BALKANLAR’DA KARIŞTIRILAN İKİ BEKTAŞİ ZAVİYESİ: XV-XVI. YÜZYILDA OSMAN BABA VE OTMAN BABA TEKKELERİ

BALKANLARDA KARITIRILAN K BEKTA ZAVYES XI VE XVI YZYILDA OSMAN BABA VE OTMAN BABA TEKKELER

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55 97

BALKANLARDA KARITIRILAN K BEKTA ZAVYES:XV-XVI. YZYILDA OSMAN BABA VE OTMAN BABA TEKKELER

Aye KAYAPINAR1Levent KAYAPINAR2

ZET

XV. yzyln ilk eyreinde kurulan Osman Baba zaviyesi ile XV. yzyln son eyreinde kurulan Otman Baba tekkesi birbirine kartrlmaktadr. Bu almada Balkanlardaki bu iki nemli Bektai tekkesinin kurucularnn ayr kiiler olduu saptanmtr. Osmanl tahrir defterlerinden istifade edilerek 1515-1573 yllar arasnda bu iki zaviyenin geliimi incelenmitir. Yaplan lokalizasyon almasyla da Osman Babadan farkl olan Otman Baba zaviyesinin yeri konusunda nermede bulunulmutur.

Anahtar kelime: Bektailik, Balkanlar, Bulgaristan, Hasky, Otman Baba, Osman Baba

TWO MIXED BEKTASHI DERVISHES LODGES IN THE BALKANS:OSMAN BABA AND OTMAN BABA DERVISH CONVENTS IN THE XVth-XVIth CENTURIES

ABSTRACT

The Dervish lodge of Osman Baba founded in the first quarter of the XVth century and the Dervish convent of Otman Baba established in the last quarter of the same century are mixed with each order each other. In this article we determine that the founders of these two important Bektashi convents in the Balkans are two different people. Using Ottoman survey registers dated between 1515-1573 we study the evolution of these two lodges. With the localization enterprise we try to determine the place of the convent of Otman Baba which is different from Osman Baba lodge.

Keywords: Bektashizm, Balkans, Bulgaria, Haskovo, Otman Baba, Osman Baba

1 Do. Dr., Abant zzet Baysal niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi. [email protected] Do. Dr., Abant zzet Baysal niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi. [email protected].

Aye KAYAPINAR / Levent KAYAPINAR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 5598

I- Giri

Gnmzde Osman Baba (Otman Baba)nn trbesi Bulgaristann Hasky iline bal Trakiets kynn Tekke (Teketo) mahallesinde bulunmaktadr. Tekke adl yerleim birimi, Osmanl dneminde Tekkeky olarak gemektedir. Bugnk Trakiets diye isimlendirilen kyn Osmanl dnemindeki ad lyas veya lyasadr. Blgede oturan Trklerin aznda kyn ad, Eleseye dnmtr. (Acarolu 2006: 317) Trbenin zerinde iki tane yazt bulunmaktadr. Yaztlardan birinde Osman Baba, dierinde Otman Baba ismi gemektedir. (Venedikova 2006: 86-93) Trbenin zerinde bulunan bu yaztlara baklrsa Osman Baba ile Otman Baba ayn kiilerdir. u ana kadar Otman Babadan bahseden aratrmaclar, onun zaviyesinin yerini tam olarak tespit etme abas gstermemilerdir. Sadece zaviyesinin Hasky civarnda olduunu sylemekle yetinmilerdir. Ayrca btn almalar Otman Baba Velyetnamesinden (Kl vd. 2007), Evliya elebi Seyahatnamesinden ve Faziletnameden hareketle ekillenmitir.3 Otman Baba (Osman Baba)nn trbesinin bulunduu yeri tespit eden aratrmaclar da bulunmaktadr. Ancak XVI. yzyl Osmanl tahrir defterlerinden de yararlanan bu aratrmaclar Otman Baba ile Osman Babann farkl kiiler olabileceini vurgulamamlardr. (Kiprovska 2008: 197) Bununla birlikte irmen Sanca zerine doktora tezi hazrlayan Dr. Sddk alk, Osman Baba ve Otman Baba zaviyelerini XVI. yzyl irmen Sanca tahrir defterlerine istinaden ayr ayr ele alm, tahrirde geen Otman Baba zaviyesinin nerede olduunu tespit edememekle beraber Otman Babann Otman Baba Velayetnamesinin kahraman olan kii ve Osman Babann zaviyesinin ise Koal, Aydomu ve Tekkekyleri civarnda olmas muhtemel olduunu belirtmi, ancak bu kylerin tam olarak nerede olduunu lokalize etmemi veya konkordans teebbsnde bulunmamtr. (alk 2005: 121-122; 124-125)

Bu almann amac, 1378-1478 yllar arasnda yaad kabul edilen (Ocak 1983: s. 16; ahin 2007: s. 6) Otman Babann Osman Baba ile ayn kii olup olmadn sorgulamak, Osman Baba ve Otman Baba zaviyelerinin bulunduu yerleri lokalize etmek, iki zaviye ile ilgili 1515-1573 yllar arasnda Osmanl tahrir defterlerinin verdii bilgileri sunarak deerlendirmek ve mmkn olduunca burada geen yerleim birimlerinin lokalizasyonunu ve konkordansn yapmaktr.

3 Nejat Birdoan. (1995). Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerlemesi, Ocaklar-Dedeler-Soyaalar, stanbul: Mozaik Yaynlar, s. 57-60; Mlikoff, rne. (1999). 14.-15. Yzyllarda slam Heterodoksluunun Trakyaya ve Balkanlara Yerleme Yollar, Sol Kol Osmanl Egemenliinde Via Egnatia (1380-1389), ed. Elizabeth A. Zachariadou. stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 179; Halime Doru. 2002. Osmanl Devletinin Rumelide Fetih ve skan Siyaseti, Trkler, ed. Hasan Celal Gzel, Kemal iek, Salim Koca, c. 9, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, s. 170-171 (s. 165- 176); Haim ahin, Otman Baba, DA, c. 34, stanbul, 2007, s. 6-8; nalck, Halil. (2009). Otman Baba ve Fatih Sultan Mehmed, Dou-Bat Makaleler I. Ankara: Dou-Bat Yaynlar, s. 139-163; Mlikoff, Irne. (2009). Bulgaristanda Deliorman Kzlba Topluluu, Uyur idik Uyardlar, Alevilik-Bektalik Aratrmalar, stanbul: 130.



II Osman Baba ve Otman Babaya ait kaytlar

Birinci kaynamz TT 50, 1515/1516 (H. 921) tarihli mufassal tahrir defteridir. Defter, eksiksizdir ve 284 sayfadan ibarettir. Bu defterde irmen, Ergene, Hasky, Yenice-i irpan, Aka Kzanlk, Tekfurda ve Yenice-i Zara nahiyelerindeki has, zeamet, timar ve vakf kaytlarn iermektedir. Osman Baba zaviyesinin kayd, TT 50 numaral defterin 130. sayfasnda yer alr. Bu kayt u ekildedir:

TT 50, s. 130

Zaviye-i merhum Osman Baba, Hasky nevahiyesinde ber muceb-i defter-i atik -hazreti padiah- alempenah hkm-i cihan-muta- erzani klm yurdunu hududyla ve tekkesini tasarruf idb ikamet ede etrafdan gelen kurban in koyuna amil dahl itmeye ve resm taleb klnmya nazar klnub mukarrer klnd deyu deftere sebt olunmu badehu merhum ve mafurun leh Sultan Bayezid Han tekrar hkm-i erif sadaka idb emr eylemiler ki zikr olan tekke ve ana muataallik olan baa ve baeye ve deirmene kimesne vakfmdr deyu niza iderse men ve def oluna deyu.

Behll Dervi veled-i Tun? (ya da tovice?), Bekta Dervi veled-i Abdullah, Ahmed Dervi veled-i Abdullah, Adil Dervi veled-i Abdullah, Dervi Ali veled-i Muhammedi;

TT 50, s. 131

Tetimme-i zaviye-i merhum Osman () Baba

Kasm Dervi veled-i Mahmud, Yunus Dervi veled-i Abdullah, Nebi Dervi veled-i Abdullah, brahim Dervi veled-i Abdullah, Hasan Dervi veled-i Abdullah;

Davud Dervi veled-i Abdullah, Kozlu Dervi veled-i Abdullah, Dervi Ali veled-i Abdullah, Ali Dervi veled-i Hamza, Nev Hseyin Dervi veled-i Musa;

Yusuf Dervi veled-i Abdullah, irmerd Dervi veled-i Abdullah, smail Dervi veled-i Abdullah, Sinan Dervi veled-i Abdullah, Durmu Dervi veled-i brahim

Mezkur derviler zikr olan tekkede sakinlerdir.

Asiyab, Krkpnar, 4 bab mezkur deirmenlerin ikisini lyas voyvoda vakf itmi ve ikisini Benli Hasan vakf itmi.

Bae, Aydomu nam karye civarndadr, hasl- meyve-i emrud 3 araba

Bae, Beyky nam karye civarndadr, hasl- meyve-i emrud, 2 araba

Bae, Abdallar kendler timar eylemiler Tekke civarndadr, hasl- meyve-i emrud 2 araba tamam 3 araba

Konu nam karye yannda skender Bey olu Yahya Bey mezkur tekkeye bir eltk dengi vakf itmi, hasl 6 md pirin



Bae, Koal nam karye civarnda zmc yeri vakf eyled, hasl- meyve-i emrud bir araba

Bae, Sarn Pnar, vakf- Yunus Dede Hasl- meyve 100

Otman Babann zaviyesi ise bu defterin 134. sayfasnda u ekilde gemektedir.

TT 50, s. 134

Nahiye-i Haskyde Akyazda Hac Hseyin Klas yannda baz hali yer Doanc Saruhan nam karye subas Ali veled-i Musadan Atman () Baba nam dervi yz ake tapu virb zikr olan yerde zaviye bnyad idb bu hususda merhum ve mafurun leh Sultan Bayezid Han aleyhr-rahme vel-gufrndan sene sitte ve semanin ve semanemie evval evvelinden mverreh hkm-i erif ibraz idb fehvasnda buyurmular ki haricden kurban in gelan koyuna amil dahl eylemeye ve resm taleb klmaya ve zikr olan yurd ve tekke, mezkur dervilerin taht- tasarrufunda olub padiahmz Sultan Selim Handan sene irin ve tisamie Muharreminin evastyla mverreh hkm-i erif getrb hari ez defter olub mezkur Atman () Babann evlad deftere sebt olunmasn maksud eyledikleri ecilden deftere sebt olund.

Dede Bali veled-i Atman () Baba, Tirbudak birader-i o, Nesimi veled-i Kebir Dede, Muhib Dervi veled-i skender, Mstecab Abdal veled-i Kocalca;

skender atik-i Atman () Baba, Gnder veled-i Hayreddin, Hseyin Kulu Doanc, Ferhad veled-i Abdullah, Hseyin atik-i Yakub Bey;

Cafer atik-i Ali Paa

El-hnta md 5 700, Zahire fi 5 75, E-air md 2 200

Mezkurun ey-i Allah ile kanaat iderler ve kurban in gelan koyun 400 res.

H. 921/M. 1515-1516 ylnda tutulmu Osman ve Otman (Atman) Babaya ait bu ilk kayd karlatrdmz zaman Osman Babann merhum sfatyla anldn grrz. Dolaysyla bu tarihte Osman Baba yaamamaktadr. Buna karlk Otman (Atman) Baba iin bu sfat kullanlmamaktadr ve Otman (Atman) Baba isminin getii yerde mezkr sfatyla anlmakla beraber bu tarihte hayatta olup olmad kesin deildir. Otman Baba Velayetnamesine gre Fatih Sultan Mehmet dneminde Otman Babann yaad ve elimizdeki en erken tahririn II. Bayezid dnemine atfta bulunduu dnlrse Otman Babann bu tarihlerde hayatta olmadn syleyebiliriz.

Osman Baba zaviyesinin Sultan Bayezid dneminden nce (muhtemelen Fatih Sultan Mehmet dneminde) Hasky nahiyesinde inaat edildii belirtilmektedir. Osman Babann bu dnemde kurban iin gelen koyunlara vergi memurlarnn karmamas ve vergi talep etmemesi gibi elde ettii baz imtiyazlarn Sultan Bayezid Han tarafndan da yenilendiini, ad geen tekke ve ona bal ba, bahe ve deirmene kimsenin vakfmdr diye teebbste bulunamayaca belirtilmektedir. Osman Babann Hasky nevahisinde bulunduu belirtilen



zaviyesinin civarnda corafi olarak Krkpnar, Aydomu, Beyky, Konu, Sarn Pnar ve Koal adl kylerin bulunduu belirtilmektedir.

Buna karlk Otman (Atman) Baba zaviyesinin Haskyde bulunan Akyazda Hac Hseyin Klas4 yannda bulunan yerde ina edildii kayda geirilmitir. Bu tekkenin Otman Baba tarafndan bnyad edildiine vurgu yaplmtr. Bu ina edilen zaviyeye Hicr 1 evval 886 tarihinde yani Milad 23 Kasm 1481 tarihinde Sultan Bayezid tarafndan buraya gelen kurbanlk koyun iin vergi talep edilmemesi konusunda bir hkm-i erifin ibraz edildii belirtilmitir. Bu muafiyet 920 yl Muharrem aynn evastnda yani 7-16 Mart 1514 tarihinde Sultan Selim tarafndan verilen bir hkm-i erifle Otman Babann evlatlarna da verilmitir.

Byklk asndan bakld zaman Osman Baba zaviyesinde 20 kiinin yaad ve tamamnn dervi olduu anlalmaktadr. Onomastik adan bakld zaman, Osman Baba zaviyesinde kaytl derviler arasnda Bekta, irmert, Ahmet, Ali gibi Bektailik kltrnde youn olarak kullanlan isimler dikkat ekmektedir. Dier bir unsur ise, pek ok derviin baba isminin Abdullah olmasdr. (A. Kayapnar 2010: 152-155) Buna karlk Otman Baba zaviyesinde 11 kii yaamakta olup bunlardan ikisi Otman Babann ocuklar, birisi Otman Babann, birisi Yakup Beyin, dieri Ali Paann olmak zere atikin ve bir dervi sfat, bir de abdal sfat tayan kiinin yer ald grlmektedir. Kii adlar bakmndan Bali, Nesimi gibi Alevi-Bektai kltrndeki nemli isimler, Ali, Cafer, Hamza, Hasan, Hseyin, Mehmet ve Musa gibi ehl-i beyt isimleri yaygn olarak kullanld anlalmaktadr.(A. Kayapnar 2010: 157-158)

Ekonomik olaraksa, Osman Baba zaviyesinin drt adet deirmeninin bulunduu, Aydomu ve Beyky adl kylerin civarnda toplam be araba armutun topland bahelerinin yer ald abdallarn kendileri tarafndan ilenen arabalk armut baheleri olduu belirtilmektedir. Ayrca skender Beyolu Yahya Bey tarafndan tekkeye balanan bir eltik denginin olduu da kaydedilmektedir. Buna karlk Otman Baba zaviyesinin ise, 5 mddlk buday geliri, 2 mddlk arpa geliri bulunduu ve zaviyede yaayan kiilerin ey-i Allah ile kanaat ettikleri ve yllk 400 ba koyunun kurban iin zaviyeye getirildii belirtilmektedir.

kinci kaynamz 1530 tarihli TT 370 numaral Muhasebe-i Vilyet-i Rumeli Defteridir. Bu defter, iki cilt hlinde 2002 ylnda Babakanlk Osmanl Arivi yaymlar arasnda baslmtr. (Babakanlk Osmanl Arivi 2001-2002) Kanuni Sultan Sleymann emri zerine hazrlanm bir muhasebe defteridir. TT 370 numaral defter, Osman Baba ve Otman Baba zaviyelerini 341. sayfasnda kaydedilmektedir.

Osman Baba ile ilgili kayt yledir:

4 ncelediimiz Osmanl tahrir defterlerinde bu yerleim biriminin ad Hac Hasan Klas olarak okumak da mmkndr. Ancak bu yerleim merkezi deil de, Hac Hseyin Mahallesi adnda bir yerin olmas, bizi bu ekilde okuma tercihinde bulunmamza neden olmutur.



TT 370, s. 341

Zaviye-i Osman Baba () , Hasky nevahisindedir.Hdmetkaran- dervian- zaviye-i mezbure nefer 69Asiyabha-y zaviye-i mezkure 3 bab fi sene 3000Baeha-i zaviye-i mezkure 5 aded hasl 500Denk-i eltk der kurb- karye-i Konuda vakf- Yahya Bey veled-i skender BeyHasl- ark 6 mdd

Evani-i zaviye-i mezkure

Kazgan kta 16, Sahan hurcu kta 30, Tepsi hurcu 37, Bakra kta 16, Tava kta 7, Kefa kta 10, Bakra- dier kta 2, Tepsi-i sade kta 30, Sahan- sade 27;

Tepsi-i kuru 6 kta, Tas kta 7, Tas... (silik) 4 kta, Tas- kilar 20 kta, Bir badiya, Bakra hurcu 2, era, 30, amdan 2 kta

Asiyab- Ahmed Dede, kurb- Ilca, nefs-i Haskyde zaviyesine vakf itmidir Hasl el-galle, harab

Otman Baba ile ilgili kayt aada verilmitir:

TT 370, s. 341

Zaviye-i Otman () Baba, Akyazda Hac Hseyin Klas kurbunda baz hali yerleri ki mezkur Osman () Baba tapulayub zerinde bir zaviye bina idb kurban in gelan koyuna amil dahl itmeye deyu ellerinde selatin-i nahiden hkmleri var.

Dervian nefer 5. Mezkurlar ey-i Allah ile kanat iderler kurban in gelan koyun 350 res

Bae-i Behll Dede maa tarla

1530 tarihinde iki zaviye iin tutulan bu kaytlar karlatrldnda Osman Baba zaviyesinin 1515 ylndaki kayt gibi () eklinde yazld grlmektedir. Buna karlk daha nce Atman () eklinde kaydedilmi olan zaviyenin daha sonra genel olarak adlandrlacak Otman () eklinde yazld grlmektedir. sim konusunda dier bir nokta ise, katibin Otman adnn kullanlmasnda ok dikkatli olmamas ve hemen ikinci satrda Otman () yazdktan sonra onun iin Osman () yazm eklini de kullanm olmasdr. Dolaysyla 1530lu yllardan itibaren Osman ve Otman Baba kullanmnda bir karklk balam gzkmektedir.

Demografik olarak 1530 ylnda her iki zaviyeye de baktmzda Osman Baba zaviyesinin dervi saysnda art gzlemlenirken, Otman Baba zaviyesinde ise d tespit edilmitir.



1515 ylnda Osman Baba zaviyesinde 20 olan dervi says, 15 yl sonra 69a karken Otman Baba zaviyesinde 11 olan dervi says 1530da 5e dmtr. Bu rakamlara bakarak Osman Baba zaviyesi byrken Otman Baba zaviyesinin kldn syleyebiliriz. Bu gr destekleyen dier bir datamz ise, 15 yl nce Otman Baba zaviyesinde yllk 400 adet kurbanlk koyun kesilirken 1530 ylnda bu say 350 adete dmtr.

1530 tarihli kaytta dikkat eken dier bir unsur Osman Baba zaviyesinde kullanlan gnlk mutfak malzemesi konusunda detayl bilgi sunmasdr. Kullanlan malzemeler arasnda 16 adet kazan, 30 adet sahan hurcu, 37 adet tepsi hurcu, 18 adet bakra, 7 adet tava, 10 adet kepe, 36 tepsi, 27 adet sahan, 31 adet tas, 1 adet badiya (toprak kap), 2 adet bakra hurcu, 30 adet era, 2 adet amdan sayabiliriz.

nc Kaynamz TT 385, Kanuni Sultan Sleyman (1520-1566) dnemine aittir. Bu defterin tarihi tam olarak bilinmemektedir. Defterin ba eksiktir ancak sonu tamdr. TT 385 nolu defter, 429 sayfadan ibaret olup irmen, Hasky, Ake Kzanlk, Yenice-i Zara, Yenice-i irpan, Filibe, Ergene, Cebel-i Tekfur nahiyelerindeki has, zeamet, timar ve vakflar kaydeden mufassal defter niteliindedir. Defter 1541 ylndan sonraki bir tarihte dzenlemitir. (alk 2005: 9) Osman Babann zaviyesi TT 385 numaral defterin 365. sayfasnda aadaki gibi kaydedilmitir.

TT 385, s. 365

Zaviye-i Osman () Baba, Hasky nevahisinde ber muceb-i defter-i atik - hazret-i padiah- alempenah hkm-i cihan-muta - erzani klnm, yurdunu ve tekkesin hududuyla tasarruf idb ve etrafdan kurban in gelen koyuna amil dahl itmeye ve resm taleb klmaya deyu hkmne nazar olunub mukarrer klnub deftere sebt olunmu badehu Sultan Selim Han - aleyhr-rahme vel-gufran - tekrar hkm-i erif sadaka idb emir eylemiler ki zikr olan tekke ve ana mteallik olan baa ve baeye ve deirmene kimesne dahl ve niza iderse men ve def oluna deyu suret-i hkm defter-i atikde mukayyed olunman defter-i cedid-i hakaniye dahi bu minval zere sebt olund.

Hdmetkaran- zaviye-i mezbure

ahkulu veled-i Aydn Dede, Hac Nasuh veled-i sa, Nazar veled-i Yahi, smail Dede veled-i Abdullah, Hac Cafer veled-i Abdullah;

Bali Dede veled-i skender, Abdi Dede-trbedar, Ferhad Dede veled-i Abdullah, Gl Dede veled-i Abdullah, Hseyin Dede veled-i Ramazan;

Hseyin veled-i Abdullah, Ahmed veled-i Abdullah, Mustafa-debba, Pervane- pabu, Nasuh veled-i Abdullah;

Mustafa veled-i Abdullah, Pervane Abdullah, Cafer veled-i Abdullah, Sule veled-i Abdullah, Hasan veled-i Abdullah;



Cafer veled-i Abdullah, Abdi veled-i Hasan, Gndodu veled-i Hzr, Bekta Dede veled-i Musa, Kanber birader-i o;

Hasan veled-i Abdullah, Salih veled-i Memi, Musa veled-i Abdullah, agrar veled-i Abdullah, Burak veled-i Abdullah;

Mani veled-i Veli Dede, ahkulu veled-i Bekta, Mmin veled-i Bekta, Nasuh veled-i Bekta, Yunus veled-i Bekta;

Hdavirdi veled-i Kamber, Pir Ali veled-i Kamber, Dervi veled-i Kamber, kr veled-i Kamber, Hzr veled-i Kamber;

Turali veled-i Kabil, Kurd veled-i Kabil, Mehmed veled-i Kabil, Bali veled-i Kabil, ahkulu;

Murad veled-i Abdullah, Mustafa veled-i Abdullah, nehan veled-i Abdullah, Malko Abdullah, Ahmed veled-i Abdullah;

Hasan veled-i Abdullah, Zeynel veled-i Kamber, Ali veled-i Dede, ahkulu veled-i Hseyin, Ali veled-i lyas;

TT 385, s. 366

Veli Yevm Dede, Kurd veled-i o, Zulfikar veled-i o, nesi birader-i o, Yusuf veled-i Abdullah; Kurban veled-i Abdullah, Ali veled-i Mmin, aban Divane, Haydar veled-i Ali, Kalender veled-i Hasan; veys Dede veled-i Mehmed, Turdu veled-i Kl Mustafa, Memi veled-i Kl Mustafa;

Kbtiyan- zaviye-i mezbure

Kurd Hac, Mustafa Hac, Mihal Hac, Veli Mustafa, Nebi Mustafa;Bazarl Yakub, Yolageldi Hamza, Kurd Hamza, Tatar Abdullah;Asiyabha-y zaviye-i mezbureAsiyab- vakf- lyas Baba bab 3 hasl- galle 10 mddAsiyab- Krkpnar vakf- Yenieri Hseyin bab 3 hasl- galle 12 mddAsiyab- Ahmed Dede der kurb- Ilca harab od

Asiyab- vakf- Koi Bey der nezd-i Domu bab 2 hasl- galle 10 mddAsiyab- vakf- Mahmud Bey der karye-i Koal bab 2 hasl- galle 10 mddDenk-i ark- eltk der kurb- Domu vakf- Yahya Bey hasl 5 mdd

Denk-i eltk der kurb- Domu an vakf- Koi Bey hasl 5 mdd.



Baeha-y zaviye-i mezbure

Bae-i Aydomu nam karye civarnda hasl 100Bae-i Beyky nam karye civarnda hasl 100Bae-i zaviye ki abdallar timar eylemiler hasl 100Bae-i Sarn pnar vakf- Yunus Dede hasl 100Bae-i Cemid Aa der kurb- Karaca Dede der kurb- karye-i Koca hasl 50

TT 385, s. 367

Bae-i Sefer der nezd-i karye-i Koa hasl 40Bae-i Mehmed der nezd-i karye-i Koa hasl 40Bae-i zaviye ki abdallar timar eylemiler hasl- vakf- Nebi DedeBae-i Kebe Musa der kurb- Gkeler hasl 30Bae-i vaz Dede der kurb- Gkeler hasl 30Bae-i zaviye-i m 100 dnmHasl

El-hnta 30 mdd, air 10 mdd, avdar 10 mdd, Zahire 10 mdd

Evai-i vakf- zaviye-i mezbure

Kazgan 40 kta, Sahan hurcu 100 kta, Tepsi hurcu 30 kta, Tepsi sade 20, Bakra- bzrg 15 kta;

Bakra- kk 10 kta, Tava 10 kta, tas 20 kta, Kefe 10 kta, Kefgir 9 kta;

Tepsi-i kuru 30 kta, Sini 3 kta, era 30 kta, amdan 10 kta, Badiya 1 kta;

ve be bakra

Otman Baba zaviyesi ise ayn defterin 370. sayfada yer almaktadr.

TT 385, s. 370

Zaviye-i Otman () Baba, Akyazda Hac Hseyin Klas kurbunda baz hali yer Doanc Saruhan nam karye subas Ali veled-i Musadan mezkur Otman () Baba nam dervi yz ake resm-i tapu virb zikr olan yerde zaviye bnyad idb bu hususda merhum mafurun leh Sultan Bayezid Han - aleyhr-rahme vel-gufrandan - sene sitte ve semanin ve semanemie evvali evvelinden suret-i hkm-i erif ibraz idb fehvasnda buyurmular ki haricden kurban in gelen koyuna amil dahl eylemeye ve resm taleb klmaya ve zikr olan yurd tekke-i mezbur derviin taht- tasarrufunda olub padiahmz Sultan Selim Handan sene irin ve tisamie Muharreminin evastyla mverreh suret-i hkm-i erif getrb hari ez defter olub mezkur Otman ()



Babann evlad sebt olunmasn maksud eyledkleri ecilden deftere sebt olundu defter-i atikde mukayyed bulunman defter-i cedid-i hakaniyeye dahi kayd olund.

eyh Kzl Deli, Nesimi veled-i Kzl Deli, Bazar veled-i Nesimi, aban veled-i Nazar, Hasan veled-i Cafer;

Ali birader-i Hasan Dede, Veli birader-i Hasan Dede, Nebi veled-i Cafer, Mehmed birader-i o, Muaddil veled-i Cafer;

Memi Dede veled-i Abdullah, Hamza Dede veled-i Ayas, Musa veled-i lyas, Ali veled-i Bahar, Hdavirdi veled-i Umur;

Mezkurlar ey-i Allah ile kanaat iderler kurban in gelen 200 res.

1541 ylndan dzenlendii anlalan TT 385 numaral defterdeki Osman ve Otman Babaya ait bilgileri karlatrdmzda Osman Baba zaviyesinin 1530 ylnda ulat bykl koruduu grlr. Daha nce 69 olan dervi says bu tarihte 68 olarak kaydedilmitir. Ancak bu sayya daha nce grmediimiz ve 9 kiiden oluan Kptiyan grubu da eklenmitir. Zaviyede kullanlan mutfak malzemesi karlatrldnda 1541 ylnda byk bir art olduu grlr. Kazan says, 16dan 40a, sahan hurcu 30dan 100 ktn tespit edebiliyoruz. Bu rakamlar Osman Baba zaviyesinin Otman Baba zaviyesine gre ok daha byk olduu ve daha fazla kiiye hitap ettiini gstermektedir. Buna karlk Otman Baba zaviyesinde 1530 ylnda be olan dervi saysnn 15e ktn, zaviyeye daha nce ylda 350 kurbanlk koyun gelirken bu rakamn 200e dtn gryoruz. Ancak, dervilerin isimlerine baktmz zaman zaviye eyhinin adnn Kzldeli, olunun Nesimi, torunun da Bazar isimlerini tadn tespit ediyoruz. Bu isimlerin stndeki kaytta mezkr Otman () Babann evlad sebt olunmasn maksud eyledkleri ecilden deftere sebt olundu, defter-i atikde mukayyed bulunman defter-i cedid-i hakaniyeye dahi kayd olundu ibaresinden Kzldelinin Otman Babann soyundan gelen birisi olabileceini tahmin etmekteyiz. Ayrca, Kzldeli isminin zaviye eyhi tarafndan kullanlyor olmas, gnmzde Bektai olgusu iinde yer alan Kzl Deli kltnn Otman Baba zaviyesi zerinde de etkili olduunu gsteriyor. Karlatrmamzdan kan dier bir sonu ise, Fatih, Bayezid ve I. Selimden sonra Kanuni Sultan Sleyman tarafndan da Osman Baba zaviyesine tannan muafiyetlerin yenilendiini gryoruz. Ayn durum Otman Baba zaviyesi iin de geerlidir.

Sonuncu kaynamz II. Selim dnemine ait ve H. 980 tarihini (1572/1573) tayan TT 521 numaral mufassal defterdir. Toplam 504 sayfas olup eksiksizdir. irmen, Hasky, Yenice-i Zara, Ake Kzanlk, irpan, Ergene, Filibe, Rodosuk, necik, Migalkara ve Ferecik nahiyelerine ait has, zeamet, timar ve vakflar ihtiva etmektedir. Osman Babann zaviyesi bu defterin 444. ila 446. sayfalar arasnda yer almaktadr.



TT 521, s. 444

Zaviye-i merhum Osman () Baba, Hasky nevahisinde ber muceb-i defter-i atik - hazret-i padiah- alempenah cihan-muta - erzani klm yurdunu ve tekkkesin hududuyla tasarruf idb ve etrafdan kurban in gelen koyuna amil dahl etmeye ve resm taleb klmaya deyu hkmne nazar olunub mukrarrer klnub deftere sebt olunmu badehu Sultan Selim Han - aleyhr-rahme vel-gufran - tekrar hkm-i erif sadaka idb emr eylemiler ki zikr olunan tekke ve ana mteallik olan baa ve baeye ve deirmenine kimesne dahl ve niza iderse men ve def oluna deyu suret-i hkm defter-i atik-i hakanide mukayyed olman defter-i cedide dahi bu minval zere sebt olund deyu defter-i atikde mukayyed bulunub hala padiahmz - eaze Allahu ensarehu hazretleri - dahi evamir-i sabka ve defatir-i salife mucebiyle amel oluna ve zaviye cem olunan koyundan olugelane mugayr resm alnmaya deyu hkm erif verilmein hala uslub- sabk zere kayd olund.

Hdmetkaran- zaviye-i mezbure

Mehmed veled-i mir, Abdi veled-i Hasan, Hamza veled-i Hseyin, Sadi veled-i Memi, Gl Dede veled-i Abdullah;

Mahmud Dede veled-i Abdullah, Veli veled-i Aydn, Nasuh veled-i Ali, mir veled-i Behll, Nebi veled-i ahkulu;

ahkulu veled-i Hseyin, ahvirdi veled-i o, Mustafa veled-i Abdullah, Kurd Ali veled-i o, ahkulu veled-i Bekta;

Dervi veled-i o, Muin veled-i Veli, Mmin veled-i Bekta, Sefer veled-i Yakub, Yunus veled-i Bekta;

Hdavirdi veled-i Kanber, Pir Ali veled-i Kanber, Dervi veled-i Kanber, Kabil veled-i Musa, Mehmed veled-i o;

Sleyman veled-i Orubey, Ahmed veled-i Abdullah, Hasan Dede veled-i Klemen, Bali Dede veled-i Yevm Dede, Kurd Ali veled-i o;

Kurd Dede veled-i Veyis Dede, Kalender veled-i Hasan Dede, Zulfikar birader-i o, Dervi birader-i o, Gbeyi birader-i o;

Haydar veled-i Ali, brahim veled-i Kalayc-derzi, Mahmud veled-i Abdullah, Mustafa veled-i lyas, Tur Hoca veled-i Ahad Dede;

Ramazan veled-i Ahad Dede, Halil Dede veled-i Ahad Dede, Ali Dede birader-i o, Orhan Dede veled-i Ahad Dede, Sleyman birader-i o

Kbtiyan- zaviye-i mezbure



TT 521, s. 445

Kurd veled-i Hac, Mustafa veled-i Hac, Mihal veled-i Hac, Hdavirdi veled-i Hac, Mustafa veled-i Veli;

Bazarl veled-i Yakub, Yolageldi Hamza, Sefer birader-i o, Hdavirdi veled-i Nebi

Asiyabha-y zaviye-i mezbureAsiyab bab 3 hasl- galle md 10Asiyab- Krkpnar vakf- yenieri Hseyin bab 3 hasl-i galle md 12Asiyab- vakf- Koi Bey der nezd-i karye-i Domu bab 2 hasl- galle md 10Asiyab- vakf- Mahmud Bey der karye-i Koal bab 20, hasl- galle 10 mddDenk-i ark- eltk der kurb- karye-i Domu, vakf- Yahya Bey hasl 5 mddDenk-i eltk vakf- Koi Bey der kurb- karye-i mezbur hasl 5 mddBaeha-y zaviye-i mezbureBae-i Aydomu nam karye civarnda hasl 100Bae-i Beyky nam karye-i civarnda hasl 100Bae-i zaviye ki abdallar timar eylemiler hasl 100Bae-i Sarn pnar vakf- Yunus Dede hasl 100Bae-i Cemid Aa der nezd-i karye-i Koca hasl 40Bae-i Karaca Dede der kurb- karye-i Koca hasl 50Bae-i Sefer der nezd-i karye-i Koca hasl 40Bae-i Mehmed der nezd-i karye-i Koca hasl 40Bae-i zaviye ki abdallar timar eylemiler hasl- vakf- Nebi Dede 40Bae-i Kebe Musa der kurb- karye-i Gkeler hasl 30Bae-i vaz Dede der kurb- Kkler Gkeler hasl 30Bae-i zaviye-i m 100 dnmHaslEl-hnta mdd 30, air mdd 10, avdar mdd 10, Zahire mdd 10, Alef mdd 10.Yaylak- Klburnu der tasarruf- dervian- zaviye-i Osman Baba resmin sahib-i arza virrler. Resm 30

TT 521, s. 446

Evai-i vakf- zaviye-i mezbure

Kazgan 40 kta, Sahan hurcu 100 kta, Tepsi hurcu 30 kta, Tepsi sade 20, Bakra- bzrg 15 kta;



Bakra- kk 10 kta, Tava 10 kta, Tas 10 kta, Kefe 10 kta, Tepsi-i kuru 30 kta;Kefgir 9 kta, Sini 3 kta, era 3 kta, amdan 10 kta, Badiya 1 kta ve be bakra.

Otman Babann zaviyesi ayn defterin 449. sayfasnda kaydedilmitir.

TT 521, s. 449

Zaviye-i Otman () Baba, Akyazda Hac Hseyin Klas kurbunda baz hali yer Doanc Saruhan nam karye subas Ali veled-i Musadan mezkur Otman () Baba nam dervi yz ake resm-i tapu virb zikr olan yerde zaviye bnyad idb bu hususda - merhum mafurun leh - Sultan Bayezid Han - aleyhr-rahme vel-gufrandan - sene sitte ve semanin ve semanemie evvali evvelinden suret-i hkm-i erif ibraz idb fehvasnda buyurmular ki haricden kurban in gelen koyuna amil dahl eylemeye ve resm taleb klmaya ve zikr olan yurd tekke-i mezbur derviin taht- tasarrufunda olub - merhum ve mafurun leh -Sultan Selim Han - tabe serahuda - sene irin ve tisamie Muharreminin evastyla mverreh hkm-i erif getrb hari ez defter olub mezkur Otman Babann evlad sebt olunmasn maksud eyledkleri ecilden deftere sebt olund deyu defter-i atik-i hakanide mukayyed bulunman hala defter-i cedide dahi kayd olund. Amma ziraat ve hraset itdkleri yerlerin r ve resimlerin sahib-i arza eda ideler.

Bazarl veled-i Nesimi-eyh, Hasan veled-i Cafer, Kurd veled-i Bazarl, Dede Bali veled-i Hasan, Ali veled-i Cafer;

Mahmud veled-i Nebi, Cafer veled-i Ali, Veli veled-i Cafer, Nebi veled-i Cafer, Arslan veled-i Maden;

Muharrem veled-i Nazar, Memi veled-i Abdullah, rak veled-i o, Ali veled-i Bahar, Hseyin veled-i o;

Hdavirdi veled-i Umur, Hamza veled-i Ayas, Turak veled-i o, Mehmed veled-i Nebi;

Evai-i zaviye-i mezbure

Mushaf- erif cild 1, Kazgan 4 kta, Tepsi hurcu 10 kta, Maraba 2 kta, Bakra 3 kta; Sahan 2 kta, Kefe kta 1, Kefgir kta 1, Tas kta 1, era 6 kta;Sr- siyah 2, Ganem res 9, nek res 4, Bargir res 1, lm? 1.

Hicr 980-Milad 1572/1573 ylnda II. Selim dneminde tutulan kaytlara gre Osman Baba zaviyesinin ekonomik durumunda ve bu zaviyede kullanlan mutfak eyas bakmndan Kanuni dnemindeki durum korunmaktadr. Sadece Klburnu yaylan Osman Baba zaviyesinin dervileri tasarruf etmeye balam ve timar sahibine 30 ake vergi demilerdir. Hdmetkaran- zaviye-i mezbure ad altnda Osman Baba zaviyesinde yaayanlar kaydedilmitir. Kanuni dnemine gre zaviyede yaayan dervi saysnda d vardr. Daha nce 68 olan dervi says, bu tarihte 45e dmtr. Kptiyan- zaviye-i mezbure ad altnda kaydedilenlerde ise, herhangi bir deiiklik yaanmamtr. Genel olarak 1571 ylnda Kbrsn



alnmas ve ayn yl nebaht deniz savalarnn yaanmas Osmanl lkesinde 1572/1573 senesi yaplan tahrirde nfus dkl olarak yansmtr. Osman Baba zaviyesindeki dervilerin saysnn azalmasn bu olaylarla ve henz nedenini bilemediimiz sebeplerle ilintilendirilebilir. Buna karlk Otman Baba zaviyesinde ise, nedenini aklayamadmz bir ekilde nfus art grlmektedir. Kanuni dneminde 15 olan dervi says 1572/1573te 19a kmtr. Tpk Osman Baba zaviyesinde olduu gibi Otman zaviyesi de daha nceki Osmanl sultanlarndan aldklar muafiyetleri II. Selim tarafndan da yenilenmitir. Otman Baba zaviyesi iin yeni olan durum ise, dervilerin ziraat ettikleri yerlerin r ve rsum vergilerinin timar sahibine verileceinin kaydedilmi olmasdr. Otman Baba zaviyesi iin 1572/1573 ylnda yaplan tahririn daha ncekilerden farkl bir unsuru da zaviyede kullanlan ara gere, hayvan says ve kitaplarn belirtilmesidir. Bunlar arasnda bir Kuran- Kerim ve lm ad altnda bir kitap sayabiliriz. Ayrca zaviyede drt adet kazan, 10 adet tepsi hurcu, 2 maraba, 3 bakra, 2 sahan, 1 kepe, 1 kevgir, 1 tas ve 6 era kaydedilmitir. Zaviyenin ihtiyalar iin 2 adet kara sr, 9 adet koyun, 4 inek ve 1 at bulunmaktadr. Zaviye iinde yer alan bu alet edevat, Osman Baba zaviyesiyle karlatnda Otman Baba zaviyesinin ok daha kk olduu anlalr. Ancak Osman Baba zaviyesinde kitaba ynelik olarak herhangi bir kayda rastlanmamtr.

III- Otman Baba ve Osman Baba zaviyelerinin lokalizasyonu

Evliya elebi, yaklak 20 yl ara ile gerekletirdii iki ayr seyahati esnasnda Osman Baba tekkesinden sz etmektedir. lk seyahatini 1652/1653 (H. 1063) ylnda yapan Evliya elebi, Tatarpazarcktan hareketle Filibeden, Papasl [Popovitsa] (Acarolu 2006: 796) kynden, Kayaldan [Vrbitsa] (Acarolu 2006: 556) ve ardndan Semizce [Semihe=Klokotnitsa] (Acarolu 2006: 872) kynden geerek Altunayra [Zlatna Livada] (Acarolu 2006: 36) giderek Hermenli (Harmanl)ye ulamtr. Evliya elebi, Osman Baba tekkesini Harmanlnn yksek bir yerinde bir han tarif etmekte ve bu hann gneyinde dalar iinde yani Harmanlnn gneyinde Osman Baba tekkesinin olduunu sylemektedir. Evliya elebinin bahsettii bu tekke, Osmanl tahrir defterlerinde Otman Baba zaviyesi olarak kaydedilen dergh olmaldr. (Evliya elebi 1999: 236) Aada bu tekkenin yerini tespit etmeye alacaz.

1670/1671 (H. 1081) ylnda gerekletirilen ikinci seyahati esnasnda stanimakadan [Asenovgrad] (Acarolu 2006: 458) hareket ettikten sonra Osman Baba tekkesine varmadan nce Evliya elebi srasyla Arnavud [Arnavud- kk=Gornoslav] (Acarolu 2006: 52), ervina [erven] (Acarolu 2006: 217), Yukar Tahtal ve Aa Tahtal [Bugn bu iki ky Topolovo ad altnda birletirilmi durumdadr.] (Acarolu 2006: 933), Byk Arnavudlu [Arnavud- kebir=Dolnoslav] (Acarolu 2006: 51), Papas [Popovitsa] (Acarolu 2006: 796), Bardaklar, Yenice, Knkl ve lyas [Trakiets] (Acarolu 2006: 317) kylerini ziyaret etmitir.(Evliya elebi 2003: 341) Osman Baba tekkesinden sonra Konuku [Uludere=Tatar ky=Konu] (Acarolu 2006: 617, 939), Tatarl, Hisarl [Hisarloba=Manastr] (Acarolu 2006: 424), Anabac, debk [de-Bey-Ky=de-Bik=Knijovnik] (Acarolu 2006:



440), Ktkl [Koren] (Acarolu 2006: 683), Ali Baba Tekkesi ky5, Kurulu, Fndkl [Fndck=Lyaskovets] (Acarolu 2006: 342), Derbend ve Dingli [Dinekli, Dinikli=Lozen] (Acarolu 2006: 277) adl kylerden geerek Evliya elebi Cisr-i Mustafa Paaya [Svilengrad] ulamtr. Bu ikinci seyahati esnasnda ise Evliya elebi, Osmanl tahrir defterlerinde Osman Baba zaviyesi olarak kaydedilen tekkeyi ziyaret etmitir.(Evliya elebi 2003: 344)

Evliya elebi, Yahya Paaolu Mehmed Beyin Osman Baba zaviyesinde bir bahar meydan bina ettiini beyan ettikten sonra bunun da Karadeniz sahilinde Varna ile Balk arasndaki Batova deresinde Akyazl Sultan tekkesine benzetmektedir.(Evliya elebi 2003: 342) Evliya elebinin Osman Baba tekkesinin grkemlii ile ilgili verdii bilgilerin doru olduklar anlalmaktadr. nk Osmanl tahrir defterlerindeki kaytlar da byk bir zaviye olduunu gstermektedir.

Velayetnameye gre Otman Baba, Haskyn kble tarafnda Tanr eteinde Uludereye [Harmanl Deresi] (Acarolu 2006: 983-984) gelmitir. Daha sonra da Akpnara [Byal Kladenets] (Acarolu 2006: 19) gelerek abdallarn cem etmitir. Bu ky lyas [Trakiets] ve Hac Hseyin Mahalle [Nadejden] kyleri arasnda ve uzaklk olarak ters ynde hemen hemen ayn mesafededir.(Kl vd. 2007: 260-261)

XVI. yzyl tahrir defterlerinde ise Haskye bal Osman Baba ve Otman (Atman) Baba zaviyeleri zikredilmektedir. kisi farkl zaviyelerdir. Bugnk Haskyn (gnmzdeki ad Haskovo) Tekke (gnmzdeki ad Teketo) adl yerleim birimi, gnmz Trakiets=lyas=lyasa) kynn bir mahallesidir. Burada bulunan dergh Osman Babaya aittir. Taradmz tahrir defterlerinde Osman Babann tekkesinin tasarrufunda olan ba, bahe ve deirmenlerin Koal [bugnk Haskovo iline bal Kozlets ky] (Acarolu 2006: 610), Aydomu [bugnk Haskovo iline bal Zornitsa ky] (Acarolu 2006: 73) ve Sarn Pnar [bugnk Haskovo iline bal Srnitsa ky] (Acarolu 2006: 779) zikredilmesi, tekkenin de buralara yakn olmas fikrini dourmaktadr. Harita zerinde bu kyler birbirine ok yakndr. Dolaysyla Tekke kyndeki tekke Osman Baba tekkesidir.(alk 2005: 121-122)

XV. yzyl kaynaklarnda Otman Baba zaviyesi olarak geen zaviye, Haskyn Akyaz mevkiinde Hac Hseyin Klasnda zikredilmektedir. Velayetnamesi olan ve Varnada Tekke kynde (Obroite) zaviye kuran Otman Baba budur. Hatta Varnadaki Tekke kyndeki zaviye Akyazl diye anlmaktadr ve bu ismin Haskydeki Akyaz mevkiinin isminden geldiini dnebiliriz. Otman Babann yaknnda zaviyesini kurduu Haskye bal Hac Hseyin Klas aradmzda ise bugnk Hasky iline bal Bulgarca ad Nadejden olan Hac Hseyin Mahalle adnda bir kyn olduunu tespit edebiliriz.

5 Baz aratrmaclar, Otman Baba tekkesinin, Trke ad Tekkeky olan Hasky iline bal bugnk Bogomil kynde olduunu dnmektedirler. (zer 2005: 358).



Otman Babann tekkesinin bu kye yakn bir yerde olma ihtimali vardr.6(Acarolu 2006: 390)

V- Sonu

1- Osman Baba ve Otman Babann isimlerinin kaytlara geiinde baz farkllklar gzlemlenir. Osman Babaya ait en eski kayt, H. 913-M. 1507/1508 tarihli trbe kitabesidir. Bu kitabe Katerina Venedikova tarafndan fotoraf ve yaznn istifinin deifresiyle yaymlanmtr (Venedikova 2006: 93). Yaznn deifresinde baz sralama hatalar grlmekle birlikte kitabe fotorafn verilmesi bu hatalarn almasn mmkn klmaktadr. Burada Osman Baba (-Atman) eklinde yazlmtr. Daha sonra Osman Baba iin yazlan kaytlarda bu yazm ekline rastlamyoruz. 1515 ylndan balayarak 1573 ylna kadar devam eden incelediimiz Osmanl kaytlarnda Osman Babann Osman () eklinde kaydedildii grlmektedir. Dolaysyla asl Atman olan bir isim zaman iinde Osmana dnmtr. Bu durum bize Alevi-Bektai gruplar arasnda ok az yer alan Osman isminin bir Bektai Babas iin kullanlyor olmasnn sebebini de aklyor.

Buna karlk Otman Baba iin Osmanl tahrir defterlerinde farkl yazm ekilleriyle karlayoruz. 1515/1516 ylnda Atman () eklinde kayda geirilmitir. 1530 ylnda ise bu yazlm ekli Otmana () dnmtr. Ayn tarihte Otman yazlm ile birlikte Otman Baba iin Osman () yazm da kullanlmtr. 1541 ve 1572/1573 tarihli tahrir defterlerinde ise, Otman () yazm ekli tercih edilmitir. Osman Baba ve Otman Baba iin benzer yazm ekillerinin kullanlmas Evliya elebiden balayarak onlarn birbirleriyle kartrlmas ve onlarn ayn kii olduunun zannedilmesine neden olmutur.

2- Osman Baba ve Otman Baba iki ayr kiidir ve kronolojik olarak birbirlerini grme ihtimali dk bir zaman dilimi iinde yaamlardr.7 Bugn Hasky iline bal lyasa (Trakiets) kynn bir mahallesi olan Tekkeky (Teketo)de trbesi ve tekkesi bulunan kii Osman Babadr. Osman Babann bu zaviyesinin en azndan Fatih Sultan Mehmetten beri var olduunu II. Bayezid tarafndan verilen bir hkm-i erif yoluyla anlyoruz. Ancak bu dnemde Osman Baba merhum sfatyla anlmaktadr ve yaad dnem ile tekkenin ina edildii tarih de Fatih Sultan Mehmet dneminden nceki bir zamandr. Bu tarihin ne olabilecei konusunda bugn Tekkekyde bulunan ve Katerina Venedikova tarafndan

6 Benzer durum Seyyid Ali ile Kzl Deli iin de geerlidir. Seyyid Ali, 1365 yl civar lm olduu anlalan bir eren iken, Kzl Deli 1412 ylnda hala hayattayd. Vatan zgl, Veli Baba Menakpamesi ile birlikte I.Murada ait 1366 tarihli vakfiye belgesi, Kostenekinin Stefan Lazarevi Biyografisi, Dsturname-i Enveride geen Seyyid (Seyit/Seydi Sultan) ile 1412 ylna ait ve Kzl Deliye verilmi bir belgeyi dolaysyla bu tarihte hayatta olduunu bildiimiz Kzl Deliyi analiz etmitir. Bu analizlerden hareketle Dimetoka ile ilikilendirilen Seyyid Ali Sultan adl erenin aslnda 1364/1365 civar lm olduunu ortaya koymakta ve Seyyid Ali Sultan ile Kzl Delinin farkl kiiler olduu iddiaetmitir. (zgl, 2010: 191-314). Bu makalenin yazlmas srasnda sk sk gr alveriinde bulunduumuz Vatan zgle iten teekkr ediyoruz.7 TT 50, s. 134.



fotoraf ile birlikte yaymlanan kitabede (Venedikova 2006: 93) trbenin ina tarihinin Hicr 813 (Milad 1410/1411) verilmesi bize k tutmaktadr. Ayrca bu kitabede Osman Babann babasnn adnn Hssam olduunun belirtilmesi ve Evliya elebinin de Osman Babann Seyyid Alinin olu Seyyid Hssameddinin olu olduunu vurgulamas ile birlikte (Evliya elebi, 2003: 343) H. 1151 (M. 1738/1739) tarihli bir mhrde de Osman Babann Hssam ahn evlad olduunun vurgulanmas en azndan kronolojik olarak Osman Babann eceresini karmamz mmkn klmaktadr. (Mikov 2008: 201-203) Her ne kadar birinci elden kaynaklara sahip olmamakla birlikte yukarda saydmz kaynaklardan aadaki ecere karlabilir:

Seyyid Ali (tahminen l. 1365)

Seyyid Hssameddin

Osman Baba (tahminen l. 1411)

Osman Babann zaviyesinin kaytlar 1573 ylna kadar ulamasna ramen burada yaayan dervilerin baba adlarnda Osman Babaya bir atfta bulunulmamas nedeniyle tekkenin geliim srecini takip edebilmemize ramen Osman Babann eceresini Osmanl dneminde oluturmamz mmkn olmamaktadr.

Otman Baba ise, Osman Baba ile kartrlmakta olup kendisi daha ge dnemde yaamtr. Tahrir defterlerine yansyan Otman Babann velayetnamesi olan Otman Baba olduunu dnyoruz. Velayetnameye gre 1402 ylnda Anadoluya gelmi daha sonra Balkan yarmadasna gemi ve 1478 ylnda vefat etmitir. Osmanl tahrir defterlerinden Otman Babann bizzat kendisinin salnda zaviye ina ettiini reniyoruz. Kuvvetle muhtemeldir ki, bu zaviyenin inaat tarihi Fatih Sultan Mehmetin saltanatnn sonlarna doru ve Otman Babann lm tarihi olan 1478den nceki bir zaman dilimi iindedir. Bu zaman diliminin 1453 ila 1478 tarihleri arasnda olduunu syleyebiliriz. Otman Babann kurduu zaviyeye Hicr 1 evval 886 Milad 23 Kasm 1481 tarihinde Sultan II. Bayezid tarafndan baz muafiyetler tannm ve bu tahrir defterine kaydedilmitir. 1572/1573 ylna kadar takip edebildiimiz tahrir defterlerinde Otman Babann evlatlar zaviyenin devam etmesini salamlardr. Bu tarihe kadar Otman Babann soy eceresini aadaki gibi karmamz mmkn olmaktadr:



OTMAN BABA (ATMAN BABA)8

DEDE BAL veled-i OTMAN BABA9, TRBUDAK birader-i DEDE BAL

EYH KIZILDEL10

NESM veled-i KIZILDEL11

BAZAR(LU) veled-i NESM12

KURD veled-i BAZARLI

Dolaysyla yukardaki kaytlardan Osman Babann XIV. yzylda doduunu ve XV. yzyln banda 1410/1411 ylnda vefat ettiini grrken Otman Babann ise tahrir kaytlarna ve Velyetnamesine istinaden 1478 ylnda ld sonucuna ulaabiliriz. Bu kronoloji, birbirine kartrlan iki farkl kiiyi de ayrmamz mmkn klmaktadr.

3- Osman Baba ve Otman Baba Zaviyelerinin bulunduu corafya konusunda da baz sorunlar vardr. Bugn bazen Otman Baba, bazen Osman Baba diye anlan ve Bektailik kltrnn Bulgaristandaki nemli merkezlerinden birisi olan yer, Haskye bal lyasa kynn mahallesi olan Tekkekydr. Bu durumu, Osmanl tahrir defterlerinde Krkpnar, Aydomu, Beyky, Konu, Sarn Pnar, Koal ve Ilca [Tatarevo] gibi Osman Baba trbesinin etrafnda bulunan kylerin zaviye ile birlikte kayda geirilmesinden kesin olarak anlyoruz. Ayrca skender Beyolu Yahya Beyin Osman Baba tekkesine bir eltik dengini balad 1515/156 tarihli defterde gemektedir. skender Beyolu Yahya Beyin gnmzde Osman Baba trbesinin yannda sembolik bir mezar mevcuttur ve paralanm bir ekilde mezar ta bulunmaktadr. (Mikov 2008: 36-37) Dier bir kantmz ise Evliya elebinin 1670 ylnda ziyaretiyle Osman Baba tekkesiyle tahrir defterlerine yansyan Osman Baba zaviyesindeki bilgilerin rtmesidir. Bundan dolay Osman Baba zaviyesinin lyasann Tekke mahallesindeki zaviye olduundan phemiz kalmamaktadr. Gnmze ulaan bu zaviyenin kkenleri daha ncesine gitmekle beraber M. Kielin, Fatih Sultan Mehmet dneminde ina edildii ve erken dnem Osmanl mimarisinin zelliklerini tad

8 TT 50, s. 134.9 TT 385, s. 370.10 TT 385, s. 370.11 TT 385, s. 370de Bazar eklinde geerken TT 521, s. 449da Bazarl veled-i Nesimi-eyh olarak kaydedilmitir.12 TT 521, s. 449.



eklindeki grne Mikovun aksine (Mikov 2008: 37) ok daha fazla hak verdiimizi belirtmek isteriz. (Kiel (1980): 32)

Otman Babann zaviyesinin yeri ise henz tam olarak lokalize edilememitir. Osmanl tahrir defterlerindeki kaytlara gre Haskyde bulunan Akyaz Hac Hseyin Klas yannda ina edilmitir. Hac Hseyin Klas, Trke ad Hac Hseyin Mahallesi olan Harmanlnn gneyinde bulunan ve bugn Nadejden olarak adlandrlan ky olmas ihtimali vardr. Evliya elebi de 1653 ylnda blgeye yapt ilk gezisinde Harmanlnn gneyinde, kartrarak Osman Babaya (Dorusu Otman Babaya olmal, nk 1670 ylndaki ikinci ziyaretinde Osman Babann zaviyesini doru yerde tasvir etmektedir.) ait bir trbenin bulunduundan bahsetmitir. Bu blge, yukarda adn verdiimiz Hac Hseyin diye adlandrlan mahal ile ayn yerdedir. Bundan dolay yaptmz tahminin doru olduunun gsterebilmemiz iin alan aratrmasna ihtiya vardr. nk burada bulunan bir tekkeye ait herhangi bir yayna tarafmzdan ulalamamtr.

4) Osman Baba ve Otman Baba zaviyelerinin bykl, iinde barndrdklar dervi saylar ve zaviyede kullanlan ara gere bakmndan 1515-1573 yllar arasnda drt Osmanl tahrir defterinden mukayese yapmamz mmkn olmaktadr. 1515/1516 ylnda Osman Baba zaviyesinde 20 kii yaarken 1530 tarihinde bu rakam 69a kmtr. 1541 ylnda ise, 68 dervi ve 9 Kptiyan olmak zere bu rakam 77ye ulamtr. 1572/1573 ylna gelindiinde ise, dervi says 45, Kptiyan da 9 olmak zere 54 kii Osman Baba zaviyesinde yaamaktadr.

Otman Baba zaviyesinde ise, 1515 tarihinde 11 kii olan dervi says 1530da 5e dmtr. 1541 ylnda ise bu rakam 15e km ve 1572 ylnda bu say korunmutur. Her iki zaviyede XVI. yzyln ilk eyrei iin nfus saysn karlatrdmzda Osman Baba zaviyesinin XVI. yzyln ortalarnda byk bir art gstererek dervi saysn yaklak 3,5 kattan fazla arttrdn gryoruz. Buna karlk Otman Baba zaviyesinde zaman zaman nfusunda azalmalar olmakla birlikte fazla bir nfus artnn olmadn ve incelediimiz yaklak 58 yllk dnemde nfusunu koruduunu syleyebiliriz.

Ekonomik olarak baktmzda ise, Osman Baba zaviyesine hizmet eden 4 adet deirmenin bulunduunu ve evresindeki pek ok kyde bulunan bahelerden armut ve pirin gibi rnleri temin ettiini syleyebiliriz. Ayrca skender Beyolu Yahya Beyin Otman Baba zaviyesine katk verdii de kaytlara yansmtr. Osman Baba zaviyesinde kullanlan ara gerelere baktmz zaman yllar iinde bir artn varl dikkat ekmektedir. Zaviyede kullanlan mutfak aralar iinde kazan, sahan, tepsi, bakra, tava, kepe, kevgir, sini ve toprak kap olan badiyay sayabiliriz. Ayrca aydnlanma iin amdan ve eran da kaydedildii grlmektedir.

Otman Baba zaviyesi ise, Osman Baba zaviyesi ile karlatrldnda daha kk bir tekkedir. Bununla birlikte Otman Baba zaviyesinde kurbanlk iin getirilen koyun says dikkat ekicidir. 1515/1516 ylnda bu rakam 400 adet iken 1530 ylnda 350ye, 1541 ylnda 200e dmtr. 1573 ylnda ise kurbanlk koyunla ilgili herhangi bir rakam



verilmemitir. Zaviyede yaayanlarn ey-i Allah ile kanaat ettikleri vurgulanmtr. Bununla birlikte zaviyenin etrafnda hnta, zahire ve arpann yetitirildii anlalmaktadr. Otman Baba zaviyesinde kullanlan eyalarna baktmz zaman kazan, tepsi, marapa, bakra, sahan, kepe, kevgir, tas gibi mutfak malzemesi, era gibi aydnlanma malzemesi ve Osman Baba zaviyesinde grmediimiz bir Mushaf- erif ve bir de ilm kitabnn varl dikkat ekmektedir. Ayrca zaviyenin ihtiyalar iin kara sr, koyun, inek ve atn beslendii de grlmektedir.

5- Her iki zaviye de tahrir defterlerindeki geriye dnk atflara gre Fatih Sultan Mehmet, II. Bayezid, Yavuz Sultan Selim, Kanuni Sultan Sleyman ve II. Selim dnemlerinde padiah hkmlerini yenileyerek yasal statlerini salamlatrmlardr.

6- Her iki zaviyenin Balkanlardaki konumuna baktmz zaman Osman Baba zaviyesinin Seyyid Ali Sultanla birlikte temsil edilen Bektailik geleneini temsil ettiini Otman Babann ise daha sonra Akyazl brahim Baba ve Demir Baba ile devam edecek olan Babai ya da Sar Saltuk geleneini temsil ettiini syleyebiliriz. Bununla birlikte tpk Otman Baba ve Osman Baba isimlerinin birbirini etkilemesi ve karmas gibi zaman iinde bu alglay ekilleri birbirine karm ve Bektailik ana potas iinde yer almtr.

7- Osman Baba ve Otman Babann birbirinden ayr kiiler olduunun saptanmasnn Balkanlardaki Bektai kltr aratrmalarnn daha sistematik hale getirilmesine katk vereceini ve karlalan pek ok problemin zmne yardmc olabileceini dnmekteyiz.



VI- Belgeler

TT 50, s. 130-131



TT 50, s. 134



TT 370, s. 341



TT 385, s. 365



TT 385, s. 366



TT 385, s. 367



TT 385, s. 370



TT 521, s. 444-445



TT 521, s. 446



TT 521, s. 449



KAYNAKA

I- Ariv Malzemesi

Babakanlk Osmanl Arivi Tapu Tahrir Defteri TT 50




II- Tetkik Eserler

ACAROLU, M. Trker (2006): Bulgaristanda Trke Yer Adlar Klavuzu, Ankara: Trk Tarih Kurumu.

Babakanlk Osmanl Arivi (ed.) (2001-2002): 370 numaral Muhsebe-i vilyet-i Rm-ili Defteri (937/1530), Dizin ve tpkbasm, c. 1-2, Ankara.

BRDOAN, N. (1995): Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerlemesi, Ocaklar-Dedeler-Soyaalar, stanbul: Mozaik Yaynlar.

ALIK, Sddk (2005): irmen Sanca rneinde Balkanlarda Osmanl Dzeni (15.-16. yzyllar), Ankara: Bosna-Hersek Dostlar Vakf Yaynlar.

DORU, Halime (2002) Osmanl Devletinin Rumelide Fetih ve skan Siyaseti, Trkler, ed. Hasan Celal Gzel, Kemal iek, Salim Koca, c. 9, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 165- 176.

Evliya elebi b. Dervi Mehemmed Zll (1999, 2003): Evliya elebi Seyahatnamesi Topkap Saray Badat 308 Numaral Yazmann Transkpsyonu-Dizini, haz. Seyit Ali Karahaman, Ycel Dal, Robet Dankoff, 3. kitap ve 8. kitap, stanbul: YKY yaynlar.

NALCIK, Halil (2009): Otman Baba ve Fatih Sultan Mehmed, Dou-Bat Makaleler I. Ankara: Dou-Bat Yaynlar, 139-163.

KAYAPINAR, Aye (2010): Osmanl Klasik Dneminde Trakyada Yer ve Kii Adlarnda Bektai Geleneinin zleri, Uluslar aras Hac Bekta Veli Sempozyumu Bildirileri. Hac Bekta Veli. Gnete Zerresinden, Deryada Katresinden, derl. Pnar Ecevitolu, Ali Murat rat, Ayhan Yalnkaya, Ankara: Dipnot Yaynlar, 143-163.

KIEL, Michael (1980) Sar Saltk ve Erken Bektailik zerine Notlar, Trk Dnyas Aratrmalar 9, Ankara: 25-36.



KPROVSKA, Mariya (2008): The Mihalolu Family : Gazi Warriors and Patrons of Dervish Hospices, Osmanl Aratrmalar, 193-222.

KILI, Filiz ve Mustafa ARSLAN, Tuncay BLBL (2007): Otman Baba Velayetnmesi, Tenkitli Metin, Ankara.

MLKOFF, rne. (1999): 14.-15. Yzyllarda slam Heterodoksluunun Trakyaya ve Balkanlara Yerleme Yollar, Sol Kol Osmanl Egemenliinde Via Egnatia (1380-1389), ed. Elizabeth A. Zachariadou. stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar.

MLIKOFF, Irne. (2009). Bulgaristanda Deliorman Kzlba Topluluu, Uyur idik Uyardlar, Alevilik-Bektalik Aratrmalar, stanbul.

MKOV, L. (2008): Bulgaristanda Alevi-Bektai Kltr, ev. Orlin Sabev, stanbul.

OCAK, Ahmet Yaar (1983): Bekta Menkbnmelerinde slam ncesi nan Motiferi, stanbul: Enderun Kitabevi.

ZER, Mustafa (2005): Bulgaristan-Haskova (Hasky)deki Trk Devri Eserleri Uluslar aras Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi Trk-Bulgar likileri Sempozyumu, Eskiehir: 355-365.

ZGL, Vatan (2010): 16.Yzyl ncesinde Dimetoka, Kzl Deli ve Balabanllar, Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, 53, 191-314.

AHN, Haim (2007): Otman Baba, Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 34, stanbul, 6-8.

VENEDKOVA, Katerina, (2006) Stroitelen nadpis nad vratata na trbeto v s. Teketo Haskovsko, zvestiya na Regionalniya istorieski muzey Haskovo, c. 3, 86-93.

Documents

BALKANLAR’DA KARIŞTIRILAN İKİ BEKTAŞİ ZAVİYESİ: XV-XVI. YÜZYILDA OSMAN BABA VE OTMAN BABA TEKKELERİ