Badanie watchdogów J.R. Stempień

Obywatelski monitoring władzy państwowej i samorządowej

w działalności wybranych organizacji pozarządowych

dr Jakub Ryszard Stempień

Praca doktorska napisana w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego pod kierunkiem dr. hab. Kazimierza Kowalewicza, prof. UŁ.Recenzenci:

•prof. dr hab. Piotr Gliński (IFiS PAN);•dr hab. Paweł Starosta, prof. UŁ.

Projekt doktorski

Projekt został zrealizowany w latach 2005-2012.

Celem projektu było stworzenie całościowego obrazu grupy polskich organizacji strażniczych, które w latach 2004-2008 otrzymały z Fundacji im. S. Batorego grant w ramach Programu „Działania Strażnicze”.

Ram teoretycznych dla badania dostarczył model delegacji uprawnień „Principal-Agent”, odnoszony do systemu demokracji przedstawicielskiej.

Kluczowe pojęcia: organizacje strażnicze (ang. watchdog NGOs), sektor pozarządowy, administracja publiczna, rozliczalność (ang. accountability), monitoring.

Definicja i domena działania organizacji strażniczych

Zamiast terminu „organizacje strażnicze” w literaturze przedmiotu spotyka się też pojęcia: „organizacje kontrolne”, „organizacje monitorujące” oraz (rzadziej) „organizacje śledcze”. W opracowaniach anglojęzycznych stosuje się pojęcie watchdog NGOs. W projekcie konsekwentnie wykorzystywano termin „organizacje strażnicze” i jego angielski odpowiednik.

Organizacje strażnicze to organizacje pozarządowe, które podejmują się obywatelskiego monitoringu funkcjonowania instytucji administracji publicznej z punktu widzenia legalności i zgodności z interesem społecznym (dobrem ogólnym). Zarazem wyłącza się z zakresu zainteresowania organizacje konsumenckie, kontrolujące działalność firm producenckich, handlowych i usługowych.

W istocie działalność organizacji strażniczych przebiega na linii sektor publiczny – sektor pozarządowy (obywatelski) z pominięciem sektora rynkowego.

Powyższe rozstrzygnięcie wynika z perspektywy teoretycznej, wyznaczonej przez model „Principal-Agent”.

Wybrane charakterystyki organizacji strażniczych

Wiktor Osiatyński w następujący sposób charakteryzuje zadania organizacji strażniczych: tropią korupcję, badają sposób wydatkowania publicznych pieniędzy, sprawdzają przestrzeganie prawa i prawdziwość informacji podawanych przez urzędy oraz pilnują ochrony środowiska. Bronią także praw konsumentów, pacjentów oraz grup zagrożonych przez władze państwowe: więźniów, narkomanów, nosicieli wirusa HIV. Są tu także organizacje grup dyskryminowanych, organizacje reprezentujące interesy mniejszości narodowych czy religijnych, a także organizacje na rzecz praw kobiet i wiele innych (2004: 153).

Jak pisze Danuta Przywara z Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, [organizacje] strażnicze w dużej mierze zajmują się monitorowaniem działań wszystkich rodzajów władz (ustawodawczej, wykonawczej, sądowniczej) różnych szczebli (od lokalnego do krajowego, a za chwilę również międzynarodowego, czyli Komisji Europejskiej), a także raportowaniem i nagłaśnianiem naruszeń praw człowieka i podstawowych wolności (2004: 9).

Badania własne – podstawa źródłowa

Badanie zostało przeprowadzone w trzech etapach: Etap I – analiza treści dokumentów projektowych (wnioski o dotację

i sprawozdania z realizacji projektów) z lat 2004-2008. Analiza dotyczyła projektów realizowanych w ramach programu „Działania Strażnicze”, wdrażanego przez Fundację im. S. Batorego. Ogółem przebadano 190 dokumentów, dotyczących 95 projektów realizowanych przez 63 organizacje.

Etap II – ankieta internetowa rozesłana do organizacji uczestniczących we wspomnianym programie i dotycząca działalności strażniczej w 2009 roku. Zwrotność ankiet: 55%.

Etap III – wywiady internetowe z ekspertami i uprzywilejowanymi obserwatorami polskiego sektora pozarządowego. Ogółem wykonano 11 wywiadów z reprezentantami: (1) organizacji parasolowych, (2) międzynarodowych organizacji strażniczych działających w Polsce; (3) instytucji administracji publicznej (komórki odpowiedzialne za współpracę z NGO).

Realizacja badań własnych (ujęcie procesowe)

Analizatreści

Ankieta internetowa

Wywiady eksperckie

Raport z badania

(praca doktorska)

Wybrane wyniki badań realizowanych w ramach projektu

Obywatelski monitoring władzy państwowej i samorządowej w działalności wybranych

organizacji pozarządowych.

Wybrane charakterystyki organizacji strażniczych

Organizacje będące beneficjentami programu „Działania Strażnicze” w latach 2004-2008 najczęściej miały swoje siedziby w dużych miastach. Spośród 63 badanych watchdogów, aż 53 były zlokalizowane w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców. Na wsi nie działała ani jedna organizacja.

Nieco ponad połowa organizacji objętych badaniem posiada status OPP (organizacji pożytku publicznego). Jest to znacznie więcej niż w przypadku ogółu polskich NGOs.

Przeciętny rok założenia organizacji strażniczej to 2000.

Tylko co szósta badana organizacja nie posiada płatnych pracowników. Pozostałe zatrudniają przeciętnie 6 osób i korzystają z pomocy 15 wolontariuszy.

Lokalizacja organizacji strażniczych

Źródło: opracowanie własne

Polska Wschodnia – województwa: podkarpackie, podlaskie, lubelskie, warmińsko-mazurskie, świętokrzyskie.

Polska Centralna i Zachodnia – pozostałe województwa

(N=63; w l iczbach bezwzględnych)Polska

Wschodnia; 6

Polska Centralna i

Zachodnia; 57

Beneficjenci działań strażniczych (projekty z lat 2004-2008)


Pola monitoringu (projekty z lat 2004-2008)


Instytucjonalny przedmiot monitoringu (projekty z lat 2004-2008)


Reaktywne techniki pozyskiwania informacji przez watchdogi (projekty z lat 2004-2008)


Techniki reaktywne to takie, w przypadku których badacz wchodzi w relacje z respondentami.

Niereaktywne techniki pozyskiwania informacji przez watchdogi (projekty z lat 2004-2008)


Techniki niereaktywne to takie, w przypadku których badacz nie wchodzi w relacje z respondentami, lecz prowadzi badania w oparciu o dane zastane.

Metody postępowania z informacją (projekty z lat 2004-2008)


Skuteczność organizacji strażniczych – eliminacja patologii (pomiar ankietowy dla 2009 r.)


(N=27; w l iczbach bezwzględnych)zawsze lub w

większości przypadków; 3

mniej więcej w połowie

przypadków; 9

nigdy lub tylko w mniejszości przypadków;

14

brak danych; 1

Niezależność działań strażniczych (pomiar ankietowy dla 2009 r.)

Z „groźnych” czy też „zatrutych” źródeł finansowania, a więc ze środków rozdysponowywanych na szczeblu rządowym lub samorządowym (oraz z funduszy strukturalnych) korzystały w 2009 roku dwie trzecie organizacji strażniczych.

Środki rządowe stanowiły przeciętnie dwie piąte rocznych budżetów organizacji strażniczych, zaś środki funduszy strukturalnych i środki samorządowe – od jednej trzeciej do jednej czwartej.

Oznacza to istotne uzależnienie polskich organizacji typu watchdog od instytucji administracji publicznej, które mają stanowić przedmiot prowadzonych działań monitoringowych.

Jawność działań strażniczych – informowanie instytucji o ich planowanym monitorowaniu (pomiar ankietowy dla 2009 r.)


(N=27; w l iczbach bezwzględnych)

zawsze lub w większości

przypadków; 18

mniej więcej w połowie

przypadków; 1

nigdy lub tylko w mniejszości przypadków; 6

brak danych; 2

Bariery monitoringu (pomiar ankietowy dla 2009 r.)


Prognozy rozwoju działań strażniczych do 2016 r.

W prognozach ekspertów wyodrębniono następujące kategorie oczekiwanych do

2016 toku zmian w funkcjonowaniu organizacji strażniczych w Polsce:

• niewielkie możliwości ewolucji mechanizmów finansowania działalności

strażniczej w Polsce,

• postęp specjalizacji w działalności strażniczej i podejmowanie monitoringu

w nowych obszarach,

• rozwój dialogu obywatelskiego w Polsce i jego możliwy wpływ na pracę

watchdogów,

• aktywizacja obywateli w zakresie działalności strażniczej oraz jej

deformalizacja.

Wybrana literatura

• Alvarez, Michael, Thad Hall. 2006. Controlling Democracy: The Principal-Agent problems in Election Administration. „The Policy Studies Journal” 4.

• Anheier, Helmut K., Sybille Mertens. 2006. Sektor non-profit w perspektywie międzynarodowej i europejskiej. Dane, teoria i statystyka. W: J. Wygnański, A. Gałązka i J. Herbst (oprac.), Trzeci sektor dla zaawansowanych. Współczesne teorie trzeciego sektora – wybór tekstów. Warszawa: Stowarzyszenie Klon/Jawor.

• Burean, Toma. 2007. Political Accountability and Representation. A Conceptual Overview. W: J. Niżnik, N. Ryabinska (red.), Political Accountability: Conceptual, Theoretical and Empirical Dimensions . Warszawa: IFiS PAN.

• Frączak, Piotr. 2006. Budowanie reprezentacji trzeciego sektora, czyli o strukturze ruchu pozarządowego . „Trzeci Sektor” 6.

• Gliński, Piotr. 2005. Aktywność aktorów społecznych – deficyt obywatelstwa wobec codziennej zaradności Polaków . W: W. Wesołowski, J. Włodarek (red.), Kręgi integracji i rodzaje tożsamości: Polska, Europa, świat. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

• Gliński, Piotr. 2006. Style działań organizacji pozarządowych w Polsce. Grupy interesu czy pożytku publicznego? Warszawa: IFiS PAN.

• Gumkowska, Marta, Jan Herbst i Przemysław Radecki. 2010. Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych. Raport z badania 2008. Warszawa: Stowarzyszenie Klon/Jawor.

• Leś, Ewa. 2000. Od filantropii do pomocniczości. Studium porównawcze rozwoju i działalności organizacji społecznych . Warszawa: Elipsa.

• Magoska, Maria. 2006. O nowych formach aktywności obywatelskiej. „Państwo i Społeczeństwo” 1.• Osiatyński¸ Wiktor. 2004. Rzeczpospolita obywateli. Warszawa: Rosner&Wspólnicy. • Przywara, Danuta. 2004. Organizacje zajmujące się prawami człowieka. „gazeta.ngo.pl – Pismo organizacji

pozarządowych” 9.• Skrzypiec, Ryszard. 2008. Nie szukamy „haków” – wywiad dla „gazeta.ngo.pl – Pismo organizacji pozarządowych” 5. • Stempień, Jakub Ryszard. 2008. Organizacje strażnicze – biała plama trzeciego sektora w Polsce?

W: A. Kościański, W. Misztal (red.), Społeczeństwo obywatelskie – między ideą a praktyką. Warszawa: IFiS PAN.• Stempień, Jakub Ryszard. 2012. Obywatelski monitoring władzy państwowej i samorządowej w działalności wybranych

organizacji pozarządowych – praca doktorska dostępna w Bibliotece Uniwersytetu Łódzkiego.

Zapraszam do kontaktu.

dr Jakub Ryszard Stempień

Zakład SocjologiiKatedra Nauk HumanistycznychUniwersytet Medyczny w Łodzi

ul. Lindleya 690-131 Łódź

[email protected] / [email protected]

Documents

Badanie watchdogów J.R. Stempień