BAŞLANGICINDAN 1071’E KADAR TÜRKLERİN ANADOLU’YA …ekevakademi.org/Makaleler/1264418673_13 Abdullah KAYA.pdf · Anadolu’ya ilk Türk girişlerini MÖ 3000-2000 yıllarına

211

ÖzAnadolu, M.Ö. IV. yüzyıldan itibaren Sabar/Sibir, Avrupa Hun, Hazar ve Oğuz

gibi Türk toplulukları tarafından akınlara maruz kalmış bir bölgedir. Türkistan’dan Anadolu’ya kadar uzanan ilk akınlar Türk tarihinde önemli bir yere sahiptir. 1071’den önce Anadolu’ya yapılan Türk akınları ile sonrasında yapılan seferler arasında olduk-ça bariz farklar vardır. Malazgirt’ten önce Anadolu’ya yapılan akınlar daha çok keşif ve talan amaçlı iken sonrakiler sahiplenme adına yapılmıştır. Anadolu’nun o günlerdeki siyasi ve demografik yapısı özellikle Oğuz/Türkmenlerin buraya olan akınlarını oldukça kolaylaştırmıştır.

Çalışmada konuyla alakalı yerli, yabancı ve İslâm kaynaklarında edinilen bilgilerin ışığında Malazgirt Zaferi’nden önce Anadolu’ya yapılan ilk akınların amaçları, genel özellikleri, Arapların Anadolu’ya yaptığı akınlardan farkları, akınlarda kullanılan yol güzergâhları üzerine bir değerlendirme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Oğuzlar, Selçuklular, Tuğrul Bey, Alparslan Bey, İskân, Anado-lu.

A General Evaluation About the Attacks of Turks to Anatolia fromthe Beginning to 1071

AbstractAnatolia is a region which had been attacked by some Turkish groups like the Sabar/

Sibir, European Khun, Khazar and Oghuz Turks from the IVth century BC. The first attacks from Turkistan to Anatolia have an important place in the Turkish history. There are quite openly differences between the attacks made by the Turks before 1071 and after that date. While the aim of the attacks made before 1071 were to discover and looting; the followings were made for the name of the ownership. The political and demographic structure of the Anatolia quite facilitated the attacks of the Oghuz Turks to this place in those days.

In the study an evaluation was made on the aims and the general characteristic of the first attacks through Anatolia before Manzikert War, the differences of the Arab attacks through Anatolia, the road routes used in the attacks in the lights of the local, foreign and Islamic sources.

Keywords: Oghuzs, Seljugids, Tuğrul Bey, Alparslan Bey, Settlement, Anatolia

BAŞLANGICINDAN 1071’E KADARTÜRKLERİN ANADOLU’YA AKINLARI HAKKINDA

BİR DEĞERLENDİRME

*) Yrd.Doç.Dr.,CumhuriyetÜniversitesi,EdebiyatFakültesi,TarihBölümüÖğretimÜyesi,(e-posta: [email protected]).

Abdullah KAYA (*)

EKEV AKADEMİ DERGİSİ Yıl: 18 Sayı: 59 (Bahar 2014)

212 / Yrd. Doç. Dr. Abdullah KAYA EKEV AKADEMİ DERGİSİ

Girişİnsanlık ve uygarlık tarihi için en önemli unsurlardan birisi yollardı.Anadolu’dan

geçenyollarcoğrafişekillervesiyasioluşumlardandolayızamanzamanyöndeğiştirmiş-ti.Anadolu’nunbilineneneskiyolu,İran’dangelipBatıAnadolu’daSard’aulaşanİranCaddesiidi.Anadolu’yudoğudanbatıyabağlayanRoma’dankalmabirçokyolvardı.Buyollararaarabakımıyapılmaksuretiyleuzunsürekullanılmıştı(Kaplanoğlu,2000,s.15-16).TürklerinAnadolu’yaenönemligirişkapılarındanolanDoğuAnadolu;yüksekliği,engebesi,kışlarınınuzunvebolkaryağışlıolmasınarağmentarihinönemliyollarınasahipolmuştu.BuyollareskidevirlerdenberiticariolduğukadarAnadolu’yayapılanakınlaraçısındandabüyükbirönemehaizdi.KafkaslardanveKuzeyİran’danbatıistikametineyahutKaradenizveAkdeniz’edoğruuzananyollar,zorunluolarakburalardangeçmişti.Ancakgünümüzdekiticaretyollarınıntasarrufamaçlıolmasınedeniyledoğudakiyolla-rınçoğueskiöneminiyitirmişti.Türkakınlarınınenönemligüzergâhlarındanolan,ArasNehriboyuncauzanançetinveengebeliyollardanbirkısmı;sınırötesindendarbirhatolarakbaşlayıpgenişleyerekAnadoluiçlerinekadaruzanmaktaydı(Saraçoğlu,1989,s.265-266).TüklerbuyollardanAnadoluiçlerinegirerekRumlarlamücadeleetmişlerdi.Cahen, o dönemler yapılan savaşları dört sınıfta toplamaktadır. Birincisi, hükümdarınbizzatbaşındaolduğusavaşlar.İkincisi,doğrudandoğruyaonunhizmetindeolanmuhtarbeylerinsavaşları.Üçüncüsü,Türkmenlerinaşırıiştahlarınıveakınduygularınıbeslemekveyabaşkayönlereçevirmekgayesiileyaptıklarısavaşlar.DördüncüsüiseTürkmenlerinhertürlüSelçuklumüdahalesidışında,hattaonlarakarşıisyanhalindeyaptıklarısavaşlar.BusınıflandırmaTürklerinAnadolu’yailkakınlarıiçindegeçerlidir(Cahen,1992,s.7).

GöçebeTürkmenlerinkendileri içincazibeliolanAnadolu topraklarına ilkakınlarımilattanöncesinekadaruzanmakta idi.Yurt arayışındaolanSelçukluTürkmenleri isebucoğrafyadasürülerineotlak,kendilerinederüzgârdankoruyankışlaklarbuluyorlardı.Grousset,Anadolu’nunTürklertarafındanfethininsadecesiyasalolmadığınıvurgulaya-rak: “Türkmen çoban Bizans köylüsünün yerini almıştır. Bunun sebebi Anadolu yaylası-nın irtifa, iklim ve bitki örtüsü bakımından Yukarı Asya bozkırlarının bir devamı olma-sından ileri gelir… Daha ileriye gidip onları şuursuzca tarım alanlarını otlak haline ge-tirmekle suçlayabilir miyiz? Aral’ın ıssız bozkırlarından çıkmış Oğuzların Kapadokya ve Frigya’nın eski vilayetlerini işgal ederek sadece ülkenin Türkleşmesini değil fakat oranın (bozkırlaşmasını) da sağladıkları bir gerçektir” der.AncakGrousset,Anadolu’nunTürk-lerden önceki dönemlerde de “yarı çöl”birbozkırkarakterini taşıdığınıvurgulayarak,bozkırlaşmanınteksebebininTürklerolmadığınısöylemiştir(René,2006,s.185).

Bugünüzerindeyaşamaktaolduğumuzbutopraklarınbizlerevatanolmasıhiçteko-lay olmamıştır. ÖzellikleOğuz/Türkmenler,Anadolu’ya gelmek için uzun ve badireliyollardangeçipburalardatutunabilmekadınaRum,Ermeni,Gürcü,MoğolveHaçlıla-rakarşıbüyükmücadelelerverdiler.AsırlarsürenbugayretlersonucuAnadolu,UrfalıMateous’undediğigibi“rüzgâr gibi uçan atlar üstünde uzun saçlı, yaylı ve mızraklı… ” (Urfalı Mateous, 2000,s.48) Türklerinyurduhalinegeldi.Anadolu’nunfethiuzun

213BAŞLANGICINDAN 1071’E KADAR TÜRKLERİN ANADOLU’YA AKINLARI HAKKINDA BİR DEĞERLENDİRME

süren safhalardan sonra tamamlanmıştı.KöymenHoca,bu safhalarıkronolojikolaraküçsınıfaayırmaktadır.Anadolu’yailkgirişlerdenolanTürkmenakınlarıbirincisafha,BüyükSelçukluordusununyaptığıplanlıfetihlerikincisafha,Anadolu’dakurulanilkbeyliklerinfetihçalışmalarıüçüncüsafhadır(Köymen,1962,s.67-68).

BugünTürklerinAnadolu’yagirişyollarınınmuntazambirharitasınıyapmakzor-dur.AncakbizbuçalışmamızdabirincivekısmîolarakikincisafhadayeralanTürklerinAnadolu’yagelişsürecindekullandıklarıyolağ/güzergâhlarıveilkakınlarınsebepleri,amaçları,genelkarakteristiközellikleriileArapakınlarındanfarklarıüzerinebirdeğer-lendirmeyapmayaçalışacağız.TürklerinAnadolu’yagiriştekullandıklarıyolağlarındanbahsederkentarihinideelealmamızınsebebikonuyubellibirzemineoturtmaktı.Çalış-mamızınAnadolu’nunfethikonusunabirnebzedeolsaışıktutacağıkanaatindeyim.

I- Selçuklu Öncesi Anadolu’ya Türk Akınları

TürklerinAnadoluiletanışmalarıoldukçaeskidir.Öylekimilattanöncekiasırlaraka-dar uzanır. Eski çağlara dair bölgedeki araştırmalar tam olarak aydınlatılamadığındandolayıTürklerinmilattan öncesine dairAnadolu seferlerine genel olarak değineceğiz.Anadolu’ya ilkTürkgirişleriniMÖ3000-2000yıllarınakadargötürenlervarsada, ta-rihçilerarasındakabulgörengenelkanaatIV.yüzyılınsonlarınadoğruAvrupaHunlarıtarafındangerçekleştirilenidir.Anadolu’da ilkTürk izlerine özellikleDoğuAnadolu’darastlamakmümkündür.Anadolu’nundoğubölgesiağızlardaveyeradlarındaTürklüğeaitkültürelunsurlarımuhafazaetmiştir.Ayrıcagünümüzeulaşaneşyalar,mezarkalıntılarıbutespitindoğruluğunutasdiketmektedir.TürklersanılandandahaevvelAnadolu’yagelmişler-di.Anadolu’nuncoğrafivetopoğrafiközellikleridikkatealındığında,butopraklarAsya’nınAkdeniz’edoğrubiruzantısıdır.Batılıkaynaklardatanımlanan“Kutsal Hilâl” in kuzey bölü-münüoluşturmaktadır.BukonumundandolayıAsyaveAvrupa’danhattaKuzeyAfrika’danbirçokinsantopluluğufetih,ticaretveyagöçamaçlıolarakAnadolu’dabulunmuştur.Sel-çuklulardanevvelAnadolu’dagörülenTürklerdebunlardanbirisidir(Zoroğlu,2002,s.194;Gülensoy,1986,s.8).

SelçuklulardanevvelTürklerinAnadolu’yagelişserüvenleribazendirektkendileri ta-rafındanbazendediğermilletlervasıtasıylaolmuştu.Birçokmillet,Türklerinaskerimaha-retlerinibildiğiiçinbirliklerinibunlardanoluşturmuşyahutAnadolu’dakisınırlarınıonlaraemanetetmişlerdi.PersveAraplarındışındaRomaveBizanslılarındadoğusınırlarınıuzunbirsüre,Türklerindenoluşanlejyonaskerlerikorumuştu(Zoroğlu,2002,s.194).

Anadolu’yailkolarakgirenTürklerBatıHunları’dır.BunlarTürkistan’dangöçedipba-tıyadoğruilerleyerek,hareketliveçevikaskerlerisayesindeKaradeniz’inkuzeyindekiAlan,OstrogotveVizigotlarıkolaylıklayenerekdağılmalarını sağlayıp,AvrupaHunDevleti’nikurdular.AvrupaHunları,TunanehrinigeçerekBatıRomaveBizanstopraklarınıelege-çirmeyebaşladılar(378).AvrupaHunları,RomaİmparatoruI.Theodosios’unölümündensonraseferlerinidahadahızlandırarakBalkanlarüzerindenTrakya’yayürüdüler.AvrupaHunlarınındoğubölümüiseKafkasdağlarınıaşarakAnadolu’yuistilâyabaşladılar(395).


KafkaslarüzerindenAnadolu’yayapılanseferleriBatıHunlarınındoğukuvvetkumandan-larıKursıkveBasıkadındakiikibaşbuğyönlendiriyordu(398).AvrupaHunları,ErzurumüzerindenKarasuveFırathavzalarınıgeçerekMalatya’yaulaştılar.Çukurova’yıda istilâedenbuaskeri birlikler,UrfaveAntakyakalelerini kuşattılarsada almayıbaşaramadılar.BuradanSuriyeveKudüsüzerineyönelenAvrupaHunları,sahildekiSaydaveSûrşehirleri-nebaskınyaparakbölgehalkına oldukçakorkulugünleryaşattılar.SuriyetaraflarındafazlakalmayanAvrupaHunları,OrtaAnadolubölgesindengeçip,DoğuAnadoluveAzerbaycanyoluylaKafkasDağları’nı aşarakKaradeniz’in kuzeyindeki yurtlarına tekrar geri döndü-ler(396).AvrupaHunları’nınAnadoluseferleribununlasınırlıkalmadı.YaklaşıkikisenesonraBizans’ınacziyetindenistifadeediptekrarAnadoluiçlerineakınlaryaptılar.AncakAnadolu’dayerleşmeyedönükbirteşebbüsleriolmadı.Edassa(Urfa)PiskoposuEfraim,AvrupaHunları’nınAnadoluseferlerini“Onlar Ye’cüc ve Me’cüc süvarileridir. Atları ile fır-tına gibi uçarlar. Onlara hiç kimse karşı koyamaz”diyeözetlemektedir(Kafesoğlu,1976,s.700-701;Aynımlf.1977,s.53;Sevim,2000,s.33-34;Kafalı,2002,s.177;Yıldız,2000,s.71-75).KafkaslardanAnadolu’yagirenAvrupaHunları,hemenhemenaynıgüzergâhtanyahutİranüzerindenyurtlarınageridönüyorlardı.

AvrupaHunları’ndansonraTürklerinAnadolu’yaikincigelişiSabar/Sibirlertarafın-danolmuştu(Sevim,2000,s.34;Aşan,1989,s.25-26).TanrıDağları’nınbatıbölgeleriileİli,İdil,DonveKubanırmaklarıarasındakibölgedeHunlaratabiolarakyaşayanSa-barTürkleri,508yılındasınırlarınıDoğuAvrupa’yakadargenişleterekbağımsızdevletlerinikurdular.SasanilerilebirlikolupBizans’asaldırarak(Başvat,1941,s.58-60;Sevim,2000,s.34)Kafkaslarıngüneyinekadarolantopraklarıistilâettiler.DahasonraAzerbaycanyo-luylaAnadolu’yagirerekDoğuveOrtaAnadolu’yuistilaedipçoksayıdaganimetelege-çirdiler(516).Kayseri,KonyaveAnkara’yakadarilerleyenSabarlar,tekraraynıyollardanyurtlarınaçekildiler(Sevim,2000,s.14-15;Kafalı,2002,s.177).

SelçuklulardanevvelAnadolu’yaakınedenHunveSabarlarındışındadahabirçokTürkkavminden bahsedilmektedir.Bunlardan birisi deVII. yüzyıl başlarındaAras kıyılarınakadar gelmiş olanHazarTürkleri idi(Alpaslan, 1984, s. 35).Bizans İmparatorluğu’nakarşısürekliakınlaryapanHazarTürkleri, (683-686) tarihleriarasındaKafkaslarıaşıpAnadolu’yagirerekbölgedekiArapemirlikleriniyıktılar(GüzelveSeferoğlu,1986,s.38).

Selçuklulardan önceki Türkler, yalnız Kafkaslar üzerinden değil Balkanlardan daAnadolu’yagelmişlerdi.Türklerin,BalkanlarüzerindenAnadolu’yagelişideoldukçaeskitarihlere kadar uzanmaktadır. 530 yılındaBizans tarafından bozguna uğratılanBulgarTürklerininbirbölümü,Anadolu’yageçirilerekTrabzonhavalisiileÇoruhveYukarıFı-ratbölgelerineiskânettirilmişlerdi.BizansimparatoruII.JustinyenveHeraklius,Fars-lılarilesavaşmalarıiçinAvarTürklerindenbirkısmınıBalkanlardanAnadolu’yagetire-rekdoğudaİransınırlarınayerleştirmişlerdi.Yine755senesindeBizans İmparatoruV.Konstantinos,BulgarTürkleri’ninbirkısmınıAraplarla savaşmaları içinBalkanlardanAnadolu’yagetiripTohmaveCeyhanhavzalarınaiskânettirmişti(M.H.Yınanç,2009,


s.21;GüzelveSeferoğlu,1986,s.36).BulgarTürklerinindışındaAvar,Peçenek,Uz,Kuman-KıpçakTürklerideBizansordusundaönemlihizmetlerdebulunmuşlardı.BunlarBizanstarafındanFars,ArapveErmenilerekarşıtopraklarınıkorumaküzereBalkanlar-danAnadolu’yageçirilipdeğişikyerlereiskânettirilenHıristiyanTürkleridir.BuTürklerAnadolu’nun yerleşme tarihinde önemli rol oynamışlardır. Bunlar OğuzTürklerindenevvelAnadolu’yagelmişburalarınıyurtedinmişlerdi(GüzelveSeferoğlu,1986,s.36).BuTürklerdenKuman-KıpçaklarınAnadolu’yagelişleriikiyoldanolmuştur.GürcistanüzerindenDoğuAnadoluveDoğuKaradeniz’eyerleşenlerileBizanstarafındansınırlarıkorumaküzereBalkanlardangetirilenler.DeğişiknedenlerdendolayıAnadolu’yagelenTürklerinçoğunluğuDoğuveGüneydoğuAnadolu’yaiskânettirilmişlerdi(GüzelveSe-feroğlu,1986,s.37).

AnadolutopraklarınınSelçukluhücumlarınamaruzkaldığı tarihlerdedeBalkanlardanAnadolu’yaHıristiyanTürleringelişidevametmiştir.Türkistan’danKaradeniz’inkuzeyineyaşananyeniTürkgöçleriPeçenekleriyerlerindensürerekTuna’nınkuzeysahillerinegetir-mişti(Kurat,1937,s.537-538;Turan,1969,s.242-244).BalkanlardakiTürkkavim-leriarasındasorunlarbaşlayıncaPeçeneklerinbirkısmıBizanstopraklarınagöçetti(1048-1049).TunaboylarındakiuçlarayerleştirilenPeçeneklerzamanlaHıristiyanoldular.BuPeçeneklerdenonbeşbinkişilikbirkuvvet,BizanstarafındanSelçukluyakarşıkullanılmaküzereAnadolu’yasevkedildi.FakatbunlarÜsküdarüzerindengeridönerekBalkanlardakiırkdaşlarıilebirlikolupBizans’asaldırdılar.ErmeniMateous,Marmarakıyılarınakadarge-lenPeçeneklerinBizanslılarayaptığıkatliamlaraeserindeyerverirken(Kurat,1937,s.539-540;GüzelveSeferoğlu,1986,s.36;M.H.Yınanç,2009,s.167;Urfalı Mateos, 2000,s.91).HüseyinHüsameddin“Amasya Tarihi”adlıeserindebukonuyaşöyletemasetmek-tedir: “Rumlar ve Ermeniler Anadolu’da ikâmet eden Peçenek ve Kumanları siyâsi nüfuzları sayesinde Hıristiyan yapmışlardır. Sonradan Hıristiyan olan bu Peçenek ve Kumanlardan Ortadoks olanlar Rumluğa, Gregoryen olanlarda Ermeniliğe temsil edilmiş oldukları müna-sebetle, Müslüman Türklerin Anadolu’ya gelişlerinde bunlardan bazıları Müslüman olarak Türklere diğerleri de Ermeni ve Rumlara karışmıştır”(Hüsameddin,1929-1932,s.160).

1065senesindeTunanehrinigeçenUzların600bin,dahaevvelgüneyeinenPeçeneklerin800binkişiolmalarıvebunlarınAnadolu’yayerleşmesinin ikiasrayakındevametmesi,BalkanlardanAnadolu’yagelenTürklerinhiçdeazımsanamayacakkadarçokolduğunugös-termektedir(Turan,1969,s.245;Wittek,1944,s.13).Selçuklular,Kayseri’yielegeçir-diklerindebölgeahalisininbirkısmıdaHıristiyanTürklerdi(M.H.Yinanç,2009,s.22).Bizans, Balkanlardaki Hıristiyan Türkleri özellikle Müslümanlarla savaştırmak üzerehudutbölgelerineyerleştirmişti.BundandolayıKapadokyaileTorosgeçitlerindeHıristi-yanTürkleroldukçafazlabiryoğunluğasahipti.MalazgirtZaferi’ndensonraMüslümanTürklerle iç içeyaşayanbuinsanlardinleriolanHıristiyanlığıvedilleriolanTürkçeyiuzunsürekorumuşlardı(M.H.Yınanç,2009,s.21-33).TürkmenakıncılarınınAnadolukapılarınakadaruzanmasında,X.yüzyıldanöncediğerTürkkavimlerininAnadolu’yayapmışolduğuakınlarınınpayıbüyüktür.


Anadolu’ya Yapılan Türk-Arap Seferleri ve Başarısızlık NedenleriEmevi ve daha sonraAbbasilerin hizmetine giren Müslüman Türk komutanların,

VIII.yüzyıldan itibarenAraplar ilebirlikteBizans’akarşımücadele etmesiAnadolu’yayapılanTürkakınlarınınayrıbirdöneminioluşturur (Sevim,2000,s.15;Yıldız,2000, s.71-75).BudönemdeTürkistanveHorasan’dan(M.H.Yınanç,2009,s.12)AraplarilebirlikteAnadolu’yagelenTürkleroldukçaçoktu(Bodmer,2001,s.35-36;Yıldız,2000,s.14).ÖzellikleAbbasilerzamanındaBizansüzerineyapılangazalardaTürkkomutanlarıönemliroloynamışlardı.AbbasiHalifesiMehdi,(775-785)yıllarıarasındaçoksayıdagö-nüllüTürkmen’iAnadolu’daaldıklarıbölgelereyerleştirdi1.HarunReşit,MemunveMuta-sımdönemlerindeAnadolu’daistihdamedilenTürklerinsayısıoldukçayüksekbirseviyeyeulaşmıştı(Aşan,1989,s.28).HalifeMütevekkildönemindeiseAbbasiordusununçoğunluğuTürklerdenoluşuyordu.AnadolugarnizonlarınınyönetimiTürklereemanetedilmişti.Türkkumandanlar,bulunduklarıbölgelerdenAnadoluiçlerinedoğruseferleryapıyorlardı.AnacakBizans’ınbaşınageçenMakedonyasülâlesi,AbbasileriAnadolu’dapüskürtmeyebaşlayın-caX.yüzyılınikinciyarısındanitibarenTürklergeldikleriyolgüzergâhıylageriçekilmeyebaşladılar(Sevim,2000,s.36-37).Türk-ArapseferlerindebazenMaraş-ElbistanistikametibazendeArmeniaüzerindenSivasyoluylaAnadoluiçlerinegidengeçişyollarıkullanılmıştı(Uçar,1990,s.59-61).

Anadolu’yayapılanTürk-Arapseferleri,Oğuz/Türkmenakınlarındanoldukçafarklıidi.AraplarbirasırdanfazlasürenAnadoluseferlerininçoğundaüstünlüksağlasalarda,buse-ferlerdenistedikleribaşarıyıeldeedemediler.Araplardansonraaynıtopraklarüzerindeaynıdevletlemücadele veren SelçukluTürkleri, kazandıkları zaferler sonucu burayı birTürkyurduhalinegetirmeyibaşardılar.Anadolu’yudoldurankalabalıkOğuzkitleleriAraplardanfarklıolarakçadırlarıyla, sürüleriylebirdahageridönmemeküzeregelipaldıklarıyerleriTürkleştiriyorlardı.HalkarasındaRumcayerineTürkçeyikonuşarakyaymayaçalışıyorlardı(Bilge,1971,s.81).

ArapseferlerininbaşarısızlığındakienönemlietkenlerdenbirisideAnadolu’nuncoğ-rafikonumuydu.Doğusundanbatısınadoğrubirbirineparalelbirşekildeuzanmaktaolansıra dağlar,Anadolu’yu kuzey ve güneyinden adeta kademeli yükselen bir duvar gibikuşatmaktaydı.Anadolu’yagüneydengelenAraplar,Suriyeveel-Cezirearasındabirsetgibiuzanansıradağlarınarasındakidargeçitlerdengeçmekzorundaydılar.İslâmordularıburalardangeçselerbilegeridönüşlerdeçoğuzamanBizanslılartarafındanpusuyadü-şürülüpimhaediliyorlardı(AtçekenveBedirhan,2004,s.13,18).BuyüzdenAraplarınAnadolu’yagirdiklerigüzergâhlardayerleşimyerleriniharapederekhalklarınıkovduk-larındanbahsedilir.Bundakiamaçlarıisedönüşlerdegüçlüklekarşılaşmamakiçingeridemüstahkemşehirlerbırakmamaktı(Honigman,1970,s.37).Muaviye(651-652)yılındaMisis tarafındanAnadolu’ya girerekEskişehir’e kadar ilerledi ve dönüşteAntakya’yakadarbütünkaleleriyıktırdı(Belazuri,1932,s.169).DiğerbirrivayetegöreEskişehir’ekadarrastladığıbütünkaleleritahripederekilerledi(Brooks,1957,s.391–417).AraplarınAnadoludaki tahribatlarındanenazzarargörenyerKaradeniz sahilleriolmuştu.Daha


çokMuaviyedevrinderastlananbutahribatlarasonrakidönemlerdededevamedilmişti(Uçar,1990,s.62).

Anadolu’nungüneyindeyükselenTorosveAmanosdağsilsileleriBizansileAraplararasındaönemlibirdoğalsınırbölgesiidi.İslâmorduları,Bizansmukavemetiyledahaçokbudağsilsilelerindekarşılaşıyordu.Müslümanlar,budağsilsilesinibazenaşıpAna-doluiçlerinekadarilerleselerdetutunamayacaklarınıbildiklerindendolayışehirlerizaptetmekadınabüyükbirçabalarsarfetmiyorlardı.Buyüzdensınırlarpekdeğişmiyordu.AradakidağsilsileleriadetaBizansileİslâmdünyasıarasındadoğalsınırmahiyetindeidi(Honigman,1970,s.36;Çetin,1981,s.20).TarihinbütündönemlerindeToroslarınenönemligeçidiAnadolu’nunher tarafındangelerekCilicia’ya2 inen,önemliyollarıngeçtiğiPylaeCilicae“Silisya kapıları”idi(Ramsay,1960,s.387).Araplar,bazenbuyolkavşaklarınavegeçitlerinehâkimolmakiçinTarsus,Adana,Misis(Ceyhun),MaraşveMalatyagibisınırşehirleriniSuriye’dekiKınnasrin3askeribölgesinebağlıüslerhalinegetirmişlerdi(Uçar,1990,s.59-60).Serhatşehirlerindenhareketedenİslamorduları,Bi-zansarazisineyaptıklarıseferlerdensonrakendisınırlarına(yaniCiliciaveCommegene)çekilirken kullanabilecekleri birkaç önemli geçit vardı. Bunlardanbirincisi; SeleuceiathemasındanAnadoluthemasınayaniCilicia’danCappadocia’ya4yahutLykandos’a5açı-langeçitler.İkincisi;Commegene’denMelitene6veArabissos’a7açılangeçitler.Üçüncü-süiseFırat’ınötesindekiErmenistangeçitleriidi(Ramsay,1960,s.387-388).Araplar,Anadolu’yagelipgiderkenenfazlaKilikiaveMaraş-Elbistangeçitlerinikullanıyorlardı(Ramsay,1960,s.390).Torosdağlarınıaşmakiçinkullanılanenönemlistratejikgeçitler-denbiriside,Maraş-Arabissosgeçidiidi(Uçar,1990,s.61).BugeçitlerindışındahernekadarsıklıklakullanılmasadahibaşkaTorosgeçitleridevardı.Kilikia’danLykaonia’ya,Silifke,Mut,KaramangüzergâhıileTarsus’tanPozantı’yavebuyollaGülekboğazıisti-kametindenKapadokia’yageçilenyollargibi(Ramsay,1960,s.390).AraplarbuaskeriüsvegeçitlererağmenAnadolu’yufethedememişlerdi.

Wellhausen gibi bazı tarihçiler,AraplarınAnadolu’yu fethetmek istemeyip sadeceyağmalamakla yetindiklerini belirtseler de bu görüş gerçeği yansıtmamaktadır. Çün-küaynıAraplaraynıyıllardaBizans’ınSuriye,Filistin,MısırveKuzeyAfrikaeyalet-lerini topraklarına katmaktan geri kalmıyorlardı. Hatta buraların dışında HorasandanHindistan’aveÇinileÇin’ingüneykısımlarınakadaryayılıyorlardı.Buralarakadarya-yılanveBizans’ınbirçokeyaletinialanAraplar,nedenAnadolu’yudaalmıyordasadeceyağmaileyetiniyordu?OysakikocaSasaniİmparatorluğu’nudayıkmışlardı.Anadolu’yualamamalarıiçinbirçoksebepsayabiliriz.MeselaAnadolu’nunogünküdinî,içtimaîvemaddîdurumununBizans’ınkaybettiğidiğereyaletleregöredahakuvvetliolduğugibi(Uçar,1990,s.20 -24).AncakAraplarınAnadolu’yualamayışındaki enönemli etkentabiî kiAmonos veTorosların duvar gibi yükselen silsilesi ve ara geçitlerde var olanBizanskaleleri idi.AraplarınhizmetindekiTürkleryıllarcaTorosyamaçlarındaveFı-ratkıyılarındaatkoşturdular.Arap-BizansseferleriileSelçuklu-Bizansfetihleriarasındaikiönemlifarkvardı.Birincisi;Araplar,Bizans’ıGüneyveGüneydoğu’dansıkıştırdılarvesonuçalamadılar.SelçukluTürkleriiseDoğu’dansıkıştıraraksonuçaldılar.İkincisi;


Araplar,KuzeyAfrika,EndülüsveSuriye’yialmaksuretiyleBizans’ınkolunu,kanadınıkopardılar.SelçuklulariseAnadolu’yufethederekBizans’ınbelkemiğiniteşkiledengöv-deyialdılar(Köymen,1986,s.26).AyrıcaAnadolu,uzunsürenTürk-Arapakınlarınamaruzkaldığıiçin;halkıyıpranaraknüfusuazalmış,birçokkalesiharabeyedönmüştü.BudurumdahasonrakiSelçukluakınlarınazeminhazırlayarakonlarınişlerinikolaylaştırmıştı.Arapakınlarındaböylebirkolaylıkyaşanmamıştı.

II- Selçuklu Türkleri’nin 1071 Öncesi Anadolu AkınlarıTürklerinIV.yüzyıldanbaşlayarak1071MalazgirtZaferi’nekadarAnadolu’yadü-

zenledikleriakınlar,neticeleriitibariyle,fetihamacıönplândatutulmayankeşifhareket-leriolaraknitelendirilebilir (Sevim,2000,s.78).SelçuklularınMalazgirt’ekadarkeşifseferleriniyaptığıAnadolu’nunadıeskiçağlardanX.Asrakadar“Asia Mineure”(KüçükAsya)olarakanıldı.Yunanlılar,Ege’denKafkaslarauzanantopraklara“Mikra Asia”(Kü-çükAsya)demektedir.Bunlarındışında“Memâlik-i Rum, Bilâd-ı Rum, Thema Anatolia” gibiadlardakullanılmıştı(Augustinos,1997,s.13;Çay,1987,s.3;Şeker,2007,s.11).BizansimparatorlarındanHerakleios(610-641)Anadolu’nungeçmiştensüregelenorduve idare düzenini kökten değiştirdi.Anadolu’yu “kolordu” anlamına gelen dört askeribölgeyeyani“thema”yaayırdı(Ostrogorsky,1981,s.90).Themalarınsayısıdahasonra14ve18,TürklerinAnadolu’yufethindenöncedeüçthemadahailaveedilerekyirmibireyükseltildi.TürklerakınlarınıdahaçokAnıThemansı’nınüzerindengerçekleştirdi(M.H.Yınanç,2009,s.32-34). BölgedeBizans’abağlıbulunan“Büyük Ermenistan Krallı-ğı”, Malazgirt’tenevvelBizansİmparatoruIX.KonstantinosManomakhos tarafındanyıkılıphalkıdaAnadoluiçlerinesürüldü.Yaklaşık40binErmeniBizans’ıngelenekselsi-yasetiuyarıncagöçezorlandı.TarihteenbüyükErmenitehciriniII.Basileus(976-1025)yaptı(Urfalı Mateous, 2000,s.47-51;Ostrogorsky,1981,s.309;Sevim,1983,s.9-10;Uluçay,1975,s.153-154;Ocak,2002,s.293-297).Ermeniler,TürklerinAnadolu’yayaptıkları fetihçalışmalarında fazladirenişgöstermedi,bununasılnedeniErmenilerinBizanslılarakarşımezhepfarkındandolayıküskünlüğüolsagerekir.MezhepfarkındandolayıErmeniler,Bizanstarafındanbüyükbaskıveişkenceleremaruzkalmıştı.ErmenitarihçiUrfalıMatheosileSüryanitarihçiMihael’ineserlerindeBizanslılarakarşıolanbukininizlerinigörmekmümkündü.SüryaniMihael’inşusözleribudurumuaçıkçagöster-mektedir: “Türkler, şerir ve rafizi Rumlar gibi kimsenin dinine ve inancına karışmıyor; hiçbir baskı ve zulüm düşünmüyorlardı”(Turan,1979,s.145).

Bizanstarafındanuygulananfeodaltoprakdüzenisonucundayerlihalkfakirleşmiş,hatta bazı bölgelerden göç etmek zorunda kalmışlardır. Vergi sistemindeki çöküntü,Bizans’ınkötüyönetimi,isyanlarınbaşgöstermesionlarıdahadaperişanetmişti(Öğün,1991, s.73 - 80).Oğuz/Türkmenbeyleri,Anadolu’ya akınlarabaşladığındaülke adetaharapolmuşbirvaziyetteidi.Bizansidaresiderinbirsiyasibunalımiçindeolduğuiçinordusunungarnizonlardakidirenişleriçokzayıftı.Türklerbazıyerlerdehiçbirdirenişlekarşılaşmadılar.Anadolu’nunyerlihalkı,TürklerinArapveFarisîlerdenfarklıbirmil-


letolduğunugörüyorlardı. İnançvekültüre saygılı olduklarınımüşahedeettiklerindendolayıçoğuyerdeTürklerekapılarını rahatlıklaaçıyorlardı(Koca,S.1, s.87). Cahen: “Bizanslılar, Türkmenlerin istemedikleri kadar içerilere girmelerini sağlıyor, içlerindeki çeşitli hizipler yardım karşılığında onlara belki kolaylıkla ele geçiremeyecekleri yerlerin kapısını açıyordu.”diyerekbukonuyaişaretetmişti(Cahen,2012,s.7).

TürklerinAnadolu’yaakınlarındakullandıklarıyolağ/güzergâhlarınınyönüçoğun-lukla doğudan batıya yahut batıdan doğuya doğru olmuştu (Gül, 2010, s. 48).Dağlararasındanakannehirlerburalardaderinveuzunvadileraçtığındandolayıseferlergenel-likleakarsuboylarındangidilerekyerleşimmerkezlerineyapılmaktaidi.Türkmenlerin,Anadolu’nunfethiiçinkullandıklarıakarsuboylarındangidenbellibaşlıyolgüzergâhlarıvardı(M.H.Yınanç,2009,s.185;Uluçay,1975,s.148).ÖrneğinArasNehriboyuncauzananyollar,Anadolutarihininönemlisefergüzergâhlarındanbirisiydi.Aras,bazenge-nişbazendarakıntıyataklarıyladağlarıyararakakangeçtiğiyerlerdebirçokmendereslerçizentarihibirnehirdi.BunehirboyuncadevamedenyollarAnadoluiçlerinekadaruzan-maktaydı.Türkakıncıları,DoğuAnadolu’danOrtaAnadolu’yadoğruilerlerkenKuzey-denitibarenGüneyedoğruakınlarındakolaylıksağlayanyolağlarındanşugüzergâhlarıkullanmışlardı:

• ArasnehriboyuncabaşlayıpKarasuveKızılırmakvadisindendevamedipOrtaAnadolu’yaçıkanyollar.

• Aras,Muratsuyu,YukarıFıratvadilerindendoğuAnadolu’yaveOrtaAnadolu’nungüneylerine yaniKonyayörelerine kadar batıya giden yollar. (Bu istila bir taraf-tanTohmavadisinivediğertaraftanOrtaKızılırmakhavzasınıkaplamışvebütünKapadokya’yıvedahasonraGalatyaveLikaonya’yıörtmüştür).

• KuraIrmağından,Çoruh,KelkitveYukarıKızılırmakvadileriboyunca(Karadenizkıyılarıileparalelbirbütünleşmeiçinde),Kastamonu,Çankırıçevresinevedahabatıkesimlerinekadarolanbölge.

• ÇoruhkaynağındanitibârenKaradenizsahilindekibölgeler.• Hoy-Bargiri(Muradiye)-AhlatyoluileVanbölgesine.Hernekadarfetihyollarının

güzergâhlarınıbuşekildebelirtsekdeakınlardaimabirdoğruüzerindegerçekleşme-mişti.Türkmenlerdurumagöremüsaitolanmıntıkalardankuzeyyahutgüneyesap-mışlardı(M.H.Yınanç,2009,s.143;Ünal,1980,s.56-57;Aşan,1989,s.61;Şahin,1985,s.195-196).Çoğuseferlerinde,MuratsuyununakışistikametinitakipederekOrtaAnadolu’ya doğru uzanmışlardı. Diğer taraftan Bitlis-Erzen-Meyyafarikin veÂmidyolunutakipederekEl-Cezirekıtasınainmişlerdi.BeşinciyolvasıtasıileUrfa-Maraş-AyıntabveAntakyahavalisine,DelükveMenbiç’tehareketüslerioluşturarakşimaliSuriyeveAntakyabölgelerinegirmişlerdir.BazendeGüneyAnadolugeçitle-rindengeçerekOrtaAnadolu’yagelmişlerdi(M.H.Yınanç,2009,s.143).

Türkistan’danDoğuAnadolu’yagelengöçveakınlarınAnadolu’yagirmekiçinkul-landıklarıyolgüzergâhlarındanyahutkonaklamamerkezlerindenbazısıburalardakişehir


vekasabalardı.Bugeçitmerkezlerindekigöçsirkülâsyonu,buralardabüyükbirkültürvemedeniyetmerkezlerininoluşmasınıengellediğigibisürekligöçebe-yerleşikçatışmala-rınınyaşanmasınadanedenolmuştu.Anadolu’yuelegeçirmekisteyenAsyaveAvrupagöçmenleri,çoğunluklaKafkassıradağlarındaninemedikleriiçin(Alpaslan,1984,s.21)Ağrı, Iğdırgibigeçişyollarınıkullanmışlardı.Azerbaycanve İranüzerindengelenbirhareket,bugöçyollarıüzerindekiyerleşimyerleribaştaolmaküzereDoğuAnadolu’yahâkimolduktansonra,ArabistançöllerindenSinaYarımadası’nakadarbütünSuriyekı-tasınıiçinealacakşekildeBatıAnadolusahillerinekadarçokönemlibirengellekarşılaş-mamaktadır(Gül,2010,s.57).

OğuzYabguDevleti’ndensonraCentvehavalisineyerleşenSelçukluTürkmenleri,böl-gedeistiklâlkazanmayaçalışırkendiğertaraftanetraftakiGazneli,SamanîveKarahanlıgüçleriylemücadeleediyorlardı.HorasanbölgesineinselerdebudevletlerinkışkırtmalarıyüzündendaimîvatanyapacaklarıtoprakarayışıonlarınyüzünübatıyayaniAnadolu’yaçe-virdi(Köymen,1963,s.32;Aşan,1989, s.36;SevimveYücel,1989,s.31).Anadolu’nunsadeceverimli topraklarıdeğilcoğrafi, jeopolitikvestratejikkonumuda,Türkmenlericezpetmişti.Oğuz/TürkmenlerinyüzlerinibatıyaçevirmeleriTürktarihininenönemliolaylarındanbirisi idi (İbnü’lEsir,C.X, s. 75 -77).XI. yüzyıldan sonraTürkmenle-rinBatı’yayönelmesidünyaveözellikleOrta-Doğutarihininseyrinideğiştirdi.TürklerAnadolu’yabir seferdegelmediler.Keşiflerlebaşlayangelmelerdahasonraaralıklarladevametti.İlkbakıştadüzensizçetelertarafındanmaksatsızcayapılmışgibigörünenbuakınlargerçektebaşı-boşolmadığıgibi,esasgayedesadeceganimetdeğildi.İlkseferlergenellikleplanlıprogramlıvebiramaçdoğrultusundayapılıyordu.Amaçaskerihassasi-yetiolanyollarıelegeçirmek,Bizanslılarınbarınaklarıolankaleleritahripederekerzakdepoları, harpmalzemeleri gibi yığınaklarını dağıtmaktı (Kafesoğlu,1972, s.46;Yavi,1994,s.30;Sevim,1990,s.1).

A- Tuğrul ve Çağrı Beyler Dönemi Anadolu Akınları1015 - 1021 Akınları; TürkakıncılarıTuğrulBeydönemindeAnadolukapılarınaka-

dardayanmışlardı.TürklerinAnadolu’ya ilkakınları,TuğrulBey’ingüvenlik açısındanobalarınıağırlıklarıileçölleringerisineçekerken,kardeşiÇağrıBey’inemrindekiüçbinkadaratlıTürkmenile(1015-1021) 8yıllarındaGaznelileridaresindekiKhorasân-ReyyoluileAzerbaycanüzerindenDoğuAnadolutopraklarınagirdiğiünlükeşifseferleridir(Koca,1997,s.313-314;Kırzıoğlu,1882,s.13;Köymen,1979,s.106;Turan,1969,s.90;Se-vim,2000,s.13-14;M.H.Yınanç,2009,s.19;Tekindağ,1967,s.1-2;Alpaslan,1984,s.35;Kafesoğlu,1972,s16;AhmetToksoy,2002,s.679).ÇağrıBey,Azerbaycan’agelenilkSelçuklubeyioldu.BeraberindekilerleAzerbaycan’agelenÇağrıBey’eeskidenburayagelenTürkmenler dekatıldı.Çağrı beyinkuvvetleri toplamda altı-yedi bini bulmuştu.ÇağrıBeyakıncılarıilebirlikteNahçivantaraflarınayönelerek,UrmiyeGölükuzeyindentarihiTebriz-Merend-Khoy-KoturkervanyoluylaVanbölgesinegeldi(Vardan,1937,s.166;M.H.Yınanç, 1997, s.324-328;Turan, 1969, s . 67-73).Daha sonraAras’ı aşıp


Nahçıvan-Divin/DovinkentiningüneyindekiNik-NigDeresivebununbatısındakiEle-gezDağıgüneyineyürüyerekgiderkenkendisinekarşıgelenBizanskumandanıVasak Pahlavuni’yiGürcistan,Kapan/FarisosveAnikuvvetlerinibozgunauğrattı.ÇağrıBey,VanGölühavzasındanbaşkaNahçıvan ve Nikbölgesinidekolaycahâkimiyetivede-netimialtınaaldı.Buralardayaklaşıkdörtyılkadarkaldıktan,BizansgarnizonlarıüzerinegazalaryaptıktansonraaynıyolüzerindenHorasan’a(önceMerv’esonraBuhara’ya)geridöndü(Kırzıoğlu,1982,s.8,14-16;Oğuz,2004,s.55;Sevim,2000,s.40-42;Konukçu,1993,s.144).VanKalesi,gibisarpyerlerhariçbütünhavalininkeşfiniyapıpistilaetmişti(Aşan,1989,s.36).

Anadolu’yailkdönemOğuzakınlarınıUrfalıMateousveSüryaniMihael:“Ok ve yay kullanan uzun saçlı Oğuz süvarileri Ermenileri şaşkına çevirmişlerdi”diyeanlatılırken,Sim-bat: “1016 - 1017 yıllarında Hristiyanlar ilâhi bir gazaba uğradılar. Barbar millet büyük bir kalabalık halinde hareket etti. Bunlar Ermenistan’ın Vaspuragan eyaletine girip Hristiyanları merhametsizce kılıçtan geçirmeye başladılar. Senekerim oğlu Davut’u onların üzerine sevket-ti, iki taraf şiddetle çarpıştılar. Ermeniler, düşman askerlerinin yaylı ve kadın gibi uzun saçlı olduklarını gördüler. Onlar, ok atışı ile bu silaha karşı tedariksiz olan Ermeni askerlerini kır-maya başladılar” diyeanlatmaktadır(Simbat vekayinâmesi,1946,s.18).ÇağrıBey,ilkkeşifseferlerindenHorasan’adöndüktensonraTuğrulBey’e“Bu ülkede bize karşı koyabilecek her hangi bir kuvvete rastlamadım, biz buradakilerin (Horasan ve Maveraünnehir’dekilerin) hakkından gelemiyoruz fakat keşfetmiş olduğum Anadolu’ya gidebiliriz”der.ÇağrıBey’inbusözlerinedahasonraAfşin,KutalmışvediğerTürkmenbeylerideiştiraketmişti.AncakAnadolu’yayapılanilkakınlarDandanakanZaferi’nekadaroldukçayavaştı.İranbölgesinielindebulunduranGazneliler,TürklerinAnadolu’yayapacağıseferlereengelteşkilettiğiiçinDandanakanZaferi’nden sonraTürklereÖnAsyaveAnadoluyoluartık açılmıştı (Aşan,1989, s.36;Turan,1969,s.91;Kafalı,1997,s.2-3;AbulFarac,1987,s.196)9.

ClaudeCahen’egöreTürklerin1018yılındanbaşlayanAnadoluakınlarıdüzensizbiryoğunluklahızlaartarakyıllarcadevametti.BizanstopraklarınailkgirenTürkler,mevcutsistemiyıkmakdüşüncesiilehareketegeçmektençokkendilerineyerleşecekbiryerbulma-yagelmişlerdi(Cahen,1955-1956,s.348-358;Cahen,1994,s.82;Turan,1969,s.48).MalazgirtZaferiöncesiAnadolu’yayapılanakınlardahaçokSelçukluilebağlarızayıfolanTürkmenlereaitti(Wittek,1944,s.27-28).Öylekibunlardanbirçoğukendibeyleriidare-sindemüstakilolarakhareketediyorlardı.Kendigeçimlerinisağlamakveoturacakbiryurtbulmakiçinönlerinegelenyerleriyağmalıyorlardı.BuOğuz/TürkmenakınlarıkarşısındaDiyârbekirMervâniEmir’iNasruddevle’ninşikâyetiüzerineTuğrulBey’inBizanslılaratâbiolanMervâniEmiri’neverdiğicevapçokmanidardır:“Kullarımın senin memleketine geldi-ğini haber aldım. Sen bir Sugur (uç, hudut) emirisin. Onlara mal verip kâfirlere (Bizanslılar) karşı kendilerinden faydalanmalısın. Zira onların maksatları Ermeni beldeleridir” (Turan, 1988,s.17)cevabıileAnadolu’nunfethiningerekliolduğunubildirmektedir.

TürkleröncelikleAzerbaycanüzerineakınlaryaparakburanınAnadolu’yaaçılanmüsaitbirkapıkonumunagelmesinisağladılar.Anadolu’danönceTürklerevatanolanAzerbaycan,


Anadolu’yayapılanakınlara(İpek,2002,s.30)lojistikdesteksağlayanaskerîbirüssüko-numundaidi.AynızamandasevkveidaremerkeziolanAzerbaycan,Anadolu’yaakınyapanTürkmenleriçinbirsığınaktı.Anadolu’yagirinTürkmenkitleleri,zamanzamanakınlardabulunuyorancakBizansordusununkarşıhücumunamaruzkalıncatakibeuğrayanTürk-menleraynıyollardangeriyeAzerbaycanve İran’adönüyorlardı (Turan,1969, s.161;KerimeddinMahmud,1943, s.110).AzerbaycanAnadoluseferlerininhernoktasındaveAnadolu’nunTürkleşmesindeönemlibirroloynamıştı.Azerbaycan’dansonraTürkmenlerinikinciönemliüssüAnadolu’daAhlâtgüneydeiseHalepşehrioldu(İpek,2002,s.30).Azer-baycanüzerineyapılanbirçokTürkseferininsondurağıherzamanAnadoluoluyordu.

1037-1038 Akınları: BudönemlerdeBatıİran’danayrılanTürkmenlerikikolabölündü.Kızıl’ın reisliği altındaolan1500kişiden ibaret kuvvetRey’dekalmıştı.Diğer kısım isebaşlarındaBuka/Boğa,Göktaş,Anasıroğlu/Anasıoğlu,DanaveIrakOğuzbeylerindenMan-suradlıbeylerbulunduğuhalde,Azerbaycan’agitmişvemaiyetleriyleberaberoradakal-mışlardı(1037).AncakAzerbaycanhükümdarıVehsudan/Vahşuzanbunlaraihanetedince,onlarburayıterkettiler.DeğişikyerleredağılanTürkmenbeylerininbirkısmıHorasan’danbatıyadoğruhareketederekAcemIrakı(Hemedan-Isfahanarasında)’na,Kazvin’eRey’e,gitmişlerdi.BugünküAnadolusınırlarınıaşmakşerefinibuTürkmenbeylerikazanmıştı.BirkısmıUrmiyeGölütaraflarınagelerekburadakidiğerTürkmenlerlebirlikteAnadolu’yage-çipHakkâriyörelerinegeldiler.DahasonraBatman,Garzan,ZapveBolantaraflarınıistilaettiler.BuradandaMüslümanMervanoğullarıBeyliği’ninDiyarbakır,Silvan,Mardin,Cizreveyörelerineakınlaryaptılar.FakatburadakiCizreMervanlıemîriSüleyman’ınihanetiüze-rinebölgedenayrılıpMusul’ayöneldiler.BuradaisekendilerinekarşıçıkanemirKarvaş’ıyenilgiyeuğrattılar(Azimî Tarihi,1988,s.6;The Cambridge History of Islam,1970,s.232;Sümer,1999,s.88;Sevim,1990,s.1-3;Ünalan,2002,s.50-51).

1041-1042 Akınları: DahaevveldebelirttiğimizgibiAnadolu’yayapılanakınlarBüyükSelçuklularınkuruluşundansonradahasistematikbirşekildedevametmişti.Otuzseneka-darbuşekildesürenakınlarMalazgirtZaferi ileayrıbirhüviyetkazanacaktı.BüyükSel-çuklularınkuruluşundansonrailkOğuzakını(1041-1042)yıllarındaEl-CezireveMusulyörelerindeharekâttabulunanbaşkabirTürkmenzümresitarafındanyapıldı.Bunlarkuze-yeyönelerekArasIrmağıyörelerindekiBeçniKalesi’nesaldırdılar.FakatAniBizansvalisiGagik’inmüdahalesisonucubukalealınamadı.AncakErmenilerinyaşadığıMuratveDicle ırmaklarınınkolları üzerindeki yörelere akınlar yapılarakpek çok esir veganimet alındı.AzerbaycanveDoğuAnadolubölgelerinegirenbuTürkmenler,SelçukluSultanıTuğrul’unbuyruğuüzerine,genellikleburadakiSelçukluvasalıemirlerlebirlikteBizans’aakınlardabulunuyorlardı(SevimveMerçil,1995,s.31).AncakEl-Cezire’yiyağmalayanTürkmenlerkarşılarındaEbuNasır’ınoğluSüleyman’ıbulmuşlardı.SüleymanhileileakıncıTürkmenle-rinreisiniesiraldı.TürkmenlerEbuNasır’ıngeriçekilmesiniteminederekreisleriniesaret-tenkurtarıptekraryağmayabaşlamışlardı.MusulEmiriKarvaş,kaçarakhayatınıkurtarmışfakathalkbunlarakarşıçıkarakbazılarınıöldürmüş,Karvaş’ıdaserbestbırakmışlardı(Üna-lan,2002,s.51).


TürkmenlerbirsenesonraMusulhükümdarıEmirKarvaş’ıikincikezyenilgiyeuğrata-rakMusul’ualıpşehriyağmaladılar(1043).Budönemiçerisindememleketleriistilaedilenemirler,TuğrulBey’e birmektupla başvurarak “Türkmen istilalarını durdurmasını” dile-diler.TuğrulBeyonlarabukonudayardımcıolacağınısöylediancakMusulEmiriKarvaşkomşularınındayardımı ileMusulbölgesindekiTürkmenleribozgunauğrattı (1044).BuyenilgiüzerineTürkmenlerkuzeyeDiyarbakır’adoğrugeriçekildiler.TuğrulBeybuTürk-menlere “İslam memleketlerine akın yapmamalarını, Azerbaycan’a yerleşip, Bizans’a akın-lar yapacak olan Selçuklu komutanlarına katılmalarını”bildirdi.BubuyruküzerineadlarıgeçenbeylerdenBuka(Boğa),Mansur,GöktaşveAnasıoğluyönetimlerindekiTürkmenlerileDiyarbakırbölgesindenDicle’ninkuzeyineçıkıp,MuratsuyunutakipederekErcişönünegeldiklerindeyolüzerindekiBizansşehirlerinideyağmalamayıihmaletmemişlerdi.Türk-menbeyleriVanGölüBizansvalisiStefanos’ahediyeveelçilergöndererekAzerbaycan’ageçmekiçinizinistedilerAncakvalininsaldırısıilekarşılaşıncaonuyenilgiyeuğrattıktansonraAzerbaycan’ageldiler(Sümer,1999,s.88;The Cambridge History of Islam,s.232;Sevim,1990,s.1-3;Ünalan,2002,s.51).

1045 - 1046 Akınları: BüyükSelçukluDevleti’ninkuruluşundansonrakiikincibüyükseferise(1045-1046)yılındaKutalmışoğlu’nunGenceönlerindeBizans’akarşıkazandığızaferolmuştu.Kutalmış,ArasNehriboyunca,MusaYabgu’nunoğluHasanBeydeErzurumovalarındangeçerekVanbölgesinekadargelmişti(Togan,1997,s.101;M.H.Yınanç,2009,s.45;Turan,1993,s.34;Sevim,2000,s.49-52;Urfalı Mateous, 2000,s.85;Konukçu,1993,s.144-146;Aşan,1989,s.38).TuğrulBeydevletinmerkeziniNişabur’danRey’etaşı-dı.BaşkentinbatıyönünedoğrukaydırılmasıözellikleBizansegemenliğindekiAnadolu’nunfetihhareketlerininplanlıbirşeklideyürütüldüğününişaretiydi.Buyoldailkbilinçliadımatılmışoluyordu.MerkezitaşıdıktansonraailefertleriniyaniSelçukluşehzadeleriKutalmış,Resultekin,İbrahimYınal,HasanveYakutî’yibatıistikametindeseferleregöndermişti.BuşehzadelerbirkaçyıliçindeHemedan,İsfahan,HazarDenizibölgesi,AzerbaycanveDoğuAnadolubölgesindenGüneyKafkaslarakadaryerleriistilaettiler.Ancakbuseferleresnasın-daVan-Başkale’dengeçenYukarıZapSuyukıyılarındaşehzadeHasan,pusuyadüşürülerekşehit edildi.KurtulanlarPers-Armenya’ya (Dilman/SalmasveUrmiye)bölgesinekaçtılar(Cahen,1992,s.8;Sevim,1990,s.3;Aynımlf,1983,s.14;Şeker,2007,s.26;M.Oğuz,2004,s.60;Kırzıoğlu,1982,s.18).

1048-1049 Akınları; ŞehzadeHasan’ınyenilerekşehitolmasısonucuTuğrulBey’inem-riyleAzerbaycangenelvalisiİbrahimYınal,KutalmışilebirliktePasinlerOvası’ndanHa-sankale(KapetruKalesi)önlerinegeldi(1048).Azerbaycan’avaranOğuzboylarıdaensonAnadolu’yageçmişlerdi.BuseferçokdahaciddibirSelçukluakınıidi(Honigman,1970,s.177-178;Köymen,1993,s.240;Sevim,2000,s.44).ÇağdaşErmenimüellifinifadesiile“1048 yılında İran (Türk) milletinin korkunç dalgaları Garin (Karnukalaki İslâm kaynakla-rında Kalikala: Erzurum ) ve Pasin Ovalarına döküldü. İnsan dalgaları sel gibi memleketin dört köşesini istilâ etti. Garpta Haldia (Gümüşhane ve Trabzon havalisi, Şimalde İspir (Sper), Cenupta Muş (Dara) bölgesine ve Sisak (Yani Sakaların yerleştiği Ağrı havalisi) taraflarına kadar yayıldı” (Urfalı Mateos, 2000,s.85).Liparit,AaronveKatakalonkumandasındaki


BizansordusunubozgunauğratarakbaşkumandanLiparit’iesiraldı.KaçanaskerlerVanveAnikalelerinegüçlüklesığınabildiler(Cahen,1992,s.10;Sevim,1990,s.3;Şeker,2007,s.26-27;Kırzıoğlu,1982,s.18-23;Toksoy,2002,s.682-683).ŞehzadeHasan’ınöcüdealınmışoldu.1048akınındansonrayeterlibirkarşıkuvvetbulamayanBizansİmparator’ubarışçımünasebetlerin tesisi içinTuğrulBey’eelçigönderdi.Yapılananlaşma ileLiparitfidyekarşılığıserbestkaldı10.AyrıcaEmevilerzamanındaİstanbul’dayapılancamininona-rımısağlanarakibadeteaçılacakveTuğrulBeyadınahutbeokutulacaktı.FakatBizansyıllıkvergiödemeyikabuletmediğigibihudutşehirvekalelerinitamiretmeyebaşladı(Cahen,1992,s.10-11;İbnülEsir,s.226-227,231;Vardan,1937,s.175;Sevim,1990,s.3;Ah-metToksoy,2002,s.21).XI.yüzyıldabulunduklarıyerlerdehuzursuzolanOğuzTürkleriSelçukluhanedanıetrafındatoplanarak,öncelikleHorasanveAzerbaycan’adahasonraIrak,AnadoluveSuriye’yegeldiler.BuiskânolaylarıTürktarihiiçindönümnoktalarındanbiriy-di.Türkistan’dansonraAzerbaycan,Anadolu,IrakveSuriyetopraklarındanoluşanbölgeXIveXII.yüzyıllardaTürklerinikincianavatanıhalinegeldi.

1054-1055 Akınları; Anadolu’yufethetmekiçingelenilkSelçukluhükümdarıTuğrulBey’dir.Anadolu’ya ilk seferindeAzerbaycanüzerindenTebriz veGence’yegelerekbu-radaadınahutbeokuttuktansonraVanGölü’nünkuzeydoğuucundakiMuradiye(Bergiri/Bargiri)’yizaptetti.Halkınbirkısmınıesiredip“ateş fışkıran kara bulut”gibiErciş’egelerekburasınıdaaldı.Ercişhalkı,Muradiye’ninakıbetineuğramamakiçinSultana,altın,gümüş,atvekatırdanoluşanbolhediyelertakdimetmişlerdi.DahasonraBizansmuhafızıVasilta-rafındanmüdâfâ edilenbubölgenin enmüstahkemkalesine sahipolanMalazgirt şehrinimuhasaraetti(1054).Yanındabulunanbirlikleriseüçkolaayrıldı.BirincikolKafkas,Canik,Tercan,ErzincanveSasundağlarınakadar ilerledi. İkincikolÇoruhVadisi’nikullanarakSamsuncivarınakadarolanbölgeyeakınlaryaptı.TuğrulbeyinbaşındabulunduğukoliseKars’ıkuşattıktansonraPasinlerveErzurum’akadar ilerledivehasadınkaldırılmasındansonratekrarMalazgirt’edönerekkuşatmayadevametti.Anacakyanındakideğerlikuman-danlardanbirisininölümü,büyükmancınığınınzarargörmesivekışmevsimininyaklaşma-sıüzerineseneyetekrardevametmekdüşüncesiylemuhasarayıkaldıranTuğrulBeytutsakveganimetlerleAnadolu’danayrılırkenAdilcevaz’ıdafethedipRey’egeridöndü(Cahen,1992,s.11-12;Vardan,1937,s.171-172;M.H.Yınanç,2009,s.44;Kafesoğlu,1972,s.24-25;Sevim,2011,s.1-6;Aynımlf.,1990,s.5;Honigman,1970,s.179-180;Aşan,1989,s.38-39;Tellioğlu, s.656;Köymen,1976, s.57; İpek,2002,s.30).TuğrulBeymerkezedöndüktensonradaSelçukluşehzadevekumandanlarıAnadoluseferlerinedevamettiler.ÇağrıBey’inoğluYakutîileEmirSabuk(Sunduk/Saltuk?)DoğuAnadolu’dabaşarılıseferleryaptılar(1057).BizansgeneraliBryennios’uyenilgiyeuğratarak,PasinOvasındakiköy,kentvekaleleritacizedipÜgümi’yifethettiler(Honigman,1970,s.181-182;Sevim,1990,s.5).TuğrulBey’inkumandanlarındanYakuti’ninAzerbaycanveErran’dansevkettiğiTürkmenler,kollarhalindeErzurum,ErzincanveKemah’akadar,buradandaHarput,Ahlat,MuşveMalatya’yakadarilerlemişlerdi.Yakutî’yebağlıbaşkabirkuvvetdeMalatyaveŞar-ki-Karahisar’ıelegeçirmişti.Yakutî’yebağlıbirincikolunbaşındakiSalarıHorasanUrfa’yıkuşatmışancakalamamıştı.DiğerkolunbaşındakiSamuk(Sabuk)iseArasveKızılırmak


havzasınıtakipederek(1059-1060)yılındaErmeninüfusununyoğunolduğuSivaskalesinivehavalisinidealarakfetihçizgisinidahadagenişletmişti.Türkler,buseferlerinsonucundaKızılırmakvadisininkeşfetmişlerdi.Dukas’ıngönderdiğikuvvetleri1061’demağlupedenDinar,Kapar,Cemcem,Tuğtegin,Sâlâr-ıHorasanvediğerbeyler,Yakutî’ninemrindeolupkışlarıAzerbaycan’adönüyorlardı(Sevim,1990,s.5-6;Akşin,1997,s.179;AtçekenveBedirhan,2004,s.48;Şeker,2007,s.27-28;Oğuz,2004,s.68-71;Cahen,1992,s.16-17).

SelçukluhükümdarıTuğrulBey,1062yılındaAzerbaycanveErran’agelerekAnadolu’yayapılanharekâtlarıdesteklediğinibildirdi.ÇağrıBey’inoğluYakutî’yedebuharekâtınbaş-komutanlığınadevametmesinisöylediktensonraIrak’agitti.Yakutî,HorasanSâlârveCem-cemadlıemirlerlebirlikteAnadolusınırlarınageçipErgani,BaginveTulhum’aseferleryap-tı.DahasonraDiyarbakıremiriNasrilebirlikteDicleveFırathavzalarınıistilâetti.TuğrulBeydönemindeyapılanakınlarile;Kars’tanSivas’akadarolanBizanskalelerihemenhementahripedilmişveBizanskuvvetleriyıpratılmıştı.Türkmenler,Kızılırmakkıyılarınakadargelmişlerdi(Şapolyo,1972,s.75;Sevim,1990,s.6).Sivas’agelirkenmuhtemelenkullan-dıklarıyol;Erzincan’ınbatısındabulunduğu tahminedilenArauraca şehrindenNikopolis(Zara)’yaveoradandaSebasteia’yaulaşanbirRomayoluidi(Özergin,1959,s.74).

B- Sultan Alparslan Dönemi Anadolu AkınlarıTuğrulBey,vefatındanöncehalefiolmadığıiçinyeğeniSüleyman’ıveliahtolarakatadı

(1063).AncakdurumukabullenmeyenAlparslan,kardeşiSüleyman’ıbertarafederek1064yılındaotuzaltıyaşındaRey’deSelçuklutahtınaçıktı(Şerefuddin,1925,s.106;İmaded-Dinel-KatipelIsfahani,1999,s.26-27;Kafesoğlu,1972,s.28;Cahen,1992,s.15).Alparslan,kardeşiKavurdveamcasıMusaYabgu’nunisyanlarınıkontrolaltınaaldıktanson-ra,(Kafesoğlu,1972,s.28;Köymen,1976, s.81-83;Aynımlf., 1993,s.64).Azerbaycan,Irak,FarsveHuzistanbölgelerininhâkimiolarakhemHorasan’dakiÇağrıBey’inhemdeİran’dakiTuğrulBey’inmirasınıkendibünyesindebirleştirdi(Savvidis,1994,s.305).İçişlerinidüzenekoyduktansonrakendisindenöncebaşlayanAnadolu’yufetihçalışmaları-nıhızlasürdürdü.Hattabazıseferlerebizzatkatıldı.KumandanlardanTuğ-tekin,Anadoluseferlerininyapılması içinAlparslan’ı teşvikettiğigibionabuseferlerdemihmandarlıktayaptı(Polat, 2004, s. 63). SultanAlparslan, (1064 - 1068) yılları arasındaErmeniyyeveGürcistanbölgelerinegenişçaptaakınlaryaptı.Gürcistan’ayürüyensultan,TiflisveÇoruhırmağıarasındakiyerleri(KartlıveJavakhet)istilaederekTrialetdağlıkbölgesinifethetti.SultanAlparslan,ŞavşatüzerindengüneyeindiveKarstaraflarındakiAkşehir(Sepidşehr)veyörelerinifethetti.Dahasonrakiişi“Anadolu’nun Doğu Kilidi”(Alexiad,1996,s.118)sayılanKars’ıveErmeniBagratunikrallığınınbaşşehriAni’yifethetmekoldu(16Ağustos1064).BöyleceErmeniBagratunihanedanlığınınsonkalıntılarınıdaortadankaldırdı(Ho-nigman,1970,s.183-184; Ebu’l - Ferec Tarihi,C.1,s.316-318;Simbat vekayinâmesi, 1946,s.40;Kırzıoğlu,1982,s.28;Kafesoğlu,1972,s.44;Turan,1969,s.154;Savvidis,1994,s.306).


MüslümanTürkakınlarıAnadolu’dahızlayayılıyordu.1065yılındaEmirHorasanSâlâr,DicleırmağıhavzasındakikalelerdenbazılarınıelegeçirdiktensonraUrfayörelerinegelerekSiverektaraflarınavebuaradaUrfa’yadabaşarısızbirkuşatmadabulundu.AynıakınlarınatekrardevamederekDipnisarkalesinifethetti.Urfabölgesineüçüncüdefatekrarakınlardü-zenleyerekDiyarbekiriçlerineçekildiancakburanınMervanîemiriNizamüddinNasrtara-fındanhileilekalleşliksonucuöldürülüpkuyuyaatıldı.SultanAlparslan’ınTürkmenbirlik-leri,1065yılındanberiAnadolu’yasürekliakınlaryapıyorlardı.SultanAlparslan’ınkuman-danlarındanGümüştekin,beraberindeAfşin,AhmetşahgibiemirlerolduğuhaldeMuratveDiclehavzalarınıgeçerekErganiveNizipyörelerindekibirkaçkaleyielegeçiripNusaybin’ikuşattılar.DahasonraAdıyamanHısnıMansuryörelerineakınlaryaptılar.BiraraBizans’aesirdüşüpfidyeilekurtulduktansonrayanındakiemirlerlebirlikteSelçuklununAnadolu’dakiüssüAhlat’adöndüler.DahasonraAnadolu’yagelerekkarargâhınıAmanosdağlarınakuranEmirAfşin,1067yılındaikiayrıkoldankuvvetsevkederekDülük’ü(Gaziantep’inkuzeybatısında)elegeçirdiveAntakyayöreleriniyağmalattı.Malatya’yayönelerekkarşısınaçıkanBizanskuvvetlerinimağlupetti.EmirAfşin,KapadokyabölgesindekiKayseri’yeyürüyüpburasınıbirsürehâkimiyetinegeçirdi.BuradandabatıyönündeilerlemeyedevamederekKaraman’akadarBizans’ınilçevekentkalelerinesaldırdı.DahasonraTorosveAmanosdağlarıüzerindenGavurDağları’nıaşarakHaleb’egeldi.SultanAlparslanilearasıaçıkolanAfşin,AntakyaüzerineyaptığıbirseferesnasındaSultan’danbirafmektubualdıveonunyanınagitmekiçinburadanayrıldı(1068)(Bodmer,2001,s.36-37;Cahen,1992,s.18-19;Kafesoğlu,1972,s.47;Sevim,2000,s.3-4;M.H.Yınanç,2009,s.38-39;Konukçu,1993,s.147-150;Savvidis,1994,s.307;Sevim,1990,s.8-10;Polat,2004,s.65).

SultanAlparslan,1068yılındaHorasan’danbüyükbirorduylaikincikezAras’ıgeçerekGürcistan’agirdi.BuradaTiflis,Rustovgibikentvekalelerialdı.DiğerSelçuklukuvvetle-rideTrabzon’akadaruzanmışlardı.Alparslan’ınamacıAnadolu’dagenişçaplıbirfütuhatçalışmasıidi.AncakülkesinindoğusınırlarındaortayaçıkanolumsuzhareketlerdendolayıAnadolu’danayrılmakzorundakaldı.SultanAlparslangeridönerkenKutalmışoğullarıMan-sur,Süleyman,Yakutî,ErbasanşehzadeleriileAfşin,Sandak,Ahmetşah,Türkman,Demle-çoğluMehmetveDuduoğlugibiünlükumandanlarınıAnadolu’dafetihçalışmalarıiçinbu-radabıraktı(Sevim,1990,s.11).1068yılındaKayseri’denSivas’aoradandaDivriğiyönüneyolaçıkanBizanskumandanıDiogenes,bazıSelçuklubirlikleriniyenilgiyeuğratıncaonlarAnadolu’dakiüsleriolanAhlat’açekildiler.DiğerSelçuklukuvvetleriiseMalatya,KonyaveKaraman’akadarbirçokBizansşehirvekalelerinitahripettiler.AfşinveAhmetşahiseOrtaAnadolu’daharekâttabulunarakAmûriye(Amorion)’uistilaetmişti(1069)(Polat,2004,s.65-66;Sevim,1990,s.11).

SultanAlparslan,1070senesindetekrarAnadoluseferineçıkmakistediisededevleter-kânıbunamanioldu.ButarihlerdeSultan’ıneniştesiErbasan,Alparslan’akarşıisyanederekAnadolu’yaçekildi.SultanAlparslandeonunizlemesiiçinEmirAfşin’ipeşinegönderdi.Ta-kipedildiğininfarkınavaranErbasaniseBizans’asığındı.EmirAfşin,Sivas’tanDenizli’yekadarbirçokBizanskentinitahripederekilerledi.Erbasan’ınBizans’asığındığınıöğrenenEmirAfşin,Ahlât’ageridöndüvedurumuAlparslan’aanlattı.Türkmenemirlerindenolan


Afşin,Anadolu’yayaptığıseferleresnasındaAmûriye’yekadarolanBizanstopraklarınıişgalederekAntalyaüzerineyürüyüporasınıdavergiyebağlamıştı(SıbtİbnülCevzi,1968,s.15;Sevim,1990,s.12;SümerveSevim,1988,s.32-33;Polat,2004,s.66-67)11.EmirAfşin’indörtsenekadarsürenbuAnadoluakınlarınınsavaşortamı26Ağustos1071’deMalazgirtZaferi ilesonbuldu(Savvidis,1994, s.307).SultanAlparslan,Malazgirt zaferiyleSer-hatÇukurudiyeadlandırılanKars,Kağızman,Tuzluca,Iğdırbölgelerinintamamınıülketopraklarınakattı.Yakuti’ninAzerbaycanveErran’dansevkettiğidiğerTürkmenbirlikleri,Erzurum,ErzincanveKemah’akadarakınlardabulunarakburalarınıelegeçirdiler.Harputyörelerinedeakınlaryaptılar.Yakuti’yebağlıbaşkabirSelçuklukuvveti’deŞebinkarahisar’ıfethetti(Honigman,1970,s.182;Sevim,2011, s.5).Türkler,özellikleDoğuAnadolu’yualdıktansonraMalazgirtZaferi’nikazandıvesonuçitibariyledeAnadolu’dakendilerinekarşıdirenecekgüçneredeysekalmadı.

MalazgirtyenilgisindensonraiktidarıelegeçirmişolanMihealDoukasileKapadokya’yasığınanRomainDiogénesarasındakiçekişmeTürklertarafındanAnadolu’nunfethinihız-landırdı.RomainDiogénes,Doukastarafındanyakalanıpöldürülünce,MalazgirtSavaşı’nınakabindeyapılanantlaşmageçerliliğiniyitirdi.MihealDoukas’tanintikamalmakiçinyeminedenAlparslan,TürkmenakınlarınınyönünühızlaAnadolu’yakaydırdı.Antlaşmanınbo-zulmasındansonraTürklerAnadolu’yaadetaboşalıyorlardı.ÜlkeOğuzbeyleriyledoldu.Bizanslıbirmüellif: “Türkler Anadolu’ya eskisi gibi yağmacı olarak değil, işgal ettikleri yerlerin hakiki sahibi sıfatı ile giriyorlardı”demektedir(Turan,1979,s.297).

Tuğrul,ÇağrıveAlparslanbeylerdensonraAnadolu’yagelenTürkmenleröncekilergibisadecesavaşçıdeğilfarklıbirboyuttaikametiçingelengöçmenlerdi.SultanAlparslan’dansonraTürkmenler,Anadolu’yaailefertlerini,çadırlarını,yetiştirdiklerihayvanlarını,göçe-beyaşayışaaitkültürlerini,silahlarınıvekıyafetleriniberaberlerindegetiriyorlardı(Sümer,1960,s.567-594;Sevim,2000,s.13-14;M.H.Yınanç,2009,s.18).KısacasıMalazgirtZaferi’ndensonraAnadolu’yayapılanakınlarayrıbirmahiyetkazanmıştır.Keşifvetalandanziyadesahiplenmeveiskânamaçlıyapılıyordu.

Sonuç Anadolu’daki dağların coğrafi konumu buraya yapılan işgal ve fetih hareketleri-

nin sonuçlarında etkili olmuştu. Dağların kuzey ve güneydenAnadolu’yu âdeta kaleduvarı gibi koruması seferlerin yönünü daha çok doğu ve batı istikametine çevirmiş-ti.Anadolu’yayapılanTürkveArapakınlarınınarasındakienbarizfarkbukonumdankaynaklanmaktaydı.Çalışmamızakonuolan1071’denevvelAnadolu’yayapılanTürkakınlarınışuşekildetasnifedebiliriz:

1- SelçukluöncesiTürklerin;yağma,talanveistilaamacıgüdenakınları.2- Bölgedekiortakdüşmanakarşıittifaklarsonucuyapılanakınlar.(SabarlarınSasa-

nilerilebirlikteBizans’asaldırılarıbutürdendi).3- BizansveArapgibimilletlerinyardımcıkuvvetleriolarakyapılanakınlar.


4- ÇağrıBeyileberaberistilavetalanamacıtaşıyanancakdahasonrabutopraklarıyurtedinmekiçinkeşifseferlerinedönüşenakınlar.

İlkSelçukluakınlarısonucundahemAnadolu’nuncoğrafivedemografikyapısıhemdeBizans’ıngücütanınmışoldu.BuakınlarsonucundakazanılanbaşarılarSelçukluai-lesininTürkdünyasındakişöhretiniartırmıştı.TürkboylarınınteveccühünükazananSel-çuklular,sorunyaşayandiğerTürkboylarınıadetabirmıknatısgibikendisineçekmeyebaşlamıştı.SelçuklularınhimayesinegirmekisteyenTürkboylarıakınakıngeliyorlardı.BiryumakgibibüyüyenSelçuklunüfusu ikamet içinyersorunuyaşamayabaşlayıncabatıyönündeyapılanakınlarınıdahadaartırdı.Böyleceilkakınlardasağlananbaşarılarsonrakiakınlarınlokomotifiolmuştu.SonradanyapılanakınlardaAnadolu’nunyurtol-masınısağlamıştı.EğerÇağrıBey’inAnadolu’yabaşlattığıilkakınlarbaşarılıolmasaydıbelkidesonradanfetihamaçlıyapılanseferlerolmayacaktı.BugünAnadolutoprakların-dayaşayanbizlerdeFilistin,Suriye,KirmanSelçuklularınınakıbetleriniyaşıyorolabi-lecektik.

Oysabizakınlardabaşarılıoluncatarihinseyrideğişti.Anadolu’dahâkimgüçolanRumlar,TürklerinsavaştaktiklerikarşısındabaşaçıkamayacaklarınıanlayıncaAvrupa-lılardanyardımistediler.ÖzellikledinadamlarınınkışkırtmalarısonucubirarayagelenAvrupalılarileAnadolu’daHaçlıSeferleriadıaltındaçokçetinmücadeleleryapıldı.Türk-Haçlımücadeleleri,DoğuileBatıarasındakültür,bilimveteknolojitransferinisağladı.ButransferleriseAvrupadaRönesansveReformhareketlerinibaşlatarakgünümüzAvrupa’sınıntemelleriniatmışoldu.

UzunmücadelelersonucuTürkyurduhalinegelenbutopraklar,ikibuçukasrayakınSelçuklu’yaaltıasırdanfazladaOsmanlı’yaevsahipliğiyaptı.BugünekadarAnadolu’dakurulanherTürkdevletigücünispetindeTürkiye’mizinoluşumunakatkıdabulunmuş-tur.

Notlar: 1. Türkler daha çok;Tarsus,Misis,Anazarba,Adana,Maraş,Hades (Göynük),Malatya,

Amid(Diyarbekir),Meyyafarikin(Silvan),Ahlat,Malazgirt,Kalikale(eskiErzurum)şe-hirlerineyerleştirilmişlerdi(M.H.Yınanç,2009, s.23).

2. Cilicia;Kilikya,AdanacivarınınRomalılardevrindekiismidir.3. Kınnasrin;Suriyedekibeşaskerimıntıkanın(Dımışk,Filistin,Ürdün,HumusveKin-

nesrin)enkuzeyindekineverilenaddır.4. Cappadocia;Kapadokya (merkeziKayseri olan eski birRoma devletinin üzerinde

bulunduğubölge).5. Lykaonia;Klâsikçağda,KonyaveKaraman’ıiçinealanbölgeyeLykaonia denilmek-

tedir.6. Melitene;Malatya’nınHelenistikveromadönemlerindekiadıdır.7. Arabissos;RomaİmparatorluğudevrindeArabissosadıylaanılankentinAfşinolduğu

söylenir.


8. ÇağrıBey’inbu ilkseferlerinin tarihi tarihçilerarasındakesinlikkazanmadığındandolayıihtilafkonusuolmuştu;Cahen,buakının1018dedeğil1029’daolduğunube-lirtir.UrfalıMateous1018derkenAristages’egörebusefer1016yılındayapılmıştır.ErkeniTakvimiise,Anadoluakınıhakkında17Mart1018yılınıverir(Kaşgarlı,1990,s. 88).

9. Matheosolayıntarihini467(1018-1019)olarakverir(Urfalı Mateos, 2000,s.48).10.Birdiğerrivayetegöre;BizansİmparatoruTuğrul’abirelçigönderdi.Liparit’intes-

limi içinpara teklifindebulundu.Tuğrul’unbunacevabı şuoldu:“İmparatorunuzaselamsöyleyin,ben tüccardeğilim…parayada ihtiyacımyok!Onuaffediyorum!...dedi”(Şapolyo,1972,s.73-74).

11.Cahen,TuğrulBey’ineniştesiniArîsîgîolarakadlandırır,(Cahen,1992,s.21).

KAYNAKÇAAksaraylı Kerimeddin Mahmud, (1943). Selçukî devletleri tarihî, aksaraylı Kerimeddin

Mahmud’unMüsameret-al-ahyar adlı Farsça Tarihinin Tercümesi, (Çev.,M. N.GençOsmanönsözvenotlarF.N.Uzluk),Ankara:TTKBasımevi.

Alexiad,A.K.(1996).Malazgirt’in sonrası,(Çev.B.Umar),İstanbul:İnkılâpKitabevi.

Alpaslan,İ.(1984).Ağrı Anadolu’nun giriş kapısı,TürkKültürünüAraştırmaEnstitüsü,Ankara:AyyıldızMatbaası.

Aşan,M.B.(1989).“DoğuAnadoluveMalazgirt’intarihicoğrafyası”,Anadolu’nun Kapısı Malazgirt, Malazgirt Sempozyumu Bildirisi,Muş.

Aşan,M.B.(1989).Elazığ, Tunceli, ve Bingöl illerinde Türk iskân izleri xı. ve xıı. yüzyıllar, Ankara:TKAEYayınları.

Atçeken,Z.veBedirhan.Y.(2004).Malazgirt’ten vatana anadolu Selçuklu tarihi,Konya:EğitimKitabevi.

Augustinos, G. (1997).Küçük Asya Rumları, (Çev. Devrim Evci), Anakara:AyraçYayınevi.

Azimî Tarihi,(1988).(Selçuklular dönemiyle ilgili bölümler: H.430- 538),(Çev.,AliSe-vim),Ankara:TTKYayınları.

Baştav,Ş.(1941).“Sabirler”,Belleten C.5,S.17-18,Ankara:TTKYayınları.s.60-62.

Belazuri,(1932).Fütuh’ül-buldan,(Neşr.R.M.Rıdvan),Kahire.

Bilge,A, (1971). Anadolu’nun Türkleşmesi, İslâmlaşması ve aramızdaki Rumlar tarihi, Konya:ÜlküBasımevi.

Bodmer,J.P.(2001).“SelçuklularAnadolu’da”,cogito- Selçuklular- Üç Aylık Düşünce Der-gisi,S.29,İstanbul:YapıKrediYayınları,s.33-46.


Brooks,E.W.(1957).“TheSuccessorsofheraclius”,CMHIICambridge,s.391–417.Cahen,C.(1984).Osmanlılardan önce Anadolu’da Türkler,(Çev.,YıldızMoran),İstanbul:

EYayınevi.Cahen,C.(1992).Türklerin Anadolu’ya ilk girişi (XI. Yüzyılın İkinci Yarısı),(Çev.Yaşar

Yücel-BahaeddinYediYıldız),Ankara:TTKyayınları.Cahen,C.(1955-1956).EstceQuelesetatsSeldjoukidesetatientdesetatsfeodaux?(Selçuklu

devletlerifeodaldevletlermiydi?),(Terc.LütfiGüçer),İktisat fakültesi Mecmuası, C.17,İstanbul,s.348-358.

GregoryAbulFarac,(BarHebraeus).(1987)..Abû’l- Farac tarihi,Syriacum,nşr.,P.Bedyan,Paris1890;(Trc.,ÖmerRızaDoğrul),Abû’l- Farac Tarihi,C.I-II,Ankara:TTK.Yayınları.

Gül,M.(2010).Orta çağlarda doğu ve güneydoğu Anadolu,İstanbul:BilgeKültürSanatYaynevi.

Güzel,A.veSeferoğlu,Ş.K. (1986). “İslamiyet’eAnadolu’da girenTürkler”,Milli Kültür,.,S.54,Ankara:KTBYayınları.

H.Hüsameddin,(1929-1932).Amasya tarihi,II,İstanbul.Honigman,E. (1970).Bizans Devleti’nin doğu sınırı, (Terc.F.Işıltan), İstanbul: İÜEF

Yay. İbnü’l Esir. (1987).El-Kamilfi’t tarih, (Trc.AbdulkerimÖzaydın), BaharYay., C. X.

İstanbul.İmadEd-DinEl-KatipElIsfahani.(1999).ZubdatAL-NuşraveNuhbatAL’Usra(trk.Trc.

KıvameddinBurslan),Irak ve Harasan Selçukluları tarihi olarak(nşrM.Th.Hout-sma),(2.baskı),Ankara:TTKYayınları.

İpek,A.(2002).“AzerbaycanüzerindenAnadolu’yailkTürkakınları”,Yeni Türkiye 44, Türkoloji ve Türk Tarihi II,Sayı:44,Ankara,s.28.

Kafalı,M.(1997).Anadolu’nun fethi ve Türkleşmesi, Ankara:AKMYayınları.Kafalı,M.(2002).“Anadolu’nunTürkleşmesiveİslamlaşması”,(EditörHasanCelalGü-

zel), Türkler Ansiklopedisi, Ankara:YeniTürkiyeYayınları.Kafesoğlu,İ.(1972).Selçuklu tarihi,İstanbul:MilliEğitimBakanlığıYayınları.Kaplanoğlu, R. (2000),Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, No:7, İstanbul:Avrasya Etno-

grafyaVakfıYayınları.Kaşgarlı,M.A.(1990).Kilikya Tabi Ermeni Baronluğu Tarihi,Ankara:KökYayınları.Kırzıoğlu,F.(1982).Anı şehri tarihi (1018-1236),Ankara.Koca,S.(1997).“BüyükSelçukludevletikuruluncayakadarSelçukluailesiveTürkmenler”,

Yeni Türkiye, Türk Dünyası I,S.15,Ankara.Koca,Salim,“Diyâr-ıRûm”un(RomaÜlkesi=Anadolu)“Türkiye”Hâlinegelmesinde

Türk kültürünün rolü”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi,1,Konya.


Konukçu,E.(1993).“SelçuklularındoğuAnadolu’dakiyerleşimKöymen,M.A.(1962).“Anadolu’nunfethi”,1961 Yılı DİB. Dergisi,Ankara.Köymen,M.A. (1963).Köymen,MehmetAltay,Selçuklu Devri Türk tarihi,Ankara:

AyyıldızMatbaası.Köymen,M.A.(1976).Tuğrul Bey ve zamanı,İstanbul.Köymen,M.A.(1986).“SelçuklularveAnadolu’nunTürkleşmesimeselesi”,Selçuklu Der-

gisi,SelçukÜnv.SelçukluAraştırmalarıMerkezi,S:1,Konya.Kurat,A.N.(1937).“Peçenekler”,İA.C.IX,İstanbul,s.44-64.MüverrihVartabetVardan.(1937).“Cihantarihi,TürkFütühatıtarihi(889-1269)”,Çev.,

HrantD.Andreasyan),TarihSemineriDergisiI/I,İstanbul:İÜEFYay.Oğuz,M.(2004).Anadolu’nun Fethi Türk ermeni ilişkileri ve kilise (1018-1923),İstanbul:

AynaSanatYayıncılık.Ostrogorsky, G. (1981). Bizans devleti tarihi, (Çev. Fikret Işıltan), Ankara: TTK

YayınlarıÖğün,M.G.(1991).“TürkFethiöncesiBizans’ınDoğuAnadolusiyaseti”,Yüzüncü Yıl

Ünv. Sos. Bilm. Dergisi,S.2,Van,s.73-80.Özergin, M. K. (1959). Anadolu Selçukluları çağında Anadolu yolları, İÜ. Ede.

Fak.,(BasılmamışDoktoraTezi),İstanbul.Polat,M.S.(2004).Selçuklu göçerlerinin dünyası Karacuk’tan Aziz George kolu’na,İstanbul:

Kitabevi.Politikası”, 1.-2. Millî Selçuklu kültür ve medeniyeti semineri bildirileri, Konya: SÜ.

Yayınları.Ramsay,W.M. (1960).Anadolu’nun tarihi coğrafyası, (Çev.Mihri Pektaş), İstanbul:

MEBYayınları.René,G.(2006),Bozkır imparatorluğu,(Çev.M.ReşatUzmen),İstanbul:ÖtükenNeş-

riyat.Saraçoğlu,H.(1989).Doğu Anadolu bölgesi,İstanbul:MEBYayınları.Savvidis,A.G.K.(1994).“SelçukluSultanıAlpArslanveBizans”,İÜEF Tarih Dergisi,

Prof.Dr. Hakkı Dursun Yıldız Hatıra Sayısı,S:35,İÜEFYay.İstanbul,s.305.Sevim,A.(1983).Genel çizgileriyle Selçuklu Ermeni ilişkileri,Ankara:TTKYayınları.Sevim,A.(1990).Anadolu Fatihi Kutalmışoğlu Süleymanşah,Ankara:TTKYayınları.Sevim,A.(2000).Anadolu’nun fethi Selçuklular dönemi,Anakara:TTKYayınları.Sevim,A.(2011).Ünlü Selçuklu komutanları Afşin, Atsız, Artuk ve Aksungur,Ankara:TTK

Yayınları.Sevim,A.veYücel,Y.(1989)Türkiye tarihi- Fetih Selçuklu ve beylikler dönemi,Ankara:

TTKYayınları.


SıbtİbnülCevzi,(1968).Mir’atu’z-zaman,Ebü’lMuzafferŞemseddinYusufbinKizoğluSıbt İbnü’l-Cevzi. Mir’atu’z-zaman fi Tarihil-a’yan (Türk Tarihi- Selçuklular),(Yay.,AliSevim),Ankara:AÜ.DTCFYayınları.

Sümer,F.(1960).“Anadolu’yayalnızgöçebeTürklermigeldi?”,Belleten, sayı.96,Ankara:TTK.Yayınları,s.567-594.

Sümer,F.(1999),Oğuzlar (Türkmenler),İstanbul:TürkDünyasıAraştırmalarıVakfıYay.Sümer,F.veSevim,A.(1988),İslam kaynaklarına göre Malazgirt savaşı (Metinler ve

Çeviriler),AnkaraTTKYayınları.Şapolyo,E.B.(1972).Selçuklu İmparatorluğu tarihi,Ankara:GüvenMatbaası.Şeker,M.(2007).Fetihlerle Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması,Ankara:DİBYay.Tellioğlu, İ. “Doğu Karadeniz bölgesinin Türk yurdu haline gelmesi hakkında bir

değerlendirme”, Turkish Studies Academic Journal, Sayı:Volume 2 Issue 2,s.654-664.

Toksoy,A.(2002).“DoğuAnadolu’daTürkhâkimiyeti”,Yeni Türkiye 44,TürkolojiveTürkTarihi-II,TarihAraştırmalarıÖzelSayısı-II,Sayı:44,Ankara,s.18.

Toksoy,A.(2002).A.“MalazgirtzaferindenöncedoğuAnadolu’yayapılanTürkakınları”,Türkler Ansiklopedisi,(Editörler:HasanCelâlGüzel,KemalÇiçek,SalimKoca),C.4,Ankara,s.678-693.

Turan,O.(1969).Selçuklular tarihi ve Türk-İslâm medeniyeti,istanbul:neşriyatyurdu.Turan,O.(1993).Selçuklular ve İslâmiyet,İstanbul:BoğaziçiYayınları.Uçar,Ş.(1990).Anadolu’da İslâm-Bizans mücadelesi,İstanbul:BilimselAraştırmaDizisi.UrfalıMateos (2000).Vekayi-nâmesi (952-1136) ve papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162),

(Türkçeyeçev.HrantD.Andreasyan),Ankara:TTKYayınları.Ünal,O.(1980),Türkiye tarihine giriş Horasandan Anadolu’ya,Ankara:TöreDevletYay.Ünalan,S.(2002).“MervanoğullarınınkuruluşuveSelçukludevleti’ninhakimiyetinegirişi”,

Yeni Türkiye 44, Türkoloji ve Türk Tarihi: II, Siyasi Tarih,TarihAraştırmalarıÖzelSayısı:II,S.44,Ankara,s.44.

Wittek,P.(1944).Menteşe beyliği,(Trc.ŞaikGökyay),Ankara:TTK.Yayınları.Yınanç,M.H.(2009).Türkiye tarihi, Selçuklular devri-I,(YayınaSunan:RefetYinanç),

Anakara:EkolYayınevi.Zoroğlu, L. (2002). “Anadolu’da 1071 öncesi ilk Türk izleri”,Yeni Türkiye Tarihi: 43,

Türkoloji ve Türk Tarihi-I,Sayı:43,Anakara,s.194-197.

Documents

BAŞLANGICINDAN 1071’E KADAR TÜRKLERİN ANADOLU’YA …ekevakademi.org/Makaleler/1264418673_13 Abdullah KAYA.pdf · Anadolu’ya ilk Türk girişlerini MÖ 3000-2000 yıllarına