да бу адда мяшщур гала харабалыглары мювъуддур. Галанын яфсаняси Эоранбой районундакы Тодан кянд сакини, 90 йашлы Рза Шащрза оьлу Исмайыловдан йазылмышдыр.

167.Юрянгала. Яфсаня Бейляган районундакы Юрянгала гясябя сакини, 90 йашлы Абузяндя Пири гызы Щясянялийевадан йазылмышдыр.

168.Дярбянд галасы. Яфсаняляр Дярбянд шящяр сакинляри 82 йашлы Зейвя Гядировадан вя 55 йашлы Фазил Дярбяндидян йазылмышдыр.

Page 463: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

464

169.Ганлы гала. Яфсаня Эядябяй районундакы Чалбурун кянд сакини, 90 йашлы Назбалыш Гара гызы Ъяфяровадан йазылмышдыр.

170.Юнъягала яфсаняси. Яфсаня Масаллы районундакы Тякля кянд сакини, 70 йашлы Мянсуря Зейни гызы Гасымовадан йазылмышдыр.

Индики Юнъягалада ики йанашы гябир вар. Галанын галыглары Масаллы районундакы Юнъякяlə кяндиндядир. Кяндин ады галанын адындан эютцрцлмцшдцр.

171.Сурхай хан галасы. Яфсаня Аьдаш районундакы Котаван кянд сакини, 82 йашлы Зцлейха Исмайыловадан йазылмышдыр.

172.Аьъа гала. Яфсаня Шяки шящяриндя йашайан, 107 йашлы Мювлан Иса оьлундан йазылмышдыр.

173.Гары кюрпцсц. Яфсаня Уъар районундакы Баьбан кянд сакини, 112 йашлы Ващид Абдулла оьлу Ъавадовдан йазыл-мышдыр.

174.Гызыл кюрпц. Борчалы мащалынын Илмязли кянд сакини, 90 йашлы Зинйят Аббас гызы Щаъыйевадан йазылмышдыр.

175.Гыз галасы. Гала Гах районундакы Аьчай кяндинин цст тяряфиндядир. Яфсаня щямин районун Илису кянд сакини, 86 йашлы Вяли Балай оьлу Гоъайевдян йазылмышдыр.

176.Гыз гала. Галанын харабалыглары Ханлар районундакы Балчылы кянд сакини, 98 йашлы Щцсейн Рцстям Йцсифовдан йазылмышдыр.

177.Гыз гала- намярд гала. Шямкир чайынын сащилиндядир. Яфсаня Дашкясян районундакы Тапан кянд сакини, 102 йашлы Эцлцстан Байрам гызы Имамвердийевадан йазылмышдыр.

178.Гыз галасы. Галанын Масаллы районундакы Гярибляр кянди йахынлыьында харабалыьы галыр. Яфсаня Масаллы районундакы Хырмандалы кянд сакини, 82 йашлы Эцлцстан Ибадулла гызы Щцсейновадан йазылмышдыр.

179.Гыз галасы. Яфсаня Эянъянин Баьбанлар гясябясиндя йашайан, 95 йашлы Ъялил Мухтар оьлу

Page 464: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

465

Зейнялабдиновдан йазылмышдыр. Тала Ханлар районундакы Гызылъа кянди йахынлыьындадыр.

180.Гыз галасы. Яфсаня Зянэилан районундакы Аьалы кянд сакини, 116 йашлы Эцллцбяйим Бахшялийевадан йазыл-мышдыр.

181.Лянкяран галасы. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

182. Cavanşir qalası. Яфсаня İsmayıllı rayonundan top-lanmışdır.

«Дядя Горгуд» бойлары иля сясляшян яфсаняляр

183.Дядям горхду. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

184.Хорначы. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

185.Узунгыз. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

186.Дядя Горгуд вя Салмани-фарс. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

187.Гызыл белля газылан гябир. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

Низами мювзулары иля сясляшян яфсаняляр

188.Низами вя Эянъя ямири. Яфсаня Бярдя шящяриндя 75 йашлы Гызханым Мухтар гызы Байрамовадан йазылмышдыр.

189.Ясир падшащ. Яфсаня Шамахы шящяриндяки Сарыторпаг мящялляси сакини, 75 йашлы Бюйцкханым Ялищейдяр гызындан йазылмышдыр.

190.Шащ вя гары. Бакы шящяр сакини, 80 йашлы Нися Мяммяд гызындан йазылмышдыр.

191.Ядалятли Януширяван. Яфсаня Дярбянд шящяр сакини, 81 йашлы Мисирхан Мирийевдан юйрянилмишдир.

Page 465: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

466

192.Марал сядагяти. Яфсаня Фцзули районундакы Щорадиз кянд сакини, 90 йашлы Ханлар Язиз оьлундан тапланмышдыр.

193. Gencə- Gəncə. Яфсаня Ханлар районундаn toplan-mışdır. “Azərbaycan xalq söyləmələri” kitabından götürül-müşdür.

194 Xan yurdu. Яфсаня Ханлар районундакы Сарысу кянд сакини, 66 йашлы Тамара Аббас гызы Баьыровадан йазылмышдыр.

195.Ширин гала. Щаллавар кяндинин йухары щиссясиндядир. Яфсаня Щаллавар кянд сакини, 82 йашлы Яли Щагверди оьлу Ялясэяровдан юйрянилмишдир.

196.Ширин булаг. Яфсаня Шяки районундакы Бюйцк Дящня кянд сакини, 80 йашлы Зцлейха Ясэяровадан йазыл-мышдыр.

197.Фярщад вя Ширин яфсаняси. Яфсаня Оьуз районундакы Мухас кянд сакини, 120 йашлы Щцрц Ряшид гызы Ящмядовадан вя 65 Мямяш Мящяммяд оьлу Щябибуллайевдян йазыл-мышдыр.

198.Фярщадын сяси. Яфсаня Эюйчя мащалынын Зод кянд сакини, 93 йашлы Набат Мящяммяд гызы Таьыйевадан йазыл-мышдыр.

199.Няьмякар Фярщад. Яфсаня Товуз районундакы Ибращимщаъылы кянд сакини, 96 йашлы Ъамал Ъяфяр оьлу Ъяфя-ровдан йазылмышдыр.

200.Фярщадын яждаща иля вурушу. Яфсаня Нахчыван МР-нын Шярур районундакы Эцмцшлц гясябя сакини, 82 йашлы Фярман Зейнялабды оьлу Мяммядщясяновдан йазылмышды.

201.Сян Ширини ярдя бил. Яфсаня Бярдя районундакы Лямбяран кянд сакини, 75 йашлы Зцлейха Муса гызы Ялийе-вадан йазылмышдыр.

202.Шябдизин юлцм хябяри. Яфсаня Фцзули районундакы Щорадиз кянд сакини, 75 йашлы Ъялал Ящмядовдан йазылмышдыр.

203..Чащарэащ яфсаняси. Яфсаня Шуша сакини, 90 йашлы Нися Лялябяй гызы Зейналовадан йазылмышдыр.

Page 466: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

467

204.Шиндан галаsы.(I,II əfsanə) Яфсаня Астара райо-нундакы Моталайатаг кянд сакини, 58 йашлы Ибращим Нурулла оьлу Якбяровдан йазылмышдыр.

205.Устанын гарьышы. Яфсаня Исмайыллы районундакы Губахялилли кянд сакини, 70 йашлы Шащсяням Мянсур гызы Ширялийевадан йазылмышдыр.

206.Аь кюрпц. Яфсаня Астара районундакы Моталайатаг кянд сакини, 58 йашлы Ибращим Нурулла оьлу Якбяровдан йазылмышдыр.

207.Хан сарайы. Яфсаня Шяки шящяриндя йашайан 56 йашлы Мядиня Мустафа гызы Исмайыловадан йазылмышдыр.

208.Аъынощур. Яфсаня Загатала районундакы Суваэил кянд сакини, 70 йашлы Шямсиййя Щясян гызы Еминовадан йазылмышдыр.

209.Шащ вя баьбан. Яфсаня Гутгашен (индики Гябяля) районундакы Мыхлыговаг кянд сакини, 82 йашлы Алаэцл Язиз гызы Щцмбятовадан йазылмышдыр.

210.Еля билдим сиз ойагсыз. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

211.Гызыл йейилмяз. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

212.Даь адамы чаьырыр. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

213.Исэяндяр вя Дири баба. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

214.Хатын архы. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

215.Яряшин оху. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

216.Давуд вя саз. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

217.Салсал пящляван. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

Короьлу яфсаняляри

Page 467: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

468

218. Həzrət Əli ilə Koroğlunun görüşü. ЯфсаняTovuz rayonunun Azaflı kənd sakini, el şairi Mikayıl Azaflıdan top-lanmışdır.

219.Короьлунун даш галасы. Яфсаня Эядябяй районундакы Сюйцдлц кянд сакини, 85 йашлы Тапдыг Гасым оьлу Талыбовдан йазылмышдыр.

220.Короьлу дашы. Щямин даш Зянэилан районундакы Аьалы кянд сакини, 85 йашлы Умуд Арызялли оьлу Хялиловдан вя Эоранбой районундакы Тодан кянд сакини, 90 йашлы Рза Шащрза оьлу Исмайыловдан йазылмышдыр.

221.Нал дашы. Яфсаня Лачын районундакы Армудлу кянд сакини, 83 йашлы Ислам Гасым оьлу Ъаббаровдан йазылмышдыр.

222.Короьлу галасы. Яфсаня Gürcüstanın Marneuli rayonunun Гушчу кянд сакини, 95 йашлы Рящим Мяммяд оьлундан йазылмышдыр.

223.Короьлунун гылынълы дашы. Яфсаня Ханлар районун-дакы Сарысу кянд сакини, 72 йашлы Хялил Ясяд оьлу Баьыровдан йазылмышдыр.

224.Чянлибел. Яфсаня Товуз районундакы Ибращимщаъылы кянд сакини, 100 йашлы Сона Новруз гызы Ъяфяровадан йазылмышдыр.

225.Ейваз гайасы. Яфсаня Göyçə йахынлыьындакы Щаллавар кянд сакини, 67 йашлы Янвяр Яли оьлу Мяммядовдан йазылмышдыр.

226.Долашаларын сющбяти. Яфсаня Бярдя районундакы Щцсейналлар кянд сакини, 120 йашлы Зейняб Алхар гызы Сямядовадан йазылмышдыр.

227.Папаг алтында оьул олар. Яфсаня Шямкир районундакы Сейфяли кянд сакини, 95 йашлы Эцлсцм Гасым гызы Кяримовадан топланмышдыр.

228.Гараэюл яфсаняси. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

229.Щалайпозананын Чянлибеля эятирилмяси. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

230.Короьлу вя Кялпейсяр. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

Page 468: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

469

Апарды селляр Сараны

231.Чай гызы. Нахчыван МР-нин Илич районундакы Дцдянэя кянд сакини, 70 йашлы Билгейис Садиг гызы Ширялийевадан йазылмышдыр.

232.Интигам. Яфсаня Ъябрайыл районундакы Сцлейманлы кянд сакини, 100 йашлы Щясиййя Щцсейн гызы Рцстямовадан йазылмышдыр.

233.Апарды селляр Сараны. Шамахы районундакы Удулу кянд сакини, 80 йашлы Талы Мустафа оьлу Тящмязовдан йазылмышдыр.

234.Сара, Арпачай вя яждаща. Яфсаня Нахчыван МР-нын Улйа-Норашен кянд сакини, 75 йашлы Амана Ящмяд гызы Ялийевадан юйрянилмишдир.

Мцхтялиф мювзулу яфсаняляр

235.Оьузун тяяъъцбц. Яфсаня Дашкясян районундакы Газахйолчулар кянд сакини, 95 йашлы Лейли Мяммядщясян гызындан йазылмышдыр.

236.Пярваня яфсаняси. Яфсаня Аьдаш районундакы Аралыбир кянд сакини, 103 йашлы Эюйцш Бякировдан йазылмышдыр.

237.Аьлайан сюйцд. Яфсаня Борчалы мащалынын Сараълы кянд сакини, 80 йашлы Мярйям Ясяд гызы Гурбановадан йазылмышдыр.

238.Сящра яфсаняси. Яфсаня Эоранбой районундакы Гашалты кянд сакини, 90 йашлы Муштулу Гоъа оьлу Ящмядовдан юйрянилмишдир.

239.Нафталан яфсаняси. Яфсаня Эоранбой районундакы Иряванлы кянд сакини, 80 йашлы Шура Хялил гызы Вялийевадан юйрянилмишдир.

240.Эилан гарысы. Яфсаня Нахчыван МР-нын Эцзнцт кянд сакини, 83 йашлы Аббас Сяфяр оьлу Сяфяровдан йазылмышдыр.

Page 469: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

470

241.Башыкясик эцнбязляр. Яфсаня Аьдам районундакы Гярвянд кянд сакини, 74 йашлы Марал Щцмбят гызы Гулийевадан топламышдыр.

242.Ешг Абдал. Яфсаня Аьдам районундакы Эцллцъя кянд сакини, 95 йашлы Ибарщим Зал оьлу Заловдан йазылмышдыр.

243.Шыхдурсун. Яфсаня Аьсу районундакы Аьарх кянд сакiни, 75 йашлы Яли Бабакиши оьлу Атакишийевдян вя Дашдямирбяйли кянд сакини, 85 йашлы Гызларханым Салман гызы Хялиловадан йазылмышдыр.

244.Хатун чичяйи тярланы. Яфсаня Эцръцстанын Марнеули районундакы Гушчу кянд сакини, 76 йашлы Ясли Гянбяр гызы Аббасялийевадан топланмышдыр.

245.Тярлан вурулан. Яфсаня Шамахы шящяринин Сарыторпаг мящялляси сакини, 75 йашлы Бюйцкханым Ялищейдяр гызындан йазылмышдыр.

246.Овчу Айаз. Гах районундакы Илису кянд сакини, 86 йашлы Вяли Балай оьлу Гоъайевдян йазылмышдыр.

247.Гялбин эюзцйля. Яфсаня Даьыстан вилайяти Табасарan району, Йерси кянд сакини, 95 йашлы Эцлпяри Мящяммяд гызындан йазылмышдыр.

248.Кичик ханым вя чобан. Яфсаня Шяки шящяр сакини, 107 йашлы Мювлам Иса оьлундан юйрянилмишдир.

249.Накам мящяббят. Яфсаня Бярдя районундакы Соьанвердиляр кянд сакини, 98 йашлы Сядят Мящяммяд гызы Шириновадан йазылмышдыр.

250.Тысбаьа яфсаняси. Яфсаня Ханлар районундакы Алыушаьы кянд сакини, 65 йашлы Фатма Иса гызы Гасымовадан йазылмышдыр.

251.Сещирлянмиш гыз. Саатлы районундакы Азадкянд сакини, 103 йашлы Нарынъ Ъялил гызы Мяммядовадан йазылмышдыр.

252.Сещирли чубуг. Эцръцстанын Марнеули районундакы Гушчу кянд сакини, 76 йашлы Ясли Гямбяр гызы Аббасялийевадан йазылмышдыр.

253.Гызлар йурду. Яфсаня Ъябрайыл районундакы Сцлейманлы кянд сакини, 100 йашлы Щясиййя Щцсейн гызы Рцстямовадан йазылмышдыр.

Page 470: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

471

254.Комурад яфсаняси. Оьуз районундакы Хачмаз кянд сакини, 70 йашлы Дилбяр Заман гызы Фейзулаййевадан вя Qəbələ районундакы Ниъ кянд сакини, 95 йашлы Закир Ялясэяр оьлу Мяммядовдан йазылмышдыр. Комурад даьы Оьузла Гябяля арасындадаыр.

Башга бир варианта эюря Яли Пящляван Мурады гылынъла тян бюлцр. Пара шаггасы даьа дцшцр, парасы ися башга йана дцшцр. Она эюря дя Мурадын бир йох, ики гябри олдуьуну сюйляйирляр.

255.Бяляк дашы. Яфсаня Şamaxı шящяр сакини, 95 йашлы Эцлзейняб Аьайевадан йазылмышдыр.

256.Йесхырман дашы. Яфсаня Аьдам районундакы Гярвянд кянд сакини, 86 йашлы Фатма Пирмящяммяд гызы Салащовадан йазылмышдыр.

257. Qaşqa Sərdar. Яфсаня Oğuz rayonunun Xaçmazlı kəndindən toplanmışdır.

258.Maralın göz yaşı. Яфсаня Gəncə şəhərindən toplanmışdır.

259.Ганлы Qобу. Яфсаня Самух районундакы Йухары Гарасаггал кянд сакини, 80 йашлы Фатма Ибращимхялил гызы Абдуллайевадан йазылмышдыр.

260.Чобан вя гойун сцрцсц. Яфсаня Ханлар районундакы Данайери кянд сакини, 97 йашлы Мяммядщцсейн Мяммядгулу оьлу Аллащвердийевдян йазылмышдыр.

261.Гызыл тяпя, Мыхыр тяпя. Яфсаня Имишли районундакы Бошчалылар кянд сакини, 80 йашлы Губа Сялим гызы Йусифовадан йазылмышдыр.

262.Сящянэ учан тяпя. Яфсаня Дяряляйяз мащалындакы Эцлдцзц кянд сакини, 80 йашлы Эцлнися Шащсувар гызы Бяхтийаровадан топланмышдыр.

263.Ъамыш дашы яфсаняси. Аьдам районундакы Папрявянд кянд сакини, 90 йашлы Эцляндам Кяримовадан йазылмышдыр.

264.Эцллярин щцняри. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

Page 471: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

472

265.Шейх вя чобан. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

266.Шейх вя гардашы. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

267.Xяйанятин ъязасы. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

268.Киши гызыл олур. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

269.Qarasaqqal. Яфсаня samux rayonundan toplanmışdır.

270.Савалан улдузуна бахмысан. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

271.Гуру кялля. Яфсаня «Халгын сюз мирвариляри» китабындан эютцрцлмцшдцр.

272.Dəmirçi və mismar əhvalatı. Яфсаня Füzuli rayo-nundan Vahid Xələfovdan toplanmışdır.

273.Hüröyün və elin igid oğlu. Яфсаня Füzuli rayonundan Vahid Xələfovdan toplanmışdır.

274. Dağ Yunisin xəzinəsi. Яфсаня Şəkir rayonunun Qaraxanlı kənd sakini Məmməd Dəmiroğlundan toplanmışdır.

275. Hardan alaydım. Яфсаня Daşkəsən rayonunun Qazaxyolçular kənd sakini İbrahimxəlil Səmədoğlundan toplanmışdır.

276. Ceyranbatan göl əfsanəsi. Яфсаня Göyçay rayo-nunda xalq şairi Rəsul Rzanın yaxın qohumlarından toplanmışdır.

277. Bülbül və tikansız gül. Goranboy rayonu, Tapqaraqoyunlu kənd sakini el şairi Bisavad Teymurdan toplanmışdır.

278. Əsli və Kərəm əfsanəsi. Яфсаня Daşkəsən rayonu, Əmirvar kənd sakini Aşıq Abuzərdən toplanmışdır.

Page 472: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

473

Мцндяриъат

Azərbaycan əfsanəşünaslığı vəSədnik Paşa Pirsultanlı..................................... 3

Əfsanə və onun başqa epik janrlarlaəlaqəsi..............................................................

17 Яфсаняляр

Даь, даш вя гайалар

Оьлан-гыз дашы ………………………………... 46Ганлы даш ……………………………………… 46Эялин дашы …………………………………….. 47Даш эялин …………………………………….. 48Гылынъ вя гайа ………………………………… 48Йаслы гайа ……………………………………. 49Лачын гайасы ………………………………….. 51Эялин атылан гайа ……………………………. 52Эялин гайа ……………………………………. 53Ярийян гайа ………………………………...... 53Ганлы гайа …………………………………... 54

Page 473: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

474

Тякля иэидляри ……………………………….. 55Эюйязяндя гызыл пийаля ……………………… 57Сачлы гайа …………………………………….. 58Эялин гайасы ………………………………….. 59Эялин гайыдан гайа …………………………... 60Зянъирли гайа …………………………………. 61Гум-гум даш ………………………………... 61Кар даш ………………………………………. 62Оьлан-гыз дашы ………………………………... 63Даш пящляван ……………………………….... 64Оьлан-гыз дашы ………………………………... 65Даш гыз ………………………………………. 66Чобан вя даша дюнян сцрц …………………... 66 Солтанбуд …………………………………….. 67 Дяйирман даьы ……………………………….. 68Гарачянли вя Дялидаь ………………………... 70Сянан даьы ………………………………….... 70Даьларын айрылыьы ……………………………... 72Сийащ зянян …………………………………. 73Аьры даьы …………………………………..... 74Ана Аьры даьы, Бала Аьры даьы ……………… 75Гырмызы даьда гушларын сющбяти …………....... 76Йанарdаь яфсаняси ………………………….. 77Кейти даьы …………………………………… 78Гоша гардаш даьы ……………………………. 80Бешикли даь ………………………………….. 80Инъябел ……………………………………… 81Оъаг даьы ……………………………………. 82Ханым тала яфсаняси ………………………….. 83Кцрсянэи даьы ………………………………. 84Шащ даьы ……………………………………… 85Лялвар даьы ………………………………….. 86Гысыр даь …………………………………….. 87Абдулясяр даьы ………………………………. 87

Page 474: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

475

Гарадаь яфсаняси …………………………..... 88Аьры даьы ……………………………………... 89Гырхгыз ………………………………………. 90Нущ вя гары …………………………………... 91Йанардаьын гязяби …………………………… 91Lələ əfsanəsi....................................................... 92 Nisə dağı............................................................. 100 Təkədonduran dağı............................................. 101

Булаг, чай вя дяниз

Дамъылы булаг …………………………………. 103Оьлан булаг, Гыз булаг ……………………..... 103Гырхбулаг ……………………………………. 104Гырхгыз булаьы ……………………………….. 104Няьмяли булаг ……………………………….. 105Гызбянювшя булаьы ………………………….... 107Гара ат булаьы ………………………………... 109Пярваня булаьы ……………………………….. 110Ганлы эюл ……………………………….......... 111Гыз эюлц ……………………………………… 111Гызıl мяъмяйи яфсаняси ………………………. 112Ганлы эюлцн мараллары ……………………….. 113Дяниз вя Гаьайы …………………………….. 114Эюйчя эюлц ………………………………..... 115Эюй-Эюл ……………………………………... 116Аьдявя эюлц ……………………………….... 118Мурана эюлц ………………………………..... 120

Page 475: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

476

Гырхгыз эюлц вя Шащбулаг …………………… 120Ганлы чай …………………………………….. 121Минъiван булаьы вя Тяртяр чайы …………….. 123Ъирэиз чайы …………………………………... 124Фатма ахан чай ………………………………. 124Ilahı izin vermədi …………………………….. 125Щямзя булаьы ……………………………….. 126

Чичяк вя эцл яфсаняляри

Lala xaş-xaş əfsanəsi......................................... 130Эялинбармаьы ………………………………… 131Гызылэцл яфсаняси ……………………………… 131Бянювшя ……………………………………… 133Шещли эцлляр ичиндя ……………………………. 134Чобанйастыьы чичяйи …………………………... 136Лаля яфсаняси ………………………………… 137Гызбойу чичяйи ………………………………. 139Аь эцл вя Бцлбцл …………………………….. 139Шешянбцлбцл чичяйи …………………………… 141Бянювшя əfsanəsi …………………………… 142Кюксц гаралан лаля ………………………….. 143Лалядя гара хал ……………………………… 143Йедди ил солмаз чичяк ………………………. 144Бянювшя яфсаняси ………………………….. 145Ceyrançöl əfsanəsi............................................ 146

Гуш вя щейванлар щаггында

Page 476: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

477

Qızılquş əfsanəsi............................................... 148Ovçu Pirim və Xan Kəlbi ( I variant)………… 149Bülbül və qızıl………………………………... 150İlan və bağban………………………………... 151Bülbül və qoca……………………………….. 151Qarğa öyüdü………………………………… 153Сямяндяр гушу ……………………………... 154Сямяндяр яфсаняси …………………………. 154Шанапипик гушу ………………………………. 155Вагиф, Нясим вя Бцлбцл ……………………... 155Бцлбцл вя Эцл ………………………………... 158Эюйярчин ……………………………………... 159Щопщоп ……………………………………… 161Кяклик ……………………………………... 161Тураъ гушу …………………………………... 162Гуш гейряти ………………………………….. 163Тямянналы йахшылыг ………………………….. 164Хоруз вя Товуз гушу ……………………….. 166Гу гушу ……………………………………… 166Гу гушларынын кядяри ………………………… 167Бцлбцлцн сон няьмяси ……………………… 168Бцлбцл нийя эюрмцр ………………………… 170Харыбцлбцл ………………………………….. 172Гарангуш яфсаняси ………………………….. 173Эюйярчинин айаьы нийя гырмызыдыр …………… 174Сары бцлбцл яфсаняси …………………………. 176Эюйярчин ……………………………………... 176Бяй гуш ……………………………………… 177

Page 477: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

478

Bülbül və qaratikan kolu.................................... 178Гарьа haqqında əfsanə ……………………... 179Симурь гушу ………………………………… 180Dağda maral xoş mələr…………………….... 181Хиласкар илан ………………………………… 183Гызыл илан …………………………………….. 184Кечи сцдц вя илан зящяри …………………....... 186Илан оьлан …………………………………..... 186Аь илан яфсаняси …………………………….. 188Зцмрцд гушу вя илан ………………………… 189Эцлзары илан да севир …………………………. 190Гарпыз ……………………………………...... 195Илан мящяббяти ………………………………. 197Гыз вя илан …………………………………… 198Гызыл илан ……………………………………… 199Иланларын мцщарибяси ………………………… 199Гызы яждаща удур …………………………….. 202Илан вя гарангуш …………………………….. 203Маралын эюз йашлары ………………………….. 204Щяршянин мараллары ………………………….. 205Марал гайасы …………………………………. 208Ана марал …………………………………… 211Гызыл бешик …………………………………… 214Маралйан …………………………………… 215Марал гайасы ………………………………… 216Эцлгядямин яфсаняси ……………………….. 218Овчу Пирим вя цч ъейран ……………………. 219Марал саьына эялир …………………………... 220

Page 478: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

479

Ай, Эцн вя Дядяэцняш яфсаняси

Эюйцн гязяби ……………………………….. 223Эцняш вя Ай щаггында яфсаня ……………… 223Алдядя яфсаняси ……………………………… 224Мащпейкяр яфсаняси ………………………… 227Гурдоьлу яфсаняси ………………………….. 228Налтюкян …………………………………….. 230Илдырым гылынъ …………………………………. 232Нягши-Ниэар …………………………………. 233Атанын од няфяси ……………………………. 234Одлу мязар …………………………………. 236Дядя Эцняш .………………………………… 238Əzrayılın tora düşməsi...................................... 238Məleykə əfsanəsi............................................... 240

Гядим галалар

Гябяля галасы ………………………………… 243Пяри галасы ……………………………………. 243Суму галасы ………………………………..... 245Эцлцстан галасы ……………………………… 246Юрянгала ……………………………………... 246Дярбянд галасы ………………………………. 248Ганлы гала ……………………………………. 252Юнъягала əfsanəsi …………………………..... 254Сурхай хан галасы ……………………………. 256Аьъа гала ……………………………………. 257Гары кюрпцсц ……………………………….... 258Гызыл кюрпц …………………………………… 260

Page 479: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

480

Гыз галасы ……………………………………. 262Гыз гала ………………………………………. 263Гыз гала-намярд гала ………………………... 265Гыз галасы …………………………………….. 267Гыз галасы …………………………………….. 269Гыз галасы ……………………………………. 271Лянкяран галасы ……………..………............ 273Ъаваншир галасы ……………………………... 274

«Дядя Горгуд» яфсаняляри

Дядям горхду ………………………………… 276Хорначы ………………………………………… 276Узун гыз ………………………….................... 278Дядя Горгуд вя Салmaни-фарс ………………. . 279Гызыл белля газылан гябир ……………………… 280

Низами мювзулары иля сясляшян яфсаняляр

Низами вя Эянъя ямири ……………………… 282Ясир падшащ …………………………………… 283Шащ вя гары …………………………………… 283Ядалятли Януширяван ………………………… 285Марал сядагяти ……………………………... 286Gencə- Gəncə.................................................. 288Xan yurdu....................................................... 289Ширин гала …………………………………. 290Ширин булаг ………………………………… 291Фярщад вя Ширин яфсаняси ………………….. 293Фярщадын сяси ……………………………… 294Няьмякар Фярщад ………………………… 296

Page 480: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

481

Фярщадын яждаща иля вурушу ………………… 298Сян Ширини ярдя бил …………………………. 299Шябдизин юлцм хябяри ……………………… 300Чащарэащ яфсаняси …………………………. 301Шиндан галасы .................…………………… 304Устанын гарьышы ……………………………. 305Аь кюрпц …………………………………... 307Хан сарайы …………………………………. 307Аъынощур …………………………………… 309Шащ вя баьбан ……………………………… 310Еля билдим siz ойагсыз ……………………… 313Даь адамы чаьырыр …………………………… 314Исэяндяр вя Дири баба ……………………….. 315Хатын архы ……………………………………. 316Яряшин оху …………………………………… 317Давуд вя саз …………………………… ..... 318Салсал пящляван ……………………………… 319

Короьлу яфсаняляри

Həzrət Əli və Koroğlunun görüşü.................... 322Короьлунун даш галасы ……………………… 324Короьлу дашы ………………………………… 325Нал дашы …………………………………….... 325Короьлунун гылынълы дашы ……………………. 326Чянлибел ……………………………………… 327Ейваз галасы …………………………………. 328

Page 481: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

482

Долашаларын сющбяти …………………………. 330Папаг алтында оьул вар ……………………….. 332Гараэюл яфсаняси ……………………………… 334Щалайпозанын Чянлибеля эятирилмяси…………... 334Короьлу вя Кялпейсяр………………………… 336

Апарды селляр Сараны

Çay qızı ........................................................... 339İntiqam............................................................. 341Apardı Sellər Saranı........................................ 342Sara, Arpaçay və əjdaha................................... 345

Мцхтялиф мювзулу яфсаняляр

Оьузун тяяъъцбц ………………………........ 348Пярваня яфсаняси …………………………… 349Аьлайан сюйцд ………………………………. 350Сящра яфсаняси …………………….………… 351Нафталан яфсаняси …………………….……… 353Эилан гарысы ……………….…………………. 354Башыкясик эцнбязляр ………………………… 355Ешг Абдал .……………………………………. 357Шыхдурсун ……………….…………………… 359Хатун Ç ичяйин тярланы . ……………….……... 363Тярлан вурулан ……………….……………… 364Овчу Айаз ……………….………………….. 366Гялбин эюзцйля ……………………………… 367

Page 482: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

483

Кичик ханым вя чобан ………………………. 368Накам мящяббят …………………….……… 371Тысбаьа яфсаняси ……………….……………. 372Сещирлянмиш гыз ……………….……………… 373Сещирли чубуг ……………….………………… 374Гызлар йурду ……………….………………… 376Комурад яфсаняси ………………….……….. 377Бяляк дашы …………………………………… 378Йесхырман дашы …………….……………….. 381Гашга Сярдар ……………….………………. 382Маралын эюз йашы …………………………….. 383Ганлы гобу ………………………………….. 384Чобан вя гойун сцрцсц ……………….……. 386Гызыл тяпя, Мыхыр тяпя …………….……….. 387Сящянэучан тяпя …………………………… 388Ъамыш дашы яфсаняси ……………………….. 389Эцллярин щцняри ……………………………. 391Шейх вя чобан …………………………….. 392Шейх вя гардашы …………………………….. 392Хяйанятин ъязасы ……………….………….. 393Киши гызыл олур ……………….………………. 395Гарасаггал ……………….…………………. 396Савалан улдузуна бахмысан ………………… 397Гуру кялля ……………….…………………. 399Dəmirçi və mismar əhvalatı............................. 399Hüröyün və elin igid oğlu................................. 400Dağ Yunisin xəzinəsi....................................... 401Hardan alaydım................................................ 402

Page 483: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

484

Ceyranbatan göl əfsanəsi.................................. 404Bülbül və tikansız gül....................................... 406Əsli-Kərəm əfsanəsi......................................... 407

İzah və qeydlər................................................ 410

ПРОФ. ДР. SƏDNİK PAŞA PİRSULTANLI

Page 484: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

485

AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİNXALQ

ƏFSANƏLƏRİ

Nəşriyyat redaktoru: Günay İbrahimova Komputer tərtibatçısı: Xəyalə Hüseynova

Yığıma verilmişdir: 25. 12. 2008 Çapa imzalanmışdır: 30. 01. 2009 Kağızın formatı: 60x84 1/16 Çap vərəqi: 27 Tiraj: 200

Page 485: AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN XALQ ƏFSANƏLƏRİprof. dr. sƏdnİk paŞa pİrsultanli azƏrbaycan tÜrklƏrİnİn xalq ƏfsanƏlƏrİ bakı – “azərnəşr” -2009

486