36
Bainhira Laloran Dahuluk To’o iha Minutu Hirak-nia Laran Lisaun sira iha Indonézia kona-ba salva-an/sobrevive hosi dezastre Tsunami Besik nia Fonte sira 9 10 11 12 Sena 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

  • Upload
    duongtu

  • View
    251

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

Bainhira Laloran Dahuluk To’o iha Minutu Hirak-nia LaranLisaun sira iha Indonézia kona-ba salva-an/sobrevive hosi dezastre Tsunami Besik nia Fonte sira

9 10 11 12

Sena 1 2 3 4

5 6 7 8

9 10 11 12

Page 2: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

Publikadu iha tinan 2010 hosi Organizasaun Sientífika no Kulturál Nasoins Unidas (UNESCO), ba nia Komisaun Oseanográfika Intergovernamentál (IOC ka KOI), 7 Place de Fontenoy, 75 352 París 07 SP, Fransa.

Prodús hosi Sentru Informasaun Tsunami Jakarta (SITJ), UNESCO/ KOI, Eskritóriu UNESCO nian iha Jakarta, jalan Galuh (II) No. 5 Kebayoran Baru, Jakarta 12110, Indonesia. www.iotsunami.info

Substitui “Sobrevive (konsege moris) hosi dezastre tsunami ida – Lisaun sira hosi Aceh no Java súl, Indonézia”, 2009. Bazeada ba “Selamat dari bencana tsunami”, 2009 (Broxura KOI 2009-1)

Imprime dahuluk iha tinan 2010 ba UNESCO/KOI – NOAA Sentru Informasaun Tsunami Internasionál , Honolulu, Hawaii

Bainhira ita sita/ kópia livru ne’e, favor inklui mós ninia série no númeru sira hosi IOC ka KOI, Bruxura IOC/KOI nian hosi tinan 2010-4 (ka IOC/BRO/2010-4), no UNESCO/IOC nian nu’udar ninia publikasaun. Aleinde-ne’e, atu konsidera hodi uza kada kompiladór ka hakerek-na’in nia naran ho kompletu tanba laiha kompiladór/ hakerek-na’in ida mak uza naran apelidu (ne’e estilu sitasaun nian ba referénsia 14,p. 26).

Dezignasaun ne’ebé utiliza no aprezentasaun hosi materiál ba publikasaun ne’e la implika espresaun hosi kualkér opiniaun ida-ne’ebé de’it hosi parte Sekretariadu UNESCO nian, kona-ba estatutu legál sira hosi kualkér país ka territóriu, hosi ninia autoridade sira, ka kona-ba deliminasaun ba fronteira sira hosi kualkér país ka territóriu.

(c) UNESCO 2010

Livru oan ne’e hosi formatu pdf ne’ebé bele kópia ka download livre hosi http://www.iotic.ioc-unesco.org/resources/publications-and-reports/69/publications ka Bainhira-laloran-dahuluk-to’o-iha-minutu-hirak-nia-laran. No mós iha diagrama sira iha livru nia formatu rasik no nu’udar dokumentu ka file pdf nian.

Vídeo Akontesimentu iha KAPA OIN hosi Banda Aceh, loron 24 fulan Dezembru, 2004. Akontesimentu hotu-hotu maibé ida ikus-liu hasai iha Simpang Lima, bainhira tsunami baku sai kuaze 3 Km (kilómetru 3) hosi tasi (p.iii)Sena / Akontesimentu 1-4 Ema lubun hobur no ambulánsia ida halai liuhosi loja (department store) ida nia oin ne’ebé rahun tanba rai-

nakdoko iha Aceh-Andaman, akontese besik tuku 8 dadeer (kronograma/timeline, p.4). Sorin uitoan hosi loja oin mak sei hamriik metin nafatin (fatin akontesimentu 1. Hateke hosi sorin, p. 7).

5-8 Besik tuku 9 dadeer, ema hahú halai sai mai estrada laran ne’ebé sei maran. Sira rona katak tasi sa’e mai ona. Tasi-been sai tuir mai. Labarik sira bele halai daudauk liuhosi ne’e.

9-11 Objetu sira hosi uma-kain hirak-ne’ebé butuk tanba bee sa’e.12 Supervivente ida hetan tulun.Kréditu, p. 22

Page 3: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

Organizasaun Edukasionál, Sientífika no Kultuál Nasoins Unidas nian Komisaun Oseanográfika Intergovernamentál ninia Broxura IOC (KOI) 2010-4

Koñesimentu públiku, alerta naturál, no estratéjia evakuasaunhodi tulun ema bele moris liuhosi tsunami ne’ebé to’o ho lailais (xegada-rápida) iha Aceh no súl Java nian

Tau-hamutuk/ kompiladu hosi Eko Yulianto 1, Fauzi Kusmayanto 1, Nandang Supriatna 1, no Mohammad Dishamsyah 2

Adapta ona hosi Brian F. Atwater3, Eko Yulianto, no Ardito M. Kodijat4

1 Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (Institutu Siénsia iha Indonézia), Bandung2 Universidade Syiah Kuala, Banda Aceh3 Peskiza Jeolójika Estadus Unidus, Seatle4 Organizasaun Edukasionál, Sientífika no Kulturál Nasoins Unidas nian, Jakarta

Bainhira Laloran Dahuluk To’o iha Minutu Hirak-nia LaranLisaun sira iha Indonézia kona-ba salva-an/sobrevive hosi dezastre Tsunami Besik nia Fonte sira

Page 4: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

Númeru ho bold italik hatudu pájina livru nian ba fatin ne’ebé mensionadu.

ii Bainhira LaLoran DahuLuk To’o iha MinuTu hirak-nia Laran Mapa inDeks

Mapa indeks

Page 5: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

N

Banda Aceh no nia arredór (viziñu sira)

5 km0

Imajen Globe Dijitál hosi Google Earth, hasai iha loron 22 fulan Juñu, 2004

119

1414 11 11

14

10

9

10

1010

7 8

5

5

5

2

2

36

6

6

65

2

2

222

11

23 3

3344

4

45

55

3

4

1

6

6

6

7

7

89

810

9

9

9

9

9

00

9

9

10

105

6 6

6

66

66

7

7

7

7

7

77

6610

8

8

8

8

8

8

88

8

8 4

Ulee Lheue 10,20Meskita ka Mesjid16,17

Krueng Cut 9

Mota Aceh nian

Deah Raya 10ESTREITU MALAKA(INDO.SELAT MALAKA)

Alue Naga 9,19Kajhu 17,18

T sunam i lim it

Ponte 14,15

Lampulo 4 Pontu metan iha Lampulo reprezenta evidénsia ne’ebé tsunami ataka uluk ba área ne’e iha minutu 45-50 depoizde rai-nakdoko hahú. Evidénsia kompostu hosi tempu sira ne’ebé paradu oras-rua, ne’e tanba tsunami, ne’ebé sa’e aas hosi metru 2-3 ba uma ida leten. (kronograma/ timeline, pájina 4)

Edifísiu Serambi Indonézia 16

Jeulingke 13

Serraria(fatin kadó-ai) 9

95º 20’

5º 35’

Pontu metan iha Simpang Lima nu’udar sentru hosi monumentu mutin iha sena/ fatin akontesimentu 5,6 no 10 iha kapa oin. Monumentu ne’ebá mak 150 m (metru atus-ida limanulu) hosi parte noroeste hosi loja ka department store Pante Pirak nian ne’ebé monu rahun hanesan hatudu iha sena ka akontesimentu 1-3 no iha pájina 7.

Dadus fonte nian mak sita/kópia iha pájina 23.

10-15 m

5-10

2-5

<2

Superfísie rai lokál nian

Korrente kle’anNivel as-liu ona mak bainhira tsunami atinje to’o bee-leten (superfísie). Ninia valór sira sura besik-liu ba metru ne’ebé besik-liu. Kor ba fatin akontesimentu nian reprezenta fatin ida hosi fatin haat nian entre fluxu/ korrente nia kle’an

Iha pájina oin, fatin nia naran sira mak hatudu ka indeks ona ba pájina livru nian hosi númeru metan sira ho bold italic.

0 1 2 3

2004 Largamente > 5 m kle’an no atinje to’o 3-4 km (kilómetru 3-4) ba foho/interior (sasukat sira, iha pájina ne’e)

2006 Largamente < 5 m kle’an no <1/2 km ba foho/interior (sasukat sira iha pájina oin, nia okos sorin-karuk)

Distánsia foho/interior hosi kosta ka tasi-ibun (km)

Definisaun ba mesjid 16,17 Simpang Lima

Planise kosteira (kosteira tetuk)

Korrente kle’an

Perfil sira kona-ba bee-aas tanba tsunami 2004 iha Aceh no tsunamiJava nian iha 2006

10 m

10 m

Marjen tsunami nian

Simpang Lima iha kapa oin 2-4,7

iiiBainhira LaLoran DahuLuk To’o iha MinuTu hirak-nia Laran Mapa inDeks

Page 6: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

Bainhira LaLoran DahuLuk To’o iha MinuTu hirak-nia Laran inTroDusaun

Konteúdu siraMapa indeks nian iiIntrodusaun 1

Alerta sira uluk-liuAtu komprende Tansá mak Tsunami Akontese ba Ita 3Laloran ho Xegada-Rápida Fó Ameasa Boot-liu 4Mundu ne’e Bele Hanoin nafatin Saida mak Ema Haluha 5 Oinsá mak Avó no Rate sira Bele Mantein Nafatin Memória 6

Alerta hosi Tsunami ida ne’ebé hakur-mai daudaunBainhira Rai nakdoko, Tsunami ida Bele Tuir Kedas 7Tsunami Bele Mai Molok iha Orientasaun Ofisiál 8Tasi Bele Maran ho Lailais Molok Tsunami Ataka Mai 9Tasi Bele Tarutu/estrundu 10Manu-fuik sira bele semo sai uluk 10

Estratéjia sira ba EvakuasaunHalai ba rai aas/ foho leten 11 Abandona (hela-hela) ita-nia sasán sira 12Sai hosi Karreta Laran 13Kuidadu ba Mota no Ponte sira 14Sa’e ba Edifísiu Aas ida 16 Sa’e ba Ai Tutun 18Uza Objetu Namlele Nu’udar Sasán Salva-Vida 19Karik ita dook hosi Tasi-ibun, Haree sees dook liután tasi Hosi Tasi 20Hein tanba Laloran Balu sei Mai tan 21

Durante tsunami

Nota sira 22

Iha dékada sira molok tsunami ida

Page 7: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

Bainhira LaLoran DahuLuk To’o iha MinuTu hirak-nia Laran inTroDusaun 1

LIVRU ona ne’e hatudu lisaun ne’ebé seguru ba públiku hosi esperiénsia Indonézia nian foin liubá ho tsunami-rápidu. Inisialmente prepraradu ba lee-na’in sira iha Indonézia, no adapta ona iha-ne’e atu hodi uza iha internasionál.

Maioria tsunami sira iha Indonézia to’o ho rápidu tanba hahú mosu ka sai hela hosi nasaun arkipélagu sira-nia sorin. Rai-nakdoko ida, volkanu, ka rai-monu sai hanesan komboiu ida ho laloran oseanu nian ne’ebé atinje besik kedas mai tasi-ibun Indonézia nian durante oras ida ka kuran.

Laloran ho xegada-rápida hamate ema barak iha mundu. Laloran sira-ne’e ameasa kosta sira-ne’ebé besik ba fonte tsunami, barak liu mai hosi Kadeli Pasífiku (pasific rim), hosi Oseanu Índiku nia sorin, iha Tasi Mediterránea no Karíbea nian, no iha illa vulkánika sira. Laloran mai fó tempu uitoan de’it ba ita atu hodi hato’o alerta ofisiál ba tsunami, no normalmente hahú ho rai-nakdoko ka erupsaun volkániku ida ne’ebé bele hakotu liña telefone, eletrisidade no estrada sira. Risku sira-ne’e bele sa’e boot liután tuir kedas ho tsunami ne’ebé hanesan mai tasi-ibun durante oras hirak tuirmai.

Introdusaun

Livru ne’e prepera ba sasin-mata sira-nia haktuir kona-ba tsunami ne’ebé to’o mai iha oras-ida ka kuran. Hanesan tsunami ho xegada-rápida ne’ebé ameasa kosta barak, partikularmente sira-ne’ebé besik malu ho zona subdusaun (distribuisaun global, iha leten; haree mós ba p.3 no 23) nian. Iha foto, Eko Yulianto entrevista sobrevivente ida tsunami nian iha Lampon, Java.

Lisaun sira iha livru ne’e bazeada ba espesiénsia sira hosi sasin-mata sira ba tsunami sira ho xegada-rápida: laloran ne’ebé boot tebe-tebes hamate maizumenus ema 160.000 nia vida iha Aceh iha loron 26 fulan Dezembru tinan 2004; no laloran ki’ikoan hamate ema na’in 700 iha kosta Java súl iha loron 17 fulan Jullu tinan 2006. Livru ne’e tau-hamutuk entrevista ba ema balun hosi sasin-mata sira, no sira hetan tan istória seluk hosi fonte hirak-ne’ebé publika ona.

Lisaun sira, ne’ebé hakerek iha pájina oin, ho tema prinsipál tolu. Tipu oioin hosi koñesimentu hodi fornese Alerta uluk-liu kona-ba risku tsunami, durante dékada sira molok hahú mosu tsunami ida. Entre Alerta hosi Tsunami ida ne’ebé hakur-mai daudaun, rai-nakdoko ne’e doko hodi fornese siñal naturál imediatu atu hodi halai sees ba rai-aas ka foho leten. Reasaun ne’e, pelu-kontráriu, entre tátika salva-an oin-sia tuir estratéjia Evakuasaun nian.

OseanuPasífiku

Zona Subdusaun

Indonézia

OseanuÍndiku

OseanuAtlántiku

Tasi Mediterránea

Tasi Karíbe

Page 8: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

2 Bainhira LaLoran DahuLuk To’o iha MinuTu hirak-nia Laran aLerTa sira uLuk-Liu

Page 9: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

Bainhira LaLoran DahuLuk To’o iha MinuTu hirak-nia Laran 3AlertA sirA uluk-liu

Alerta Sira Uluk-liu Atu komprende Tansá mak Tsunami Akontese ba ItaALERTA TSUNAMI nian hahú nanis hosi dékada sira molok akontese tsunami. Presiza tempu hodi fó koñesimentu públiku no sientífiku ba risku tsunami nian. Tsunami bele estraga komunidade kosteira ka lae? Karik nune’e, oinsá mak bele akontese, no oinsá ho ninia perigu? Iha Indonézia, pergunta hirak-ne’e sai báziku liu, hanesan: Tansá mak tsunami akontese mai ita? Iha-ne’e sei iha esplikasaun rua ne’ebé fó ona iha Indonézia:

1. Ne’e tuir Maromak nia hakarak tanba ita rasik hela iha Rai ne’ebé bele sustenta no bele fó perigu ba ita. Iha rendimentu fatuk minerál, óleu, gas, no karvaun. Rai ne’ebé hetan bokur hosi volkanu furak ne’ebé habokur ai-horis ne’ebé buras no furak. Ita-nia tasi fornese ikan no portu (pontekais) sira. Maibé rai ho bee hirak-ne’e sai riku ho risku naturál hotu. Tsunami, hamutuk ho rai-nakdoko, volkanu no rai-monu, ne’e laós kastigu hosi Maromak, maibé buat hotu ne’e nu’udar parte ne’ebé Maromak haraik nu’udar prezente mai ita atu hodi hanoin ka kontempla hamutuk.

2. Maioria tsunami sira rezulta hosi plaka tetónika - no movimentu plaka fatuk toos sira mak forma kamada esterna iha ita-nia planeta. Maioria tsunami mosu besik hosi fronteira inklinasaun ida entre plaka tetónika sira, ne’ebé plaka ida tun ka book-an iha sira seluk nia okos. Subdusaun ruptura mak falla hodi prodús maioria hosi tsunami hodi baku mai. Plaka ne’e rasik muda-an kuaze hanesan ho ita-nia liman-kukun ne’ebé moris mai (hatudu iha mapa, p. 23). Plaka nia movimentu maka monitoriza hela hosi satélite ne’ebé halo órbita hela, la hatudu siñal ruma atu para.

Tsunami 2004 iha Simpang Lima, Banda Aceh, tuku 9:14 dadeer.

ih k

2 Durante rai-nakdoko idaTanba plaka nakfera, entaun plaka substituisaun dezenrola. Movimentu embrulla ka lulun-an hodi harahun fundu oseanu/ tasi-okos, hodi hamoris tsunami ida.

1 Entre rai-nakdoko siraPlaka monu tun ba ho neineik, dudu mós ho neineik ba ponta oin hosi plaka subdusaun.

Tsunami ida sei esplika liuhosi subdusaunMaioria tsunami hahú halo deformasaun (silu-an) iha fundu oseanu nian (tasi-okos) durante rai-nakdoko. Ruptura ida tebe sa’e tasi-okos sa’e besik ba trinxeira ida no hakbesik liután ba tasi-ibun. Tuir fali tsunami hahú sai hanesan foho oan (kuda-kotuk) no Kalu’ak nalihun iha tasi leten (superfísie). Entaun tasi sei dada-an hosi tasi-ibun bainhira tsunami nia laloran to’o ba-dahuluk.

Foho tutun (kordilleira)Zona subdusaun

Fundu oseanu / tasi-okos silu-an durante rai-nakdokoNakfera mak hodi

hamoris rai-nakdoko

Basia tasi-okos

Falla

Substituisaun ba plaka Plaka monu-tun

Oseanu Trinxeira

3 Durante tsunami Tasi bele maran molok laloran dahuluk sa’e no nia mai entre laloran tutun sira (p.9).

Laloran tutun sa’e maidaudaukTsunami forma-an fofoun

Tasi maran dahuluk tama ba kalu’ak ka basia prinsipál

Page 10: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

4 Bainhira LaLoran DahuLuk To’o iha MinuTu hirak-nia Laran aLerTa sira uLuk-Liu

Laloran ho Xegada-Rápida Fó Ameasa Boot-liuTSUNAMI 2004 baku mai lailais ho forsa máximu baku tasi-ibun besik-liu ba nia fonte. Tsunami baku besik tasi-ibun Banda Aceh iha minutu 20 nia laran (oras, sorin-karuk; kronograma/timeline, iha kraik). Iha parte balun hosi sidade, tsunami baku iha 5-10 m [minutu 5-10] (pontu kinur, p. iii). Tsunami baku tuir kedas rai-nakdoko ida hodi baku monu edifísiu sira (akontesimentu 1-6, kapa oin; foto, p. 7).

Kombinasaun ba laloran hakur ho tempu badak, laloran belar, no estragus uluk nian sei tulun ita hodi esplika tansá mak laloran ho xegada-rápida bele halo maioria hosi ema mate iha mundu.Tulun mós hodi esplika tansá mak Indonézia hetan estragus boot tsunami nian iha mundu.

Arkipélagu Indonézia nian sura 2/3 (tersu-rua) hosi ema mate ba tsunami globál dezde tinan 1800. Mezmu laiha estimativa ba mate 160.000 (rihun atus ida neen-nulu) iha Aceh 2004 no mate 36.000 (rihun tolunulu resin-neen) hosi laloran sa’e tanba erupsaun 1883 iha Krakatau, ema mate tan tsunami iha Indonézia dezde tinan 1800 hadau-malu ho totál hosi Japaun no aas-liu totál husi Amérika Súl nian.

Agora, ema milloens iha Indonézia sai kbiit laek tanba tsunami tsunami ho xegada-rárpida. Ema barak laiha tan fatin hodi hela. Ema balun sente katak bainhira tsunami mak halo sira mate, ida-ne’e mak sira-nia distinu ona. Maske ema barak mak dalaruma rona katak sira bele salva-an hosi tsunami bainhira halai sa’e ba fatin-aas bainhira akontese rai-nakdoko, ema balun bele sorte tanba iha asesu atu halai ba foho leten. Dezafiu hirak-ne’e hanesan mós iha país seluk tanba tsunami ida bele baku mai iha minutu hirak-nia laran.

Tsunami dezde 1800 hamate ema barak iha Indonézia kompara ho fatin seluk, iha parte ida tanba laloran baku mai lailais-liu. Imam Abu Abdul Rhaffar kaer relójiu ida ho fiar katak tsunami mak hapara iha Lhok Nga (karuk). Tempu badak-liu duké minutu 20 depoizde hahú rai-nakdoko iha Andaman-Aceh tinan 2004 (leten).

21 Tuku 8:20 dadeerOras paradu, Lhok Nga (karuk)

45-50 Tuku 8:44 no 8:49 dadeerOras paradu, Lampulo, Banda Aceh

75 Tuku 9:14 dadeerFoto, Simpang Lima,Banda Aceh (p.2)

Rai-nakdoko hahú hosi minutu 0 Tempu lokál tuku 7:59 dadeer. Nakdoko tan tuir minutu hirak-nia laran.

<15 Tsunami iha Langi, Simeulue

03 06 0 Minutu 90 dezde rai-nakdoko hahú

Page 11: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

Bainhira LaLoran DahuLuk To’o iha MinuTu hirak-nia Laran 5AlertA sirA uluk-liu

Mundu ne’e Sei Hanoin ba Saida mak Ema HaluhaTSUNAMI iha TEMPU PASADU bele fornese alerta uluk-liu ba tempu futuru. Maibé, alerta ne’e baibain depende ba rejistu eskrita ka orál ne’ebé bele abranje ho tempu badak-liu hodi inklui tsunami seluk ida ne’ebé nunka akontese hanesan iha 2004, ne’ebé bele repete fali liutiha sékulu ba sékulu. Iha rejistu jeolójiku, maske jerálmente la kompletu rasik, maibé bele tulun klarifika no habelar área ida ba istória tsunami.

Liu ona hosi tsunami 100 mak koñesidu iha sékulu haat ikus nian tuir istória eskrita Indonézia nian. Iha meadu hosi dékada ikus-ne’e nia klaran, tsunami ida akontese iha fatin balun iha arkipélagu kada tinan. Seidauk tempu entre tsunami iha kualkér fatin ne’ebé jerálmente han to’o dékada ka bele mós to’o sékulu sira. Tempu naruk hanesan ne’e entre tsunami ne’ebé

Iha kosta barak, mak estragus tsunami ida akontese tanba ema la hanoin kona-ba risku. Mundu rasik mak habelar memória atu istória tsunami bele tulun sira hodi hanoin nafatin.

mai tuituir malu fó kontribuisaun ba estragus ne’ebé akontese iha Aceh no Java súl.

Iha Aceh, hanesan mós iha fatin seluk iha Oseanu Índiku, tsunami 2004 ne’e kuaze mai lahó antesedente. Evidénsia jeolójika ba ninia antepasadu seidauk bele relata (ezemplu hanesan iha Thai, kraik sorin karuk, ne’ebé deskobre iha tinan 2007). Laloran sira iha 2004 halo ema barak surpreza ka hakfodak.

Hanesan mós iha Java, tsunami tinan 2006 baku mai halo hakfodak ema barak iha Pangandaran no Cilacap. Akonstesimentu uluk-liu iha tinan 85 liubá, sura hosi tinan 1921. Karik Java mak sai nuúdar sujeitu ba tsunami boot hanesan iha Aceh atu ita bele aprende nafatin (kraik sorin-loos).

. Nakdoko tan tuir minutu hirak-nia laran.

2500 – tinan rejistu iha Tailándia Kamada sira ho koor-naroman, halo hosi raihenek, reprezenta tsunami iha tinan 2004 no tsunami tolu tan ne’ebé akontese uluk-liu:

Rai ho Koor-nakukun hodi reprezenta tempu sira entre tsunami

Matadalan hori uluk iha JavaRaihenek ho koor-nakukun ne’e dalaruma reprezenta tsunami iha sékulu hirak liubá. Tamañu no fonte tsunami nian sei determina, nu’udar nia ligasaun potensiál ba istória eskrita Java nian.

2004

Entre tinan 1300 no 1450

Liu hosi tinan 550 -700 liubá maibé kuran hosi tinan 2500 – 2800

Rai Kalu’ak 0.5 km iha foho/interior, illa Phra Thong, Tailándia Banku ba Bee-sa’e/maran iha Mota Cikambulan, Pangandaran

Page 12: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

AlertA hosi tsunAmi idA ne’ebé hAkur-mAi dAudAun6 Bainhira LaLoran DahuLuk To’o iha MinuTu hirak-nia Laran

Oinsá mak Avó no Rate sira Bele Mantein Nafatin Memória HATENE KONA-BA TSUNAMI ULUK nian ne’ebé tulun salva ema ribun ba rihun hosi tsunami 2004 iha illa Simeulue ho zona kosta Aceh nian. Tsunami 2004 atinje to’o Simeulue iha minutu hirak nia laran. Populasaun sira iha illa laran la simu alerta hosi radio, sirene, telephone ka hosi sentru sira alerta-tsunami nian. Seidauk tan entre illa sira prinsipálmente ba populasaun kosteira sira hosi ema 78.000, iha ema na’in hitu de’it mak mate. Maibé salva-an ne’e nu’udar kombinasaun ida hosi defeza naturál no tradisionál: populasaun illa nian iha foho leten kosteira no sira iha koñesimentu kona-ba bainhira mak ema hosi rai-tetuk atu halai ba sira.

Populasaun illa laran habelar koñesimentu ne’e hodi informa ba malu kona-ba smong – terminolojia lokál ida ne’ebé kobre parte-tolu tuituir malu: rai-nakdoko hahú doko, tasi nakonu liu fali baibain, no tasi-been fila-hikas hosi foho/interior. Smong ne’e bele hatudu ba tsunami iha tinan 1907 liuhosi memória sira hosi ema katuas-ferik sira hanesan ferik ida iha karuk ne’e, ne’ebé nia rona ona tsunami ne’e hosi nia inan-aman sira. Entrevista sira iha 2006 hatudu katak ema populasaun illa nian toman ona ho evidénsia tanjivel (bele haree no kaer) hosi 1907 mak hanesan: fatuk ahu-ruin iha natar sira, vítima sira-nia rate, no fatuk hirak-ne’ebé tasi-been tebe hosi mesjid ida. Sira mós hatene ona hosi lider relijioza sira nia rate ne’ebé tsunami iha 1907 la estraga (ezemplu, iha okos karuk).

Istória Smong nian barak mak konta tutan hosi avó ba bei-oan sira. Ema katuas-ferik sira mak sempre konta smong ba família sira bainhira tuur hamutuk depoizde han kalan. Istória ne’e hanorin hahalok di’ak liuhosi hatudu tipu dezastre ida ne’ebé hahalok at ruma bele mosu mai. Smong iha 1907 ne’e sempre mensiona depoizde kualkér rai-nakdoko ki’ik ruma nu’udar ezemplu ida karik rai-nakdoko makaas akontense ita bele halo. Ema ne’ebé konta istória ne’e sempre konklui ho orientasaun sira hanesan ne’e: “bainhira rona rai tarutu, no bainhira tasi maran kedas depoizde rai-nakdoko, ita tenke halai ba fatin aas ka foho leten molok tasi baku to’o tasi-ibun”. Istória tsunami no patrimóniu kulturál kahur iha illa Simeulue nian, ema na’in-hitu de’it mak mate iha tsunami 2004. Istória ne’e konta tun nafatin ba ema hanesan Pi Dawan (fotografia tinan 2006 nian ho nia bei-oan iha Labuan Bajo). Nia inan-aman sira fó-hatene ba nia kona-ba tsunami iha tinan1907 nian, hodi haree no hanoin kona-ba lider relijioza uluk ida nia rate, Tenku Di Ujung (karuk, iha Latak Ayah). Ema barak mak hatene kona-ba rate Tengku nian, ne’e la’ós de’it tanba nia mak habelar doutrina Islam iha nia illa laran maibé mós tanba nia rate sei iha hela bainhira akontese tsunami 1907. Oras-ne’e sei hamriik, no aguenta nafatin hosi tsunami 2004 nian.

Tasi-ibun Bero haksoit sai ba rai-maran tanba tsunami 2004 Fatin dezlokadu besik Ulama nia rate

Page 13: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

7AlertA hosi tsunAmi idA ne’ebé hAkur-mAi dAudAunbAinhirA lAlorAn dAhuluk to’o ihA minutu hirAk-niA lArAn

Alerta hosi Tsunami ida ne’ebé hakur-mai daudaunBainhira Rai-Nakdoko, Tsunami ida Bele Tuir KedasRAI-NAKDOKO baibain doko kosteira sira-ne’ebé tsunami atu baku mai daudaun ona no makaas tebe-tebes. Nakdoko ne’e hodi fó alerta naturál ba ita atu hodi sees-an ba foho/interior ka rai-maran, ka bele dezloka ba edifísiu aas ka sa’e ba ai-leten ruma.

Iha Simeulue, ema toman ona halai ba foho leten bainhira sente rai-nakdoko ida ne’ebé makaas tebe-tebes. Populasaun illa laran espesialmente sira book-an iha kalan, bainhira sira la fasil atu konfirma ba smong hodi haree sinál seluk liuhosi rai-aas, ba tasi maran. Iha Simeulue, bainhira akontese rai-nakdoko ida ne’ebé makaas tebe-tebes, ne’e iha ona razaun sufisiente hodi hein tsunami ida (pájina oin).

Pelu-kontráriu iha Aceh hosi parte foho, ema uitoan mak halai ba rai-nakdoko jigante iha tinan 2004 nu’udar alerta hosi tsunami ida. Ninia nakdoko sei la akontese nonook de’it, tanba-ne’e nia harahun edifísiu ruma, baku monu ema hosi sira-nia ain, no akontese durante minutu sanulu. Bainhira liu ona, ema barak sei sai ba li’ur, tanba ta’uk karik sei iha tan estragus bainhira iha rai-nakdoko tuirtán. Ema balun ba hobur iha edifísiu ne’ebé rahun ona (foto, sorin-loos; sena/akontesimentu 2 no 3, kapa oin). Ema seluk halo hela buat ne’ebé sira halo ona. Nuentantu ema uitoan tun mota 2 km (kilómetru 2) ba tasi (istória, p.9). Maibé tsunami hakbesik mai daudauk. Nia tuir rai-nakdoko ne’ebé mosu durante minutu 15-20 iha rai-maran hosi kosta Aceh nian no minutu 45-50 iha Lampulo, 1.5 km hateke ba tasi hosi sena ka akontesimentu iha sorin-loos (kronograma/timeline, p. 4).

Maibé rai-nakdoko balun iha Indonézia, kuaze doko kosta hirak-ne’ebé besik malu hodi dudu tsunami ataka daudaun mai. Rai-nakdoko ne’e dudu tsunami ho neineik ba parte súl Java nian iha 1994 no 2006. Tsunami iha 1994 hamate ema 238 iha parte leste nian (sobrevivente, p.1), tsunami tinan 2006 kuaze boot-liu dala-rua hosi númeru sira iha parte oeste nian (estimativa, p. 23). Iha tsunami kautela ida iha tinan 1896 mak hamate ema na’in 22.000 iha Japaun, nasaun ne’e mak hetan dezastre boot liu.

Rai-nakdoko ne’e hodi fó alerta naturál ba tsunami ba illa Simeulue (pájina oin) maibé la’ós iha Banda Aceh. Ninia nakdoko baku monu tiha loja boot/ department strore Pante Pirak nian (sorin-loos) - Kolapsu/estragus ne’ebé liu mak maioria hosi estragus rai-nakdoko nian iha Banda Aceh, no ne’ebé sei atrai lai ema ba haree durante oras ida molok tsunami ataka ema hosi área ne’ebá (kapa oin)

Page 14: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

AlertA hosi tsunAmi idA ne’ebé hAkur-mAi dAudAun8 Bainhira LaLoran DahuLuk To’o iha MinuTu hirak-nia Laran

Tsunami Bele Mai Molok iha Orientasaun Ofisial EMA IDA TENKE HEIN hodi fó-orden evakuasaun ofisial bainhira nia sente rai-nakdoko makaas iha kosta ne’ebé deskonfia sei akontese tsunami ho xegada-rárpida? Sentru ba alerta-tsunami nian agora presiza de’it minutu oan hira hodi haree, karik rai-nakdoko ida bele hamosu tsunami. Sentru sira tranzmite determinasaun ne’e ba funsionáriu no meius-komunikasaun sira, no sira bele tau iha internet. Maibé, iha dezenas-de-minutus, bele pasa ona molok ema iha perigu laran bele simu informasaun ofisial karik iha posibilidade atu evakua. Tanba tsunami ida ho xegada-rápida bele besik ona iha tasi ibun.

Iha Padang, Sumatra, bainhira tsunami ne’ebé bele baku mai durante minutu 30 nia laran, entaun iha ona polítika sidade nian katak bainhira sente rai-nakdoko makaas, ema ne’ebé hela besik kosta tenke evakua kedas lalika rona loloos orientasaun ofisial ruma. Bele halo rasik evakuasaun, no ofisial sira bele reforsa ka kansela fali bazeia ba informasaun hosi sentru alerta tsunami nian iha Indonézia.

Iha Setembru 2009, polítika ne’e hetan tan reforsa hosi rai-nakdoko makaas ida iha Padang maibé la konsege sai tsunami. Sentru Alerta Tsunami Nasionál iha Jakarta, ho lailais durante minutu haat nia laran hodi determina no anúnsia katak rai-nakdoko ne’e mosu tanba ninia kle’an 70-km (kilómetru-70), sei laiha tsunami potensiál. Maibé, ema sira iha Padang la hahú simu notísia ne’e durante minutu 20-25 nia laran. Atrazu ne’e tanba rai-nakdoko mak hakotu ona liña eletrisidade no liña komunikasaun sira bainhira kuaze ema na’in 400 mak lakon sira-nia vida iha sidade laran.

Sentru Kontrolu Operasaun iha Padang jere hodi simu anúnsia hosi Sentru Alerta Tsunami nian durante minutu 5 nia laran de’it depoizde rai-nakdoko. Liutiha Setembru 2009 Sentru Kontrolu hato’o sidade nia mandatu hodi haruka no kansela evakuasaun tsunami no hodi habelar orientasaun ne’e. Maibé, nu’udar pasu preventivu ida, sidade mantein ninia polítika katak sidadaun sira tenke book-an uluk bainhira sente nakdoko, no ba-daruak kona-ba orientasaun ne’ebé bele halo tuir.

Rai-nakdoko sein tsunami ida reforsa polítika iha sidade Sumatra nian katak bainhira sente rai-nakdoko ida ne’ebé makaas, entaun ema hirak iha área tsunami nian tenke evakua kedas lalika hein loloos ba orientasaun ofisiál. Rai-naldoko hahú iha loron Setembru, tinan 2009 besik Padang, ne’ebé ema atus-ba-atus dezloka ba área evakuasuan-tsunami. Sentru alerta-tsunami iha Indonézia ho lailais anúnsia katak rai-nakdoko ne’e kle’an tebe-tebes atu bele hamoris tsunami ida. Maibé ema barak iha Padang hetan difikuldade hodi simu notísia ne’e tanba rai-nakdoko ne’e rezulta liña eletrisidade, rede telephone, no estasaun rádiu sira kotu hotu. Iha sorin-loos, evakuasaun naksesek no kronograma ida ba desizaun Ulun boot nian ne’ebé atu kansela evakuasaun.

10TV One, kanál notísia ida, publika informasaun hosi sentru alerta ba ema tomak.

4 Sentru alerta-tsunami Indonézia nian mak anúnsia liuhosi testu mensajen no ninia website, hodi kalkula parámetru rai-nakdoko nian. Website ne’e hakerek katak rai-nakdoko ne’e hamosu tsunami boot ida.

IHA JAKARTA, dook hosi estragus

IHA PADANG, estragus tanba rai-nakdoko

Minutu 30 depoizde rai-nakdokoTsunami ida ataka ona Padang no tama diretamente ona iha tasi-ibun.

Rai-nakdoko hosi minutu 0

Liña eletrisidade nian 0

RRI Padang (estasaun lokál Rádiu Repúblika Indonézia)

10-15 Rekupera hikas enerjia, uza jeradór

25-30 Tranzmite uluk deklarasaun públika nian ne’ebé ofisiál lokál ida mak hateten katak sei laiha tan tsunami. Deklarasaun ne’e sei deklara duni hosi xefe walikota nian. Xefe ne’e sei ko’alia tuir testu mensajen ida, hosi sentru alerta-tsunami Indonézia nian, ne’ebé foin entrega ba nia iha RRI Padang.

03 0M inutu 60 depoizde rai-nakdoko

Page 15: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

9AlertA hosi tsunAmi idA ne’ebé hAkur-mAi dAudAunbAinhirA lAlorAn dAhuluk to’o ihA minutu hirAk-niA lArAn

Tasi Bele Maran ho Lailais Molok Tsunami Ataka maiSENTE RAIN-NAKDOKO jerálmente nia lian boot-liu alerta naturál seluk hosi tsunami ida ne’ebé ho velosidade aas no konfiabiidade.(p. 7). Maibé, bainhira nakdoko neineik hanesan akontese iha kosta súl Java nian iha 2006, entaun ema bele book-an hodi halo evakuasaun. Komún-liu hosi ne’e mak nalihun sa’e aas no dalaruma sei halai uluk tiha laloran tutun ida primeiru ne’e. (diagrama, p. 3). Ho nalihun ne’e mak dudu tasi sai ba li’ur, no bele halo mota-ain sira suli tun.

Ema hirak iha Banda Aceh ne’ebé hetan tasi-been baku sai ba rai-maran inklui Katiman (sorin-loos), nia ain tohar no nia kaben lakon tanba tsunami. Nia ho maluk serbisu sira tasi baku ba Krueng Cut depoizde rai-nakdoko, tasi-been hitak tun sira ba rai iha fatin kadó-ai nian 2 km (kilómetru-2) hosi tasi. Sira tun tuir fali mota ba mota-ain besik tasi-ibun iha Alue Naga. Tuir dalan sira haree hetan ikan namakari iha rai maran, ba dahuluk sira hetan iha mota ninian no ikus-liu sira hetan iha tasi-ibun, ne’e tanba tsunami mak baku sai.

Ema barak iha Padang hatene ona katak tasi sei sa’e iha eventu tsunami ida tanba rai-nakdoko makaas iha loron 30 fulan Setembru 2009 (pájina oin). Ema balun nadodon ba tasi-ibun, nein hatene atu evakua ka lae hodi responde ba rai-nakdoko ne’e. Tanba sei uza tempu barak-liu hodi halai ba tsunami ida ne’ebé mosu mai ona. Tanba-ne’e ema sei naksesek to’o dalan evakuasaun sira.

100 mN

Turbillaun

OSEANU ÍNDIKU

Tasi-okos book-an sai

Korrente/fluxu

Estrada

Korrente/fluxu

Tasi maran

Iha imajen setélite ne’e, hatudu katak laloran tasi nian halai tesik mai hosi kosta Sri-Langka nian entre laloran sira iha tsunami 2004 nian.Tasi-been ida-ne’ebé hakur mai uluk hosi rai ne’ebé nakfera iha tasi-ibun.Korrente rua halai mai hosi metru atus-be-atus hakur liu tasi/rai okos ne’ebé nakfera semo sa’e.Korrente husar ka turbillaun jira besik ba tasi ne’ebé dada-an ka maran.

Kalutara, sudoeste Sri-Langka. Imajen hosi Satélite DigitalGlobe’s Quickbird.

6.6ºN

79.95º E

Tasi-ibun

Page 16: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

Estratéjia Evakuasaun 10 Bainhira LaLoran DahuLuk To’o iha MinuTu hirak-nia Laran

Tasi Bele TarutuLALORAN NE’EBÉ MAI DAUDAUN fó hatene rasik nia-an liuhosi lian tarutu boot hanesan kañaun durante tsunami 2004 iha Aceh no tsunami 2006 iha Pangandaran.

Iha Aceh, ema hirak ne’ebé rona tasi lian ne’e inklui Harianto (istória, p. 12), Mochtar (p. 16), Sharla Emilda Binti Muhammad, no Emirza. Sharla, besik tasi-ibun tuir kosta osidente nian iha Alue Ambang, maibé nia rona fali hanesan tiru malu tanba konflitu ida ne’ebé liu ona tinan 28, momentu nia sei labarik. Emirza, iha nia bero laran sai ona hosi Ulee Lheue (p. 20), nia bele observa rasik fonte loloos hosi tarutu ida-ne’ebé boot tebe-tebes. Hosi laloran ne’ebé nakfakar mai Emirza haree derrepente de’it tasi okos nakfera. Nia rona ba tarutu hosi nakfera ne’e hanesan loloos bee mak nakfakar tuun mai.

Lian makaas ida tarutu iha Pangandaran rona ba oin seluk-liu. Tan-ne’e ema barak fó-hatene katak sira rona hotu tarutu ne’e bainhira laloran tsunami halai to’o fatuk ahu-ruin ne’ebé aas tebes(flexia kalkária).

Manu-fuik sira Bele Semo ulukDEZASTRE IDA bele hamosu istória ne’ebé busa ka asu, samea ka elefante sira sente uluk ona problema ne’e molok ema sente. Manu-fuik sira, ne’ebé bele ta’uk tanba rona tsunami lian, jerálmente sira mak deskobre uluk tsunami 2004 iha Aceh.

Dadeersan iha loron 26 fulan Dezembru 2004, Brigadeiru Jenerál Suroyo Gino sai ba parte leste hosi Banda Aceh ba portu Malahayati iha Krueng Raya nian. Momentu ne’ebá nia atu ba tuir serimónia despedida ida ba soldadu na’in 700 hosi Batallaun 744 hosi Kupang NTT, iha loron ne’ebé remata ona sira-nia knaar. Tuir dalan nia haree hetan manu mutin (manu-fuik) lubun ida semo sai ba Banda Aceh. Nia fila-fali ba Banda Aceh, hodi hanoin ba sinál ne’ebé nunka akontese ne’e, dalaruma alerta ida ba buat at ruma. Nune’e nia fila fali ba foho/interior no nia sente dok ona hosi perigu laran. Soldadu Batallaun 744 Kupang sira mós konsege moris tanba sira seidauk tama ba sira-nia ró laran no sei bele halai fali hodi hetan seguru.

Iha dadeersan ne’ebé hanesan, Surya Darma bin Abdul Manaf hosi Banda Aceh hala’o hela nia knaar iha nia bero ai ida nia laran, ½ km (meiu kilómetru ) dook hosi Deah Raya. Nia ba dada rede ne’ebé nia tau hela horsehik. Bainhira nia rona laloran tarutu la hanesan fali baibain, nia sente katak rai-nakdoko ida foin akontese. Iha minutu hirak-nia laran nia haree hetan manu makikit lubun ida semo sai hosi tabaku laran ba foho-leten hanesan ema foin duni. Nia hanoin katak karik buatruma atu akontese tan, entaun nia abondona hela nia ekipamentu / rede ikan nian no nia muda bero ba tasi-ibun. Bainhira nia prepara hela atu dada nia kadiuk sira hosi kolan, derrepnte laloran baku tama ba tabaku laran. Nia dezloka kedas sa’e ba ai-leten besik nia, hodi hakat liu tiha laloran dahuluk nian maibé laloran ida mai daruak ne’e tebe dook tiha nia. Surya salva-an nafatin hodi haku’ak metin jerikén ida hodi namlele to’o korrente lori nia ba ai-hun seluk fali, ho nune’e nia sa’e tiha ba ai-leten ne’e hodi hein to’o tsunami para.

Tarutu makaas iha Aceh durante tsunami 2004, nia rona ba tarutu hanesan artillaria/tiru-malu hosi área konflitu militár nian bainhira tsunami atu remata ona. Iha sorin-karuk, soldadu fardadu sira hosi forsa nasionál nian ne’e namlele hamutuk ona ho laloran tsunami.

Page 17: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

11Estratéjia Evakuasaun Bainhira LaLoran DahuLuk to’o iha Minutu hirak-nia Laran

Estratéjia Evakuasaun

Rai-aas ne’ebé fornese ba fatin dezlokadu besik Naibos, iha illa Simeulue. Hosi istória sorin-karuk, iha fatin ida iha foho/interior mak salva ema joven ida hela kleur iha-ne’ebá.

Halai ba foho-leten DISTÁNSIA IDA BESIK HOSI TASI-IBUN ba rai-aas hodi halai ba “foho leten” mak prosedimentu exstandarte ba evakuasaun tsunami iha Simeulue (p. 6). Iha foho/interior Aceh nian, populasaun barak iha Krueng Sabee, iha sorte ne’ebé hanesan tanba iha metru atus hira hanesan ne’e hosi foho leten ba tasi. Harianto bin Leginem, 18, nia família, uza foho leten ne’e hodi ba dezloka iha-ne’ebá iha tsunami 2004, ne’ebé Harianto rasik kuaze atu la salva-an.

Iha momentu rai-nakdoko Harianto serbisu hela iha fatin pedreiru/ke’e-tula fatuk, hodi konta truk sira-ne’ebé ba tula fatuk. Depoizde rai-nakdoko, nia ho nia kolega serbisu sira halai sees tiha tanba ta’uk karik akontese fatuk monu ba sira. Sira fila fali ba serbisu maibé sira halai sees fali bainhira sira rona lian tarutu makaas tan dala-haat. Traballadór sira hatama hotu sira-nia materiál serbisu no halai hotu ba uma.

Harianto halai fali ba uma, nia haree hetan bero peska ida nakdoko iha tasi laran no laloran ida boot tebe-tebes mai besik ona iha tasi-ibun. Entaun nia ho nia alin-mane ho sobriña halai neineik ba foho-leten ida. Nia hakilar ba sira, lori fatuk tuda sira para hodi bele halai ba fatin seguru. Tuir fali nia kontinua la’o fila ba uma.

Nia to’o uma, ema hotu-hotu sees ona ba foho-leten, Harianto deside tuir sira. Maibé nia la hetan nia maun ka nia maun nia oan sira iha-ne’ebá. Nune’e nia halai hikas ba nia maun nia uman de’it hodi hatene karik sira halai ona ba foho leten seluk.

Harianto halai ba nia maun iha foho leten seluk maibé nia to’o tarde ona; tsunami hakur tama tan ona iha fatin ne’e. Nia maun nia uma nia segunda andár ne’e prepara hodi simu dezlokadu sira maibé la kleur ida. Tasi-been tebe tan ai tohar sira mai nakonu, ho nune’e Harianto tabele tiha ba kulxaun ida maibé tsunami dada hikas nia ba tasi laran. Liutiha oras ualu mak nia sa’e fali bero peska ida mai.

Fatin seluk iha rai-maran prinsipál sira iha Aceh ne’e rai-monu mak sai nu’udar dezafiu boot-liu duké hanesan dezafiu ne’ebé família Harianto nian hasoru. Para atu atinje to’o rai-aas iha momentu tsunami 2004 ne’e populasaun barak presiza la’o kilómetru ida ka liu hosi rai tetuk ne’ebé tsunami atu habelar liután ba. Rai-aas balun iha foho leten ne’ebé besik malu halo sira susar atu sa’e ba.

Page 18: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

Estratéjia Evakuasaun 12 Bainhira LaLoran DahuLuk To’o iha MinuTu hirak-nia Laran

Abandona (husik-hela) ita-nia sasán siraEMA IDA hosi vítima tsunami na’in-hitu iha SIMEULUE maka ema katuas ida ho idade 60 ne’ebé konsidera duni rai-nakdoko nu’udar alerta tsunami ida no hodi evakua uluk, tan de’it atu ba akudi fali nia sasán ne’ebé nia haluha hela.

Ema mane ida ho naran Lasamin, ne’ebé hela kleur ona iha Sinabang mak sente rai-nakdoko makaas iha loron 26 fulan Dezembru 2004. Nia aprende hosi smong (p. 6), nia ho nia kaben sa’e sira-nia motorizada no halai kedas ba foho-leten. Sira to’o iha rai-aas ne’ebá sein insidente ida.

Tasi-been hosi laloran dahuluk menus ona, Lasamin dehan ba nia kaben katak nia tun lai ba uma hodi ba akudi sira-nia dokumentu sira. Dalaruma nia deskonfia katak tasi sei sa’e fali mai, ka dalaruma nia hanoin katak karik nune’e, nia sei bele tula tiha sasán sira ba nia motorizada. Saida mak tama iha nia kakutak, nia fila-hikas tuir tsunami.

Tuir dalan, nia hasoru nia kolega klosan ida naran Sukran (sorin-loos). Nia husu ba Sukran atu mai mesak, no Sukran konkorda. Derrepente laloran ida baku monu tiha motorizada no Lasamin hitak ba alkatraun leten ne’e. Sukran konsege salva-an tanba nia nani no sa’e tiha ba ai-leten, maibé to’o ikus hetan de’it ona Lasamin nia isin-mate.

Maske Sukran salva-an bainhira koko atu ba akudi fali nia sasán iha momentu tsunami 2004 iha illa Simeulue, maibé nia kolega ne’ebé nia ajuda hetan sorte at.

Page 19: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

13Estratéjia Evakuasaun Bainhira LaLoran DahuLuk to’o iha Minutu hirak-nia Laran

Sai hosi Karreta Laran AUTOMOVEL IDA bele fó perigu ba okupante ka pasajeiru sira no ema seluk ba evakuasaun tanba tsunami ne’ebé baku ho rárpidu. Rai-nakdoko iha minutu sira uluk ne’e kuaze hanesan estrada mak nakfera ka rai monu tama estrada laran. Mezmu lahó estragus, maibé estrada bele nakonu ho ema ne’ebé la’o ho ain ka ho motorizada (p. 8). Karreta bele hakanek ema hirak-ne’e, aumenta tan ho ema naksesek ka rua hotu. Seluk tan, mak tsunami bele tuda sai sofér hosi sira-nia karreta laran, hanesan ho trajédia ba família hirak iha Banda Aceh.

Bainhira Bukhari bin Abdullah, tinan 45, iha Alue Naga, rona ema hakilar katak tasi-been baku mai ona, nia haruka nia kaben no nia oan-mane ne’e ida tama tiha karreta laran. Nia tula sira foin mak metru atus oan hira nune’e, laloran ida baku kedas no tama tiha ba mota laran. Bukhari koko atu hasai-an hosi janela ida-ne’ebé nakfera hodi namlele tiha ho roda ida. Maibé nia kaben ho nia oan-mane metin ho karreta no mout ho karreta to’o mota-ain.

Kolómetru rua hosi foho/interior iha Jeulingke, Sujiman bin Abdullah ho tinan 57, mós rona ema hakilar katak tasi sa’e mai ona. Nia alin mane ida nia karreta mak para hela iha uma sorin. Nia ho nia kaben ho oan sira tama tiha ba karreta ne’e. Karreta ne’e kuaze halai tama ba ema nia klaran iha estrada laran. Derrepente laloran ida to’o mai ho aas 6 m (metru-6), lian tarutu hanesan aviaun ida foin tun mai hitak ba karreta leten. Karreta ne’e nakonu kedas ho tsunami-been. Sujiman koko loke odamatan ho janela sira maibé labele tanba metin hotu. Entretantu bee suli sai fali hosi karreta nia foru leten. Sujiman ho nia kaben koko hasai-an maibé sira-nia oan ida iis kotu ona iha karreta laran.

Bukhari bin Abdullah (sorin-karuk), lakon nia kaben ho nia oan ida bainhira tsunami tebe sira iha karreta laran. Iha leten, karreta ida mak tsunami harahun iha Banda Aceh.

Page 20: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

Estratéjia Evakuasaun 14 Bainhira LaLoran DahuLuk To’o iha MinuTu hirak-nia Laran

Kuidadu ho Mota no Ponte sira

Page 21: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

15Estratéjia Evakuasaun Bainhira LaLoran DahuLuk to’o iha Minutu hirak-nia Laran

MOTA iha RAI TETUK IDA bele nakfilak sai fali rai-aas tan de’it tsunami ida. Ninia kanál sira halo bee tama ho fasil duké didilolon uma nian no tabaku hun ho tahan sira. Edifísiu sira iha mota sorin kuaze dasa dook hotu maibé antes, uma hirak-ne’e dook-liu hosi mota ninin.

Iha Aceh, ema ne’ebé salva-an hosi tsunami 2004 tanba tabele ka belit metin ba ai-rohan hirak-ne’ebé tsunami lorin mai, só bele da’et ba ai-rohan sira-ne’ebé mai butuk iha ponte okos.

Iha kosta súl Java nian, Suwardi nu’udar sasin, nia haree asisténsia perigozu ida ne’ebé mota fó ba tsunami 2006 besik Widarapaung tasi-ibun. Tasi-ibun besik ho rai-kalu’ak ida nakonu ho bee mak tutan-malu ho kosta, iha mós foho-raihenek ida mak haketak netik ho tasi. Bee iha fatin kalu’ak ne’e kontein ho korrente ne’ebé lentu, iha sorin rua mak natar, no ai-horis ne’ebé fornese ai-fuan no modo tahan sira.

Suwardi la’o hela iha kampu laran iha momentu akontese tsunami 2006. Nia la nota katak rai-nakdoko ki’ikoan ida akontese uluk ona, no nia labiban atu haree laloran mai hosi orizonte ne’ebá tanba raihenek ne’e satan netik nia matan ba tasi. Bainhira tsunami baku nia ho derrepente hosi diresaun rua – hosi foho leten no hosi mota mai. Nia sees-an hodi laloran labele dasa sai nia, nia tahan nia ain hodi tebe nuu knotak ida hodi kaer ba ai-hun ki’ikoan ida iha sorin (nia esforsa nafatin, sorin-loos). Swardi hamriik, tasi-been sa’e to’o nia inus, nia haree hetan tsunami baku mai hosi mota ba natar seluk, no baku dook tiha ema sira iha natar laran ne’ebá.

Tsunami 2004 ataka mai dudu ho ai-rahun uma nian no bero toma-tomak ba ponte ida iha Mota Aceh nian (sorin-karuk). Iha área ne’e, 1 km (kilómetru-1) hosi tasi-ibun fatin akontesimentu sira iha kapa oin, tsunami sa’e aas atinje to’o 6-8 m (metru 6-8) hosi rai leten (korrente kle’an, p.iii). Iha kosta súl Java nian, Suwardi (sorin-loos) hatudu katak oinsá nia bele hatoos nia an hasoru tasi-been ne’ebé baku mai ho rárpidu hosi laloran tsunami 2006 nian ne’ebé sa’e boot liután.

Page 22: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

Estratéjia Evakuasaun 16 Bainhira LaLoran DahuLuk To’o iha MinuTu hirak-nia Laran

Sa’e ba Edifísiu Aas ida

Page 23: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

17Estratéjia Evakuasaun Bainhira LaLoran DahuLuk to’o iha Minutu hirak-nia Laran

Konsidera Torre Tasi-been nian (Faról)

Tsunami 2006 iha Java konsege harahun edifísiu hamutuk 2.000 maibé la kona fali torre/ faról sira. Rai-nakdoko ki’ikoan hodi mosu tsunami husik torre sira hamriik nafatin. Oras-ida tuir fali tsunami pasa mai ladún perigu tanba bee sa’e de’it to’o ain-kabun maibé iha tempu ne’ebé hanesan tsunami harahun uma sira besik hosi fatin ne’ebá. Torre hirak-ne’e, karik monta ho degrau ka eskada, dalaruma bele iha posibilidade hodi halo evakuasaun vertikál. Ezemplu sira iha leten, besik Pangandaran, ema mane ida hamriik hela iha andár leten hosi uma ida ne’ebé tasi-been baku dook ona.

EDIFÍSIU IDA bele sai fatin dezlokadu ba ema ne’ebé halai labele ba rai-aas tanba tsunami ida.

Ema na’in-haat konsege moris hosi tsunami 2004 iha Mesjid Baiturrahim, parte ba tasi iha mesjid sorin-karuk. Hosi parte ba tasi metin ho konkretu mesjid nian, maske ai-rahun sira baku mai hosi tasi-ibun, bele tahan edifísiu ne’e hamriik nafatin iha área ne’ebá karik lae kala rahun mós hotu. Tsunami iha-ne’e besik malu ho Ulee Lheue, tuir relatóriu, laloran sa’e aas to’o 14 m (metru-14) hosi rai leten.

Ema na’in 52 seluk mak konsege moris iha tsunami 2004 iha edifísiu Serambi Indonézia nian, Kahju (sorin-loos). Iha área ne’e, 2 km (kilómetru-2) hosi tasi, tasi-been sa’e aas metru 6-10 sa’e nafatin ba rai-maran to’o kilómetru 1 (p.iii). Ai-rahun sira ne’ebé dudu hosi laloran tsunami nian ba daruak hitak ba edifísiu maibé edifísiu ne’e la konsege monu. Sira na’in 52 ne’e sa’e hotu ba segunda andár. Entre sira maka Mochtar A.R., Hasbi, Ibrahim, no Rohani. Mochtar mak rona uluk tarutu dala-tolu depoizde nia haree hetan moru ida hosi tasi-been metan iha orizonte ne’ebá. Laloran dahuluk atinje to’o nia aas de’it to’o ain-tuur maibé tuir fali kedas ho rápidu. Labarik sira hakilar ho haksolok tanba hetan ona bee boot hodi halimar. Mochtar no Hasbi haruka sira halai ba sa’e edifísiu-aas – hakerek iha jornál oin, Harian Serambi Indonesia.

Tsunami 2004 hitak ema aas to’o edifísiu ne’ebé salva sira balun nia moris. Ema na’in-haat konsege moris iha mesjid iha sorin-karuk. Maske tsunami tutan malu hakur mai, dudu ka baku didin no janela sira, loke sai kakuluk ho koor verde ne’e, no harahun segunda andár nia kakuluk edifísiu nian hosi parte ba tasi. Iha sorin-loos, edifísiu jornál nian ida mak fornese fatin ba dezlokadu na’in-52 inklui Rohani (sorin-karuk), Hasbi, Ibrahim, no Mochtar (liña kotuk, sorin- loos) no Rohani nia oan Magdalena, Muharim, no Intan (oin). Sira hamriik iha edifísiu oin parte hosi rai-maran.

Page 24: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

Estratéjia Evakuasaun 18 Bainhira LaLoran DahuLuk To’o iha MinuTu hirak-nia Laran

Sa’e ba Ai TutunEMA NE’EBÉ HASORU TSUNAMI IDA dalaruma bele moris tanba sa’e ba ai-leten ruma. Sira nani ba ai-hun ne’ebé besik ba sira, nuentantu ema seluk iha sorte di’ak tanba laloran lori rasik sira ba ne’ebá. Bainhira iha ai-hun ida, ema barak sei koko ba tabele durante tsunami nia laran (istória iha kraik no p. 10, 12).

Nu’udar ema ne’ebé hela besik Banda Aceh, feto ida ho naran Wardiyah labele ajuda maibé nia bele nota hetan rai-nakdoko 2004 nian. Maske nia uman iha Kajhu harii iha 300 m (metru-300) hosi tasi-ibun, ema seluk hakilar nia la rona (p. 10). Nia rona, maibé nia só rona buat ida lian hanesan anin boot depoizde tsunami ataka liu ona nia. Laloran dahuluk lori nia ba rai-maran afoin dada hikas ba tasi bainhira tasi-been fila. Durante tasi-been dada nia, nia koko kaer ai-kabelak rohan ida ne’ebé tulun nia bele hodi namlele. Laloran ida tuir mai dudu hikas nia ba tasi-ibun ba fatin ida besik iha amaré hun ida (sorin-loos). Nia hamriik tasi-been sa’e to’o nia ain-tuur. Maibé tasi-been baku bafatin dudu nia besik-liu ba amaré hun ne’e. Nia lamas amaré sanak ida no sa’e tiha ba tutun. Nia ta’uk karik sei iha laloran seluk tan, entaun nia hela kleur iha amaré tutun durante oras hirak-nia laran, hamutuk ho mane ida ne’ebé sa’e uluk ona iha-ne’ebá.

Tsunami 2006 hetan Teguh Sutarno iha tasi-ibun Widarapayung, bainhira nia hili hela sipu kulit atu lori ba fó-han manu-rade. Tanba oras-ne’ebá tempu duni ba sipu kulit ne’e. Nia haree buat-ida hanesan

Laloran boot no luan iha orizonte ne’ebá, nia hakfodak loos sa mak atu akontese ona makne. Nia hein fali, hodi haree, to’o nia koñese ona katak ne’e laloran boot ida. Nune’e nia atu halai mós tarde ona. Tasi-been ida uluk ne’e hi’it nia lori ba hatuur tiha iha du’ut laran ne’ebá, nia hela nafatin iha-ne’e to’o laloran ida tan tuirmai hi’it fali nia ba hatuur tiha iha ai-tuur lubun ida. Ba laloran ida datoluk ne’e Teguh hanoin kona ba istória ne’ebé ema konta katak ema balun moris ka salva-an liuhosi sa’e ba ai-leten. Nia hanoin atu sa’e to’ok ba nuu leten besik hela nia. Nia koko ba sa’e nuu hun ida, nia tahan nafatin iha nuu leten durante tsunami baku kona nia.

Ema na’in rua moris tanba iha ai-hun ida: Wardiyah iha amaré oin, nia sa’e tiha ba amaré leten iha tsunami 2004 nian iha Banda Aceh; no Teguh Sutarno, mak sa’e ba nuu leten iha tsunami 2006 iha Cilacap.

Page 25: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

19Estratéjia Evakuasaun Bainhira LaLoran DahuLuk to’o iha Minutu hirak-nia Laran

Uza Objetu Namlele ida nu’udar Sasán Salva-vidaEMA SOBREVIVENTE BARAK MAK KONSEGE MORIS iha ACEH, bainhira hasoru uluk tsunami no labele nani, sira salva-an hodi tabele metin ba ai-kabelak, ai-knotak, kulxaun, jeleira, jerikén, botir plastik, pineu, no bero sira. Ema balun mak laloran dada ba tasi laran ho sira-nia bóia provizóriu, enkuantu ema seluk uza buat hirak-ne’e nu’udar bero hodi hakur ba ai-hun ka edifísiu ruma. Ema barak hosi sira mak kosege moris nafatin tanba sira jere ka koko sa’e tiha objetu namlele balun; sira tabele metin hodi akudi fali ema ne’ebé namlele tanba ai-rahun ne’ebé bele hakanek ka hamate sira.

Iha dadeersan bainhira akontese tsunami iha Aceh, Taha Yasin bin Ilyas ho tinan 11 ajuda nia aman kuda hela tabaku tuir tasi-ibun iha setór Alue Naga Banda Aceh. Bainhira rai-nakdoko para nia mós halai kedas ba uma, nia aman sei hela iha kotuk hodi kontaktu ho maluk sira. La kleur depoizde to’o uma Taha rona lian tarutu makaas mai hosi diresaun tasi nian, tuir ho hakilar dehan tasi baku mai ona. Taha, nia maun, no inan halai sai kedas hosi uma no halai hamutuk ba dalan. Laloran boot ida mai taka tiha, hodi simu sira hotu iha dalan.

Laloran dahuluk dudu Taha besik tiha ba ai-hun ida. Nia kaer metin ba ai ne’e maibé laloran tuir fali mai baku sai tiha nia

liman. Taha haree ba mout ona iha ai-rahun sira-nia okos. Nia luta duni to’o sa’e hikas ba leten, nia haree hetan sumasu ida, nia haku’ak metin kedas. Laloran ba datoluk dada nia tama tiha ba tasi klaran.

Iha pontu ida-ne’e Taha hetan tan - livru ida nu’udar boia ida. Nia koñese fali letra Arabi halo nia ta’uk lakon kedas/ barani liután. Nia sei hakua’ak sumasu ho livru ne’e bainhira namlele fila ba tasi-ibun. Nia lori livru ne’e durante loron sanulu tan, to’o nia hetan nia aman sei moris. Nia kaer livru iha foto ne’e hodi akompaña ninia istória (p. 26).

Objetu ka sasán namlele sira iha tsunami 2004 baku edifísiu no mós ema sira maibé, iha parte balun, serve mós nu’udar sasán salva-vida nian. Taha ho tinan Sanulu resin-ida, haree istória iha sorin-karuk, bele moris namlele ho sumasu bokon no livru ida (konta tuir lian Indonézia, p. 26). Harianto ho tinan Sanulu resin-ualu (p. 11), depoizde nia metin ho ai-knotak ida mak namlele hela, sa’e kolxaun fali ida ho nia aman nia kolega ida. Iha leten, iha haree kolxaun ida hamutuk ho sasán rahun sira iha Banda Aceh.

Page 26: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

Estratéjia Evakuasaun 20 Bainhira LaLoran DahuLuk To’o iha MinuTu hirak-nia Laran

Karik ita dook hosi Tasi-ibun, Haree sees dook liután tasiBAINHIRA TSUNAMI IDA atinje to’o tasi-ibun ho ninia velosidade aas entaun laloran nia naruk bele muda aas liután. Tan-ne’e lalika hakfodak fali katak peskadór sira iha tasi ona mak tsunami iha tinan 2004 no 2006 mai taka tan de’it sira-nia leten, sira balun hetan seguru tanba sees uluk tiha hosi tasi. Maibé peskadór ida hosi sira, mak momentu ne’ebá kuaze sai vítima bainhira tsunami fila-hikas ba no sira seluk lakon kolega ida tanba ba hakilar maluk sira atu salva-an iha tasi-ibun.

Emirza konsege moris ka sobrevive hosi tsunami 2004 iha tasi-ibun Ulee Lheue, Banda Aceh. Iha-ne’e, iha laloran haat mak ataka Emirza nia bero. Nia koko atu sees hosi laloran ne’ebé baku tama mai, no nia konsege sai ba li’ur. To’o ikus nia konsege tama to’o tasi-been ne’ebé kalma liuhotu, entaun nia hein lai hodi deside atu fila ba uma. Maibé nia molok to’o iha ponte-kais anin-boot hosi foho baku-fila tiha ninia bero. Emirza konsege moris tan de’it nia kaer hetan fiu elétrika lolon ida hodi kadopa sa’e tiha elétrika riin ba leten.

Momentu ne’ebá Budiono ho ninia kolega ida hakail hela, ida-idak iha nia bero laran, maizumenus metru atus-lima hosi tasi-ibun iha Pangandaran bainhira laloran dahuluk hosi tsunami tinan 2006 mosu mai hosi orizonte. Foufoun Budiyono la haree hetan tanba nia hateke tiha ba rai-maran. Ninia kolega haree hetan duni laloran, maibé molok Budiyono haree hetan mós laloran besik liután ona. Nia kolega halai uluk ona ba rai-maran. Laloran baku monu tiha Budiyono iha tasi laran no nia esforsa tebes hodi hasoru nafatin laloran ne’ebé mai tan. Budiyono konsege moris maibé ninia kolega ne’ebé fila uluk ona ba rai-maran la moris ida.

Emirza (sorin-karuk), nia hakur laloran belar boot sira ho nia bero-peska iha tsunami 2004 liuhosi tasi kle’an, nia luta duni bainhira tsunami baku fila mai molok to’o Banda-Aceh. Tasi baku tama ba tasi-laran no nia ajuda Budiyono (sorin-loos) ne’ebé aguenta duni tsunami 2006, ne’ebé halakon mós nia kolega peskadór ida-nia vida tanba la konsege sa’e to’o rai-maran.

Page 27: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

21Estratéjia Evakuasaun Bainhira LaLoran DahuLuk to’o iha Minutu hirak-nia Laran

Hein tanba Laloran Balu sei Mai tanLALORAN DAHULUK hosi tsunami ida raramente la boot-liu no nunka iha ikus-liu. Tuir relatóriu katak Tsunami 2004 kompostu hosi laloran lima iha Simuelue no iha Banda Aceh dalaruma liu dala-rua hosi númeru Simuelue nian. Tsunami iha tinan 2006 inklui ho laloran konsekutivu tolu (tuir-malu) ketak fali iha minutu balu nia laran.

Tsunami 2004 fila-hikas mai beibeik ba Nurdin bin Ahmad ho tinan haat-nulu iha Peunaga Pasi. Nia ho nia kolega Amir Bin Gam iha hela merkadu, bainhira sira laloran jigante ne’e ataka mai. Depoizde laloran boot baku mai Nurdin ho Amir halai-hikas ba uma ho motorizada Honda ida. Tuir dalan, sira haree hetan uma no loja sira-ne’ebé laloran hitak monu tun ka rahun hotu ona. Sira sei iha kilómetru hira-nia laran hosi uma iha momentu ne’ebá, laloran belar-boot hanesan moru mak baku kona sira. Korrente laloran nian dasa Amir ho motorizada Honda ne’e ba para tiha iha nuu laran ida. Nurdin konsege hamriik lailais kedas maibé laloran baku nia dook liután. Ho bee ne’ebé sei sa’e nafatin, nia lamas hetan bloku turfa ida boot-liu ema ida, nia sa’e tiha ba leten. Bloku ne’e mós lori ho manu ida, namlele ba tabaku-laran no belit hela ba ai-sanak sira iha-ne’ebá.

Nurdin la hatene katak sei iha tan laloran hakur mai. Liutiha oras-ida iha ai-huun ne’e, nia kadopa tuun fali hosi bloku turfa ne’e mai bee laran ne’ebé aas to’o iha nia peitu. Nia hahú fila uma, hakat liuhosi ai-huun sira-ne’ebé monu hodi fila ba. Maibé nia seidauk la’o dook, laloran seluk ida to’o fali mai. Nia sa’e tiha ba ai-leten hodi hela iha-ne’ebá to’o didi’ak bee maran. Nia haksoit tuun no la’o neineik hodi haree atu sa’e fali ai ruma karik laloran rabat fali nia. Nia hakat kala dala-tolu de’it nia to’o tiha ona estrada boot ida. No haree ba laloran mai nadodon, baku nia sa’e tiha ba nuu-huun boot ida, ne’e mak ikus ona ba nia atu sa’e ai.

Laloran oioin mós baku mai atinje to’o Asep iha tasi-ibun parte leste hosi Pangandaran tanba nia koko atu ba salva nia bero ba tsunami iha 2006 nia laran. Nia ho nia alin, tau hela rede ba ikan iha metru atus hira-nia laran hosi tasi-ibun, sira sente rai-nakdoko uitoan ne’ebé tuir sizmólogu sira halo

Asep ho nia alin, ho bero ida dook hosi Pangandaran, manán duni ona luta ida durante oras-rua hodi hasoru laloran oioin husi tsunami 2006 nia laran.

gravasaun ba akontesimentu ne’e iha tuku 3:19 loraik. Derrepente sira haree hetan moru ida hosi laloran mak mai. Sira bele haree hetan laloran tolu, ida mai uluk mak seluk mai tuir. Bainhira laloran dahuluk baku iha sasán kail/rede peska nian ne’e sira-na’in rua haksoit tiha ba bero laran. Asep ko’a kotu kedas ankor talin, nia hamoris motór, no nia zira bero hodi fila ho esperansa atu hakat liu lailais tanba laloran mai daudauk ona. Bainhira sira koko halai ba parte súl hosi tasi kle’an sira luta hasoru laloran ne’ebé haree hetan hosi tasi-ibun iha leste no oeste. Sira halai to’o mina kuaze maran. Sira luta durante oras rua laran, to’o sira konsege rabat-hikas tasi-ibun ho seguru maizumenus iha tuku-neen lokraik.

Page 28: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

Notas22 Bainhira LaLoran DahuLuk To’o iha MinuTu hirak-nia Laran

Notas LIVRU oan ne’e kompostu hosi sasin-mata na’in-ualu

nian mak konta tuir no adapta hosi kolesaun ida, ne’ebé publikadu hosi eskritóriu arkivu Aceh5: Kalimantan (p. 9), Sharla (p. 10), Surya (p. 10), Harianto (p. 11), Bukhari no Suriman (p. 13), Nurdin (p. 21), no Taha (p. 19). Tuir mai Eko Yulianto halo entrevista ho Katiman, Bukhari, no Sujiman. Kolesaun seluk hosi ensaiu no istória sanulu-resin hosi Aceh8 mak kompostu relatu tomak ida hosi Brigadeiru Jenerál Suriyono (p. 10). Kompiladór sira mós halo konsulta ona ho kolesaun ida hosi relatu jornál nian ba tsunami 2006 ne’ebé akontese iha súl Java15. Relatu seluk mai hosi entrevista ba Eko Yulianto no Nandang Supriatna iha illa Simuelue no ema foho/interior sira iha Aceh iha tinan 2005, 2006, 2007 no 2008, no iha Pangandaran no Cilacap iha tinan 2006, 2007, no 2008.

Foto kréditu sira: Bedu Saini (p. 2), Franck Lavigne (p. 4), Patra Rina Dewi (p. 8), Herry Yogaswara (p. 12, kapa kotuk), Murat Saatcioglu (p. 16), Ardito Kodijat (p. 26), Badan Arsip Daerah Aceh (p. 1, 5, 22, 27, hosi oin 28), no Eko Yulianto (p. 6, 9, 11,13, 15, 17, 18, 20, 21, 24). Akontesimentu sira iha kapa oin ne’e mak mai hosi gravasaun video hosi Yasmin Yatif (akontesimentu 1-11) no hosi dokumentáriu ida hosi Ministériu Komunikasaun no Informasaun (Kementrian Komunikasai dan Informasai), ajénsia nasionál ida (akontesimentu 12) – sira hotu fornese

hosi Ajénsia Arkivu Rejionál Aceh (Badan Arsip Daerah Aceh), nu’udar ajénsia arkivu provinsiál nian.

LIVRU oan ne’e envolve hosi Antesesór lubun ida (sira-ne’ebé halo uluk). Livru ne’e halo detál-forma, tuir objetivu no formatu, kolesaun ida hosi sasin-mata sira iha tsunami Xile2 iha tinan 1960. Programa UNESCO nian “Selamat dari bencana tsunami” ka “Sobrevive (konsege moris) hosi dezastre Tsunami”14, iha Indonézia, publika ona iha tinan 2008. Adaptasaun ida ba Inglés nu’udar “Lisaun ida – ba Sobrevive tsunami iha Aceh no súl Java”, hasai iha tinan 2009. Adaptasaun tuirmai ne’ebé ita-boot sira lee hela tau hamutuk tradusaun sira hosi Eko Yulianto nian; diagrama no nota ikus nian hosi mak hakerek hosi Brian Atwater, ne’ebé serbisu halo livru ne’e tanba hetan apoiu hosi bolsa gratuita boot ida; dezeña hosi Ardito Kodijat; no edisaun inisiál hosi Sally E. Wellesly; no edisaun tuirmai hosi Brian, Ardito, Eko, no Mohammad Dirhamsyah hodi responde ba revizaun sira hosi Marco Cisternas, Nate Wood, Irina Rafliana, Oakley Brooks, Pungky Utami, Michael Hoppe, Laura Kong, Velly Asvaliantina, Joaquim Post, Lori Dengler, Patrícia McCrory, no Jane Ciener.

Livru ki’ioan adisionál sira kona-ba tsunami no seguransa tsunami sira bele hetan iha http://ioc3.unesco.org/itic/categories.php?category_no=75.

Lejenda iha Java konta hela mai ita kona-ba raíña oseanu (liurai feto oseanu) ida, ho naran Nyi Roro Kidul, ne’ebé nia kaptura ema mane no feto sira liuhosi laloran ne’ebé nia haruka mai tasi-ibun/rai-maran. Istória barak ne’ebé hanesan mak ema barak konta hosi oeste to’o illa Mentawai no hosi leste to’o illa Flores. Iha sorin-karuk, Roro Kidul sa’e no kaer rasik nia karreta ida ne’ebé Wasdi mak pinta iha ninia tela/kanfas oin, ne’ebé Wasdi hamriik iha ninia estúdiu mak ema tuda fatuk hosi tasi-ibun Pelabuhanratu, nu’udar Portu Raíña ne’e nian.

Page 29: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

23NotasBaiNhira LaLoraN DahuLuk to’o iha MiNutu hirak-Nia LaraN

Mapa indeks nian (p. ii, iii)DADUS hosi FONTE: área sira-ne’ebé hetan ruptura (nakfera) iha p. ii, referénsia 6 no 9; maioria hosi korrente nia kle’an iha p. ii, referénsia 11 no notas sira ba terrenu hosi Eko Yulianto; distánsia inundasaun nian iha p. ii, ftp://ftp.agu.org/apend/gl/2007gl029404; no dadus hotu-hotu iha p. iii, referénsia 31 no www.tsunarisque.cnrs.fr.

Introdusaun (p. 1)ESTIMATIVA OIOIN kona-ba ema mate tanba tsunami Oseanu Índiku nian iha 2004. EM-DAT58, maka baze-de-dadus internasionál ida kona-ba dezastre, tuir relatóriu 165,708 kona-ba ema mate iha Indonézia. Baze-de-dadus tsunami ne’e mantein hosi Oseániku Nasionál no Administrasaun Atmosférika (NOAA)12 fó totál hanesan ho Indonézia nian maka 165,659. Ba tsunami 2004, baze-de-dadus NOAA nian alista mós ema mate sira iha país sanulu resin-ida seluk hanesan: Sri Langka: 35,322; Índia: 18,045; Tailándia: 11,029; Somália: 289; Maldives: 108; Malázia: 75; Myanmar: 61; Tanzánia: 13; Seychelles: 3; Bangladesh: 2; no Kenya: 1. EM-DAT fó númeru ne’ebé hanesan anaunér Índia, 16,389; no Tailándia: 8,345. Caveat: Avaliasaun risku globál ida ne’ebé publikadu hosi Estratéjia Internasionál Nasoins Unidas ba Sekretariadu Redusaun Dezastre (ISDR)55, iha ninia pájina25, alerta hodi tau-matan ba vítima mate nian atu sai hanesan, ka aproximadamente korreta, ba dezastre sira-ne’ebé impede kontajen apropriada.

Tsunami 2006 provavelmente hamate ema besik hosi na’in-700, sira hotu iha Indonézia. Figura sira hosi Ministériu Saúde Indonézia, tabuladu iha análize tinan 2007 hosi jeodejista sira hosi Indonézia no Japaun22, soma ba mate 668 no lakon 65. Estimativa seluk mak: 373 tuir baze-de-dadus NOAA nian12; pelumenus na’in-600 tuir ekipa peskiza ida ba pós-tsunami internasionál 16; no 802 tuir EM-DAT58. Totál ida hosi mate 414 iha Pangandaran no fatin besik sira, área maioria hosi fatalidade ne’ebé akontese, tuir lista detallada ida-mak fornese hosi autoridade lokál sira ba peskiza pós-tsunami konjunta ida entre Nova Zelándia – Indonézia11.

Atu komprende Tansá mak Tsunami Akontese ba Ita (p. 3) ORIJEN TETÓNIKA hosi risku sira iha Indonézia mak diskute ona iha relatóriu ho lian Inglés inklui artigu ida iha

jornál kona-ba rai-nakdoko istórika iha Sumatra no Java40, dokumentasaun ba mapa sira ne’ebé apoia dispozisaun sízmika sira hodi kria kódigu32, artigu sira kona-ba istória rai-nakdoko nian iha Sumatra Oeste38, 48, vizaun jerál ida hosi risku tsunami sira iha Sumatra no Java41, no monografia ida kona-ba erupsaun Krakatau nian iha tinan 1883 no tsunami sira-ne’ebé akontese ona49. Livru foun ida iha Indonézia fornese vizaun-jerál ida ho ilustrasaun-kapás kona-ba país hirak-ne’ebé iha risku ba rai-nakdoko no tsunami52. Revista sientífika sira fornese atualizasaun frekuente ba medida sira iha Sistema Pozisionamentu Globál hosi movimentu plaka tasi-okos sira iha Indonézia50, ne’ebé inklui kontorsaun iha parte orientál arkipélagu51 no dezlokamentu estraordinária sira-ne’ebé akontese durante no lailais depoizde rai-nakdoko jigante iha Aceh-Andaman iha tinan 200453. Mapa plaka tetónika iha kraik ne’e simplifika hosi referénsia iha 50 no 51.

ida-ke boot tebe-tebes ne’e boot-liu duké kualkér ruptura seluk ne’ebé akontese iha tinan 100 ikus mai ka liu, iha-ne’e tulun ita hodi esplika tansá mak rai-nakdoko 2004 iha Andaman-Aceh bele atinje sai boot-liu ne’ebé rejistu instrumentálmente, iha rai-nakdoko makaas ida mak xoke Xile iha tinan 1960, ninia eskala magnitude hosi momentu ne’ebá mak oras-ne’e sizmólogu sira utiliza hodi espresa tamañu rai-nakdoko nian29.

Laloran ho Xegada-Rápida Fó Ameasa Boot-liu (p.4) VÍTIMA MATE tanba tsunami iha Indonézia depoizde tinan 1600 tama iha lista tabulasaun iha dékada ida liubá através hosi peskizadór Japoneza no Indonézia nian21. Komparasaun ho fatalidade ka vítima todan sira hosi parte seluk iha mundu bazeadu ba figura sira iha baze-de-dadus NOAA12 nian. Tempu viajen ba tsunami sira iha tinan 2004 no 2006 iha Indonézia mai hosi relatóriu hosi peskiza pós-tsunami nian iha foho/interior Aceh7, 31 nian iha illa Simeulue33, no Java16. Relójiu no vídeo tsunami sira paradu nu’udar evidénsia mai ita ba viajen ne’ebé han tempu kuaze hosi minutu-45 iha sentrál Banda Aceh nian tuir grupu ida hosi Fransa no Indonézia ne’ebé konstrui-hikas kronolojia tsunami nian hosi observasaun terrenu komprensivu31 sira. Kronograma/timeline bazeadu ba referénsia 33 (Langi) no 31 (relójiu) sira, no dadus-kámera nian-ne’ebé fornese hosi Bedu Saini, foto-jornalista nian ho Harian Serambi Indonesia.

Tuir relatóriu55 ISDR katak Indonézia nia númeru mak boot-liu ba-dahuluk kona-ba tsunami. Relatóriu ne’e mós tau Indonézia entre país neen ne’ebé hetan estragus / lakon boot-liu kona-ba ema nia vida hosi kombinasaun siklone tropikál, inundasaun, rai-nakdoko, no rai-monu (país seluk Bangladesh, Xina, Kolómbia, Índia no Myanmár). Relatóriu fó-sai risku sira-ne’e katak ema sira mate ne’e la’ós de’it tanba risku naturál maibé mós tanba populasaun, estandarte moris, governasaun, kualidade ambientál, no mudansa klimátika

Tuir peskiza ida foin lailais ne’ebé halo peskiza kona-ba modelajen tsunami no avaliasaun ba vulnerabilidade41, “millaun 4.35 hosi populasaun Indonézia ne’ebé moris iha área perigu sira iha kosta súl Sumatra, Java no Bali no iha entre minutu 20 ho 150 atinje besik ba área seguru tsunami ida”.

Sempre hatudu radiasaun hosi episentru rai-nakdoko ida, tsunami Oseanu Índiku 2004 nian mak rezulta deformasaun hosi fundu oseanu iha área ida hodi habelar liután ba 1,500 km (kilómetru 1.500) tuir trinxeira nian hosi parte norte Sumatra to’o ba illa sira Andaman no seluktán9. Ruptura

PlakaEurazianu

Plaka Filipinas

PlakaPasífiku

Plaka Índiku no Australia nian

INDONÉZIA2004

Zona subdusaun Pontu nehan nian tun

ba fatin ne’ebé inklina Falla prinsipál seluk iha plaka fronteira

Movimentu plaka Seta eskala naruk hodi avalia Área ne’ebé falla sai nakfera Plaka ruptura sira mak hamoris tsunami 2004 no 2006 nian

2006

20º N

20º S

100º 120º 140º E

Subduction zoneTeeth point down the

sloping fault Other major fault at

plate boundary

Plate motionArrow length scaled to rate Area where fault brokeRuptures that set off the 2004 and 2006 tsunamis

Subduction zoneTeeth point down the

sloping fault Other major fault at

plate boundary

Plate motionArrow length scaled to rate Area where fault brokeRuptures that set off the 2004 and 2006 tsunamis

1000 kmN

2cm yr

Page 30: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

Notas24 Bainhira LaLoran DahuLuk To’o iha MinuTu hirak-nia Laran

Sasukat/ Mareógrafu nivel-tasi35 no simulasaun komputadór54 nian hatudu oinsá tsunami tinan 2004 bele habelar to’o Oseanu Índiku, kontinua ba Atlántiku, no hakur to’o Pasífiku. Tsunami ne’ebé rejistu iha mareógrafu tasi nian ne’ebé dook ba Valparaízu (oras-24 depoizde rai-nakdoko), Hilo (oras-27), Bermuda (oras-28), no Kodiak, Alaska (oras-39). Tsunami Aleutian iha tinan 1946, ne’ebé halo esforsu dahuluk hodi fornese alerta sedu ba akontesimentu tsunami iha Kadeli Pasífiku (Pacific Rim), lori kuaze oras-5 hodi atinje to’o Hawaii47. Tsunami Xile iha tinan 1960 atinje Hawaii iha oras-15, 13 no Japaun iha loron tomak ida2.

Mundu Bele Hanoin nafatin Saida mak Ema Haluha (p. 5)

RAIHENEK TETUK sira iha foto Thai nian hatudu katak iha totál ida hosi tsunami Oseanu Índiku haat hanesan 2004 nian ne’e akontese ona dezde tinan 2500-2800 liubá, nia deskansa ona kuaze durante tinan 800-900 ka kuran27. Evidénsia jeolójiku uluk nian ba tsunami 2004 mós relata ona hosi Aceh Osidentál besik Meulaboh36 no hosi Índia iha illa Andaman no illa Nicobar43, 44 no parte súl hosi Chennai42. Raihenek tetuk sira-ne’ebé hatudu iha foto hosi Pangandaran seidauk dokumenta iha revista sientífika sira.

Sékulu barak mak típikamente separadu fila-hikas mai rejistu rai-nakdoko nian ne’ebé jeolójikamente iha zona subdusaun barak inklui Sumatra48, Kaskádia3, 19, 39, Hokaido37, 46, no súl-sentrál Xile nian10. Zona hirak-ne’e mak sempre iha movimentu ba plaka tetónika hasoru malu iha sentímetru balun kada-tinan hodi prodús sízmika sai mihis hodi halo zona rai-nakdoko nian aumenta belar liután. Movimentu konstante, sai nu’udar osan ne’ebé ita rai iha banku tuir kada pagamentu, bele han to’o sékulu sira hodi prodús dezlizamentu média hosi metru 10-20 tanba rai-nakdoko jigante ida ne’ebé doko ho magnitude 9.

Ne’e maka pergunta livre ida, karik rai-nakdoko hosi magnitude 8 ka boot-liu bele akontese iha zona subdusaun ne’ebé ninia inklinasaun mak iha Java nia okos34. Zona ne’e nia medida rai-nakdoko luan-liu hosi sizmolojia6, 40 hodi kria tsunami ne’ebé tuir relatóriu hamate ona ema 238 iha Java leste 1994 no maizumenus na’in 700 iha Java Osidentál 2006. Bainhira magnitude 7.8 no 7.7, respetivamente, rai-nakdoko hirak-ne’e menus hosi 1/1000 per-tinan, hosi tamañu rai-nakdoko 2004, ne’ebé atinje to’o momentu ida

ho magnitude 9.0-9.3; kada aumentu ba númeru tomak iha eskala logarítmika hosi magnitude rai-nakdoko nian korresponde ho aumentu ida ne’ebé kuaze sa’e dala-32 iha momentu sízmiku, sasukat linear ida hosi tamañu rai-nakdoko nian28.

Oinsá mak Avó no Rate sira Bele Mantein Nafatin Memória (p. 6)IHA SALVASAUN ba EMA ATUS-ba-ATUS nia vida tanba tradisaun tsunami nian iha Simeulue mak dokumenta ona iha relatóriu ida tomak iha Indonézia no disponivel mós ho lian Inglés24. Relatóriu badak ida kona-ba evakuasaun Iha Langi hatudu iha kolesaun artigu sientífiku no enjeñaria nian kona-ba tsunami 2004,33. Kolesaun ne’ebé hanesan kompostu hosi análize ida hosi jeólogu no psikólogu sira kona-ba alerta naturál sira iha tsunami 2004 iha Tailándia20.

ne’e koko fó hanoin-hikas ba populasaun suku nia kostume hodi halai ba fatin-aas liuhosi sunu nia hare kain ne’ebé foin ko’a iha tempu kolleita. Rai-nakdoko ne’e nia sente kamán hela, hanesan rai-nakdoko reál ne’ebé oho subar ema 22,000 (rihun ruanulu resin-rua) iha noroeste Japaun iha 1896. Istória ne’e publika lailais kedas depoizde dezastre ne’ebá no koñesidu ho lian Japaun nu’udar “Inamura no hi” (“Sunu lakan hare-kain”), lori liafuan”tsunami” ba lian Inglés4.

Bainhira Rai Nakdoko, Tsunami ida Bele Tuir kedas (p. 7) NAKDOKO NEINEIK hanesan ho rai-nakdoko iha tinan 1994 no 2006 iha Java ne’ebé hatudu mudansa ida ba alerta tsunami ofisiál hanesan ho alerta naturál nian. Sentru alerta-tsunami sira halo estimativa rápida ba tamañu rai-nakdoko nian nu’udar sinál dahuluk ida ba tsunami potensiál. Tamañu rai-nakdoko mak ho estimativa maioria rápida hodi sukat saida mak sizmólogu ida ho naran Emil Okal, mak bolu “atensaun dala-tolu” – hosi frekuénsia ondas-aas (high-frequency waves) ne’ebé ema sente. Maibé, rai-nakdoko 1994 no 2006, domina duni através hosi “not baixu”. Barak-liu ho razaun hanesan katak ema nunka sente rai-nakdoko hirak-ne’e, iha posibilidade atu halo estimativa ba ninia tamañu bainhira lalika haree ba frekuénsia-badak. Sizmólogu sira agora halo ona serbisu sira30, 56.

Indonézia ho ofisialmente inaugura sistema alerta-tsunami ida iha fulan Novembru tinan 2008. Tanba sistema hirak-ne’e iha Japaun no EUA57, sinál inisiál mak nu’udar rai-nakdoko ida hosi tasi-okos ne’ebé deteta hosi sizmómetru. Laloran sízmika, ne’ebé hakur ho nia velosidade viajen ne’ebé rápidu-liu dala-sanulu duké laloran tsunami, fó posibilidade ba mensajen alerta inisiál nian sira durante minutu hirak-nia laran. Mareógrafu nivel tasi-been nian iha kosta no rai-maran atu hodi hatudu bainhira tsunami ida mosu ona, ho nune’e ita bele prepara ho didi’ak ba evakuasaun.

Tsunami Bele Mai Molok iha Orientasaun Ofisiál (p. 8)ENTREVISTA SIRA IHA PADANG iha semana lima to’o neen depoizde rai-nakdoko iha loron 30 fulan Setembru 2009 fó rezultadu ba lisaun sira kona-ba knaar alerta naturál no alerta ofisiál iha sidade ida-ne’ebé iha estimativa ida

Entrevista ida iha 2006, Sabri (sorin-karuk) hosi Lakuban, Simeulue, hateten katak nia sei hanoin nafatin ba tsunami ne’ebé akontese iha tinan 1907.

Iha selebrasaun boot ida ne’ebé koñesidu kona-ba koñesimentu tradisionál ba tsunami, jornalista Gregu-Amerikanu ida hanoin-hikas evakuasaun ida hosi suku Japoneza sira-ne’ebé iha vida reál sira pratika didi’ak uza rai-nakdoko ida nu’udar sira-nia sasukat ka sinál hodi halai sa’e ba fatin-aas. Iha dramátika jornalista nian ne’e fó-hanoin-hikas mai ita23, katak laiha ema ida hosi sira mak hatene uza sinál ne’e, só ema katuas ida mak depende-liu ba koñesimentu tradisionál. Nia hatene kleur ona, katuas

Page 31: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

25NotasBaiNhira LaLoraN DahuLuk to’o iha MiNutu hirak-Nia LaraN

hosi ema 200,000 (rihun atus-rua) ne’ebé hela iha área ho risku ba tsunami-rápida. Lisaun hirak-ne’e hakerek ona iha relatóriu foun ida25 ne’ebé disponivel iha-ne’e http://www.iotic.ioc-unesco.org/resources/publications-and-reports/69/publications.

Entre indiviidu 200 ne’ebé hetan entrevista, iha metade mak evakua ona nu’udar asaun hodi responde rasik ba rai-nakdoko, no metade ka 4/5 (kuatru kintus) hosi evakuante sira halai uluk ona iha minutu 15 bainhira sira sente nakdoko. Nuentantu, ofisiál ajénsia governu nian no organizasaun naun-governamentál sira laran-metin ba informasaun ne’ebé sira simu katak ameasa tsunami sei ladún makaas. Enerjia elétrika no servisu telefone mós kontribui fó-hatene hodi notifika ba públiku iha Padang katak rai-nakdoko kuaze sei la

rezulta tsunami ida. Autór sira relata katak iha Padang, laiha informasaun ofisiál ba públika tomak hodi klarifika katak sei laiha ameasa ida ba tsunami durante minutu 30 uluk depozde rai-nakdoko.

Governu desentralizadu iha Indonézia fó podér lokál ba autoridade sira atu fó-orden no kanselamentu ba evakuasaun tsunami. Nune’e podér tomak iha ofisiál sira iha Padang nia liman, la hamutuk ho Sentru Alerta Tsunami nasionál nian.

Tasi Bele Maran ho Lailais Molok Tsunami Ataka mai (p. 9)

TASI MARAN FOFOUN iha Aceh, ladún komún iha península Índia no Sri Langka, ne’ebé rezulta hosi tsunami transforma foufoun: laloran hanesan foho kotuk ida ho

aas metru oan hira mak nadodon mai hosi kalu’ak-nalihun paralelu nia klaran mai hosi leste17. Hanesan foho kotuk no kalu’ak nalihun iha superfísie tasi silu-an iha tasi-okos, no nia silu-an tebe makaas hodi prodúz rasik rai-nakdoko ne’e (diagrama, p. 2). Hosi tasi-okos sa’e to’o superfísie tanba plaka tetónika ne’ebé dudu makaas hodi tebe tasi-been sa’e halo nakfera no fakar semo mai. Tasi-okos kle’an tebe-tebes hosi superfísie mak derrepente lulun-an, no namkari tuir malu, fofoun sai hosi plaka ne’ebé dudu-an makaas. Nia hamutuk hodi silu-an ba okos inklui zona sira iha noroeste kosta Aceh nian31.

Tuir peskiza depoizde tsunami (pós-tsunami) iha súl Sri Lanka18, ¬katak tsunami 2004 nian hahú iha-ne’ebá ho laloran pozitivu ida nia aas kuaze 1m (metru 1). Laloran pozitivu sira ikus, dook-liu laloran dahuluk no atinje to’o sasukat máximu ida kuaze aas 4m besik ba área ne’eb’e hatudu iha pájina 9.

Sa’e ba Edifísiu Aas ida (p. 16-17)Iha ESTUDU REKONAISANSE IDA ba estrutura sira-ne’ebé rahun iha Banda Aceh hodi haree ba estragus ne’ebé relasionadu ho tsunami tanba presaun bee hosi tsunami no impaktu hosi sasán rahun sira-ne’ebé tasi baku mai. Relatóriu45 konklui ona katak “efeitu hosi estragus tsunami sira mak maioria afeta ba didin ne’ebé aliserse fraku la forte tuir tékniku, no edifísiu badak sira-ne’ebé harii ho ai-kabelak”. Kona-ba mesjid sira iha sidade laran, relatóriu hanesan mós deskreve katak iha apoiu hosi koluna sirkulár hosi kualidade-aas ne’ebé reforsa konkretu hodi aguenta ba karga ka todan sízmika. Koluna hirak-ne’e limita estragus ne’ebé mesjid sira bele aguenta molok tsunami ataka sira. Figura 26 hosi referénsia 45 fó vizaun adisionál sira hosi Mesjid Baiturrahin, ne’ebé depoizde-tsunami hadi’a-hikas fali nia forma. Tenku Imum esplika ba Muhammad Dirhamsyah, iha tinan 2010, katak iha ema na’in-haat mak moris hosi tsunami 2004 iha mesjid ne’e.

Dezeña ne’ebé rekomenda ba estrutura evakuasaun vertikál sira hosi Estadus Unidus ho intensaun atu permite tsunami ida bele hakur hosi andár kraik lahó estragus hodi apoia koluna, arame tarak, ka parede sira1.

Relatóriu governu nian ida kona-ba estragus ba propriedade, hato’o iha semana rua depoizde tsunami 2006, hodi deklara katak estragus tsunami afeta ba edifísiu 1,986 (rihun ida, atus sia, ualunulu resin-neen). Estragus hirak-ne’e inkluindu otél sira, rezidensiál no edifísiu governu nian. Relatóriu ne’e hatudu iha referénsia 22.

Teteu amusiat logaTeteu katinambu leleuTeteu girisit nyau’nyau’Amagolu’ teteuta pelebukArotadeake baikonaKuilak pai-pai gou’gou’Lei-lei gou’gou’Barasita teteuLalaklak paguru sailet

Teteu amusiat logaTeteu girisit nyau’nyau’Teteu katinambu leleuAmagolu’ teteuta PelebukAratadde ake baikonaUilak pai-pai gou’gou’Uilak lei-lei gou’gou’

Avó, eskilu sira halerik hela onaAvó, tarutu mai hosi foho ne’ebáAvó, rai-monu daudaun onaHirus ami-nia avó sipu-tasi siraAi-baiko hun sira tohar nabanabanManu Kuilak ikun hanesan ona manu-mausManu-maus ikun mós nakdedarMai ona ne’ebá ne’e, AvóTarutu runguranga ema mós subar

Avó, eskilu halerik hela onaRai-nakdoko, monu, tarutu mai daudaunNakdoko hosi ai-laran klaran ne’ebáAvó, Pelebu mak hirusAi-baikona hun tohar nabanaban Manufuik pai-pai loke liras ladi’ak onaManu-maus mós liras metin hotu

VERSAUN NORTE nian no ninia signifikadu literál ho lian Inglés esplika ona ba Ardito Kodijat liuhosi Koen Meyers, Darmanto, no Henrikus Napitupulu hosi UNESCO Jakarta. Darmanto no Henrikus oras-ne’e estasionadu iha Súl Siberut, illa ida hosi illa Mentawai nian. Versu sira tuir versaun súl no sira-nia tradusaun ba lian Indonézia mak Jon Henra hosi Limosua fornese ona ba Eko Yulianto iha illa súl Mentawai hosi Pagai Súl.

Rai-nakdoko ida ho tsunami iha loron 10 fulan Fevereiru, tinan 1797, hahú halo istória dokumentária kona-ba rai-nakdoko

no tsunami sira iha Oeste Sumatra21, 40. Rejistu naturál sira ne’ebé hetan iha korál (fatuk ahuruin) hirak-ne’ebé tulun hodi klarifika no habelar istória ne’e; korál sira-ne’e hatudu tamañu ho nakbelar hosi ninia ruptura sira iha subdusaun ne’ebé dudu tuir tasi-okos hosi illa Mentawai 38 ne’ebé esplika mós kona-ba plaka hirak-ne’ebé nakfera sedu tanba fallansu ne’e 48.

Polítika ida atu lalika hein demais ba orientasaun ofisiál iha Padang (p. 8) hodi jere hasoru rai-nakdoko-inklui tsunami ne’ebé bele mosu besik illa sira iha Mentawai. Informasaun hodi fó-hanoin ba rai-nakdoko iha Mentawai inklui versu/knananuk sira iha kraik. Versu hirak-ne’e dalaruma hananu ho ton hanesan ho liafuan Mentawai ba “avó-beiala” no “rai-nakdoko”. Versaun uluk-liu hakerek ho dialetu norte. Rua-rua ne’e hodi hananu no harohan ba avó-beiala sira.

(Nota: ai ho manu-fuik nia naran iha illa Mentawai maka:ai-baiko, manu kuilák no pai-pai, no eskilu ho bhs Ind: tupai, balada ne’ebé handór nuu)

Page 32: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

RefeRences cited26 Bainhira LaLoran DahuLuk To’o iha MinuTu hirak-nia Laran

10. Cisternas, M., Atwater, B. F., Torrejon, F., Sawai, Y., Machuca, G., Lagos, M., Eipert, A., Youlton, C., Salgado, I., Kamataki, T., Shishikura, M., Rajendran, C. P., Malik, J. K., Rizal, Y. & Husni, M. Rai-nakdoko jigante iha Xile 2006 mak sai nu’udar predesesór ka akontese uluk-liu iha-ne’ebá. Natureza 437, 404-407, doi 10.1038/nature03943 (2005).

11. Cousins, W. J., Power, W. L., Palmer, N. G., Reese, S., Iwan Tejakusuma & Saleh Nugrahadi. Tsunami mosu ba Java súl iha loron 17 fulan Jullu 2006, relatóriu rekonaisanse (rekoñesimentu). Relatóriu Konsultóriu Siénsia GNS 2006/333. 42 p. (Institutu Jeolójika no Siénsia Nukleáriu Limitadu, Lower Hutt, Nova Zelándia 2006).

12. Baze-de-dadus kona-ba tsunami istórika NOAA/WDC nian. http://www.ngdc.noaa.gov/hazard/tsu_db.shtml.

13. Eaton, J. P., Richter, D. H. & Ault, W. U. Tsunami iha loron 23 fulan Maiu 1960, iha illa Hawaii. Sosiedade Sizmolójika iha Boletín Amérika nian 51, 135-157 (1961).

14. Eko Yulianto, Fauzi Kusmayanto, Nandang Supriyatna & Muhammad Dirhamsyah. Selamat dar bencana tsunami; pembelajaran dari tsunami Aceh dan Pangandaran [salva-an hosi dezastre tsunami nian; lisaun sira hosi tsunami sira iha Aceh no Pangandaran]. Broxura IOC/KOI 2009-1. 20 p. (Sentru Informasaun Tsunami Jakarta, Jakarta 2009)-1. 20 p. (Jakarta Tsunami Information Centre, Jakarta, 2009). http://www.iotic.ioc-unesco.org/resources/publications-and-reports/69/publications

15. Enton Suprihyatna Sind & Taufik Abriansyah. Tsunami Pangandaran bencana di pesisir selatan Jawa Barat [dezastre tsunami Pangandaran iha kosta súl Oeste Java]. 234 p. (Semenanjing Bandung, 2007).

16. Fritz, H. M., Kongko, W., Moore, A., McAdoo, B., Goff, J., Harbitz, C., Uslu, B., Kalligeris, N., Suteja, D., Kalsum, K., Titov, V., Gusman, A., Latief, H., Santoso, E., Sujoko, S., Djulkarnaen, D., Sunendar, H. & Synolakis, C. Bee-sa’e makaas-liu la hanesan baibain tanba tsunami Java nian iha loron 17 fulan Jullu 2006. Dokumentu Peskiza Jeofízika 34, L12602. doi 10.1029/2007GLO29404 (2007).

17. Fujii, Y. & Satake, K. Fonte tsunami hosi rai-nakdoko iha

References Cited1. Konsellu Teknolojia Aplikadu. Matadalan sira hodi

planeia estrutura ba evakuasaun vertikál tanba tsunami sira. FEMA Report P 646, 159 p. (2008). http://www.atcouncil.org/pdfs/FEMAP646.pdf

2. twater, B. F., Cisternas, M., Bourgeois, J., Dudley, W. C., Hendley, J. W., I.I. & Stauffer, P. H. Sobrevive (konsege moris) hosi tsunami ida – lisaun sira hosi Xile, Hawaii, no Japaun. Sirkulár Peskiza Jeolójika EUA 1187, 18 p. (1999. Rev. 200005). Disponivel mós ho lian España “Sobrevivendo a un tsunami”: lecciones de Chile, Hawaii y Japón. Sirkulár Peskiza Jeolójika EUA 1118. 18 p. (2001, rev. 2006). http://pubs.usgs.gov/circ/c1218/.

3. Atwater, B. F. & Hemphill-Haley, E. Intervalu rekorrénsia (ondas lulun-an) ba rai-nakdoko makaas-liu iha tinan 3500 liubá iha noredeste Willapa Bay, Washington. Dokumentu Profisionál ba Peskiza Jeolójika 1576, 108 p. (1997).

4. Atwater, B. F., Musumi-Rokkaku, S., Satake, K., Tsuji, Y., Ueda, K. & Yamaguchi, D. K. Órfaun (ema oan kian) sira tanba tsunami hamutuk 1700; Matadalan Japoneza ninian ba rai-nakdoko boot ida iha Norte Amerikanu. Dokumentu Profesionál ba Peskiza Jeolójika, EUA nain 1707, 133 p. (2005). http://pubs.usgs.gov/pp/pp1707/

5. Badan Arsip Provinsi Nanggroe Aceh Darussalam [Eskritóriu Arkivu nian, iha Provínsia Naggroe Aceh Darussalam]. Tsunami dan kisah mereka [Tsunami ho sobrevivente sira-nia istória hosi Aceh]. (2005).

6. Bilek, S. L. & Engdahl, E. R. Karaterizasaun ruptura no dezlokasaun depoizde nakdoko ba rai-nakdoko tsunami sira iha 1994 no 2006 iha zona subdusaun Java nian. Dokumentu Peskiza Jeolójika 34. L20311 doi 1029/2007GL031357 (2007).

7. Borrero, J. C., Synolakis, C. & Fritz, H. Peskiza ba kampu iha noreste Sumatra depoizde rai-nakdoko makaas iha Sumatra no tsunami hosi Oseanu Índiku iha Dezembru 2006. Espetra (spectrum) Rai-nakdoko maka 22, S93-S104 (2006).

8. Cahanar, P. Bencana Gempa dan Tsunami [Dezastre Rai-nakdoko no Tsunami]. 562 p. (Penerbit Buku Kompas, Jakarta, 2005).

9. Chlieh, M., Avouac, J., Hjorleifsdottir, V., Song, T. A., Ji,

C., Sieh, K., Sladen, A., Hebert, H., Prawirodirdjo, L., Bock, Y. & Galetzka, J. Dezlizamentu kosézmiku no depoizde dezlizamentu ba Mw boot 9.15 Rai-nakdoko 2004 akontese dala-15 iha Sumatra-Andaman. Boletín kona-ba Sosiedade Sizmolójika Amérika nian 97, S152-S173. doi 10.1785/0120050631 (2007).

Antolojia ida publikadu hosi eskritóriu arkivu provinsiál Nanggroe Aceh Darussalam, iha sorin-karuk nu’udar referénsia 5, hodi konta istória ho klaru ba sobrevivente sira tuir fali mak espasu sira-ne’ebé livru ne’e permite. Iha leten mak parte istória ida hosi Taha Yasin Bin Illyas (p. 19), ne’ebé nia namlele ho sumasu bokon ida hamutuk ho livru ida ho letra Arabi mak nia haku’ak metin hela iha foto testimoniál. Nia la identifika nu’udar al-Qur’an, livru ne’e dalaruma kompostu hosi lisaun Izlámika nian.

Page 33: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

27RefeRences citedBainhiRa LaLoRan dahuLuk to’o iha Minutu hiRak-nia LaRan

Andaman-Sumatra 2004 hetan hosi dadus mareógrafu no satélité. Boletín hosi Sosiedade Sizmolójika Amérika 97, S192-S207 (2007).

18. Goff, J., Liu, P. L.-F., Higman, B., Morton, R., Jaffe, B. E., Fernando, H., Lynett, P., Fritz, H., Synolakis, C., & Fernando, S. Peskiza ba kampu iha S.Sri Langka depoizde tsunami hakur mai hosi Oseanu Índiku iha Dezembru 2004. Espetra (spectrum) Rai-nakdoko 22 nian maka (S3), S155–S172 (2006).

19. Goldfinger, C., Grijalva, K., Burgmann, R., Morey, A. E., Johnson, J. E., Nelson, C. H., Gutierrez-Pastor, J., Ericsson, A., Karabanov, E., Chaytor, J. D., Patton, J. & Gracia, E. . Iha ruptura hosi Late Holocene, noreste tanba falla hosi San Andreas no hakaas ligasaun ba Zona Subdusaun Kaskádia nian. Boletín hosi Sosiedade Sizmolójika Amérika 98, 861-889. doi 10.1785/0120060411 (2008).

20. Gregg, C. E., Houghton, B. F., Paton, D., Lachman, R., Lachman, J., Johnston, D. & Wonbusarakum, S. Sinál alerta umanu nian hona-ba tsunami: esperiénsia sensóriu umanu nian no responde ba rai-nakadoko makaas iha Sumatra no tsunami 2004 iha Tailándia. Espetra (spectrum) Rai-nakdoko 22, S671-S691 (2006).

21. Hamzah Latief, Nanang T. Puspito & Imamura, F. Katálogu tsunami no zona sira iha Indonézia. Jornál Siénsia Dezastre Naturál 22, 25-43 (2000).

22. Hasanuddin Z. Abidin & Kato, T. Tansá mak iha vítima barak: lisaun sira hosi fulan Jullu tinan 2006 kona-ba rai-nakdoko tsunami iha Java súl? Abstratu hosi Sosiedade Jeosiénsia Oseanu nian SE19-A0002, 13 p. (2007). http://www.asiaoceania.org/society/public.asp?bg=abstract&page=absList07/absList.asp

23. Hearn, L. Koletánea/ kolesaun ba kampu-Buda nian; estudu sira kona-ba liman no espíritu iha Estremu Oriente (Timur Jauh). 296 p. (Houghton, Mifflin, Boston, 1897).

24. Herry Yogaswara & Eko Yulianto. Smong,: pengetahuan lokal pulau Simeulue: sejarah dan kesinambungannya [Smong maka: koñesimentu lokál iha illa Simeulue; istória no kontinuidade hatutan nafatin ba jerasaun foun.] 69 p. (Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia; Organiasaun Eduksionál, Sientífika no Kulturál Nasoins Unidas nian; no Estratéjia Internasionál ba Redusaun Dezastre, Jakarta, 2006) tradusaun ba Inglés iha minutu

Servisu Internasionál, Jakarta, 2010). http://www.iotic.ioc-unesco.org/resources/publications-and-reports/69/publications

26. Iemura, H., Mulyo Harris Pradono, Agussalim bin Husen, Thantawi Jauhari & Sugimoto, M. Konstrusaun ba memoriál tsunami hodi halo diseminasaun no edukasaun kona-ba dadus risku nian, iha Kato, T., ed., Simposium kona-ba rai-nakdoko jigante no tsunami sira, p. 249-254. (Institutu Peskiza Rai-nakdoko, Universidade Tokyo iha Tokyo, 2008).

27. Jankaew, K., Atwater, B. F., Sawai, Y., Choowong, M., Charoentitirat, T., Martin, M. E. & Prendergast, A. A.Medieval fó alerta ba tsunami Oseanu Índiku

2004 iha Tailándia. Natureza 455, 1228-1231. doi doi 10.1038/nature07373 (2008).

28. Kanamori, H. Hasai enerjia ba rai-nakdoko makaas sira. Jornál ba Peskiza Jeolójika 82, 2981-2987 (1977).

29. Kanamori, H. Lisaun sira hosi rai-nakdoko iha Andaman-Sumatra iha tinan 2004. Tranzasaun Filozófiku – Sosiedade Royal. Matemátika, Fízika no Siénsia Téknika (engineering sciences) 364, 1927-1945. doi 10.1098/rsta.2006.1806 (2006).

30. Kanamori, H. & Rivera, L. Fonte inversaun hosi faze W nian; aselera alerta tsunami sízmika. Jornál Jeolójika Internasionál 175, 222-238. doi 10.1111/j.1365-246X.2008.03887.x (2008).

31. Lavigne, F., Paris, R., Grancher, D., Wassmer, P., Brunstein, D., Vautier, F., Leone, F., Flohic, F., De Coster, B., Gunawan, T., Gomez, C., Setiawan, A., Rino Cahyadi & Fachrizal. Rekonstrusaun kona-ba Propagasaun ba Tsunami to’o foho/interiór iha loron 26 fulan Dezembru 2004 iha Banda Aceh, Indonézia, liuhosi investigasaun sira iha kampu. Jeolójiku Puru no Aplikadu 166, 259-281 (2009).

32. Masyhur Irsyam, Donny T. Dangkua, Hendriyawan, Drajat Hoedajanto, Bigman M. Hutapea, Engkon K. Kertapati, Boen, T. & Petersen, M. D. Proposta risku mapa sízmika nian hosi illa Sumatra no Java no estudu mokrozonasaun (mocrozonation study) iha Jakarta, Indonézia. Jornál Siénsia kona-ba Sistema Rai nian 117, Supplementu 2, 865-878. doi 10.1007/s12040-008-0073-3 (2008).

33. McAdoo, B. G., Dengler, L., Prasetya, G. & Titov, V. Smong: Oinsá mak istória orál ida bele salva ema rihun-ba-rihun nia vida iha illa Simeulue, Indonézia durante tsunami sira iha Dezembru 2004 no Marsu 2005. Rai-nakdoko Spectra 22, S661-S669 (2006).

34. McCaffrey, R. Frekuénsia global hosi magnitude no rai-nakdoko 9. Jeolójika 36, 263-266. doi 10.1130/G24402A.1 (2008).

35. Merrifield, M. A., Firing, Y. L., Aarup, T., Agricole, W., Brundrit, G., Chang-Seng, D., Farre, R., Kilonsky, B., Knight, W., Kong, L., Magori, C., Manurung, P., McCreery, C., Mitchell, W., Pillay, S., Schindele, F., Shillington, F., Testut, L., Wijeratne, E. M. S., Caldwell, P., Jardin, J., Nakahara, S., Porter, F. Y. & Turetsky, N.

Durante peskiza ida ba jeolojia tsunami nian hanesan hatudu iha pájina 5, Priyobudi hosi sentru alerta tsunami Indonézia mak entrevista populasaun sira besik Cilacap. Referénsia 11 ho 16 deskreve efeitu balun hosi tsunami 2006 iha parte ne’e hosi kosta súl Java nian, no referénsia 6 hatudu oinsá mak tsunami moris mai.

http://www.iotic.ioc-unesco.org/resources/publications-and-reports/69/publications

25. Hoppe, M., & Hari Setiyo Mahadiko. iha sidade Padang: Lisaun sira ba preparasaun tsunami no alerta sedu hosi rai-nakdoko iha loron 30 fulan Setembru 2009. Kapasitasaun iha komunidade lokál, dokumentu serbisu nian no.25, 26 p. (Koperasaun Jermán-Indonézia kona-ba Sistema Alerta Sedu ida ba Tsunami, GTZ-

Page 34: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

28 Bainhira LaLoran DahuLuk To’o iha MinuTu hirak-nia Laran

Observasaun mareógrafu hosi tsunami Oseanu Índiku nian, loron 26 fulan Dezembru 2004. Dokumentu sira hosi Peskiza Jeolójika. 32, doi 10.1029/2005GL022610 (2005).

36. Monecke, K., Finger, W., Klarer, D., Kongko, W., McAdoo, B., Moore, A. L. & Sudrajat, S. U. A Rejistu sedimentál iha tinan 1.000 nian ba tsunami ne’ebé mosu iha norte Sumatra. Natureza 455, 1232-1234. Doi 10.1030natureza07374 (2008).

37. Nanayama, F., Satake, K., Furukawa, R., Shimokawa, K., Atwater, B. F., Shigeno, K. & Yamaki, S. Rai-nakdoko makaas ne’ebé la baibain (nunka akontese) ataka ba depózitu tsunami nian aulongu hosi Trinxeira Kuril. Natureza 424, 660-663. doi 10.1038/nature 01864 (2003).

38. Natawidjaja, D. H., Sieh, K., Chlieh, M., Galetzka, J., Suwargadi, B. W., Cheng, H., Edwards, R. L., Avouac, J. & Ward, S. N. Parámetru fonte nian kona-ba rai-nakdoko makaas ho presaun boot ne’ebé akontese iha Sumatra tinan 1797 no 1833 mosu mai hosi korál mikroatoll sira. Jornál Peskiza Jeolójika 111, doi 10.1029/2005JB004025 (2006).

39. Nelson, A. R., Kelsey, H. M. & Witter, R. C. Rai-nakdoko makaas hosi magnitude variavel iha zona subdusaun Kaskádia nian. Peskiza Kuarternáriu 65, 354-365. doi 10.1016/j.yqres.2006.02.009 (2006).

40. Newcomb, K. R. & McCann, W. R. Istória sízmika no sizmotetónika iha Ark. Sunda. Jornál ba Peskiza Jeolójika 92, 421-439. 10.1029/JB092iB01p00421 (1987).

41. Post, J., Wegscheider, S., Mück, M., Zosseder, K., Kiefl, R., Steinmetz, T., & Strunz, G. Avaliasaun ba kapabilidade resposta umanu nian relasionadu ba ameasa tsunami iha Indonézia tuir eskala sub-nasionál ida. Risku Naturál no Siénsia Sistema Rai nian 9, 1075-1086. www.nat-hazards-earth-syst-sci.net/9/1075/2009/ (2009).

42. Rajendran, C. P., Rajendran, K., Machado, T., Satyamurthy, T., Aravazhi, P. & Jaiswal, M. Evidénsia ba laloran tasi nian ne’ebé uluk akontese iha kosta Mamallapuram iha Índia no implikasaun sira ba eventu tsunami Oseanu Índiku anterior nian. Siénsai Atuál 91, 1242-1247 (2006).

43. Rajendran, C. P., Rajendran, K., Anu, R., Earnest, A., Machado, T., Mohan, P. M. & Freymueller, J. T. Deformasaun krustál no istória sízmika ne’ebé mosu

ho rai-nakdoko iha Oseanu Índiku 2004; perspetiva ida kona-ba illa Andaman-Nikobar. Buletín kona-ba Sosiedade Sizmolójika Amérika 97, S174-S191. doi 10.1785/0120050630 (2007).

44. Rajendran, K., Rajendran, C. P., Earnest, A., Ravi Prasad, G. V., Dutta, K., Ray, D. K. & Anu, R. Estimativa ba terás kosteira sira iha illa Andaman no Nikobar sira-nia idade no sira-nia implikasaun tetónika. Teknofízika sira 455, 53-60 (2008).

45. Saatcioglu, M., Ghobarah, A. & Nistor, I. Aprezentasaun ba estrutura sira iha Indonézia durante rai-nakdoko makaas iha Sumatra no tsunami Oseanu Índiku nian iha fulan Dezembru 2004. Espetra (spectrum) Rai-nakdoko Espectra Rai-nakdoko 22, S295-S319 (2006).

46. Sawai, Y., Kamataki, T., Shishikura, M., Nasu, H., Okamura, Y., Satake, K., Thomson, K. H., Matsumoto, D., Fujii, Y., Komatsubara, J. & Aung, T. T. Rekorrénsia periódika ba jeolójikamente mak rejista tsunami sira durante tinan 5500 liubá iha Hokkaido orientál, Japaun. Jornál Peskiza Jeofízika nian 114 (2009).

47. Shepard, F. P., Macdonald, G. A. & Cox, D. C. Tsunami iha loron 1 fulan Abríl 1945 [Hawaii]. Institutu Skrips hosi Buletín Oseanografia 5, 391-528 (1950).

48. Sieh, K., Natawidjaja, D. H., Meltzner, A. J., Shen, C., Cheng, H., Li, K., Suwargadi, B. W., Galetzka, J., Philibosian, B. & Edwards, R. L. Supersíklu rai-nakdoko nian hahú hosi mudansa nivel tasi nian ne’ebé rejistu ona kona-ba korál (fatuk ahuruin) sira iha Sumatra, Siénsia 322, 1674-1678. doi 10.1126/science.1163589 (2008).

49. Simkin, T. & Fiske, R. S. Krakatau 1883; erupsaun volkániku no ninia efeitu sira (Smithsonian Institution Press, Washington, DC, 1983).

50. Simons, W. J. F., Socquet, A., Vigny, C., Ambrosius, B. A. C., Haji Abu, S., Prothong, C., Subarya, C., Sarsito, D. A., Matheussen, S., Morgan, P. & Spakman, W. Dékada ida hosi GPS iha Sudeste Aziátiku; hodi rezolve movimentu ba rai sira iha Sunda no ninia fronteira. Jornál Peskiza Jeofízika 112, B06420. doi 10.1029/2005JB003868 (2007).

51. Socquet, A., Simons, W., Vigny, C., McCaffrey, R., Subarya, C., Sarsito, D., Ambrosius, B. & Spakman, W. Rotasaun mikroblok sira no falla tutan-malu iha Sudeste Aziátiku hodi xoke/ hasoru malu dala-tolu

(Sulawesi, Indonézia hosi GPS no dadus vetorál ba dezlizamentu. Jornál Peskiza Jeofízika 111. doi 10.1029/2005JB003963 (2006).

52. Subandonon Diposaptono & Budiman. Hidup akrab dengan gempa dan tsunami [Moris toman ona ho rai-nakdoko no tsunami] 383 p. (Buku Ilmiah Populer/ Livru Sientífiku Populár sira, Bogor, 2008).

53. Subarya, C., Chlieh, M., Prawirodirdjo, L., Avouac, J., Bock, Y., Sieh, K., Meltzner, A. J., Natawidjaja, D. H. & McCaffrey, R. Muda-an ka iha deformasaun ba plaka-fronteira nian mak mosu ho rai-nakdoko makaas iha Andaman-Sumatra. Natureza 440, 46-51 (2006).

54. Titov, V., Rabinovich, A. B., Mofjeld, H. O., Thomson, R. E. & Gonzalez, F. I. Akontese global ba tsunami-Sumatra nian iha loron 26 fulan Dezembru 2004 iha. Siénsia 309, 2045-2048. doi 10.1126/science.1114576 (2005).

55. Estratéjia Internationál Nasoins Unidas nian ba Sekretariadu Redusaun Dezastre. Relatóriu avaliasaun Global 2009 kona-ba redusaun risku dezastre: risku no kiak durante mudansa klimátika. 207 p. (2009). http://www.preventionweb.net/english/hyogo/gar/report/index.php?id=9413&pid:34&pil:1.

56. Weinstein, S. A. & Okal, E. A. Laloran kapoti ninia magnitude Mm no parámetru THETA nian ne’ebé neineik-liu: tinan lima tuir tempu-reál ne’ebé uza tuir kontestu alerta tsunami. Buletín ba Sosiedade Sizmolójika Amérika 95, 779-799 (2005).

57. Whitmore, P., Benz, H., Bolton, M., Crawford, G., Dengler, L., Fryer, G., Goltz, J., Hansen, R., Kryzanowski, K., Malone, S., Oppenheimer, D., Petty, E., Rogers, G. & Wilson, J. NOAA/Kosta Oeste no kritériu resposta nian ba Oseanu Pasífiku iha Sentru Alerta Tsunami iha Alaska. Siénsia ba Perigu Tsunami 27, 1-21 (2008).

58. Sentru Organizasaun Saúde Mundiál halo Kolaborasaun ho Sentru Peskiza Epidemiolojia Dezastre nian (CRED ka SPED). Baze-de-dadus ba Eventu Emerjénsia (EM-DAT): OFDA/CRED baze-de-dadus ba dezastre internasionál. http://www.emdat.be/

Page 35: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

Bainhira LaLoran DahuLuk To’o iha MinuTu hirak-nia Laran

Tsunami 2006 besik Pangandaran baku dook tiha Uus ho nia alin-feto, Piara, durante fulan ida. Tinan tolu liu tiha, iha entrevista ida hodi esplika hikas tsunami ho Piara nia tulun.

SENTRU INFORMASAUN TSUNAMI JAKARTA, produtór livru ne’e dezenvolve no fornese informasaun atu hodi redús terus no lakon vida tanba tsunami. Livru ne’e hodi foka esforsu sira iha Sudueste Aziátiku nu’udar komplementu rejionál ba Sentru Informasaun Tsunami Internasionál UNESCO/IOC – NOAA nian.

JTIC ho esforsu tomak atu promove preparasaun tsunami liuhosi materiál edukasionál, no livru ne’e sai ona nu’udar padraun ho ezemplu barak. Website komprensivu ida maka www.jtic.org, ne’ebé autoriza bele download livre ba materiál dezenas sira kona-ba edukasaun-tsunami ne’ebé dezenvolve ona hosi JTIC no seluktán. Sentru ne’e halo

materiál balun ne’e bele disponivel atu imprime. JTIC hetan ona iha tinan 2006 kona-ba Tsunami hosi

Oseanu Índiku iha loron 26 fulan Dezembru 2004. Iha tinan ida ho balu nia laran ba dahuluk hetan apoiu hosi Ajénsia Dezenvolvimentu Internasionál Kanadá nian. Agora sai nu’udar liman sorin hosi Komisaun Oseanográfika Intergovernamentál (IOC ka KOI), ne’ebé sai mós nu’udar parte hosi Organizasaun Edukusaionál, Sientífika no Kulturál Nasoins Unidas nian (UNESCO).

JTIC la hato’o alerta tsunami maibé fornese informasaun kona-ba oinsá mak bele hato’o alerta tsunami no oinsá atu responde ba sira. Sempre simu investigasaun sira.

Jakarta Tsunami Information CenterUNESCO Office Jakarta Jl. Galuh II No. 5, Kegayoran Baru Jakarta 12110, [email protected]

National Disaster Management Directorate (NDMD), Ministry of Social SolidarityRue Bemori 670,Dili, Timor LesteTelephone: +670-7230107

MINISTÉRIO DA SOLIDARIEDADE SOCIALDirecção Nacional de Gestão de Desastres

Page 36: Bainhira Laloran Dahuluk To'o iha Minutu Hirak-nia Laran

TSUNAMI IDA BESIK NIA FONTE bele hahú mai tasi-ibun kuran hosi oras-ida depoizde iha alerta naturál bainhira ita sente rai-nakdoko. Livru oan ne’e hatudu lisaun sobrevivente sira hosi sasin-mata sira-nia istória ba tsunami rua iha Indonézia. Livru ne’e ho intensaun ba ema ne’ebé hela, serbisu, ka ba pasa-férias/pasiar iha tasi-ibun sira ne’ebé tsunami ho xegada-rápida bele ataka. Parte fronteira tasi-ibun hirak iha oseanu sira iha mundu no konta kona-ba maioria hosi tsunami ne’ebé hamate ema iha mundu tomak.

Alerta ne’ebé SeduKompreende Tansá mak Tsunami Akontese mai Ita, Laloran ho Xegada-Rápida Fó Ameasa Boot-liuRai Bele Hanoin Saida mak Ema HaluhaOinsá mak Avó no Rate sira Bele Mantein Nafatin Memória.

Alerta hosi Tsunami ida ne’ebé hakur-mai daudaunBainhira rai-nakdoko, Tsunami ida Bele Tuir KedasTsunami Bele Mai Molok iha Orientasaun OfisiálTasi Bele Maran ho Lailais Molok Tsunami Ataka maiTasi Bele TarutuManu-fuik sira Bele Semo uluk

Estratéjia EvakuasaunHalai ba Foho-letenAbandona (hosik hela) Ita-nia Sasán siraSai Hosi Karreta LaranKuidadu ho Mota no Ponte siraSa’e ba Edifísiu Aas idaSa’e ba Ai-tutunUza Objetu Namlele Nu’udar Sasán Salva-VidaKarik ita dook hosi Tasi-ibun, Haree sees dook liután tasiHein tanba Laloran Balu sei Mai tan

Estudante ida iha Langi, illa Simuelue hosi norte Sumatra, apár ho liafuan nasionál ho lokál kona-ba rai-nakdoko no tsunami durante eskola iha tinan 2006. Tinan ida-ho-baluk ona mak tsunami Oseanu Índiku 2004 dasa monu uma sira hosi aliserse iha Langi. Tuir reportajen katak tsunami to’o iha ne’ebá tuir oras minutu sanulu resin-lima depoizde rai-nakdoko hahú. Nuentantu Langi lahetan sofre ba vítima, hanesan ho maioria hosi suku sira iha illa Simeulue nian. Populasaun sira sei hanoin nafatin ho didi’ak kona-ba istória tsunami nian, no sira iha tradisaun ida hodi uza rai-nakdoko nu’udar alerta naturál atu hodi halai ba rai-aas. Haree iha pájina 6.

Publikadu hosi Organizasaun Edukasinál, Sientífika no Kulturál Nasoins Unidas liuhosi ninia Komisaun Oseanográfika Intergovernamentál durante tinan 50 ba IOC / KOI.

Prodús hosi Sentru Informasaun Tsunami Jakarta hamutuk ho kontribuisaun sira hosi:

Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (Institutu Siénsia Indonézia), Universidade Syiah Kuala, Peskiza Jeológika Estadus Unidus, Fundasaun Interkámbeu Amérika Indonézia, Sentru Informasaun Tsunami Internasionál, no Ajénsia Dezenvolvimentu Internasionál Kanadá.