BạnđangđọcebookSÁCHCỦABẠNTÔIcủatácgiảAnatoleFrancedoBookaholicClubchếbảntheoDựánchếbảnEbook(MakingEbookProject).

MongrằngebooknàysẽmangđếnchobạnmộttácphẩmVănhọchay,giàu giá trị biểu cảmvà nhânvăn, với chất lượng cao.Chúng tôi luôn cốgắngmangđếnnhữngchếbảnebooktốtnhất,nếutrongquátrìnhchếbảncólỗisaisótnàomongbạngópývàchochúngtôibiếtnhữngebookmàđangmongmuốn.

MakingEbookProjectcủaBookaholicClub làmộthoạtđộngphi lợinhuận,nhằmmụcđíchmangđếnnhữngchếbảnebookhay,cógiá trịvớichấtlượngtốtnhấtmàchúngtôicóthểvớiCộngđồngđọc-ngườiViệt.Tuynhiên,nếubạncókhảnăngxinhãyđọctácphẩmnàybằngsáchtrướchếtvìlợiíchchoNhàxuấtbản,bảnquyềntácgiảvàgópphầnpháttriểnxâydựngnềnVănhóađọc.

Hãy chỉ đọc chế bản này trong điều kiện bạn không thể tìm đến ấnphẩmsách.

MỤCLỤC

GIỚITHIỆUVỀTÁCGIẢ

LỜIGIỚITHIỆUSÁCHCỦAPIERRE

NHỮNGNGƯỜITÌNHĐẦU

I

NHỮNGQUÁIVẬT

II

BÀMẶCĐỒTRẮNG

III

MẸCHOCONBÔNGHOAHỒNGNÀY

IV

CÁCCONVUAÉDOUARD

V

CHÙMNHO

VI

MARCELLEMẮTVÀNG

VII

GHICHÉPVÀOLÚCBÌNHMINH

NHỮNGTÌNHDUYÊNMỚI

I

NƠIẨNDẬTỞVƯỜNBÁCHTHẢO

II

BỐLEBEAU

III

BÀNỘINOZIÈRE

IV

CÁIRĂNG

V

PHÁTHIỆNRATHƠ

VI

TEUTOBOCHUS

VII

UYTÍNCỦACHAVIỆNTRUỞNGJUBAL

VIII

CHIẾCMŨCÁTKÉTCỦAFONTANET

IX

NHỮNGLỜITRĂNGTRỐICUỐICÙNGCỦADÉCIUSMUS

X

CỔVĂNHỌC

XI

RỪNGSIM

XII

CÁIBÓNG

SÁCHCỦASUZANNESUZANNE

I

CONGÀTRỐNG

II

NHỮNGTÂMHỒNTỐITĂM

III

NGÔISAO

IV

GUIGNOL

BẠNBÈCỦASUZANNE

I

ANDRÉ

II

PIERRE

III

JESSY

TỦSÁCHCỦASUZANNE

I

GỬIBÀDXXX

II

ĐỐITHOẠIVỀNHỮNGCHUYỆNTHẦNTIÊNLAURE,

OCTAVE,RAYMOND

GIỚITHIỆUVỀTÁCGIẢ

AnatoleFrance(tênthậtlàFrançois-AnatoleThibault,16tháng4năm1844–13 tháng10năm1924) sinhởParis, làconcủamộtchủcửahàngsách,từnhỏđãhammêvănhọc,nghệthuật.HọcởtrườngCollègeStanislas.Trong thậpniên1860,France tiếpxúcvớinhómParnassevàxuấtbản tậpthơđầutiên(1873).Sauđóôngchuyểnsangviếtvănxuôivàthậtsựcótiếngtăm khi cuốn tiểu thuyết Le crime de Sylvestre Bonnard (Tội ác củaSylvestreBonnard, 1881) ra đời và được nhận giải thưởngViệnHàn lâmPháp. Trong thập niên 1890, ông viết nhiều bài phê bình văn học choLeTemps(Thờibáo)vàinthành4tậpsáchvớitênLavielittéraire(Đờisốngvănhọc).

Nhữngnămcuối thếkỉ19vàđầu thếkỉ20, tư tưởngvàsáng táccủaAnatoleFranceđãcónhữngthayđổi.Ôngtừbỏlậptrườngngườiquansátđể trở thành chiến sĩ đấu tranh cho nền dân chủ.Cụ thể là trước kia ôngthườngmiêutảcuộcsốngvàconngườithờikỳTrungcổhoặcthờikỳsuyvongcủachếđộphongkiến,thìnayôngviếtvềcácsựkiệnlịchsửvàxãhộiđươngđại,đồngthờitiếptụctruyềnthốngnhânvănchủnghĩacủaRabelais

vàVoltaire,phêphánnềncộnghòathứbacủaPháp,chếgiễukhôngthươngxótnhữngkẻgâychiếntranhxâmlượctànkhốc.Năm1921ôngđượctraogiảiNobelVănhọcvì“nhữngtácphẩmxuấtsắcmangphongcáchtinhtế,chủnghĩanhânvănsâusắcvàkhíchấtGô-loađíchthực”…

A.FrancelàmộttrongnhữngnhàvănlớnnhấtcủanướcPhápthờicậnđại,trảiquamộtconđườngkhókhănvàphứctạptừchủnghĩanhânđạoảotưởngđếnchủnghĩahiệnthựccáchmạng.ÔngmấtởTours,Indre-et-Loire.

Tácphẩmchính:

-Nhữngcâuthơvàng(Poèmesdorés,1873),thơ.

-TộiáccủaSylvestreBonnard(LecrimedeSylvestreBonnard,1881),tiểuthuyết.

-Sáchcủabạntôi(LeLivredemonami,1885),hồiký.

-Bônghuệđỏ(Lelysrouge,1894),tiểuthuyết.

-VườnEpicure(Lejardind'Epicure,1894),tậpcáchngôn.

-Lịchsửhiệnđại(L'histoirecontemporaine),gồm4tiểuthuyết:

+Câydutrênđườngdạochơi(L'ormedumail,1897)

+Hìnhngườibằngcâyliễu(Lemannquind'osier,1897)

+Chiếcnhẫntửthạchanh(L'anneaud'amethyste,1899)

+ÔngBergeretởParis(MonsieurBergeretàParis,1901)

-Hungthầnlêncơnkhát(Lesdieuxontsoif,1912),tiểuthuyết

-Thiênthầnnổiloạn(Larévoltedesanges,1914),tiểuthuyết.

NhữngtácphẩmđãđượcxuấtbảnởViệtNam:

-Quyểntruyệncủabạntôi(Lalivredemonami,hồikí),VũThịHayvàLêNgọcTrụdịch,TrungtâmHọcliệuxuấtbản,1962,táibản1972

-Sáchcủabạntôi(Lalivredemonami,hồikí),HướngMinhdịchvàgiớithiệu,NXBVănHọc,1988,táibản2009.

-ĐảoPanhgoanh(L'ÎledesPingouinstiểuthuyết),NguyễnVănThườngdịch,NXBVănHọc,1982.

-Thiênthầnnổiloạn(Larévoltedesanges, tiểuthuyết),ĐoànPhúTứdịch,NXBVănHọc,1987.

- Bông huệ đỏ (Le lys rouge, tiểu thuyết), Nguyễn Trọng Định dịch,NXBPhụNữ,1989.

-Cáchungthầnlêncơnkhát(Lesdieuxontsoif,tiểuthuyết),TrầnMaiChâudịch,NXBVănNghệTP.HCM,1990.

- Tội ác của Sylvestre Bonnard (Le crime de Sylvestre Bonnard, tiểuthuyết),NguyễnXuânPhươngdịch,NXBQuânĐộiNhânDân,1996.

- Tội ác của Sylvestre Bonnard (Le crime de Sylvestre Bonnard, tiểuthuyết),NguyễnXuânPhươngdịch,NXBVănNghệTP.HCM,2001.

-Thais-Vũnữthoát tục,(Thaïs, tiểu thuyết),HoàngMinhThứcdịch,NXBTổnghợpTiềnGiang,1989.

-Mối tình người thợ gốm, (tập truyện ngắn), Nxb Văn học, Hà Nội1987.

LỜIGIỚITHIỆU

AnatoleFrance(1844-1924)tênthật làAnatoleThibault,nhàvănhiệnthựcvànhânđạochủnghĩaPháp.ÔngsinhratạiParistrongmộtgiađìnhcócửahàngbánsách,nơiluitớicủanhiềunhàvănvànghệsĩnổitiếnglúcbấygiờ.ChúbéAnatolehammêsáchvàvănhọc,nghệthuậttừđó.

AnatoleFrancelàngườichịuảnhhưởngcủapháiPascal,tácphẩmđầutaylàmộttậpthơ.Sauđó,hìnhtượngnhânvậtSylvestreBonnardtrongtiểuthuyếtnổitiếngTộiáccủaSylvestreBonnard (1881)mởđầuchomột loạtnhânvậtbiểuhiệntưtưởng,tìnhcảmvàtâmhồnnhàvăn.Ðólànhữngconngườirấtdễthương,yêuđờivàyêuconngười,hammêsáchvởkhoahọcvànghệthuật,sốngthoảimáivớimộttấmlòngcởimở,mộtchủnghĩanhânđạonhenhàng,chút ítchâmbiếmvàhoàinghi.Nhàvănphêphántôngiáovànhàthờlàmmêmuộiconngười,phêphánlốisốnghẹphòi,đạođứcgiả,bấtcôngvàtànnhẫn.

NhữngnămcuốithếkỉXIX,đầuthếkỉXX,chịuảnhhưởngsâusắccủa“SựkiệnDreyfus”vàCáchmạngNga1905,sựnghiệpvănchươngcủaA.France chuyển hướng mạnh mẽ. Trong thời kì sáng tác này, ông viết vềnhữngsựkiệnlịchsửvàxãhộiđangbiếndiễn,tiếptụctruyềnthốngnhânvănchủnghĩacủaRabelaisvàVoltaire,phêphánnềnCộnghoàthứbacủaPháp,lênánchủnghĩathựcdânvàchếđộphânbiệtchủngtộc...

Năm1921,AnatoleFranceđượctraogiảiNobelvănhọcvìnhữngtácphẩmxuấtsắcmangphongcáchtínhtế,chủnghĩanhânvănsâusắcvàkhíchấtGauloirđíchthực.

Sách của bạn tôi (1885) là một trong những tác phẩm tự truyện củaAnatoleFrancevàtheonhưlờitácgiảnóiởđầusáchthìđâylàcuốnsáchđượcôngviết vào “giữa quãngđườngđời” củamình. Phần đầu tác phẩmmiêu tả quá trình phát triển nội tâm của nhân vật chính – chú bé PierreNozière,đặcbiệtlàcácmốiquanhệcủachúvớixãhội,nhữngconngườiđãđiqua tuổi thơcủachúvà invào tâmhồnchúnhữnghìnhảnhđẹpkhông

phaimờ.PhầnsaucủatácphẩmtậphợpnhữngbàiviếtcủaPierrevềcôcongáinhỏkhianhđãtrởthànhbốvàđểý,quansátnhữngcửchỉ,độngtáccủaconmình.

ĐặcđiểmnổibậttrongvănphongcủaA.Francelàtínhtrongsángtuyệtvời,nhẹnhàngvànênthơ,đầynhạcđiệu,sâusắcvàdídỏm,hàihước,biểulộmộttâmhồnyêuconngườithắmthiết,pháthuytruyềnthốngcủaPascal,Racine,Flaubert.ÔngđượccoilànhàvănPhápmẫumựcvềsựtrongsángcủangônngữ.

Xintrântrọnggiớithiệucùngbạnđọc.

NhàxuấtbảnVănhọc

SÁCHCỦAPIERRE

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

31thángChạpnăm188…

Nelmezzodelcammindinostravita…

Giữaquãngđườngđời….

Câuthơấy,câumàDantemởbàithánhcathứnhấtcủaThầnkhúc,trởlạitâmtrítôi,tốinay,cólẽlàlầnthứmộttrăm.Nhưngđâylàlầnđầunólàmtôixúcđộng.

Thíchthúbiếtbao,tôithầmnhắclạicâuthơấy,vàtôithấynónghiêmchỉnhvàđầyýnghĩa!Làbởilầnnàytôicóthểápdụngnóchobảnthântôi.Đếnlượtmình,tôiởvàothờiđiểmcủaDantexưakiakhimặttrờigiànuađánhdấunămđầucủathếkỷmườibốn.Tôiđangởgiữaquãngđườngđời,giảdụconđườngấyđốivớitấtcảmọingườiđếndàinhưnhauvàđềuđưatớituổigià.

Trờiơi!Tôiđãbiết,haimươinămtrước,rằngsẽphảitớibướcnày,tôibiếtthế,nhưngtôiđãkhôngcảmthấythế.Lúcbấygiờtôiquantâmquãngnửađườngđờinhưtớiconđườngđi tớiChicago.Giờđâyđãleohếtsườnnúi,tôingoảnhđầulạiđểnhìnbaoquátcảkhoảngkhôngmàtôiđãbăngquanhanhchóngchừngnào,vàcâuthơcủathisĩthànhFlorencebỗngkhiếntôitriềnmiênsuytưởngđếnđỗitôisẵnlòngngồithâuđêmtrướcngọnlửađểkhêudậynhữngbóngma.Hỡiôi!Nhữngngườichếtsaomànhẹvậy!

Hồitưởngthật làêmdịu.Yênlặngbanđêmkhêugợihồi tưởng.Tịchmịchban đêm thuần hóa nhữnghồnmabản chất vốndút dát, lẩn trốn vàmuốncóbóngtốivắngvẻđểđếnthìthầmcùngnhữngbạnbèđươngsống.Cácrèmcửasổđãkéo,cácmàncửabuôngnếpnặngtrênmặtthảm.Chỉcómộtcánhcửahémở,nơikia,phíamắttôitựnhiênquaylại.Ởđấythoátramột ánh sángxanhmờnhạt, từđấyđưa lạinhữnghơi thởđềuvàêm,màchínhtôicũngkhóphânbiệtđượchơithởcủamẹvàcủacáccon.

Ngủđi,nhữngngườiyêudấungủđi!

Nelmezzodelcammindinostravita…

Bênbếplửatàn,tôimơmàngvàtưởngtượngcáinhàgiađìnhnày,vớicănbuồng trongđó rung rinhmờ sángngọnđènkhuya, và từđó thoát ranhữnghơithởtrongtrẻokia,làmộtquántrọlẻloitrênconđườngcáilớnmàtôiđãđitớinửachừng.

Ngủđi,nhữngngườiyêudấu,ngàymaitalạilênđường!

Ngàymai!Cómộtthời,từngữấyđốivớitôichứađựngcáiđiềuhuyềnbí, đẹp đẽ nhất. Đọc nó lên, tôi nhìn thấy những bộ mặt không quen vàduyêndánggiơngóntayrahiệuchotôivàthìthào:“Lạiđây!”Bấygiờ,tôiyêucuộcsốngbiếtbao!Tôiđặtvàonólòngtinđẹpđẽcủamộtgãsitình,vàtôikhôngnghĩrằngcuộcsốngcóthểtrởthànhnghiệtngãvớitôi,mặcdùnóvốnlàtànnhẫn.

Tôikhôngoántráchnó.Nóđãkhônggâychotôinhữngvếtthươngnhưnóđãgâychobaongườikhác.Đôikhingẫunhiêncònvuốtvetôinữa,cáicônàngđạithờơấy!Đánhđổicáigìnóđãlấyđihaytừchốitôi,nóđãchotôinhữngkhobáumàđemsosánhthìtấtcảnhữnggìtôimongmuốnchỉlàtrotànvàkhóibụi.Dùsaomặclòng,tôiđãhếttrôngmong,vàbâygiờtôikhôngthểnghenói:“Đếnmai!”màkhôngcómộtcảmgiácloâuvàbuồnbã.

Không!Tôikhôngcòn tin tưởngởcôbạncũcuộc sốngnữa.Tôivẫnyêuđời.Chừngnàotôinhìnthấytiasángthầndiệucủacuộcsốnglunglinhtrênbavầngtrántrongtrắng,trênbavầngtrányêuthương,tôivẫnbảođờilàđẹpvàtôivẫncangợicuộcsống.

Cónhữnggiờphútmàcáigìcũngkhiếntôingạcnhiên,nhữnggiờphútmà những sự vật đơn giản nhất cũng đem cho tôi cái rợnmình của điềuhuyềnbí.

Bởithế,lúcnày,tôithấyhìnhnhưkýứclàmộttưchấttuyệtdiệuvàcáinăngkhiếutáihiệnquákhứcũngdễlàmtakinhngạcvàcònquýhơnnhiều

cáinăngkhiếudựđoántươnglai.

Kỷniệmthựclàmộtânhuệ.Đêmyêntĩnh,tôiđãvuncácmẩucủitronglòsưởivànhómlạilửa.

Ngủđi,nhữngngườiyêudấu,ngủđi!

TôiviếthồikýtuổithơvàđólàđểTẶNGCẢBANGƯỜIYÊUDẤU!

NHỮNGNGƯỜITÌNHĐẦU

I

NHỮNGQUÁIVẬT

Nhữngngườibảotôirằnghọkhôngnhớtígìvềnhữngnămđầutuổithơcủamìnhkhiếntôirấtngạcnhiên.Vềphầntôi,tôicòngiữnhữngkýứctươisángvềcái thời tôi còn làmột chúbé rấtnhỏ.Thực ra,đó lànhữnghìnhbónglẻloi,songchínhvìthếnólạicàngnổibậtlêntrênmộtcáinềntốimờvàbíhiểm.Mặcdầutôikháxatuổigià,nhữngkýứcyêudấuđóhìnhnhưđếnvớitôitừmộtquákhứvôcùngsâuthẳm.Tôihìnhdungthếgiớibâygiờđươngởđộmớimẻrạngrỡvàbaophủtoànmàusắctươimát.Nếulàmộtkẻmandi,tôisẽtinrằngthếgiớicũngtrẻ,haytùyýbạn,cũnggiànhưtôivậy.Songkhôngmaytôikhônglàmộtkẻmandi.Tôiđãđọcnhiềusáchvềthờitháicổcủatráiđấtvànguồngốcmuônloài,vàtôibuồnrầusosánhcuộcđờingắnngủicủacánhânvớisựtồntạilâudàicủacácchủngtộc.Chonêntôibiết chẳng lâu lắmđâu, tôi cómột chiếc giường thànhnhỏ trongmột cănbuồnglớncủamộtngôinhàcổrấtcũnát,ngôinhàấyđãbịpháđểnhườngchỗchonhữngtòanhàmớicủatrườngMỹthuật.Chínhởnơiđâychatôiđãsống,cha tôi làmột thầy thuốcbình thườngvàrất thíchsưu tậpcácvật lạthiênnhiên.Aibảotrẻconkhôngcótrínhớ?Bâygiờtôicònnhìnthấycănbuồngấy,vớigiấybồitườngxanhlụcvẽhoalávàmộtbứctranhkhắcinrấtđẹpmô tả,nhưvề sau tôiđượcbiết, nàngVirginieđượcchàngPaulbồng

trêntaylộiquasôngĐen[1].Trongcănbuồngấyđãcónhữngchuyệnmạohiểmphithườngxảyđếnvớitôi.

Nhưtôiđãnói,ởđấytôicómộtchiếcgiườngthànhnhỏkêởtrongmộtgócvà,mỗitối,đượcmẹtôikéorađặtngaygiữabuồng,hẳnlàđểchogầngiườngmẹ,mànhữngtấmmànchemôngmênhlàmchotôivừasợhãivừathánphục.Bảo tôiđingủ làcảmộtviệckhókhăn.Vàđãhếtchuyệnđâu:Tôimặcáolótthoátravàtôinhảynhưmộtconthỏ.Mẹđuổibắtlạitôidướimộtcáigầmbànđểđặttôilêngiường,thậtlànhộn!

Nhưngtôicứvừanằmxuốnglàcóngaynhữngnhânvậthoàntoànxalạvớigiađìnhbắtđầuđidiễuchungquanhtôi.Họcónhữngmũimỏcò,nhữngbộ ria lởm chởm, những cái bụng nhọn hoắt và những cẳng như cẳng gàtrống.Họ lộ nghiêngmặt, vớimộtmắt tròn giữamá, và diễu hành,mangchổi,xiênnướngthịt,đànghita,ốngtiêmvàvàidụngcụkỳlạ.Xấuxínhưhọthìđánglẽkhôngnênlộmặt,nhưngtôiphảithừanhậnmộtđiều:Họlặnglẽlướtđidọctườngnhàvàkhôngmộtai,cảđếnchúbénhấtđisauchótđeomột cái bễ thổi lửa ở sau lưng, cũng không bao giờ tiến một bước đếngiườngtôi.Rõrànglàcómộtsứcmạnhgiữhọtrườnđidọctheotườngmàkhôngphôramộtbèdàyđángkể.Điềuđólàmchotôivữngdạmộtchút,vảchăng, tôivẫn thức.Hẳnbạncũng thấy,nằmcạnhđámngườinhưvậy thìnhắmmắtsaođược.Tôimởmắttrântrân.Ấythếmà(đólàmộtđiềukỳlạkhác)tôichợtlạithấymìnhởtrongbuồngđầyánhnắng,nhìnrachỉthấycómẹtôimặcáokhoáchồngvàkhôngbiếtbanđêmvớilũquáivậtđãbiếnđiđâumất.

-Conngủgìmàkhiếpthế!–Mẹcườibảotôi.

Phảinóilàtôingủsaythật.

Hômqua,dạovơvẩntrêncácphốbờsông, tôi trôngthấyởcửahàngmộtngườibántranhkhắcmộtquyểnvởinnhữnghìnhkỳquáibâygiờđãtrởthànhhiếmhoi,trongđóCallot,nhàhọasĩxứLorrain,đãtrổtàivớimũidaonhọntếnhịvàcứngrắncủaông.Hồithơấucủatôi,mộtbàbántranhin-mẹMignot -ởcạnhnhà tôiđãphủ tranhkíncảmộtbức tường,vàhàngngàytôinhìntranh,khiđichơivàlúctrởvề,mắttôiđượcnuôidưỡngbằngnhữngquái vật đóvàkhi nằmvào chiếcgiường thànhnhỏ của tôi, tôi lại

nhìnthấychúngmàkhôngnhậnrachúng.Ôi,ảothuậtcủaJacquesCallot!

Quyểnvởnhỏtôilầngiởđãđánhthứcởtôicảmộtthếgiớitanbiến,vàtôicảmthấydâng lên trong tâmtưởngnhưmột lànbụi thơmtho trongđónhữnghìnhbóngyêudấuđãtrôiqua.

II

BÀMẶCĐỒTRẮNG

Hồiđócóhaibàởcũngnhàvớichúngtôi,mộtbàmặcđồtrắng,mộtbàtoànđồđen.

Xinđừnghỏihaibàấycòntrẻkhông,điềuđóvượtquásựhiểubiếtcủatôi.Nhưngtôibiếtcácbàấythơmthovàcóđủmọicungcáchtếnhị.Mẹtôi,rấtbậnvàkhôngthíchgiaothiệpvớihàngxóm,nênkhôngđếnnhàhaibà.Nhưng tôi thì tôi đến luôn, nhất là vào giờ ăn quá trưa vì bàmặc đồ đenthườngchotôiănbánhngọt.Vậylàtôicứđếnmộtmình.Phảiđiquasân.Mẹtôiđứngởcửasổtheodõitôivàgõlêncửakínhkhinàotôimảingắmbácđánhxechảilôngchomấyconngựa.Tốnsứclắmmớileolênđượccáicầuthanglancansắt,mànhữngbậccaocóphảilàmchođôibắpchânnhỏcủatôiđâu.Nhưngcôngcủatôikhônguổngmộtkhitôivàocănphòngcácbà,vì trongđócónghìnthứchotôingâyngất.Songkhôngcógìbằngđôiphỗngsứngồitrênlòsưởi;haibênđồnghồquảlắc.Tựchúng,chúngrụtđầuvàthèlưỡi.NgườitachotôibiếtchúngởbênTàusangvàtôitựhứasẽđitớiđó.Cáikhónhấtlàlàmthếnàobảochịvúemđưatôiđếnđấy.Tôiđãđinh

ninhrằngnướcTàuởđằngsauKhảihoànmôn[2],nhưngtôichưabaogiờcócáchgìtiếnđếntậnđó.

Trongphòngcácbàcũngcómộtcái thảmhoa, tôi thích thú lănmìnhtrênđó,vàmộttràngkỷnhỏêmvàsâu,màtôichơikhilàmtàuthủy,khilàmngựahayxe.Bàmặcđồ đen, hơi béo thì phải, rất hiền và khôngbaogiờmắngtôi.Bàmặcđồtrắngtinhhaysốtruộtvàcộccằn,nhưngbàcườimớixinhchứ!Cảbachúngtôisốnghòathuậnvớinhau,vàtôiđãdànxếptrongócrằngbaogiờcũngsẽchỉcótôiđượcvàophòngphỗngsứmàthôi.Bàmặcđồtrắngmàtôibáochobiếtquyếtđịnhấy,xemchừnghơicóvẻgiễucợttôi,nhưngtôinàinỉvàbàấyhứatấtcảnhữnggìtôimuốn.

Bàhứanhưvậy.Thếmàmộthôm,tôithấymộtôngngồivàotràngkỷcủatôi,chânđểlênthảmcủatôivànóichuyệnvớicácbà,vẻthỏamãn.Hắn

cònđưachocácbàmộtbứcthư,cácbàđọcrồitrảlại.Tôikhôngthíchthế,nêntôiđòiuốngnướcđườngvìtôikhátvàcũngđểchongườitachúýđếnmình.Quảnhiên,ôngkianhìntôi.

-Đâylàmộtchúbéhàngxóm,-bàmặcđồđennói.

-Mẹchúấychỉcómộtmìnhchúthôi,cóphảithếchăng?-Ôngkialáylại.

-Đúngthế,-bàmặcđồtrắngnói.-Nhưngsaoônglạinghĩnhưvậy?

-Vìchúcóvẻmộtđứaconrấtđượcnuôngchiều,-ôngấyláylại.-Chúấy thócmach và tòmò.Bây giờ chú đangmởmắt thao láo như hai cánhcổngxe.

Ấylàđểnhìnhắnchokỹ.Tôikhôngmuốntựkhoe,nhưngtôirấthiểu,saucâuchuyện,rằngbàmặcđồtrắngcómộtngườichồngchứctướcgìđóởmộtnướcxaxôi,rằngôngkháchđemđếnmộtbứcthưcủangườichồngấy,ngườitacảmơnsựgiúpđỡcủaông,vàngườitachúcmừngôngđãđượcbổnhiệm bí thư.Nhũng chuyện đó không làm tôi hài lòng và, khi ra về, tôikhôngchịuhônbàmặcđồtrắng,đểphạtbàta.

Bữatốihômđó,tôihỏichatôixembíthưlàcáigì.Chatôikhôngtrả

lời,vàmẹtôibảođólàmộtcáibàngỗnhỏđểxếpgiấytờ[3].Hiểuthếđượckhông?Tôi được bế đi ngủ, và các quái vật cómắt ở giữamá diễu hànhchungquanhgiườngtôi,mặtnhănnhóhơnbaogiờhết.

Nếubạntưởnghômsautôinghĩđếncáiôngthấyởnhàbàmặcđồtrắng,thìbạnlầmto,vìtôiđãquênkhuấyhắn,vàchỉtùyởhắnmàsẽđượcxóađivĩnhviễnkhỏitrínhớtôi.Nhưnghắncảganlạidấnthânđếnnhàhaibàbạntôi.Tôikhôngbiếtlàmườihaymườilămngàysaucuộcđếnthămđầutiêncủahắn.Ngàynaytôithiênvềýnghĩcholàmườingày.Cáiôngấychiếmchỗcủatôinhưthế, thậtđếnlạ.Lầnnàythì tôingắmnghíahắn,vàchẳngthấyhắncóvẻgìdễthương.Đầuhắnrấtbóng,riamépđen,riamáđen,cằmcạonhẵn,xẻởgiữa,mìnhthonnhỏ,áoquầnbảnhbao,vàtrônghắncóvẻrấtthỏamãn!HắnnóiđếnvănphòngBộtrưởngngoạigiao,vềcácvởkịch,các

thờithượngvàsáchmới,vềnhữngbuổidạhộivàkhiêuvũởđóhắnđãhoàicông tìm các bà này.Vậymà các bà lắng nghe hắn!Như thếmà cũng làchuyệntròà?Saohắnkhôngthểnói,nhưbàmặcđồđennóivớitôi,đếnxứsởcónhữngnúibằngkẹođường,vàsôngbằngnướcchanh?

Khihắnđirồi,bàmặcđồđenbảohắnlàmộtthanhniêncóduyên.Tôithìtôibảohắntagiàvàxấuxí.Cáiđókhiếnbàmặcđồtrắngcườiphálên.Màcógìđángcườiđâunhỉ?Nhưngthếđó,bàtacườivìđiềutôibảo,hoặcbàchẳngnghetôinói.Bàmặcđồtrắngcóhaitínhxấuấy,khôngkểmộttínhxấuthứbalàmtôithấtvọng:làkhóc,khóc,khóc.Mẹbảongườilớnkhôngbaogiờkhóc.À!Làvìmẹđãkhôngnhìnthấynhưtôibàmặcđồtrắngđó,đổnghiêngngườitrênghếbành,mộtláthưmởtrênđầugối,đầungửaravàkhăntayđểtrênmắt.Láthưấy(ngàynaytôisẽcuộcrằngđólàmộtláthưnặcdanh)làmbàkhổlắm.Thậttaihại,vìbàthườngcườivuithế!Haicuộcđến thămấykhiến tôinảyraýđịnhxincướibà ta.BàbảobàcómộtôngchồnglớnởTàu,bàsẽcómộtchồngnhỏởphốbờsôngMalaquais;thếlàthuxếpxong,vàbàchotôimộtchiếcbánhngọt.

Nhưngcáiôngriamáđenthườngtrởlạiluôn.Mộthôm,khibàmặcđồtrắngkểchuyệnbàsẽchođemtừbênTàuvềchotôinhữngconcáxanhlamvớimộtchiếccầnđểcâunhữngconcáấythìhắnchovàobáohắnđếnvàđược tiếp.Xemcáikiểuchúng tôinhìnnhau thì rõ là chúng tôikhôngưanhau.Bàmặcđồtrắngbảohắnrằngcôbà(bàmuốnnóibàmặcđồđen)đi

muagìđóởHaiÔngPhỗng[4].Tôinhìnhaiôngphỗngtrênlòsưởivàkhôngnghĩ được phải đi đâu mua gì cho họ. Nhưng ngày nào cũng có nhữngchuyệnrấtlàkhóhiểu!Ôngkiakhôngcóvẻbuồnchútnàovìsựvắngmặtcủabàmặcđồđen,vàhắnbảobàmặcđồtrắngrằnghắnmuốnnóichuyệnđứngđắnvớibà.Bàngồiđỏmdángtrêntràngkỷnhỏvàrahiệulàbànghehắn.Nhưnghắnnhìntôivàcóvẻlúngtúng.

-Chúbénàyngoanlắm,-saucùnghắnvừanói,vừađưatayxoađầutôi,-nhưng…

-Chồngnhỏcủatôiđấy,-bàmặcđồtrắngnói.

-Này!-Ôngkialáylại.-Thếbàkhôngthểtrảchúvềchomẹchúư?Điềutôisẽnóivớibàchỉcóbàngheđượcthôi.

Bànhượngbộhắn.

-Báuơi,-bàbảotôi,-báusangchơibênbuồngăn,vàchỉkhinàotôigọibáuhãytrởlại.Đi,báunhé!

Tôisangđấy,lòngnặngtrĩu.Tuynhiênnhìncảnhbuồngănrấtkỳthú,vìtrongbuồngcóchiếcđồnghồmặtlàmộtbứctranhvẽmộtngọnnúiởbờbiểnvàmộtnhà thờnổibậtdướimộtbầu trờixanhbiếc.Lúcchuôngbáogiờ,chiếctàuthủybậpbềnhtrênmặtsông,chiếcđầutàukéocáctoarakhỏimộtđườnghầmvàchiếckhícầubaylêncao.Songkhilòngbuồnthìchẳnggìlàmvuiđược.Vảchăngmặtđồnghồlạinằmim.Hìnhnhưđầutàu,tàuthủyvàkhícầuchỉkhởihànhmỗigiờmộtlần,vàmộtgiờthìthậtlàlâu!Ítnhấtlâuvàolúcấy.Maythay,chịlàmbếpđếntìmmộtcáigìởtủbuýpphêvà;thấytôibuồnthiu,chotôimứtquả,xoadịunhữngbuồnphiềntronglòngtôi.Nhưngkhihếtmứtrồi,tôilạibuồnnhưtrước.Mặcdầuchuôngđồnghồchưađánh, tôi tưởngtượnghànggiờvàhànggiờđãchồngchất lênnỗicôđơnbuồnbãcủatôi.Từnglúctôinghetừbuồngbênmộtvàitiếngnóitocủaôngkia;hắnvannàibàmặcđồtrắngrồihìnhnhưhắnnổigiậnvớibà.Chođángkiếp!Nhưnghọsẽkhôngbaogiờchấmdứtchuyệntròà?Tôidánmũivàokínhcửa,tôirútcácsợicứngởghếdựa,tôikhoétrộngcáclỗởgiấybồitường, tôibứtdiềmcủacácmànche,nào tôibiếtgìnữa?Chánchường làmộtđiềughêgớm.Saucùng,khôngchịuđượcnữa,tôilặnglẽtiếnđếncửavàobuồngcácôngphỗngvàvươncánhtaylênđểvớitớiquảnắmcửa.Tôibiếtrõlàtôiđangcómộthànhđộngthôbạovàxấuxa,nhưngngayđiềuđócũnglàmchotôicómộtchútgìnhưhiếudanh.

Tôimởcửavà thấybàmặcđồ trắngđangđứng tựa lưngvào lò sưởi.Ôngkia,quỳdướichânbà,dangrộnghaitaynhưđểômlấybà.Mặthắnđỏhơnmàogàtrống,mắthắnlồira.Ngườitalạicóthểđếntìnhtrạngthếư?

-Thôiđi,ông,-bàmặcđồtrắngnói,mặtđỏhồnghơnbaogiờhếtvàtỏrahếtsứcxúcđộng.-Xinôngthôiđi,vìôngbảorằngôngyêutôi.Thôiđiđểtôikhỏiphảihốitiếc…

Bàcóvẻsợhắnvàđãkiệtsức.

Hắn vội đứng dậy khi trông thấy tôi; và tôi tin hắn thoáng có ý nghĩquẳngtôiquacửasổ.Nhưngbàáotrắng,đánglẽmắngmỏnhưtôichờđợi,lạiômghìtôivàolòngmàgọitôilàngườiyêucủabà.

Bếtôilêntrườngkỷrồi,bàkhóchồilâurấtêmáibênmátôi.Chỉcóhaichúngtôithôi.Đểanủibà,tôibảorằngôngriamáđenlàmộtngườixấuvà nếu bà cứ ở một mình với tôi, như đã thỏa thuận thì bà sẽ chẳng cóchuyệnbuồn.Nhưng,cóănthuagìđâu,tôithấyngườilớnđôikhithậtbuồncười.

Chúng tôichưahoànhồn thìbàmặcđồđenbướcvàovớinhữnggóibọc.

Bàhỏicóaiđếnkhông.

-ÔngArnouldđến,-bàmặcđồtrắngthảnnhiênđáp,-nhưngôngấychỉởlạicómộttí.

Tôibiếtđólàmộtlờinóidối,songvịphúcthầncủabàmặcđồtrắng,hẳnlàđivớitôitừnãyđếngiờ,đãđặtngóntayvôhìnhlênmiệngtôi.

Tôiđãkhônggặp lại ôngArnould, và cuộc tìnhduyên của tôi với bàmặc đồ trắng không bị quấy rầy nữa; hẳn là vì thế nên tôi đã không nhớchuyệnấy.Chođếnhômqua,nghĩalàsauhơnbamươinăm,tôicònkhôngbiếtbàtabâygiờrasao.

Hômqua,tôiđếndựkhiêuvũởnhàôngBộtrưởngngoạigiao.TôicũngnghĩnhưôngPalmerston,nếukhôngcónhữngthúvuithìcuộcsốngcòndễchịu.Côngviệchàngngàycủatôikhôngvượtquásứclựccũngkhôngquátrítuệcủatôi,vàtôithấythíchthú.Chínhnhữngcuộctiếpkháchlongtrọnglàmtôimệtlử.Tôibiếtđếnkhiêuvũnhàôngbộtrưởngsẽchánngấyvàvôích; tôibiết thếmà tôi cứđến,vìbảnchất conngười là suynghĩkhônvàhànhđộngdại.

Tôivừabướcvàophòngkháchlớnthìnghengườitagiớithiệuđạisứvàphunhân.Tôiđãnhiềulầngặpôngđạisứcónétmặtthanhtúmangdấuvết

nhữngmệtmỏikhôngphảitấtcảđềudocôngviệcngoạigiao.Ngườitanóirằnghồi thanhxuân,ôngđại sứcónhiềucuộc tìnhduyênvà trongnhữngcuộchọpmặtcủabọnđànôngvớinhau,ngườitabàntánvềnhữngchuyệntrănggiócủaôngta.

ThờigianôngởbênTàu,bamươinămtrước,thìđặcbiệtphongphúvềnhữngchuyệnmàngườitaưađóngkíncửavớinhautrongkhiuốngcàphê.Bàvợ,màtôikhôngcóhânhạnhđượcquen,xemchừngđãquánămmươi.Bàmặctoànđồđen,nhữngđăngtenrấtđẹpbaophủrấtkhéosắcđẹpđãquacủabà,nhưngnhưvẫncònphảngphất.Tôisungsướngđượcgiớithiệuvớivà, và tôi vô cùng ưa thích nói chuyện với phụ nữ có tuổi. Chúng tôi nónghìnchuyện,trongtiếngvĩcầmđưađẩycácphụnữtrẻkhiêuvũ,vàquẩnquanhngẫunhiên,bànóivớitôiđếnhồibàởmộttòanhàcổphốbờsôngMalaquais.

-Bàlàbàmặcđồtrắng!-Tôikêulên.

-Quảthếthật,thưaông,-bàbảotôi.-Hồibấygiờtôiluônluônmặcđồtrắng.

-Còntôi,thưabà,tôiđãlàchồngnhỏcủabà.

-Sao!Thưaông,ônglàconcụbácsĩNozièreưutúđóư?Ngàytrướcôngthíchbánhngọtlắm.Ôngcònthíchkhông?Vậymờiôngđếnănởnhàchúngtôi.Thứbảynàochúngtôicũngcómộttiệctrànhỏthânmật.Chúngtagặplạinhau,haythật!

-Thếcònbàmặcđồđen?

-Bâygiờtôilàbàmặcđồđen.Bàcôtộinghiệpcủatôimấtnămxảyrachiếntranh.Trongnhữngnămcuốiđờibà,bàthườngnhắcđếnông.

Trongkhichúngtôichuyệntrònhưvậy,mộtôngriamépvàriamábạctrắngkínhcẩnchàobàđạisứvớitấtcảđiệubộduyêndángkhệnhkhạngcủamộtlãogiàđỏmtrai.Hìnhnhưtôinhậnracáicằmcủaôngta.

-ÔngArnould,-bàđạisứbảotôi,-mộtôngbạngià.

III

MẸCHOCONBÔNGHOAHỒNGNÀY

Chúngtôiở trongmộtcănnhàrộngđầynhữngvậtkỳdị.Trêntường,dướinhữngsọngườivàbộtóclànhữngcụmbinhkhímanrợ.Trêntrầntreonhữngchiếcthuyềnđộcmộccùngvới taychèo,kềcạnhvớinhữngconcásấunhồi rơm, tủkínhbàyđầynhữngchim, tổ chim, sanhôvàvôvànbộxươngbénhỏtựahồchứachấprấtnhiềusựhằnthùvàácý.Tôikhônghiểuchatôiđãcógiaoướcgìvớinhữngconvậtkỳquáiđó,ngàynay, tôimớihiểu:đâylàsựgiaoướccủamộtngườithíchsưutầm.Chatôi,conngườirấtkhônngoanvàkhônghềhám lợi,mơ tưởngnhétcả thiênnhiênvào trongchiếc tủ.Đấy làvì lợi íchkhoahọc,cha tôinói thế, tinnhư thế,nhưngsựthựcchínhlàdocáitậtcủangườithíchsưutầm.

Toànbộcănnhàđầynhữngvậtkỳdịhiếmcócủathiênnhiên.Chỉtrừphòngkháchnhỏhẹp làkhôngbị thựcvậthọc,khoángvậthọc,chủng tộchọcvàbiến tháihọcchiếmcứ,ởđâykhôngcóvẩyrắn,murùa,khôngcóxương cốt, mũi tên bằng đá,mũi đinh ba mà chỉ có hoa hồng. Khắp cănphòngkháchđềudángiấyinhoahồng.Ðâylànhữngbônghoahồngcònnụ,cánhcònkhépchặtkhiêmtốn,tấtcảnhưnhauvàtấtcảđềuxinhđẹp.

Mẹtôi,vốncónhữngmốitưthùđốivớingànhthựcvậthọcsosánhvàviệcđosọngười,suốtcảngàyngồitrongphòngkháchtrướcbànđểđồkhâu.Tôichơiquanhquẩngầnmẹ trênchiếc thảm,vớimộtconcừuchỉcònbachân sau khi đã có bốn chân, điều đó làm cho nó không xứng đáng đượcchenvaithíchcánhvớinhữngconthỏhaiđầutrongbộsưutậpvềbiếntháihọccủachatôi; tôicòncóthêmmộtconrốicóthểcửđộnghaitaynhưngsặcmùisơn,nhữnggiờphútđó,tôiđãphảiđểchotrítưởngtượngbaybổngrấtnhiềuvìđốivớitôi,conrốivàconcừuđãtrởthànhnhữngnhânvậtkhácnhautronghàngngànmànkịchkỳthú.Lúccóđiềugìxảyravớiconcừuvàcon rối làmcho tôi thích thú, tôi lạimáchchomẹ tôibiết.Nhưng lúcnàocũngchỉlàuổngcôngthôi.Cầnphảinhậnxétrằngngườilớnkhôngbaogiờhiểunhữngđiềutrẻcongiảithích.Mẹtôilạiđãngtrínữa.Mẹtôikhôngchúýnghetôinói.Đấylàmộtnhượcđiểmrấtlớn.Nhưngmẹtôicómộtcáchtrố

mắtnhìntôivàgọitôibằng“béngốc”làmlànhđượcmọichuyện.

Mộtngàykia, trongphòngkháchbénhỏ,dừngtay thêu,mẹtôibế tôilêncao,chỉchotôimộtbônghồngintrêngiấyvànói:

-Mẹchoconbônghồngnày.

Vàđểchodễthấy:mẹtôilấymũikimthêuđánhdấuchữthậplênbônghoa.

Chưabaogiờcómộttặngvậtnàolàmchotôisungsướnghớnthế.

IV

CÁCCONVUAÉDOUARD[5]

- Vớimớ tóc bù xù, thằng bé nhà tôi trông giống nhưmột thằng kẻcướp.NàyôngValence,ônghãycắttócchonótheokiểu“convuaÉdouard”nhé.

NgườinghemẹtôinóimấycâuấylàôngValence,mộtôngthợcắttóclànhnghềvàthọtchân.Mớinhìnthấyôngta, tôiđãnghĩđếncáimùilợmmửacủathépnung,vàtôisợôngvừavìbàntaytaynhầynhụapommatmàcũngvừavìhễcắttócchotôilàcứđểtócrơivàocổ.Vìthế,lúcôngquàngchotôichiếcáokhoáctrắngvàquấnchiếckhănmặtquanhcổ,tôiliềngiãygiụakhôngchịu,ôngtaphảinói:

-Chú bạn nhỏơi!Hẳn là chúmuốngiữ bộ tócman rợ như là vừaở

chiếcbèMéduse[6]lênchứ?

Với giọng choang choang của ngườimiềnNam, lúc nào ông cũng kểchuyệnchiếctàu“Méduse”bịđắmvàchínhôngphảiquanhữngkhốnđốnkinhkhủngmớithoátđượcnạn.Chiếcbè,nhữngtínhiệucầucứuvôhiệu,nhữngbữaăn thịtngười, tất cảnhữngcáiđó,ôngđềukể lạivớiniềm lạcquan củamột người chỉ quen nhìn sự việc theo khía cạnh tốt đẹp vì ôngValencelàmộtngườivuitính.

Ngàyhômđó,ôngsửađầutócchotôirấtchậm,theoýtôivàvớimộtkiểumàngaylúcvừanhìnvàogương,tôiđãcholàkỳlạ.Tôithấytócrủcảxuống,cắtthẳngnhưmộtchiếcmũvảitrùmtrênlôngmàyvàlạixõaxuốngtậnmánhưđôitaichóxù.

Mẹtôithìlấylàmthíchthúlắm:quảlàôngValenceđãcắttócchotôitheokiểuconvuaÉdouard.Mẹ tôinói rằngcứkhoácmộtchiếcáonhung

đennhưtôivẫnmặc,ngườitachỉcònviệcnhốttôivàotrongthápvớianhcảtôi...

-Nhưngngườitacứdámlàmnhưthếđixem!-Mẹtôivừanóitiếpvừabếtôivớimộtdángquảquyếtrấtduyêndáng.

Thếlàmẹtôicứômchặttôiđưaraxe.Chúngtôiđithămmộtngườibạnquen.

Tôihỏimẹtôivềngườianhcảmàtôikhôngbiết làai,vàcảcái thápkhiếntôisợhãilàthápnào.

Vàmẹtôi,vớitínhkiênnhẫnthầndiệuvàtínhgiảndịvuivẻcủanhữngtâmhồnchỉcómộtcôngviệcduynhấttrênđờinàylàyêuthương,đãkểlạicho tôi, vớimột giọng líu lo đầy thi vị, câu chuyện hai cậu con của vuaÉdouard, xinh đẹp và ngoan ngoãn đã bị người chú độc ácRichard cướpkhỏitayngườimẹvàbópcổchếttronggianngụctốiởthápLuânÐônnhưthếnào.

Mẹtôilạinóithêm,hìnhnhưcăncứtheomộtbứctranhđươngthờirấtphổbiến, rằngconchónhỏcủahaiđứabéđãsủaầm ĩđểbáochonhữngngườichủnhỏbiếtlúcbọnsátnhânđếngần.

Kếtthúccâuchuyện,mẹtôicònnóirằngcâuchuyệnnàyrấtxưanhưngvôcùngcảmđộngvàhayđếnnỗingườitalấynólàmđềtàichonhiềubứctranh,nhữngbuổidiễnkịchvàngườiđixemaicũngkhócvàmẹcũngkhócnhưmọingười.

Tôinóivớimẹrằngphảilàkẻđộcáclắmmớilàmmẹtôivàtấtcảmọingườikhócnhưthế.

Mẹtôitrảlờilàtráilại,muốnlàmđượcnhưthế,phảicómộttâmhồnlớnvàmộttàinăngtuyệtmỹ,nhưngtôikhônghiểulờimẹtôilúcbấygiờ,tôikhônghiểumộtchútgìvềcáilạcthúcủanhữnggiọtnướcmắt.

ChiếcxetớiĐảoSaint-Louis,vàdừnglạitrướcmộtcănnhàcổmàtôi

khôngquenbiết.Chúng tôibước lênmộtchiếccầu thangbằngđá, cócácbậcđámònvànứtnẻtrôngravẻgiậndữtôi.

Đếnchỗngoặtđầutiên,mộtconchóconlêntiếngsủadồn.Tôitựnghĩ:“Ðúnglànó,conchócủacácconvuaÉdouard”.Vàmộtnỗisợhãibấtthần,khônggìthắngnổivànhưđiêndạixâmchiếmconngườitôi.Rõràngchiếccầuthangnàylàcầuthangdẫnđếnngọntháp,vàvớiđầutóccắtthànhhìnhmũvải,chiếcáokhoáchàngnhungđen, tôi làconvuaÉdouard.Người tasắpgiếttôiTôikhôngmuốnthếvànắmlấyáomẹ,hétto:

-Đemconđi,đemconđi!Conkhôngmuốnlêncầuthangcủathápđâu.

-Imđi,béngốc...Ðiđi,báucủamẹ,đừngsợ…Thằngbénàyhayxúcđộngquá...Pierre,Pierre,conngoancủamẹ,phảibiếtđiềuchứ!

Lúcđó,tôiníuchặtlấyváymẹ,sữngsờ,coquắp,tôichẳngnghegìcả.Tôi kêu lên, tôi gào lên đến nghẹt thở.Mắt tôi đầy kinh hoàng, chơi vơitrongbóngtốisôiđộngbởimộtnỗisợhãikhủngkhiếp.

Nghetiếngtôikêu,cánhcửacầuthangmởravàmộtcụgiàxuấthiện.DùtâmtrítôicònkinhhãivàtuycụđộichiếcmũtrùmkiểuHyLạpvàmặcáodài trongnhà, tôivẫnnhậnrađấy làôngbạnRobincủa tôi,ôngRobinbạntôi,mỗituầnmộtlầnmangbánhngọttớichotôi,đựngtrongchiếcmũ.ĐíchlàôngRobin,nhưngtôikhôngthểnàohiểuđượcrằngôngtalạisốngtrongtháp,vìtôikhôngbiếtrằnglàmộtthứnhàvà,vìnhàđãcũkỹthìlẽtựnhiênlàônggiànàyởđó.

Ông chìa taymời chúng tôi vào, tay trái cầmhộp thuốcvà tayphải,giữangóntrỏvàngónút,vânvêmộtnhúmthuốclá.Đúnglàôngta.

-Mờibàvào!Nhàtôiđãđỡvàrấtmừngđượcgặpbà.CứnhưtôithấythìhìnhnhưcậuPierrekhôngđượcyêntâmlắm.Cóphảiconchócáicủatôiđãlàmcậusợ?Lạiđây,Finette.

Tôiđãvữngtâmhơnvànói:

-ÔngRobinơi!Ôngsốngtrongmộtcáithápgớmghiếc.

TôiđangnóithìmẹtôibấmtaytôivớiýđịnhmàtôiđoánbiếtlàngănkhôngchotôixinôngRobinmộtchiếcbánhngọt,điềumàtôisắplàm.

TrongphòngkháchmàuvàngcủaôngbàRobin,conchóFinettequảđãgiúptôinhiều.Tôichơivớinó,vàtôicứđinhninhrằngchínhnóđãsủalúcnhững đứa giết con vua Édouard mon men lại gần. Do đấy, tôi chia vớiFinettechiếcbánhôngRobincho.Nhưngngườitakhôngthểchúýmãimộtviệc,nhất làlúccònbé.Ðầuóctôinhảytừchuyệnnàysangchuyệnkhác,nhưconchimtừcànhnàysangcànhkiavàcuốicùng,tôilạinghĩđếnnhữngngườiconvuaÉdouard.Đầuóctôilúcấynảyramộtýkiếnvềhaiđứabé,tôivộivàngnóirangay.TôikéoốngtayáoôngRobin.

-ÔngRobin,ôngcóbiếtkhông,nếuhômấymẹởtrongthápLuânĐôn,mẹđãngănlãochúđộcácbópchếthaiconvuaÉdouarddướigối.

HìnhnhưôngRobinkhônghiểuýnghĩsâusắccủatôi,nhưnglúcrađếncầuthang,mẹbếtôilênvànói:

-Đồquỷcondễghét!Đểmẹhôncontínào!

V

CHÙMNHO

Tôisungsướng,vôcùngsungsướng.Tôihìnhdungchatôi,mẹtôivàngười vú tôi là những người khổng lồ rất hiền lành đã chứng kiến nhữngngàykhaithiênlậpđịa,bấtdibấtdịch,vĩnhviễnvàcómộtkhônghai.Tôitinchắcrằngnhữngngườithânđóbiếtchechởchotôikhỏimọiđiềuchẳnglành,vàsốnggầngũinhữngconngườiđó,tôicảmthấyhoàntoànvữngdạ.Niềm tincủa tôiđốivớimẹ tôi làmộtđiềukhôngcógiớihạn; lúc tôihồitưởnglạiniềmtinthầndiệuvàđángtônkínhđó,tôilạitoangửimấychiếchônchocảithằngtôibébỏngngàytrướcvànhữngngườihiểuđượcnỗikhókhăngiữcho tìnhcảmcủamìnhđầyđặnsuốtđờisẽhiểuchonỗi lòng tôiquyếnluyếnđốivớinhữngkỷniệmđónhưthếnào.

Tôisungsướng.Hàngngànsựviệc,vừathânthươngvừabíhiểmchiếmtrí tường tượng của tôi; hàng ngàn sự việc vốn chẳng là gì cả, nhưng lànhữngmảnhđời tôi.Đời tôibénhỏnhưngcũng làmộtcuộcđời,nghĩa làtrungtâmcủasựviệc,cáirốncủathếgiới.Xinđừngcườinhữngđiềutôinóihoặcchỉcườivớivẻthântìnhvàhãythửnghĩxem:bấtcứcáigìcósống,dùlàconchónhỏ,đềulàtrungtâmmọisựviệc.

Hạnhphúccủa tôi làđượcnghevàđược thấy.Chỉcáiviệcmẹmở tủgươngcũngkhơigợichotôimộtsựtòmòtếnhịvàđầythúvị.Trongcáitủấythìcógì?Trời!Cóđủthứquầnáo,góiphấnsáp,hộpbằngbìavàhộpcácloại.Ngàynay,tôivẫnnghĩrằngmẹtôilàmộtngườithíchnhữngchiếchộp.Mẹtôicóđủcácthứhộpvànhiềuvôkể.Vànhữngchiếchộpđó,mẹtôicấmkhôngchotôiđụngđếnlàmtôisuynghĩmônglung.Đồchơicủatôicũngbắtđầuóctôisuynghĩ,ítnhấtlànhữngđồchơingườitahứachovàtôiđangtrôngchờvìnhữngthứtôiđãcórồithìkhôngcòngìlàbíhiểmvìthếkhôngcònquyếnrũnữa.Nhưngđẹpbiếtbaonhữngđồchơitôimơước.Mộtđiềukỳdiệulà,vớimộtcâybútchìhaymộtcáingòibút,ngườitacóthểvẽravôvànđườngnéthayhìnhthùkhácnhau.Tôivẽnhữngngườilính:trướctiên

làcáiđầuhìnhbầudụcvàvẽthêmlêntrênchiếcmũxakô[7].Phảisaunhiều

lầnquansáttôimớichocáiđầulồngđượcvàotrongmũđếntậnlôngmày.Tôirấtdễxúccảmvìnhữngbônghoa,nhữngmùihương,nhữngđồbàybiệnsangtrọngtrênbànănvànhữngquầnáođẹp.Tôitựhàovềchiếcmũcắmlôngvàđôitấtngũsắccủatôi.Nhưngđiềutôiyêumếnhơncảmọivậtriêngbiệt,đólàtoànbộmọisựvật:nhàở,khôngkhí,ánhsáng,vàgìnữa?Tómlại,đólàcuộcsống!Tôicảmthấynhưđượcđùmhọctrongcáisựêmáivôhạn.Chưabaogiờcóconchimnonnàocọxátvớichiếclôngmăngtrongtổấmmàlạithấythíchthúngọtngàonhưtôi.

Tôi sung sướng,vôcùng sung sướng.Tuynhiên, tôi thèmkhátmuốnđượcnhưmộtđứatrẻkhác.ÐólàthằngAlphonse.Tôikhôngbiếtnócócáitênnàokhácnữakhôngnhưngkháchắcchắnlàchỉcócáitênấythôi.Mẹnólàmnghềthợgiặtvàlàmviệcởngoàiphố.Suốtngày,nóđilangthangtrênsânhoặctrênđường;vàngồitrongcửasổ,tôiquansátbộmặtlemluốccủanóvớibộtócbùxùvànghoe,cáiquầnthủngđítvàđôigiàytàngkéolêởcác rãnhnước.Nếu tôicũngđược tựdo lộibìbõmtrongnướcnhưnó thìthíchlắm.ThằngAlphonsethườngquanhquẩngầncácbànấubếpđểnhậnlấykhánhiềubạttaivàmộtvàimiếngchảđãthiu.Mộtđôilần,nhữngngườigiữngựasainótớimáybơmmúcmộtgầunướcmànókhiêngvềmộtcáchvênhváo,mặtđỏnhừvàlưỡithèrakhỏimiệng.Vàtôimuốnđượcnhưnó.NókhôngphảihọcthơngụngônLaFontainenhưtôi,khôngsợbịmắngvìmộtvệtbẩnởáo.Nókhôngbịbắtphảinói:“Chàoôngạ!Chàobàạ!”vớinhữngngườimànhữngngàyvànhữngđêm,xấuhaytốt,cũngkhônghềlàm

nóbậnlòng[8].VànếunókhôngcónhưtôimộtchiếcthuyềnNoévàmộtconngựalêndâycót,thìvẫnđượctùyýchơiđùavớinhữngconchimsẻbắtđược,nhữngconchólangthangnhưnóvàthậmchívớicảnhữngconngựatrongchuồngchođếnlúcnàongườiđánhxelấychổiđuổinóra.Nósốngtựdovàbạtmạng.Từchỗsânlàgiangsơncủanó,nónhìntôitrongcửasổnhưngườitanhìnmộtconchimtronglồng.Cáisânấynhộnnhịpvìmọiloàisúcvậtvànhữngngườiănkẻlàmluitới.Đấylàmộtkhoảngsânrộng,cănnhàchínhchắnhướngnamcủasâncómộtgiànnhogiàcỗi,thânsầnsùivàgầyguộc,trênđólàchiếcđồnghồtínhgiờbằngbóngmặttrờivớinhữngconsốđãmờnhạtvìmưanắngvàchiếckimbónglướtnhẹnhàngtrênmặtđákhiếntôingạcnhiên.Trongsốnhữngbóngmamàtôigọi trởvềđây, thìkhoảngsâncũkỹnàylàmộttrongnhữngđiềulạlùngnhấtđốivớingườiParisngàynay.Sâncủahọbâygiờrộngbốnthướcvuông,đứnggiữasân,ngườitachỉthấyđượcmộtmẩutrờibétítẹonhưchiếckhăntaytrênnămtầngnhàchồngchấtthẳngđứngnhưcáitủđựngđồăn.Đấylàmộtsựtiếnbộ,nhưngkhông

lànhmạnhlắm.

Nhưngmộtngàykia,cáisânnhộnnhịpấy,nơicácbànộitrợcứsángsớmtớimáybơmlấynướcvàobình,nơimàvàokhoảngsáugiờnhữngbànấubếptớirửarauxàláchtrongmộtcáirổbằngthau,vừarửavừachuyệntròvớinhữngngườigiữngựa,cáisânấyđượcngười tacạygạch lên.Cạygạch chẳng qua là để lát sạch lại, nhưng vì trong lúc công việc đang tiếnhànhthìtrờiđổmưanênsântrởnênsụcbùnvàthằngAlphonse,nhưngmộtvịsơnthầnởchốnrừngthẳmtừđầuđếnchânđềumộtmàuđấtbùn.Nócạycácviêngạchmộtcáchthíchthúvàhănghái.Khingẩngđầulên,nóthấytôinhưbịgiamởtrêngác,nóliềnrahiệubảoxuống.Tôikhaokhátđượccạygạchvớinó.Trongphòngtôi làmgìcógạchđểcạy.Maylúcđócánhcửabuồnglạimở.Tôixuốngngaydướisân.

-Taođây,-tôibảoAlphonse.

-Cầmviêngạchnày,-nóbảotôi.

Nócóvẻdữtợn,giọngnóiồồ;tôilàmtheolờinó.Bấtthìnhlình,viêngạchbịgiậtkhỏitayvàtôicảmthấybịnhấclênkhỏimặtđất.Thìrangườivúđãmangtôiđimộtcáchgiậndữ.VútôilấyxàphòngMarseillekỳcọchotôi,mắngtôikhôngbiếtxấuhổvìđãchơivớimộtthằngnhãinghịchngợmlêulổng,mộtđứabéhưthânmấtnết.

Mẹtôinóithêm:

-ThằngAlphonselàmộtthằngmấtdạy;đấykhôngphảilàlỗitạinómàlàđiềubấthạnhchonó;nhưngnhữngđứatrẻcógiáodụckhôngđượcchơivớinhữngđứavôgiáodục.

Tôilàmộtđứatrẻthôngminhvàhaysuynghĩ.Tôighinhớlờimẹtôivàkhôngbiếtvìsaonhữnglờinóiđólạiliênhệđếnnhữngđiềutôibiếtđượcvềnhững đứa bé bị nguyền rủa khi nghe giảng quyển Thánh kinh cũ bằngnhữngtranhvẽ.TìnhcảmcủatôiđốivớithằngAlphonsethayđổihoàntoàn.Tôi khôngmuốn được như nó nữa. Nó khiến cho tôi vừa ghê sợ lại vừathươnghại.“Đấykhôngphảilàlỗitạinómàlàđiềubấthạnhchonó”.Lờinóicủamẹtôiđãkhiếntôibănkhoănvìnó.Mẹơi,mẹnóichoconbiếtthế

là phải lắm,mẹ đã làmmột việc tốt khimẹ cho con thấy từ buổi thơ ấu,nhữngkẻkhốnkhókhôngcótộitìnhgì.Lờimẹthậtlànhânđức;conphảighinhớtronglòngsuốtđời.

Nhưngchỉmộtlầnnày,điềuđóđãcótácdụngvàtôiđãmủilòngvìsốphậncủathằngbébịnguyềnrủanày.Mộtngàykia,tronglúcnóđangđứngtrênsântrêuconvẹtcủamộtngườiđànbàgiàởchốnnày,tôichămchúnhìn

thằngCaїnđenđủivàdũngmạnhvớitấtcảsựănnăncủamộtAbel[9]nhỏngoanngoãn.Thanôi!ChínhhạnhphúcđãđẻranhữngAbel.TôibănkhoăntìmcáchlàmchothằngAlphonsehiểurõlòngtrắcẩncủatôi.Tôinghĩđếnviệcgửichonómộtcáihônnhưngkhuônmặthungdữcủanóquảkhôngxứnglắmvàthâmtâmtôicũngkhôngmuốn.Tôinghĩrấtlâuxemnênchonócáigì;quả là tôi lúng túngvôcùng.Cho thằngAlphonseconngựa lêndây cót, tuy đãmất cả đuôi lẫn bờm cũng là điều quá đáng.Vả lại, phảichăngchoconngựa làbiểuhiện tình thương?Cầnphảicómột tặngphẩmxứng đáng với hạng trẻ bị nguyền rủa này. Hay làmột bông hoa? Trongphòngkháchcónhiềubóhoa.Nhưngmộtbônghoa thì cũngnhưmột cáihôn.TôikhôngchắclàthằngAlphonsethíchhoa.Tronglúctôiphânvân,tôinhìnkhắpphòngăn.Bấtthìnhlình,tôivỗtayvuithích:Ðãnghĩrarồi!Trênđĩađể trong tủđựngđồăn,cómấychùmnhoFontainebleaurất tuyệt.Tôitrèolênghếvàlấymộtchùmvừadàivừanặng,chiếmgầnbaphầntưđĩa.Quảnhoxanhnhạtlạiửngmàuvàngmộtphía,khiếnngườitaphảitinrằngbỏvàomiệnglànótanngay,ngọtlịm;tuynhiên,tôikhônghềnếmthử.Tôichạyđi tìmmộtđoạn chỉ trongbànđựngđồmaycủamẹ tôi.Mẹ tôi cấmkhôngđượclấygìởđấycả.Nhưngcầnbiếtkhôngvânglờichứ!Tôibuộcchùmnhovàosợichỉ,khomlưngtrênthànhsắtchấnsongcửasổ,gọithằngAlphonsevàthảtừtừchùmnhoxuống.Ðểnhìnrõhơn,thằngbétrờiđánhấygạtđámtócvàngchetrướcmắtvàlúcchùmnhođãđếnngangtầmtay,nógiật luôncảsợichỉ rồingẩngđầu lên, thè lưỡi rađểchòngghẹo tôivàchạymất,vừachạyvừachìađítchotôi.Bọntrẻbạntôithườngkhôngđốixửvới tôi như thế.Thoạt đầu, tôi rất cáu.Nhưng sau đấy, tôi dịu đi vì nghĩ:“Mìnhkhôngchonóhoa,cũngkhônghônnó,nhưthếlàphảilắm!”.

Nỗicămtứccủatôitanbiếnvìýnghĩđó,chohaykhilòngtựáiđượcthỏamãn,thìnhữngđiềukháckhôngquantrọnglắm.

Tuynhiên,tôihếtsứclophiềnlúcnghĩđếnviệcphảiđemcâuchuyện

nàythúvớimẹtôi.Tôiđãlầm,mẹtôicómắngnhưngvớitháiđộvuivẻ;tôinhìnthấyđiềuđótrongmắtmẹcười.

-Phảichocáigì làcủariêngmình,khôngnênlấycủangườikhácmàcho.Vàcầnphảibiếtcáchcho,-mẹtôinói.

-Đâylàbíquyếtcủahạnhphúcvàítngườibiếtthế,-chatôinóithêm.

Chatôithìbiếtlắm!

VI

MARCELLEMẮTVÀNG

Hồitôilênnăm,tôicómộtýnghĩvềcuộcđờimàtừngàyấytôiphảithayđổi;thậtđángtiếcvìđólàmộtýnghĩđẹpđẽ.Mộtngàykia,tronglúctôiđangvẽnguệchngoạcnhữnghìnhngườithìmẹgọitôi,khôngbiếtrằngnhưvậylàquấyrầytôi.Cácbàmẹthườngcónhữngcáingớngẩnnhưvậy.

Lần này,mẹ gọi tôi là để tắm rửa, chải chuốt cho tôi. Tôi cảm thấykhôngcầnphảitắmrửamàchỉthấyphiền,nêntôikhôngchịu,tôinhănmặt;tôiđâmrakhóchịutệ.

Mẹbảo:

-Mẹđỡđầucủaconsắpđếnđấy,nếuconkhôngchịuănmặcchotươmtấtthìtrôngsaođược.

Mẹđỡđầucủatôi!Tôichưahềthấybà.Tôituyệtnhiênkhôngquenbiếtbà.Tôicũngkhônghềbiếtcóbàtatrênđờinày.Nhưngtôihiểurấtrõthếnàolàmộtbàmẹđỡđầu:tôiđãđọcthấytrongtruyệncổtíchvànhìnđượctrongcáchìnhvẽ;tôibiếtrằngmộtbàmẹđỡđầulàmộtbàtiên.

Tôiđểchongườimẹthânyêucủatôithahồchảiđầutắmrửachotôi.Tôinghĩđếnbàmẹđỡđầuvới lòngtòmòmuốnđượcgặpmặt.Tuyhàngngàytôivẫncótínhhayhỏiđủchuyện,lúcđótôikhônghỏimộtchútgìđếnnhữngđiềutôikhaokhátmuốnbiếtvềmẹđỡđầucủatôi.

-Tạisao?

-Bạnhỏi tôi tại sao?A!Vì tôikhôngdám,vìnhữngbà tiên, theo tôihiểu, thíchsự im lặngvàbímật;vì trongnhững tìnhcảmconngười tacómột cáigìmơhồquýgiáđếnnỗi tâmhồn trong trắngnhất, dobảnnăng,cũngmuốncấtgiấuriêng;vìđốivớitrẻconcũngnhưđốivớingườilớn,có

nhữngđiềukhôngnóirađược:vìtuychưabiết,tôiđãyêungườimẹđỡđầucủatôirồi.

Tôisắplàmcácbạnphảingạcnhiênnhưngmaymàmộtđôikhi,sựthậtlạicónhữngđiềubấtngờlàmchonótrởnêndễchịu.Bàmẹđỡđầucủatôiđẹp như tôi tưởng tượng.Nhìn thấy, tôi nhận ra ngay.Đúng là người tôimongđợi,đúnglàbàtiêncủatôi.Tôingắmnhìnbàmẹđỡđầukhôngchútngạcnhiên,màmừngrỡvôcùng.Vàlầnđó,kỳdịthay,thiênnhiênđãđếnngangtầmvớinhữnggiấcmơđẹpđẽcủamộtđứabé.

Bàmẹđỡđầucủatôinhìntôi:bàcóđôimắtvàng.Bàmỉmcườivớitôivàtôithấyhàmrăngbàcũngnhỏnhắnnhưhàmrăngcủatôi.Bàcấtgiọngnói:tiếngnóitrongtrẻongânvangnhưtiếngsuốitrongrừng.Bàhôntôi,đôimôimát dịu, và đến ngày nay, tôi vẫn còn cảm thấy lànmôi ấy như vấnvươngtrênmá.

Đượcgặpngườimẹđỡđầucủatôi,tôicảmthấymộtsựêmáivôngần;màcólẽsựgặpgỡấyphảilàtốtđẹpvềmọimặtnêncáikỷniệmđểlạichotôiđếnnaykhôngvướngmộtchútgìcóthểlàmchonóvẩnđục.Kỷniệmđóđãtrởthànhmộtđiềuđơngiảnsángngời.

Ðếnnay,ngườimẹđỡđầucủatôibaogiờcũnghiệnratrongtôivớiảnhcủamộtngườiđànbàđươngđứng,haicánhtaymởrộngvàmiệnghémởđểcườinụvàđểhôn.

Bàmẹđỡđầubếtôilênvànói:

-Concưngcủamẹ,conđểchomẹnhìnmàusắccủađôimắtcon.

Rồivuốtmáitóctôi,bànói:

-Tócvànghoenhưngrồisẽngảmàunâu.

Bàtiêncủa tôibiếtđược tương lai.Tuynhiên,những lời tiênđoándễdãikiakhôngđượcđúnglắm.Ngàynay,tóctôikhôngvànghoecũngkhôngđen.

Ngàyhômsau,mẹđỡđầucủatôigửichotôinhữngđồchơimàtheotôi,đềulànhữngthứkhôngphảilàmrachotôi.Tôisốngvớisáchvở,tranhảnh,lọhồvàtấtcảbộđồcủamộtđứabéthôngminhvàyếuớt,suốtngàyrurúmộtchỗvàdonhữngđồchơiđó,đãvỡlònghọcđượcýthứcvềhìnhkhốivàmàusắc,nguyênnhâncủamọinỗivuibuồntrênđờinày.

Quà tặngcủabàmẹđỡđầu tôi lạikhôngđúngvớinhững lề thóiđó.Đâylàtoànbộdụngcụcủamộtđứatrẻthểthaovàtậpthểdục:đulộn,dâyco,xà,tạ,nghĩalàtấtcảnhữngthứđểrènluyệnsứclựccủamộtđứabévàchuẩnbịchonócócáiđẹphùngmạnh.

Nhưngchẳngmay,tôiđãquenvớinếpsóngbàngiấy,vớicáithúđêmkhuya,dướiđèn,ngồi tẩnmẩncắtxénnhữngtờgiấy,vớicảýnghĩa thâmthúycủanhữnghìnhvẽ;vàkhitôibỏnhữngtròchơicủamộtnghệsĩbẩmsinhấy,chínhlàlúctôiphảitrảiquanhữngphútđiênrồ,nhữngphútsaymêphápháchđểliềulĩnhlaomìnhvàonhữngtròchơikhôngphéptắc,khôngnhịpđiệunhưchơiăntrộm,chơiđắmtàu,chơicháynhà.Tấtcảnhữngdụngcụbằnggỗhoàngdươngđánhbóngvàbằngsắtđó,đốivớitôitựahồlạnhlẽo,nặngnềvàkhôngcólinhhồn,chođếnlúc,dạytôicáchsửdụngmẹđỡđầucủatôimớilàmchochúngcóđượcchútthúvị.Bànângđôiquảtạmộtcáchbạodạnvàvòngkhuỷutayrađằngsau,giảithíchchotôihiểuvìsaođểxàvòngrasaulưngvàdướicánhtaythìgiúpchongựcnởnang.

Mộtngàykia,bàbếtôivàolongvàhứasẽchotôimộtchiếctàuthủyvớiđầyđủthiếtbị,cóbuồmvàsúngđạibáchaibênmạn.Bànóivềnghềđibiểnkhôngkhácgìmộtthủythủlãoluyện.Bàkhôngquênnhắcđếnsântàu,lầuquansát,dâyleocộtbuồm,buồmthấpbuồmcao.Bàluônluônnhắctớinhữngdanhtừxalạđó,nhữngdanhtừmàbànóivớimộtgiọngthânthiết.Chắc chắn những danh từ ấy gợi cho bà nhiều điều lắm.Một bà tiên, tấtnhiênlàphảiđiđượctrênmặtnước.

Tôiđãkhôngnhậnđược chiếc tàuđó.Nhưngdầu còn ít tuổi, tôi vẫnkhônghềcầncónhữngđồvậtthậtmớichơivuiđược,vậymàchiếctàucủabàtiênđãkhiếntôisuynghĩhànggiờ.Tôiđãtrôngthấynóvàđếnbâygiờvẫncònthấy.Đấykhôngphảilàmộtthứđồchơimàlàmộtbóngma.Contàu trôi lặng lẽ trênmặt biểnmờ sương.Trênmạn tàu,một người đàn bà

đứnglặngim,haicánhtaybuôngxuôi,mắtmởtongơngác.

Tôikhôngcònbaogiờđượcgặplạibàmẹđỡđầucủatôinữa.

Từđấy, tôimớicóđượcmộtýniệmđúngđắnvềtínhtìnhcủabà.Tôicảmthấybàsinhratrênđờilàđểlàmđẹplòngngườivàđểyêuđươngvàđấychínhlàcôngviệccủabàởtrênđờinày.Chaoôi!Tôiđãkhônglầm.Từngàyấy, tôiđượcbiếtbàMarcelle (tênbàmẹđỡđầucủa tôi làMarcelle)suốtđờichỉlàmđiềuđó.

Phảinhiềunămvề sau, tôimớibiếtđược ít nhiềuvềcuộcđờibà.BàMarcellevàmẹtôiquenbiếtnhauởtuviện.Nhưngmẹtôi,lớnhơnvàtuổiđãquáchínchắnvàquámựcthước,nênkhómàtrởthànhngườibạntrikỷcủa bà Marcelle, người đã đi đến tình bạn với một sự nồng nhiệt khácthường,vớimộtcáigìnhưsinhưdại.CônữsinhởkýtúcxáđãkhơigợichoMarcellecónhữngtìnhcảmtháiquánhất làcongáicủamột lão láibuôn,mộtcôgáitobéo,điềmđạm,thiểncậnvàhaychếnhạo,Marcellekhôngrờicôtamộtgiâynào,òalênkhócvìmộtlờinói,mộtcửchỉcủabạn,thềthốtvớibạnđủđiều, luônluônkiếmchuyệnđểghentuông,viếtchobạntronggiờhọcnhữngbứcthưdàitớihaichụctranggiấy,chođếnmộtlúccôcongáitobéođóbựcmìnhquá,tuyênbốrằngcôtađãchánngấythứtìnhbạnđóvàmuốnđượcsốngyêntĩnh.

BàMarcelletộinghiệpphảilìaxabạn,lòngêchềvàrầurĩđếnnỗimẹtôitrôngthấymàthươngtình.Mốiquanhệbạnbègiữahaingườiđãbắtđầutừ ngàyđó, trước lúcmẹ tôi rời tu viện không lâu lắm.Hai người hứa sẽnăngtớithămnhauvàhọđãgiữlờihứa.

BốbàMarcellelàngườitốtnhấttrênđờinày,mộtconngườirấtthôngminhvàkhôngbìnhthường.Sauhaimươinămsốngvớibiểncả,ôngtabỏnghềđibiển,khônghềcómột lýdonào.Mọingườiđều thấyngạcnhiên.Nhưngđánglẽngườitachỉnênngạcnhiêntạisaoôngtađãởlạivớinghềtrongmộtthờigianlâunhưthế.Giasảncủaôngđãkhôngcógìmàcáiđứctiêutiềnthìlạiđángchêtrách.

Mộtngàymưa,ngồitrongcửasổ,ôngnhìnthấyvợvàcongáiđichânđất,lúngtúngvớicáiváyvàcảdùtochemưanắng.Lầnđầutiên,ôngnhận

thấyrằngvợconkhôngcóxeđivàsựpháthiệnđólàmôngrầulònglắm.Lậptức,ôngbánhếtcáccổphiếucủamình,tưtrangcủavợ,vaytiềnbạnbèvàchạyđiBade.Vìông tacómộtnướcbạc trămphần trămănchắc,ôngđánhtođểkiếmngựa,xevàkẻhầungườihạ.Sautámngày,ôngtrởvềnhàkhôngmộtxudínhtúivàhơnbaogiờhết,vẫntinởnướcbạcănngườicủamình.

ÔngchỉcònmộtmảnhđấtnhỏởBrieđểtrồngdứa.Saumộtnămcanhtác,ônglạiphảibánđấtđểtrảtiềnmuanhàkínhtrồngdứa.Sauđấy,ônglạilaovàoviệcsángchếmáymóc,thậmchíbàvợchếtcũngkhôngđượcôngđểýtới.Ôngđãgửiđếncácbộ,cácviện,hànlâmviệnvàcáchộibáchọcnhữngchươngtrìnhvànhữngbảntrầntình.Nhữngbảntrầntìnhnàyđôikhilạiviết thànhthơ.Tuynhiên,ôngcũngkiếmđượcít tiềnvàcóđượcđồngnàotrongtaylàđemđimuamũhết.

Mặcdùlúcbấygiờcònlàmộtthiếunữ,mẹtôicũngkhônghiểucuộcđời theocáchấyvàMarcelleđã làmchomẹtôirunsợ.NhưngmẹtôivẫnyêuMarcelle.

Mẹthườngnóivớitôi:NếuconbiếtlúcbấygiờcôMarcelleđángyêunhưthếnào?

-Mẹạ!Concũngtưởngtượngrađược.

Tuynhiêngiữahaingườiđãxảyramộtsựbấthòavànguyênnhânlàmộttìnhcảmtếnhịmàngườitakhôngthểchegiấunhưngườitagiấulỗicủanhữngngườithânthiết,nhưngtôikhôngcónhiệmvụphảiphântíchnhưtấtcảnhưtấtcảnhữngngườikháccóthểlàm.Tôinóitôikhôngcónhiệmvụvàkhôngthểlàmviệcđóvìtôichỉcónhữngbằngchứnghếtsứcmơhồ.Lúcbấygiờmẹtôiđãđínhhônvớimộtbácsĩtrẻvàcáchđấykhônglâuthìlàmlễthànhhôn:ngườiđólàchatôi.Marcellelàmộtcôgáixinhxắn,điềuđóđãđượcnóikhánhiềurồi.Conngườicủacôgợilêntìnhyêuvàtoátratìnhyêu.Chatôi lại trẻ.Họđãgặpnhauvànóichuyệnvớinhau.Tôicònbiết thêmnữa…MẹtôiđãlàmlễcướivàkhôngcòngặplạiMarcellenữa.

Nhưngsauhainămbịđàyải,ngườiđànbàđẹpcóđôimắtvàngấyđãđượcthathứ.Marcelleđượcthathứhẳn,thậmchíđượcmờilàmmẹđỡđầu

củatôi.Trongthờigianxacáchnày,Marcelleđãlấychồng.Tôinghĩrằngđiềunàyđãgópphầnrấtnhiềuvàoviệcmẹtôilàmlànhvớicôấy.Marcellerấtmựcyêuchồng.Đấylàmộtngườithấpbé,cónướcdanâu,hìnhdángxấuxí,làmcôngchomộtchiếctàubuôntừlúclênbảyvàtôingờrằngôngtađã

từnglàmnghềbuônngườidađen.ÔngtacódinhcơởRiodeJaneiro[10],nênđưabàmẹđỡđầucủatôisangbênấy.

Mẹtôithườngnóivớitôi:

-ConkhôngthểhìnhdungchồngcôMarcellehìnhthùnhưthếnào:mộtconvượn,mộtconkhỉmặcđồmàuvàngtừđầuđếnchân.Ôngtakhôngnóimộtthứtiếngnàocả.Ôngtabiếtmỗithứtiếngmộtchútvàdiễnđạtýnghĩbằnglahét,bằngđiệubộvàbằngmắt.Nóichođúng,ôngtacóđôimắtrấtđẹp.-Mẹtôinóithêm.-ConchớnghĩrằngôngtalàdânsinhquánởÐảo,ôngtalàngườiPháp,sinhởBrestvàtênlàDupont.

Nhântiện,cũngcầnnóiđểcácbạnbiếtrằngmẹtôidùngdanhtừ"Đảo"đểchỉ tấtcảnhữngnơikhông thuộcchâuÂuvàđiềuđó làmcha tôi,mộtngườicónhiềucôngtrìnhnghiêncứuvềdântộchọcđốichiếubựcmìnhvôcùng.

Mẹtôinóitiếp:

-CôMarcelleyêuchồngsayđắm.Lúcđầu,tớithămhọ,ngườitanhưcócảmgiáclàquấyrầyhọ.Côđãsốngbahoặcbốnnămhạnhphúc.Nóihạnhphúclàvìởđờiaicósởthíchcủakẻấy.NhưngtrongthờigiancôMarcellevềthămPháp...Conkhôngnhớvìconcònbélắm.

-Khôngmẹơi!Connhớrõlắm.

-Thếthì,trongdịpđó,cáianhchồngcónướcdanâukiaởlạitrênĐảođãbịtiêmnhiễmnhữngthóixấukinhkhủng:hắntachèchénbêthaởcácquánrượucủathủythủvớibọngáiđiếm.Kếtquảlàbịmộtnhátđao.Vừađượctin,côMarcellevộiđáptàuthủysang.Côdốchếtnhiệttìnhđểchămsócchồng.Nhưnganhtathổrahuyếtvàchết.

-CôMarcellekhông trở lạinướcPháp?Mẹơi, tạisaoconkhôngcònđượcgặpbàmẹđỡđầucủaconnữa?

Nghehỏithế,mẹtôitrảlờimộtcáchlúngtúng:

-SốnggóabụaởRiodeJaneiro,bàtađãdandíuvớinhữngsĩquanhảiquân làm hại đến danh tiết của bà. Nhưng con ạ, không nên cho rằngMarcellelàngườixấu.Đâylàmộtngườiđànbàngoạilệ,màhànhvikhônggiốngnhưnhữngngườikhác.Cóđiềuvì thếmàkhó lònggặpMarcelleởnhàmình.

-Mẹơi,conkhôngnghĩrằngbàMarcellelàngườixấu,conchỉxinmẹnóichoconbiếtbâygiờbàrasao.

-Conạ,mộtviênđạiúyhảiquânyêubàtavàđiềutấtnhiênlàđãlàmbàtabịtaitiếngvìquyếnrũđượcmộtngườiđànbàđẹpnhưthếlàmhảlònghiếuthắngcủaôngta.Mẹkhôngnóitênconngườiấyvìbâygiờđây,ôngtalàmộtphóthủysưđôđốcvàconđãnhiềulầnăntiệcvớiôngta.

-Sao!ChínhlàôngV…,cáiôngtobéodahunghungđỏấyà?Thếthìôngđôđốcấychínhlàngườiđãthườngkểnhữngcâuchuyệnthúvịvềphụnữsaumỗibữatiệc.

-Marcelleyêuôngtasayđắm,theoôngtađikhắpmọinơi.Conhiểulàmẹkhông rõcâuchuyệnđó lắm.Nhưngcâuchuyệnđãkết thúcmộtcáchthảmthương.HaingườicùngsốngởMỹnhưngmẹkhôngnhớrõchỗnào,vìtínhmẹkhông thíchnhớ têncácđịaphương.DochánMarcelle,ông tađãkiếmcớbỏrơibàta,rồitrởvềPháp.TronglúcMarcelleđangchờđợiởmãibênkiachâuMỹthìmộttờbáonhỏởPhápđưatinchobiếtlàôngtađixemkịchvớimộtconhát.Khôngthểchịunhịnđượcvàmặcdầubịsốt,MarcelleđãxuốngtàuvềchâuÂu.Ðólàchuyếnđicuốicùngcủabàta.Marcelleđãchết trên tàuvàconơi,người tađã liệmbàmẹđỡđầucủacon trongmộtchiếcchănvànémxuốngbiển.

Đấylànhữngđiềumàmẹtôiđãkể.Tôikhôngcònbiếtgìhơn.Nhưngmỗi bận bầu trời nhuộmmột màu xám nhạt êm dịu và gió đưa vọng lạinhữnglờiaioánnhẹnhàngthìtâmtrítôilạinghĩđếnbàMarcellevàtôinói

vớivonglinhngười:

-Hỡitâmhồnđaukhổđángthươnglênhđênhtrênbiểncảmuônđờiđãrungủnhữngmốitìnhđầucủatráiđất,hỡilinhhồnthânyêu,hỡingườimẹđỡđầuvàbà tiêncủacon,hãynhận lờicảmtạcủangườiyêu trung thànhnhất,cólẽgiờđâychỉcònmộtmìnhnhớtớingười.Concảmtạngườivìcáithiêntưmàngườiđãbanchoconkhingườicúixuốngtrênnôicủacon;concảmtạngườiđãlàmchoconbiếtđượclầnđầukhitríóccủaconmớibiếtsuynghĩ,nhữngđaukhổtuyệtdiệudànhchonhữngtâmhồnkhátkhaomỹcảm;concảmtạngười,con,mộtđứaconmàngườiđãbồnglênkhỏimặtđấtđểxemsắccủamàumắt.Ngườiconấyđãđượcbiếthạnhphúcvà,cóthểnói,làngườibạntốtnhấtcủangười.Chínhngườiđãchoconnhiềuhơncả,hỡingườiđànbàhàophóngvìvớihaicánhtay,ngườiđãmởrộngchoconcảcáithếgiớicủamộngảo!

VII

GHICHÉPVÀOLÚCBÌNHMINH

Đâylàmùagặtcủamộtđêmđông;lượmkỷniệmđầutiêncủatôi.Phảichăngtôisẽtungchogiócuốnđi?Haynênbuộclạivàđemcấtvàokho?Tôinghĩrằngđâysẽlàthứđồăntốtchotinhthần.

ÔngLittré,conngườiưutúvàthôngtháibậcnhấttrênđờinày,mongmuốnmỗigiađìnhđềucó tủ lưu trữvăn thưvàquyển sử tinh thần riêng.Ôngnói:“Từlúcmàmộtnềntriếthọctốtđẹpđãdạychotôibiếtđánhgiácaotruyềnthốngvàsựbảotồn,nhiềulầntôirấttiếclàởthờiTrungcổ,cónhữnggia đình trung lưuđãkhôngnghĩ đếnviệcđóngnhữngquyển sáchnho nhỏ ghi chép lại những sự kiện chính trong đời sống gia tộc và lưutruyềnchonhauchừngnàogiađìnhcòntồntại.Dầusơsàiđếnđâuđinữa,nếucònlạiđếnngàynay,nhữngđiềughichépđósẽcóbiếtbaođiềulýthú.Đãmất đi biết bao tri thứcvàkinhnghiệmđáng lẽ cònđược lưu lại, nếungườitathậntrọngvàchịukhómộtchútthôi!”

Vàđây,vềphầntôi,tôisẽthựchiệnýnguyệncủacủalãohiềngiảđó.Nhữngđiềughichéphômnaysẽđượcgiữlại,vànósẽmởđầuchoquyểngiaphảcủanhàhọNozière.Chúngtađừngbỏmấtmộtchútgìcủaquákhứ.Cóquákhứtamớixâydựngđượctươnglai.

NHỮNGTÌNHDUYÊNMỚI

I

NƠIẨNDẬTỞVƯỜNBÁCHTHẢO

Tôichưabiếtđọc,cònmặcquầnxẻđũng,vàcònkhócmỗilúcngườivúlaumũichotôi,vậymàtôiđãbịgiàyvòvìlòngthamdanhvọng.Sựthậtlànhưvậy;ởtuổicònmăngsữa,tôiđãnuôiướcvọngđượcnhanhchóngnổitiếngvàsốngmãitrongtrínhớcủangườiđời.Vừadànnhữngtênlínhbằngchìtrênmặtbànởphòngăn,tôivừatìmmọicáchđểthựchiệnmụcđíchđó.Nếucóthểtôiđãxôngrachiếntrườngđểđượclưudanhthiêncổ,giốngnhưmộtvàiôngtướng,tôiđangvungvẩytronghaibàntaynhỏvàbanphátrủimaychiếntrậnchohọtrêntấmvảisơn.

Songkhôngphảitựtôimàcóđượcmộtconngựa,mộtbộbinhphục,một trungđoànvànhữngkẻđịch,nghĩa là tấtcảnhữngđiềucần thiếtchovinhquangvõcông.Dođấytôinghĩđếnviệctrởthànhmộtôngthánh.Ðiềuđóđòihỏiítsựchuẩnbịhơnvàmanglạikhánhiềutiếngkhen.Mẹtôivốngiàulòngmộđạo.Lòngmộđạoấy-cũngnhưconngườicủamẹ,vừadễyêulại vừa trang nghiêm - đã làm tôi cảmkích.Mẹ thường đọc cho tôi nghequyểnĐời cácThánh và tôi lắng nghemột cách thích thú, lòng đầy ngạcnhiênvàmếnthương.NhờvậymàtôibiếtđồđệcủaChúađãlàmthếnàođểđờihọđángquývàđầycôngtrạng.Tôiđãbiếtnhữngbônghồngcủakẻtuấnkiệtngàongạthươngtrờibiếtbao.Nhưngtửvìđạolàmộthànhđộngcựcđoantôikhôngnghĩđến.Tôicũngkhôngnghĩđếnviệctruyềngiáovàthuyếtpháp,khônghợpvớikhảnăngcủatôi.Tôichủtrươngkhổhạnh,điềuấydễdàngvàchắcchắn.

Ðểthựchiệnngayđiềuđó,tôikhôngchịuănsáng.Mẹtôikhôngbiếtgìvềtínngưỡngmớicủatôilại tưởngtôibịốmvànhìntôimộtcáchlolắng

khiếntôiphiềnlòng.Tôivẫncứnhịnăn.RồinhớlạichuyệnthánhSiméonstylite sống trênmột cái cột, tôi trèo lênvòinước củanhàbếp;nhưng tôikhôngthểsốngđượcởđâyvìJulie,chịngườihầu,đãtốngcổtôiđingay.Ởvòi nước xuống, tôi lại hăng hái đi vào con đường tu hành đắc đạo, kiênquyếtbắtchướcthánhNicolasdePatrasphânphátcủacảichongườinghèo.Cửasổphònglàmviệccủachamẹtôitrôngrađườngbờsông.Từcửasổđó,tôinémluôncảmộtlúcmườihaiđồngxungườitachotôivìchúngcònmớitoanh,vàsauđấy,tôinémluôncảmấyhònbi,conquay,concùvàcáiroibằngdalươn.

-Thằngbénàythậtlàngungốc,-vừađóngcửasổ,chatôivừakêulên.

Tôicảm thấygiậndữvàhổ thẹnvìbịđốixửnhư thế.Nhưng tôichorằng cha tôi không phải là thánh như tôi nên sẽ không được hưởng vinhquang của những vị chân phúc thành nhân, và ý nghĩ đó đã an ủi tôi rấtnhiều.

Lúcđếngiờđichơi,ngườinhàđộimũchotôithìtôiliềnnhổchiếclôngchim trênmũ vìmuốn bắt chước thánhLabre lúc được người ta chomộtchiếcmũcũkỹvàcáughét,đãcẩnthậnđemdìmnóvàotrongbùntrướclúcđội.Biếtcâuchuyệnphânphátcủavànhổlôngtrênmũ,mẹtôinhúnvaivàthởdài.Quảlàtôiđãlàmchomẹbuồnphiền.

Trong lúc dạo chơi, tôi không ngướcmắt nhìn lên để khỏi bận trí vìnhữngvậtxungquanh,theođúngnhưlờidặntrongcuốnÐờicácThánh.

Saucuộcđichơibổ íchnày,đểđắcđạohoàn toàn, tôiđã tựchếchomìnhmộtthứáokhổhạnhcủakẻchântubằngcáchđộnvàosaulưngáocáilôngcứnglấyởnệmmộtchiếcghếcũ.Dođó,tôilạigặpthêmnhữngrắcrốimớivìchịJuliebắtđượcquảtanglúctôiđangbắtchướcmấyngườiđồđệthánhFrançois.Chỉnhìnbềngoàimàkhôngchúýđếntinhthầncủasựviệc,thấytôilàmthủngnệmghế,chịJuliephếtvàođíttôimàkhôngđắnđogìcả.

Nghĩđếnnhữngchuyệnrắcrốiđángbuồntrongngày,tôinhậnthấythậtlàkhómà tuhànhđắcđạođược tronggiađình.Tôihiểuvì saocác thánhAntoine và Jérôme đã vào sống ở samạc, giữa lũ sư tử và những thú dữkhác,tôiquyếtđịnhtừngàymai,sẽđiẩndậtởmộtnơivắngvẻ.Tôiđãchọn

mộtnơirậmrạpcủavườnBáchthảođểlàmnơixalánhcõiđời.Tôiđịnhsẽsốngởđấytrongcảnhtrầmtưmặctưởng,lấylácọlàmáoquầnnhưthánhPaull’Ermite.Tôitựnghĩ:“Ởtrongvườnchắcsẽcórễcâyđểăn.Ngườitathấycómộtcái lều trênđỉnhnúi.Tôi sẽ sốnggiữamuônvậtcủa tạohóa.ConsưtửđãlấymóngđàomộchonữthánhMariengườiAiCậpchắcchắnsẽtìmđếntôiđểchôncấtchomộtvịẩnsĩnàođóquanhvùng.NhưthánhAntoine, tôi sẽ được thấy giống người có chân dê và giống ngựa có thânngười.Vàcóthểcácthiênthầnsẽhátnhữngbàithánhcatrongkhiđưatôibaybổnglêncao”.

ÝđịnhcủatôisẽkhôngcógìlạlùngnếungườitabiếtrằngtừlâuvườnBáchthảolàđấtthánhcủatôi,ítnhiềugiốngvớimộtThiênđườngtrêntrầngiannhưtôiđãđượcnhìnthấytrongquyểnKinhthánhcũbằngtranhcủatôi.ChịngườihầuthườngdắttôitớivườnBáchthảovàởđấytôicảmthấymộtsảngkhoáithầnthánh.Dườngnhưđốivớitôi,trờicaolinhthiêngvàtrongtrẻohơn,vàtrongnhữngđámmâybayquatrênchuồngvẹt,chuồnghổ,sânnuôigấuvànhànuôivoi,tôilờmờthấyThượngđếvớichòmrâutrắngvàmặc áo xanh giơ tay ban phúc cho tôi cùng với những con sơn dương vàngựavằn,thỏvàchimbồcâu,vàlúctôingồidướibóngcâybahươngcủaxứLibăng,tôithấytỏaxuốngtrênđầutôiquacácnhànhcây,nhữngtiasángmàĐấngchavĩnhhằngđểthoátratừcácngóntayngười.NhữngconvậtăntrêntaytôivànhìntôidịudànggợilạinhữngđiềumẹtôiđãdạychotôivềAdamvànhữngngàytạothiênlậpđịa.Cảtạovậttậphợpởchốnnàynhưngàyxưatrongchiếcnhàbềnhbồngcủavịlãotrượngngờilêntrongmắttôi,đầyvẻđẹpngây thơ.Khôngmộtcáigì làmhưhỏngThiênđườngcủa tôi.Tôi không cho là chướng khi thấy ở đây có những chị người hầu, nhữngquânnhânvàngườibándưa.Tráilại,tôicònthấysungsướngđượcgầngũinhữngconngườinghèohènbénhỏmàtôilàkẻbénhỏnhất.Lúcấy,tôithấycáigìcũngrõràngđángyêuvàtốtlành,vìvớisựtrongtrắngngâythơcaođộngựtrịtrongngười,tôiquyhếtmọiviệctheolýtưởngnontrẻcủatôi.

Tôingủ thiếpđivớiýđịnhsẽ tớisốnggiữakhuvườnđóđểđạtđượcnhữngcôngtrạngvàtrởthànhngườinganghàngvớicácvịđạithánhmàtôiđãđượcđọctiểusửhoamỹ.

Sáng ngày hôm sau, quyết tâm của tôi vẫn còn được giữ vững nhưthườngTôiđemthổlộvớimẹtôi.Mẹtôiphálêncười:

-AiđãchoconcáiýnghĩlàmẩnsĩởkhómcâyumtùmvườnBáchthảokia?-Vừanói,mẹvừachảiđầuchotôivàvẫntiếptụccười.

Tôitrảlời:

-Conmuốnđượcnổidanhvàghilêndanhthiếp:“ẨnsĩvàThánhnhâncủaniên lịch”nhưbố thườngghi lên thiếpcủabố:“Đượcgiải thưởngcủaViệnHànlâmYhọcvàthưkýHộiChủngtộchọc”.

Ngheđếnđây,mẹtôiđánhrơichiếclượcđangchảitrênđầutôivàkêulên:

-Pierre!Pierre!Điênquávàtộiquá.Khổthântôi!Thằngbénàyđãmấttríởcáituổimàconngườichưacótríkhôn.

Rồiquaylạiphíabốtôi,mẹtôinóitiếp:

-Đấy,ôngnghechưa,mớibảytuổiđầumàđãmuốnnổidanh.

-Rồibàxem,-bốtôitrảlời,-đếnhaimươituổi,nósẽchánngấydanhvọng.

-Cầu trờichonhưvậy, -mẹnói tiếp, - tôikhông thíchnhữngđầuóchámdanh.

QuảthậtThượngđếđãmuốnthếvàbốtôiđãkhôngnhầm.Nhưvuaxứ

Yvetot[11],tôisốngthoảimáikhôngcầnđếndanhvọngvàcũngkhônghềtơtưởngđếnviệckhắccáitênPierreNozièrevàotrínhớcủamọingười.

Tuy nhiên, ngày nay, mỗi lần dạo chơi trong vườn Bách thảo, giữakhungcảnhquạnhhiuvàcôtịchnày,ônlạichuỗikỷniệmxaxăm,khônghiểu sao tôi lạimuốnkể chonhữngngườibạnkhôngquenbiết ngheđiềuướcmơngàyxưacủatôiđượcsốngcuộcđờiẩndậtởđó,tựahồchútướcmơđócủamộtđứabéđemphalẫnvớinhữngýnghĩcủangườikháccóthểlàmnảyramộtnụcườiêmdịu.

Vớitôi,cònmộtvấnđềnữalàkhôngbiếthồilênsáu,tôiđãtừbỏýđịnhsốngcuộcđờicủamộtquânnhânnhưvậycóđúnghaykhông;vìsựthực,từngày ấy đến nay, tôi chẳng bao giờ nghĩ đến chuyện làm quân nhân. Tôicũnghơitiếc.Trongquânđộicómộtphẩmcáchsốnglớnlao.Bổnphậnởtrongquânđộilàrõràngvàcótínhcáchxácđịnhhơnlàkhôngphảilấylýlẽmàxácđịnhbổnphận.Ngườinàocóthểlýgiảinhữnghànhvicủamìnhsẽnhanhchóngthấyrằngtrongnhữnghànhvicủamình,ítcáilàtrongtrắng.Cầnphảitrởthànhmộttusĩhaymộtngườilínhđểkhỏibịnỗinghingờdằnvặt.

Cònướcmơlàmmộtẩnsĩ, tôivẫnnhennhómtrong lòngmỗi lần tôicảmthấybảnchấtcuộcđờiquả thật làxấuxa,nghĩa làngàynào tôicũngsốngvớicáiướcmơđó.Nhưngngàynàoôngtạohóacũngbéotaitôi,đưatôitrởvềvớinhữngthúvuicủacuộcsốngtầmthường.

II

BỐLEBEAU

TrongtậpHồikýcủaHenriHeine[12],người ta thấynhữngmẫunhânvậtmàtínhhiệnthựcnhưđậpvàomắt,nhưngđồngthờilạibaotrùmtrongmộtchấtthơ.ChẳnghạnđoạntảchândungSimondeGeldern,chúcủathisĩHenriHeineviết:“Đólàmộtngườiđộcđáo,bềngoàihếtsứchènmọnlạihếtsứckỳdị,vẻngườiđiềmđạm,khuônmặtxanhnhợtvànghiêmnghị,mũithẳngnhưmũingườiHyLạp,tuychắcchắnlàdàihơncáimũithôngthườngcủangườiHyLạpđếnmộtphầnba...Ôngđiđâucũngmặcnhữngkiểuquầnáođãlỗithời,quầncụt, tất lụatrắng,giàydâythắtvòngvàtheothóiquencũ,mộtđuôisamkhádài.Lúcconngườithấpbéđóđiláchcháchtừngbướcnhỏquađườngphố,cáiđuôisamnhảytừvainàysangvaikia,tungtăngđủkiểuvàdườngnhưnấpsaulưngôngchủđểgiễuông”.

Conngườiđócómộttâmhồnhếtsứccaothượngvàchiếcáorơđanhgốtcóđuôigiốngnhưđuôichimchìavôiđãbao lấy tấmthâncủanhàhiệpsĩcuối cùng. Tuy nhiên, nhà hiệp sĩ đó lại không phải là một hiệp sĩ lãng

du[13].ÔngsốngởngôinhàbénhỏtạiDüsseldorfChiếcthuyềnNoé.Ngôinhàbénhỏđượcchaôngđểlạiđãmangtênnhưthếvì trênngôinhànày,người ta thấyhìnhchiếc thuyềnNoéđượcchạm trổmộtcáchkhéo léovàquétsơnsặcsỡ.Ởđó,ôngcóthểmiệtmàidánmìnhvàomọihứngthú,mọitròtrẻconbáchọc,vàotậtnghiềnsáchvàhùnghụcviếtvăn,chủyếulàcho“cáctờbáochínhtrịvàcáctạpchívôdanh”.

NhiệttìnhvìlợiíchchungđãthúcđẩySimondeGelderncầmbútviết.Geldernvấtvảnhiềutrongcôngviệcđó.Chỉviệcsuynghĩcũngđãđòihỏiôngtacốgắngkiệtlực.Ôngsửdụngmộtthểvăncũcứngnhắcmàngườitađãdạyôngởcáctrườngthầydòng.

“Chínhlàôngchúđó”,nhưlờiHenriHeinenóivớichúngta,“đãcóảnh

hưởnglớnđếnsựbồidưỡngtâmtrítôi,vàvềđiểmđó,tôicóhàmơnchútôivôcùng.Mặcdùcáchnhìncủachúngtôirấtkhácnhau,nhữngmơướcvềvănnghiệpcủachútôi,dùlàđángthươnghạicólẽđãgópphầnnhennhómởtrongtôihoàibãomuốnviếtvăn”.

DiệnmạoônggiàGeldernnhắctôinhớtớimộtdiệnmạokhácmờnhạtvàkhôngcógìquyếnrũ,chỉtồntạitrongkýứcriêngcủatôi.Nóithực,tôisẽkhôngbaogiờlàmnổimộttrongnhữngchândungvừaquáidịvừahiệnthựcmàRembrandtvàHeinecóđượcbíquyết.Thậtđángtiếc!Nguyênmẫuđángcómộthọasĩtinhthông.

Phải, tôicũngcóôngSimondeGelderncủatôiđểgâychotôi từ tuổithơấulòngyêunhữngsảnphẩmtinhthầnvàlònghammêviếtvăn.Ôngtên

làLeBeau[14].Cólẽvìôngmàtừnămmườilămtuổitôiđãbiếtbôibáclêngiấynhữngướcmơcủa tôi.Khôngbiết tôi có thểcảmơnôngvềđiềuđókhông.Vìsaoôngđãgâychohọctròcủaôngmộtcáitậtvôhạinhưtậtcủaông.

Tậtcủaônglàlàmnhữngmụclục.Ônglàmmụclục,làmmụclục,làmmụclục.Tôithánphụcôngvà, lênmườithôi, tôi thấylàmnhữngmụclụcđẹphơn là thắngcác trận.Từđấyđếnnay, tríphánđoáncủa tôi tuycó ítnhiềugiảmsútnhưng,vềcănbản,tôiđãkhôngthayđổiýkiếnnhưngườitacó thể nghĩ.BốLeBeau, nhưngười ta vẫn gọi ông, đối với tôi vẫn đángđượcngợikhenvàđángđượcthèmước,và,nếucókhitôimỉmcườinghĩtớiôngbạngiàấy,niềmvuicủatôilàtoànâuyếmvàtoàncảmđộng.

BốLeBeauđãrấtgiàkhitôicònđangrấttrẻ;điềuđóchophépchúngtôirấthợpýnhau.

Mọicáiởôngđềugâychotôimộtsự tòmòtincẩn.Đôikínhxỏvàođầucáimũitotròncủaông,bộmặthồnghàođầyđặn,chiếcáogilêvảihoa,cáiáokhoácbônglớncủaôngmàcáctúitoanghoácđầycăngsáchcũ,toànthânông toát ramộtvẻhiền lànhvớichút ítđiênđiên.Ôngđộichiếcmũthấprộngvành,quanhđótócbạccủaôngxoắnxuýtnhưcâykimngânquấnvàolancancácsân thượng.Mọi lờiôngnóiđềugiảndị,ngắngọn,phongphú,đầyhìnhảnhnhưmộtcâuchuyệncổtíchkểchotrẻem.Tínhôngvốnhồnnhiênnhưmộtđứatrẻvàmọiviệccủaônglàmtuykhôngcốýnhưng

vẫngâyhứngthúchotôi.Vốnlàbạnthâncủabốmẹtôivàthấytôilàmộtđứatrẻthôngminhvàítnghịchngợm,ôngthườngkhuyếnkhíchtôitớichơinhàông,mộtngôinhàtừtrướctớinaychỉcóchuộttớithăm.

ĐấylàmộtngôinhàcũkỹnằmbênmộtconphốchậthẹpgồghềdẫntớivườnBáchthảo,nơiđây,hồibấygiờ,tôicứnghĩlàchỗtậptrungcủatấtcảnhữngngườilàmnútchaivàthợđóngthùngcủaParis.Ởđâynồngnặcmùidêvàgỗthùnglàmtôisuốtđờikhôngthểquênđược.ĐiquamộtcáisânnhỏcủavịmụcsưcóbànữbộcgiàNanondắttôibướclênmấybậcthangvàđivàomột căn nhà hết sức kỳ dị. Trong phòng đợi, kẻ đón tiếp các bạn lànhữngxácướpxếpthànhhàngdài,cómộtxácướpnằmtrongcáibaonạmvàng,cócáichỉcònmảnhvảiđen thuibọcchút thân thểkhôđét; sauhết,mộtcáiđượcgỡrakhỏicácdảithắt,đứngnhìnvớiđôimắtmensứvànhehàm răng trắng.Còn cầu thang cũng không kémphần kinh khủng: nào làxíchxiềng,nàolàkhóangụctohơncảcánhtaytreolủnglẳngtrêntường.

ÔngLeBeaucòncóđủganđểthêmvàobộvậtsưutầmmộtcáigiátreocổđãcũcũngnhưchàngBouvardthuởnọ.Nhưngítraôngcòncócảchiếc

thangcủaLatude[15]vàmộttánhữngquảlêđắng[16]ratuồngnữa.Bốncănphòngcủanhàông,cáinàocũnggiốngcáinào,sáchvởchồngchấtđếntrầnnhàvàphủđầycácgiásáchvớibảnđồ,huychương,binhgiáp,cờtranhámkhóivànhữngmảnhquèquặtcònlạicủacáctấmchạmtrổbằnggỗhaybằngđá.Trênmộtcáibànkhấpkhểnhvàmộtcáitủmục,cónhữngnúiđồsứvẽhình.

Bấtcứmộtcáigìcóthểtreođượcđềutreotrêntườngởtưthếthảmhại.Trongcáiphòngbảotànghỗnđộnđó,mọivậtđềugiốngnhau,dướimộtlớpbụivàdươngnhưchỉđượcgiữgìnniêmphongbằngrấtnhiềumạngnhện.

ÔngLeBeau bảo quản các tác phẩm nghệ thuật theo quan điểm củaông,ôngcấmbàNanonkhôngđượcquétnhà.Điềukỳlạlàtấtcảtrongcáiđốnghỗnmangđóđềucómộtbộmặthoặcbuồn rầuhoặc tinhnghịchvànhìnbạnmộtcáchhungdữ.Tôitưởngchừngnólàcảmộtlũmaquỷranhmãnh.

ÔngLeBeauthườngởtrongphòngngủ,tuycũngbềbộnnhưcácphòngkhácnhưngítbụihơnvìngườinữbộcgiàđượcphépđưaphấttrầnvàchổi

vàoquétởđây.Mộtchiếcbàndàitrênđểngổnngangnhữngmảnhbìacứng,chiếmmấtnửacănphòng.

Ngườibạngià của tôimặc áodàinội thất thêu cành lá, đội chiếcmũngủ,ngồilàmviệcởbênbànđóvớitấtcảsựthíchthúcủamộttâmhồnbìnhdị.Ôngđang làmmục lục, còn tôi thìmở tođôimắt, nín thởđứngngắmnghía.Chủyếuôngkêmụclụccácsáchvàhuychương.Ôngdùngmộtchiếckính lúpvàghi lên cácmảnhgiấynhỏnhữngdòng chữ li ti đềuđặn.Tôikhôngthểtưởngtượngđượcrằngconngườitacóthểcómộtcôngviệcnàokhácđẹphơn.Tôiđãlầm.Đếnmộtngàykia,cómộtnhàinnhậninchoôngcụbảnmụclụcđó,vàbâygiờlàlúcôngđangchữacácbảninthử.Ôngghinhữngkýhiệubímậtbênlềcácbảndậpthử.Bỗngchốctôihiểuđâylàcôngviệcđẹpnhấttrênđờivàtôiđứngngẩnngườiravìkínhphục.

Dần dần tôi càngmạnh dạn hơn và tự hứamột ngày kia tôi cũng cónhữngbảninthửnhưvậyđểchữa.Lờihứađókhôngđượcthựchiện.Nhưngtôikhôngthấytiếclắmvìgiaothiệpvớimộtnhàvănquenthân,tôiđãnhậnrarằngrồingườitacũngchánngấytấtcả,kểcảviệcsửachữanhữngbảninthử.Dùsao,ngườibạngiàđóđãxácđịnh thiênhướngcủa tôi.Bằngcáchbàybiệncănphòngkhôngtheomộtlốithôngthường,ônglàmchotâmtrítrẻthơcủatôiquenvớinhữnghìnhthứccũkỹđộcđáo,hướngtâmtrítôiquayvềquákhứvàgợichotôinhữnghiếukỳkhéoléo,nêutấmgươnglaođộngtríócđềuđặnđượcthựchiệnmộtcáchthoảimáinhẹnhàng,ôngđãluyệnchotôitínhhamthíchcầncùhọctập.Chínhnhờôngmàtrongđờitư,tôiđãtrở thànhmột tayngốn rấtnhiều sách,mộtngườichúgiảinhiệt thànhcácbảnvăncổvàmảimêviếtnhữngtậphồikýkhôngbaogiờđượcin.

Nămtôimườihaituổi,ônggiàđángyêuvàđặcbiệtđóđãchếtmộtcáchnhẹnhàng.Bảnmụclụccủaôngnhưcácbạnbiết,vẫncứlàbảndậpthửmàkhôngđượcin.Nanonđembánnhữngxácướpvàmọithứcònlạichongườimuađồcũvàđếnnaynhữngkỷniệmđóđãgiàhơnmộtphầntưthếkỷrồi.

Tuầntrước,tôithấytrưngbàyởViệnDrouotmộttrongnhữngmôhìnhngụcBastillethunhỏmànăm1789Palloyđãchạmbằngnhữngđátảngcủanhàngụcbịphávàđembánchocáchộiđồngthànhphốvàcáccôngdânchỉlấyđủtiềncông.Tácphẩmnàykhônghiếmlắmvàcầmtaythìcũngbấttiện.Tuynhiêntôingắmnóvớisựtòmòcủabảnnăngvàhơicảmđộnglúcđọcmấydòngchữđãgầnmờhẳndướimộtcáithápcủamôhình:Nguyênởthư

phòngôngLeBeau.

III

BÀNỘINOZIÈRE

Sánghômđó,bốtôicóvẻmặtthảngthốt.Mẹtôibậnrộn,giọngnóirấtkhẽ.Trongphòngăn,mộtcôthợmayđangmaynhữngquầnáođen.

Bữaănsángbuồnbã,mọingườichỉthìthầmnóichuyệnvớinhau.Tôicảmthấycóchuyệngìđãxảyra.

Cuốicùng,mẹtôimặctoànđồđenvàchemạngđen,nói:

-Đi,con.

Tôihỏimẹtôiđiđâuthìmẹđáp:

-Pierre,nghemẹnóiđây,bànộiNozièrecủacontứclàmẹcủabốconvừamấtđêmqua…Mẹcontatớivĩnhbiệtvàhônbàmộtlầncuốicùng.

Tôi thấymẹ tôi đãkhóc, còn tôi, tôi cảm thấybị xúcđộng rấtmạnh,nhưngnóquámơhồnên tôi không thểdiễnđạt thành lời được.Tôi cũngkhôngthểnóiđượcrằngđâylàmộtấntượngbuồn.Ítnhấtcáibuồnởđâychẳngcógìlàgaygắt.Cólẽchỉcómộttừngữlãngmạn,cóthểgiảithíchđượcítnhiềucáiấntượngquálàkhôngcómảymaythựctế.

Dọcđường,tôinghĩđếnbàtôi,nhưngkhônghìnhdungđượcđiềugìđãxảyđếnvớibà.Chết,tôikhôngthểtưởngtượngđượcđiềuđóđãxảyranhưthếnào.Tôichỉcảmthấygiờphútđóthậtlànghiêmtrọng.

Domột sự linhcảmcó thểgiải thíchđược, lúc tớigầnnhàbà tôi, tôicảmthấymọivậtxungquanhđườngchịuảnhhưởngcáichếtcủabàtôi,sựyêntĩnhlúcbanmaitrêncácđườngphố,tiếngnhữngngườilánggiềnggọi

nhau,bướcchânvộivãcủakháchbộhànhvà tiếngbúacủangười thợbịtmóngngựađềudomộtnguyênnhâncáichếtcủabàtôi.Tôiđãđemvẻđẹpcủacâycối,sựdịumátcủakhôngkhívàbầutrờitrongsánglầnđầutiêntôinhậnthấy,gắnvớiýnghĩđó,mộtýnghĩđangxâmchiếmđầuóctôi.

Tôi cảm thấymình đang đi trênmột con đường huyền bí và đến chỗngoặtcủagócphố,chợtthấymộtkhoảngvườnnhỏvàtòanhàquenthuộc,tôinhưthấtvọngchẳngthấycógìkỳlạ.Chimđangcahót.Tôiđâmsợvànhìnmẹ tôi.Mắtmẹ đămđămvớimột vẻ sợ hãi kính cẩn, nhìn vàomộtđiểmmàđếnlượtmình,tôicũngđưamắtnhìntheo.

Quakhungcửakínhvànhữngbứcrèmtrắngtrongphòngbàtôi,tôithấymột thứánhsángyếuớt,mờnhạtvà leo lắt.Trongánhsángchói lòabanngày,ánhsángđóảmđạmquákhiếntôiphảicúiđầuđểkhỏinhìnthấynó.

Chúngtôibướclênmộtcầuthanggỗnhỏ,điquacănphòngchìmtrongimlặngmênhmông.Lúcmẹtôiđưatayđểmởcửa,tôimuốngiữtaymẹlại.Chúngtôibướcvào.Mộtnữtusĩngồitrongghếbànhđứngdậyvàchỉchochúngtôingồixuốngđầugiường.Bàtôinằmđó,mắtnhắmnghiền.

Hìnhnhưđầubà tôi trở nên nặnghơn, nặngnhưhònđá, làm lõmcảgối…Tôinhìnbàtôimớirõlàmsao.Mộtchiếcmũtrắngchekíntóc,bàtôidườngnhưtrẻhơnngàythường,tuydadẻđãmấtkhísắc.

Ờnhỉ,bà tôikhôngcódángđangngủchútnào!Nhưngdođâubàcóđượcnụcườitinhquáivàbướngbỉnhkhiếntôithấymàrầulòng?

Tôithấynhưmimắtcủabàtôihơimấpmáy,hẳnlàvìánhsángchậpchờn của hai ngọn nến thắp trên bàn, bên cạnh chiếc đĩa có cành hoàngdươngnhúngvàobátnướcthánh.

-Conhônbàđi,-mẹtôibảo.

Tôighémôilạigần,tôicảmthấymộtcáilạnhkhôngrõtênvàsẽchẳngbaogiờcótêncả.

Tôicúinhìnxuốngvànghethấymẹtôithổnthức.

Quả thật tôi không biếtmình sẽ ra sao nếu chị người hầu của bà tôikhôngdắttôirakhỏiphòng.

Chịcầmtaytôi,đưatôiđếnmộtcửahàngbánđồchơivànói:

-Emchọnđi.

Tôichọnmộtcáinỏvàthíchthúbắnnhữnghạtđậuvàolácây.

Tôiđãquênbàtôi.

Chỉđếnbuổichiều,gặplạibố, tôimớinhớlạinhữngýnghĩlúcsáng.Ngườichatộinghiệpcủatôitrôngkhôngnhậnrađượcnữa.Mặtchatôinhưsưngphùra,sángbóngvàđỏbừng,mắtđầmđìa,môirunrun.

Aibảogì,chatôicũngkhôngngheravàtừphiềnmuộntrởthànhbồnchồn.Ngồibêncha,mẹtôiviếtđịachỉ lênnhữngthưviềnđen.Cónhữngthânnhânđếngiúpmẹ.Ngườitachỉchotôicáchgấpthư.Mộtchụcngườichúng tôi ngồi quanhmột cái bàn lớn. Trời nóng. Tôi làmmột công việcmới;cáiđókhiếntôitrởnênquantrọngvàlàmtôithíchthú.

Đốivớitôi,saukhimất,bàtôiđãsốngmộtcuộcđờithứhaiđặcsắchơncuộc đời thứ nhất. Tôi nhớ lại vớimột sứcmạnh không thể tưởng tất cảnhữnggìtôiđãthấybàlàmhaynghebànóixưakia,vàhàngngàychatôikểvềbànhữngchuyệnlàmchobàtrởthànhsốngđộng,thậmchícókhi,buổitối,saubữaăn,chúngtôihầunhưđãthấybàbẻbánhrachochúngtôi.Tạisaochúngtôiđãkhôngnóivớihìnhbóngthânyêuấylờimàcácngườihành

hươngởEmmaüs[17]nóivớiĐấngbềtrên:

-Xinngườiởlạivớichúngtôi,vìgiờđãmuộnvàbóngchiềuđãngả.

Ôi!Bàlàmộtbóngmaxinhxắnbiếtbao,vớicáimũtrùmđăngtendảixanhlụccủabà!Khôngaicóthểnghĩđượcrằngbàthíchứngvớithếgiới

bênkia.Cáichếthợpvớibàíthơnbấtcứai.Cáichếthợpvớimộtthầytu,haymộtnữanhhùngxinhđẹpnàođó.Song,cáiđókhônghợp tínàovớimộtbàgiànhỏnhắnhaycườivàlanhlẹn,nétmặtnhẹnhõmdễưa,nhưbànộiNozière.

Đểtôikểbạnnghenhữngđiềutôiđãtựmìnhkhámpháđượckhibàcònsống.

Bàcótínhphùphiếm:bàcómộtthứđạođứcdễdãi;bàmộđạokhôngsâusắchơnmộtconchim.Phảithấycặpmắttrònnhỏcủabànhìnchúngtôi,ngàychủnhật,khimẹtôivàtôiđilễnhàthờ.

Bàtôimỉmcườitrướctháiđộtrangtrọngcủamẹtôiđốivớimọiviệccủathếgiớinàyvàthếgiớibênkia.Bàtôirấtdễdàngthathứnhữnglỗilầmcủatôi,vàtôitinrằngbàlàngườiđànbàcóthểthathứnhữnglỗilầmlớnhơnthếnữa.Bàtôithườngnói:

-Cáithằngbénàyvềsauchắcsẽláulỉnhhơnbốnó.

Ýbàtôinóilàtôisẽtiêuphítuổitrẻvàocáccuộckhiêuvũvàsẽlàtìnhnhâncủahàngtrămngàncôgáiđồngtrinh.Bàtôiđãquálờikhentôi.Điềuduynhấtmàbàtôisẽtánthànhởnơitôi,nếubàcònởcõinày(tínhđếnbâygiờthìcũngđếnmộttrămmườituổi)làlốisốngdễdãivàlòngkhoandungquýbáumàtôiđãtrảmộtgiákhôngđắtlắmvớimộtsốtínđiềuvềluânlývàchínhtrị.Ởbàtôi,nhữngđứctínhđócócáivẻđẹptựnhiêncủanó.Bàtôiđãchếtmàkhôngbiếtrằngmìnhvốncónhữngđứctínhấy?Chỗthấpkémcủatôilàbiếtrằngmìnhhaydungthứvàdễdãi.

Bàtôilàngườicủathếkỷmườitám.Vàxemrathìđúngthế!Tôitiếcngườitađãkhôngviếthồikývềbà.Còntựviếtlấy,thìhẳnbàkhônglàmnổi.ChatôisaođãchẳnglàmviệcấyhơnlàđosọnãonhữngngườiPapou

vàBoschiman[18]?BàCarolineNozièresinhtạiVersaillengày16thángtưnăm 1772; bà là con gái thầy thuốcDussuel,mà tài trí và tính tình được

Cabanis[19]quýtrọng.ChínhDussuel,năm1786,chữabệnhchohoàngtháitử,bịsốtbannhẹ.MộtcỗxecủahoànghậuhàngngàytớiLucienneđónôngtạicănnhànhỏ,ởđấyôngsống thanhbạchvớisáchvà tậpbách thảocủa

ông, nhưmột đồ đệ của Jean-Jacques[20].Một hôm xe trở về cung điệntrốngkhông;thầythuốcđãchốitừkhôngđến.Lầnthămsau,hoànghậutứcgiậnbảoông:

-Vậyraôngđãquênchúngtôirồi,thưaông!

-Thưa lệnhbà, -Dussuel đáp, - lời trách của lệnhbà làmphật ý tôi;songnó làm rạng rỡ cho thiên tínhvà tôi phải bỏquamộtngườimẹ.Tôichữabệnhchohoàngtửvớilòngnhânđạo,xinlệnhbàđừngnghingờđiềuđó.Songhômquatôibậnchămsócmộtchịnôngdânởcữ.

Năm 1789,Dussuel xuất bảnmột cuốn sáchmà tôi không thểmở rakhôngkínhcẩnvàđọckhôngmỉmcười.Tênsách là:Nhữngnguyện vọngcủamộtcôngdân,vàvớimộtđềtừMiserissuccurreredisco.Tácgiảnóimởđầurằng,dướimái tranh,ôngcầunguyệnchohạnhphúccủangườiPháp.Sauđó,ôngthậtthàvạchranhữngquytắccủahạnhphúccôngcộng:đólànhữngquytắccủamộttựdokhônngoan,đượcHiếnphápđảmbảo.Đểkết

luận,ôngnêulênchonhữngngườitrắcẩn[21]biếtơnLouisXVI,vuacủamộtdântộctựdovàôngbáotrướcthờiđạihoàngkimtrởlại.

Banămsau,ngườitađưalênmáychémcácbệnhnhâncủaông,đồngthờicũnglàbạnthâncủaông,vàchínhông,bịtìnhnghilàônhòachủnghĩa,theo lệnhủybanquậnSèvresbịdẫn tớiVersaille,vào tuviệndòng thành

François[22]biếnthànhnhàgiam.Ôngtớingườiđầybụibặm,trônggiốngmộtlãoănmàyhơnlàmộtthầythuốccótưtưởngtựdo.Ôngđặtxuốngđất

mộtcáitúinhỏđựngcáctácphẩmcủaRaynal[23]vàcủaRousseau,buôngmìnhxuốngmộtchiếcghếdựavàthởdài:

-Phảichăngđâylàphầnthưởngcủanămmươinămtunhântíchđức?

Mộtthiếuphụcựckỳxinhđẹp,mớiđầuôngkhôngnhìnthấy, tiếnlạigầnvớimộtchậunướcvàmộtmiếngnướcbọtbiển,bảoông:

-Cóthểtinrằngchúngtasẽbịlênmáychém,thưaông.Trongkhichờđợi,ôngcóthểchophéptôiđượclaumặtvàtayôngkhông?Vìtrôngông

nhưmộtngườimọirợ.

-Hỡingườiphụnữtrắcẩn,-ônggiàDussuelkêulên,-phảichăngtôiphảigặpbàởnơitộilỗinày?Tuổibà,gươngmặt,cungcáchcủabà,mọicáibảotôirằngbàvôtội.

-Tôichỉcó tội làđãkhóccáichếtcủanhàvua tốtnhất, -nữ tùnhânxinhđẹpđáp.

-LouisXVIđãcónhữngđứctínhtốt,-ôngtôinói tiếp–songquangvinh của ông sẽ to lớn biết bao nếu ôngđã trung thànhđến cùngvới bảnHiếnpháptuyệtvờinọ!...

-Sao!Thưaông,-thiếuphụkêulênvàvungvẩymiếngbọtbiểncònrỏ

nước,-ônglàmộtngườijacobanh[24]vàthuộcđảngquânkẻcướp!..

-Ồsao!Thưabà,bàvềphenhữngkẻthùcủanướcPháp?–Dussuel,đãđượclaumặtnửachừng,thởdài.–Cóthểtìmthấylòngtrắcẩnởmộtbàquýtộcđượcư?

Bà ta tên làdeLavillevàđãđể tangvua.Trongbốn thánghaingườicùngbịgiamvớinhau,bàkhôngngớtgâysựvớingườibạntùvàkhéotìmcáchgiúpđỡông.Tráivớisựchờđợicủahọ,ngườitakhôngchémđầuhọ;họ đã được phóng thích vì một báo cáo của nghệ sĩ Battelier, và bà deLavillesautrởthànhngườibạntốtnhấtcủabàtôi,bấygiờbàtôihaimươimốt tuổivàđãkếthônđượcbanămvớicôngdânDanger,chánhquảncơcủamộtđạiđộiquântìnhnguyệnsôngRanhthượng.

-Đó làmộtngười rấtxinh trai, -bà tôinói, - song tôikhôngchắccónhậnrađượcanhấyởngoàiphố.

Bàcamđoanrằngchẳnghềgặpmặtôngta,tổngcộnglại,đượcquásáugiờ trongnăm lần.Bàđã lấyôngvìmột ý nghĩ trẻ con, đểđượcđộimộtchiếcmũkiểuquốcgia.Sựthựcthìbàkhôngmuốncóchồng.Cònôngthìmuốntấtcảcácphụnữ.Ôngcứđi;bàđểchoôngđimàchẳnggiậngìônghết.

Đitheodanhvọng,Dangerđểlạitấtcảlàmtàisảnchovợ,trongngănkéomộtbàngiấychỉgồmtoànnhữngbiênlainhậntiềncủamộtngườianh

ôngta,DangerdeSaintElme,sĩquantrongbinhđộicủaCondé[25],vàmột

tậpthưcủanhữngngườiđàovong[26].Cáiđóđủđểđưalênmáychémbàtôivànămchụcngườivớibà.

Vềviệcấy,bàcóđôichútnghingờ,và,mỗi lầncóchuyệnkhámxétnhàtrongkhuphố,bàlạitựbảo:“Dùsaomìnhcũngsẽphảiđốtcácgiấymácủa cái anh chồng trời đánh nhàmình”. Song nhiều ý nghĩ cứ nhảymúatrongđầubà.Tuynhiênbàcũngquyếtđịnhthựchiệnđiềuđóvàomộtbuổisángkia.

Bàtôiđãlàmkịpthời.

Ngồibên lò sưởi,bà lựacácgiấy tờ trong tủđãđược lấy ravứt lungtungtrênghếdài.Vàbìnhtĩnh,bàsắpthànhtừngđốngnhỏ,đểriêngnhữnggìcó thểgiữ lại, riêngnhữnggìphảihủyđi.Bàđọcmộtdòngởchỗnày,mộtdòngởchỗnọ, trangnàyhay trangkhác,và tâmtríbàngaodu từkỷniệmnàysangkỷniệmkia,dọcđườnglượmmộtvàimẩucủaquákhứ,vàbấtthìnhlìnhbànghecótiếngmởcửavàonhà.Lậptức,nhưdobảnnăngbỗngnhiênbáohiệu,bàbiếtđâylàmộtcuộckhámxétnhà.

Bàvơcảômcácgiấytờvànémnóxuốngdướitrườngkỷ,màvảibọcđệmkéodài sát tậnđất.Và,dogiấy tờ thò rangoài,bàđưachânđẩyvàodướighế.Mộtmẩuthưcònchìaranhưđầutaimộtconmèotrắngnhỏ,khimộtpháiviêncủaỦybanAnninhchungbướcvàophòngvớisáungườicủakhubộ,võtrangbằngsúng,gươmvàgiáo,bàDangerđứngtrướctrườngkỷ.Bànghĩ rằng chưahoàn toàn chắc chắn là bị nguyhại, vẫn còn chútmaymắntrongmộtphầnnghìnvàviệcgìsắpxảyrađâykhiếnbàthíchthúhếtsức.

-Nữcôngdân,-chủtịchkhubộnóivớibà,-chịbị tốgiáclàduytrìliênlạcvớinhữngkẻthùcủanềnCộnghòa.Chúngtôiđếntịchbiêntấtcảcácgiấytờcủachị.

NgườicủaỦybanAnninhchungngồivàoghếtrườngkỷđểviếtbiênbảncủaviệctịchbiên.

Thế lànhữngngườiđó lục lọi tất cả cácđồđạc, dùngmócmởcácổkhóavàdốchếtcácngănkéo.Khôngthấygìởđấyhết,họpháthủngcáctủhộctường,xôđổcáctủcommôt,lậtcácbứctranhvàdùnglưỡilêchọcvỡcácghếbànhvàđệm,nhưngđềuvôích.Họgõthửcácmặttườngbằngbángsúng,thămdòcáclòsưởivànạybậtvàivánlátsànnhà.Họmấtcôngtoi.Cuốicùngsaubagiờlụclọikhôngkếtquảvàphápháchvôích,mệtmỏi,thấtvọng,mấtthểdiện,họrútlui,hứasẽcòntrởlại.Họđãkhôngnghĩđếnchuyệnnhìndướitrườngkỷ.

Vàihômsau,đixemhátvề,bàtôithấyđứngởcửanhàbàmộtngườiđànônggầyrạc,táixanh,mặtbịbiếndạngvìmộtbộrâuxámbẩn,ngườiấyphụcxuốngchânbàvànói:

-NữcôngdânDanger,tôiAlcideđây,xinbàcứutôivới!

-Trời!–Bànói–LạicólẽnàoônglàôngAlcidethầydạykhiêuvũcủatôiư?TôigặplạiôngtrongtìnhtrạngthảmbạiquáôngAlcideơi!

-Tôiđangbịtruynã,nữcôngdânạ,mongbàcứutôi!

-Tôichỉcóthểgắnglàmthôi.Chínhtôicũngbịtìnhnghi,vàchịbếpcủatôilàjacobanh.Đitheotôi.Nhưngchúýđừngchoanhgáccửanhàtôitrôngthấy.Hắnlàchứcviênthànhphố.

Họlêncầuthang,vàbàDangerbénhỏtốtbụngấyđóngcửaởtrongnhàmìnhvớiôngAlcideđángthươnghại,đangrunrẩylêncơnsốtvàlặpđilặplại,răngđậpvàonhau:

-Cứutôivới,cứutôivới!

Nhìnbộmặtthiểunãocủaôngta,bàmuốnphálêncười.Tuynhiêntìnhthếđángnguykịch.

“Giấuôngtavàođâuđây?”-Bàtôitựhỏitrongkhiđưamắtnhìnlướtcáctủlớnvàtủngăn.

Vì không tìm được một chỗ khác cho ông, bà nảy ra ý cho ông lêngiườngbà.Bàkéohaitấmnệmrangoàicáctấmkhácvà,hìnhthànhnhưvậymột khoảng trống gần tường, bà tuồn Alcide vào đấy. Thành thử giườngtrôngracóvẻlộnxộn.Bàcởiáovàđinằm.Rồibàbấmchuônggọichịbếp:

-Zoéơi,tôibịmệt,chịchotôimộtcongàgiò,xalátvớimộtcốcvangBordeaux.NàyZoé,hômnaycógìlạkhông?

-Cóchuyệnâmmưucủanhữngquânănmàyquýtộc,chúngnómuốn

lênmáychémđếntêncuốicùng.Anhemkhôngquầncụt[27]đươngđểmắt.Sẽổnthôi!Sẽổnthôi!...AnhgáccửachobiếtlàngườitađangtruynãtrongkhumộtđứagiantênlàAlcide.Bàcóthểbịkhámnhàđêmnayđấy.

ÔngAlcide,nằmgiữahaitấmđệm,nghenhữnglờingọtngàoấy.SaukhiZoéđirồi,ônglênmộtcơnbệnhthầnkinhlàmrungcảgiường,vàhơithởôngkhónhọcđếnnỗithànhmộttiếngrítvanglênkhắpphòng.

“Thếnàythìổnrồi”,-bàDangernghĩbụng.

Rồi bà ăn cánh con gà giò, và đưa choAlcide đáng thươngmột chútrượuBordeaux.

-Ôi!Thưabà!...Ôi!Jesuma!...-Alcidekêulên.

Rồikhônghiểuvìsao,ôngtacàngrênmạnhhơn.

“Tuyệtthật!”–BàDangertựnhủ,-“tòathịchínhcứviệcđếnthôi...”

Bàđangnghĩnhưvậythìmộttiếngbángsúngnệnnặngxuốngđấtrungchuyểncảđầucầuthang.Zoédẫnvàobốnnhânviênthànhphốvàbamươichiếnsĩvệquốc.

ÔngAlcidekhôngcòncựaquậynữavàkhônghohemộthơi thởnhỏnhẹnào.

-Nữcôngdân,đứngdậyđi,-mộtanhvệquốcnói.

Mộtanhkhácbảorằngchịnữcôngdânkhôngthểmặcquầnáotrướcmặtđànông.

Mộtcôngdân,trôngthấymộtchairượuvang,cầmlấy,nếmthử,vàcácanhkháccùngchuyềntaynhaudốccảchaivàomiệng.

Mộtanhvuitínhngồilêngiường,vànắmlấycằmbàDanger:

-Thậtđángtiếc,mộtbộmặtxinhxắnthếnàymàlạilàmộtconmẹquýtộcvàphảichặtcáicổnhỏnhắnnàyđi!

-Thôiđi,-bàDangernói,-tôithấycácanhlànhữngngườidễthươngcả.Cácanhlàmmauđivàtìmbớitấtcảnhữnggìcácanhphảitìm,vìtôibuồnngủquáđimất.

Họở lại trongphòngsuốthaigiờchếtkhiếpđiđược,cảbọn lần lượtqualạihaimươibậntrướcgiườngvànhìnxuốnggầmgiườngđểxemcóaikhông.Rồi,saukhituônranghìncâuhỗnxược,họbỏđi.

Ngườicuốicùngvừamớitrởgót,bàDangerbénhỏ,ngảđầuvàokhetườngbêngiường,gọi:

-ÔngAlcide!ÔngAlcide!

Mộttiếngnóirênrỉđáp:

-Trời!Họcóthếnghethấytiếngta,Jêsuma!Bàơi,hãythươngtôi!

-ÔngAlcide, -bà tôinói tiếp, -ôngđã làmtôisợquáchừng!Tôiđãchẳngnghethấyôngnữa,tôitưởngôngchếtrồi,vànghĩnằmtrênmộtngười

chết,tôiđãtưởngngấtđitrămbận.ÔngAlcideạ,ôngđốixửvớitôikhôngtốt.Khimìnhkhôngchết thìphảinói lênchứ,quáiquỷ!Tôisẽkhôngbaogiờthathứchoôngđãlàmtôisợ.

Bàchẳngđãlàtuyệtdiệuchăng,bàtôi,vớiôngAlcideđángthươngcủabà?HômsaubàđãđemôngđigiấuởMeudonvàcứusốngôngtửtế.

NgườitasẽkhôngthểnghingờcongáinhàtriếthọcDussuelđãdễtinnhữngsựthầnbí,hoặcđãdẫnmìnhvàolĩnhvựcthếgiớisiêuphàm.Bàđãchẳngtheomộtmảymaytôngiáonàovàlươngtricủabàhơithiểncậnlấylàmtứcgiậnvìmọichuyệnhuyềnbí.Tuynhiên,conngườirấtbiếtđiềuđóđãkểlạichoaimuốnnghethìnghemộtviệchuyềndiệumàchínhmìnhđãchứngkiến.

Trongdịpđếnthămcha,tạituviệndòngthánhFrançoiởVersailles,bàđãquenbàdeLavillebịgiamtạiđấy.Khiđượcthảra,bànàyđãđếnởphốLancry, cùngmột ngôi nhà với bà tôi. Hai căn nhàmở cửa ra cùngmộtkhoangcầuthang.

BàdeLevilleởvớiemgáitênlàAmélie.

Améliecaolớnvàxinhđẹp.Gươngmặtxanhxaocủabàtađượctônlênvìmớtócđen,biểulộmộtvẻđẹpvôsong.Đôimắt,khiuuất,khibừngsángdườngnhưtìmkiếmquanhmìnhmộtcáigìkỳbí.

Amélie thuộc dòng thế tục ở Argentière, trong khi đợi kết hôn theongườitađồnAméliengaykhivừarakhỏituổithơ,đãphảichịunhữngđaubuồncủamộtmốitìnhkhôngsansẻvàbàđãbắtbuộcphảigiữkín.

Bàcóvẻuuấtbuồnphiền.Cólầnbàđãòakhócmàchẳngcólýdogìrõrệt.Khithìsuốttrọnmấyngàybàcứthẫnthờbấtđộng,khithìbàđọcngấunghiếncácsáchsùngtín.Bịcắnrứtbởichínhnhữngkhôngtưởngcủamình,bàquằnquạitrongmộtnỗiđauđớnkhôntả.

Việcchịbàbịbắt,khổhìnhcủanhiềubạnthânbàlênmáychémvìbịcoinhưmưuphản,vànhữngbáođộngđãđemôngđikhôngngớtđãhoàn

toànpháhoạtthểchấtlunglaycủabà.Bàgầyrạcđimộtcáchkinhkhủng.Nhữngtiếngtrốngkêugọihàngngàyởcáckhuxuấttrận,cácđoàncôngdânmũtrùmđỏvàmanggiáomácdiễuhànhdướicáccửasổnhàbà,vừađivừahátbàiSẽổnthôi!khiếnbàhoảngsợrồitiếptheoliềnlànhữngcơnhônmêvàkíchđộng.Nhữngrốiloạnthầnkinhbiểuhiệnravớimộtsứcmạnhghêgớmvàgâynhữnghiệuquảkỳlạ.

Amélie có những giấc mơ mà sự minh bạch làm ngạc nhiên nhữngngườiởquanhbà.

Ban đêmđi vơ vẩn, thức hay ngủ, bà nghe những tiếng động xa xôi,tiếngthởdàicủanhữngnạnnhân.Cókhibàđứngvươncánhtaychỉmộtcái

gìkhôngtrôngthấytrongbóngtối,vàgọitên[28].

-Emtôi, -chịbànói, -cónhững linhcảmchắcchắnvà tiênđoán taihọasắpxảyra.

Vậy, trongcáiđêmmồng9 rạngngàymồng10 thermidor[29], bà tôi,cùngvớicha,đangởtrongphònghaichịem:cảbốnngườiđềurấtnônnao,đangđiểmquacácsựbiếnnghiêmtrọngcủangàyhômấyvàcốđoánkết

cục ra sao: kẻ chuyên chế bị hạ lệnh bắt, đưa tới Luxembourg[30] và bịngườigáccổngkhôngnhận,lạiđượcđưatớicácphòngcảnhsátởphốThợkimhoànbờsông,rồiđượcCôngxãgiảithoátvàđemvềTòaThịsảnh…

Hắn cònở đấy chăng, và thái độ ra sao, sỉ nhục hay đe dọa?Cảbốnngườiđềurấtlolắngvàkhôngnghethấygì,trừphi,từnglúc,tiếngvóngựaphicủanhữngngườiđưathưcủaHenriotđangđốtcháycácđườngphốlátđá.Họ chờ đợi, thỉnh thoảng trao đổimột ký ức,một nghi ngờ,một ướcvọng.Améliengồiimlặng.

Bỗngbàkêutolên.

Bấygiờlàmộtgiờrưỡisáng.Cúinhìntrênmộttấmgương,bàhìnhnhưđangxemmộtcảnhtượngthêthảm.

Bànói:

-Tôinhìnthấyhắn!Tôinhìnthấyhắn!Hắnmớixanhxaolàmsao!Máutrào từng hộc ra khỏimiệng, răng và hàm bị giập nát.Đội ơnChúa! Tênuốngmáusẽchỉuốngmáucủamìnhthôi!...

Nóixongnhữnglờiấy,vớigiọngkỳdị,bàhétlênmộttiếngkinhhoàngvàngãvậtxuống.Bàđãngấtđi.

Cùnglúcấy,tạiphònghộiđồngcủaTòaThịsảnh,RobespierrebịmộtphátsúnglụcbắnvỡquaihàmvàchấmdứtthờiKhủngbố.

Bàtôi,vốnlàmộtngườikhôngtíngiáo,lạirấttincáiảoảnhấy.

-Anhgiảithíchviệcđóthếnào?

Tôigiảithíchbằngcáchxinlưuýrằngbàtôi,làngườikhôngtíngiáo,

lại khá tin có quỷ vàma chó sói[31].Hồi còn là thiếu nữ, bà thích tất cảnhữngchuyệnyêu thuậtấy,vànhưngười tanóibàđã làmộtcôchúahayđoánviệcvịlai.Vềsau,bàđâmrasợquỷ;songđãmuốnquárồi:nóđãnắmlấybà,bàkhôngthểkhôngtinlàcónónữa.

Ngày9thermidorlàmchocuộcsốngtrởthànhchịuđựngđượcđốivớicáixãhộinhỏởphốLancry.Bàtôirấtthíchcuộcthayđổiấy;songbàkhôngthểgiữlòngcămhờnđốivớinhữngngườicáchmạng.Bàkhôngthánphụchọ-bàchỉtừngthánphụccótôithôi–songbàchằnghềghéthọ;chẳngbaogiờ bà có ý nghĩ đòi thanh toán với họ vì nỗi sợ hãi họ đã gây cho bà.Nguyêndocólẽlàhọđãchẳngkhiếnbàsợhãi.Nguyêndochủyếulàbàtôi

làmộtbàxanh[32],mộtbàxanh trong tâmhồn.Vànhưngườikiađãnói,nhữngxanhthìbaogiờcũngsẽcứxanh.

TrongthờigianđóôngDanger theođuổisựnghiệpvẻvangcủamìnhtrênkhắpmọichiếntrường.Lúcnàocũngsungsướng,ôngmặcđạilễphụcdẫnđầulữđoàncủaông,khiôngbịgiếtvìmộtquảđạnsúnglớnngày20thángtưnăm1808,trongtrậnchiếnđấuđẹpđẽởAbensberg.

Bà tôi xem báoTân vănbiết rằngmình là quả phụ và tướngDangerdũngcảm“đãđượcmaitángvớihuâncông”.

Bàkêulên:

-Khổthay!Mộtngườiđẹpthế!

Nămsau,bà lấyôngHippolyteNozière, thambiện thượnghạngởBộTưpháp,ngườitrongsạchvàvuitính,ôngthổisáotừsáuđếnchíngiờsángvàtừnămđếntámgiờtối.Lầnnàythìlàmộtcuộchônnhânthựcsự.Họyêunhauvà,chẳngcònthanhxuânlắmnữa,họbiếtkhoandungđốivớinhau.CarolinethathứchoHippolytecáiốngsáomuônthuở.VàHippolytebỏquachoCarolinemọi ý nghĩ ngang ngang trong đầu óc bà.Họ đã sống hạnhphúc.

ÔngnộiNoziérecủatôi làtácgiảmộtbộThốngkêcácnhàtù,Paris,

Nhàinhoànggia,1817-1819,2tập;vàCáccongáicủaMomus[33],Nhữngbàicamới,Paris,tạinhàtácgiả,1821,khổ18.

Bệnh thống phong đã tấn công ông tôimột cách ác liệt. Song nó đãkhônglàmôngmấttínhvuivẻ,khôngngănđượcôngchơisáo;cuốicùng,nóđãquậtngãông.Songtôicòngiữchândungcủaông:ôngmặcáoxanhlam, tóc uốn xoăn nhưmột con cừu non và cằm lẫn trongmột cái ca vátmênhmông.

-Chođếnhơithởcuốicùng,tôivẫntiếcthươngôngấy,-bàtôinóithếnămtámmươituổi,bấygiờbàởgóađãđượcmườilămnăm.

-Cụnóirấtđúng,-mộtôngbạngiàđáp,-cụôngNozièrecóđủmọiđứctínhcủamộtngườichồngtốt.

-Mọiđứctínhvàmọithiếusót,ôngạ,-bàtôiláylại.

-Vậyra,thưacụ,muốnlàmộtngườichồnghoàntoànthìphảicónhữngthiếusótư?

-Chứsao!–Bàtôivừanóivừanhúnvai.-Khôngnêncónhữngthóihư,vàcáiđóchínhlàmộtthiếusótlớn.

Bàmấtngày4thángbảynăm1853,thọtámmươimốttuổi.

IV

CÁIRĂNG

Nếungườitachămloẩnmìnhcũngcôngphunhưngườitavẫnchămlotựphôtrươngthìsẽtránhđượcbaođaukhổ.Tôiđãsớmcóđượcmộtkinhnghiệmđầutiênvềđiềuđó.

Ấy làmộthôm trờimưa.Tôiđãnhậnđược làmquàcảmớđồ lề củangườiđánhxetrạmgồmmũcátkét,roi,dâycươngvànhạc.Rấtnhiềunhạc.Tôiđóngngựavàoxe;ấylàtôiđóngmìnhvàochínhmình,vìtôilàtuốtcả:ngườiđánhxe lẫn lũngựavàxe.Chặngđườngcủa tôi trảidài từbếpđếnphòngănquamộthànhlang.Đốivớitôicáiphòngănấytượngtrưngrấttốtmộtquảngtrườngcủalàngquê.Tôithayngựatrạmởchỗdựngtủchéngỗđàohoatâm,nêntôidễhìnhdungcáitủlàquánănNgựatrắng.Hànhlangđốivới tôi làmộtđườngcái lớnvớinhữngquangcảnhđổi thayvànhữngcuộcgặpgỡbấtngờ.Bịgiamhãmtrongmộtkhoảngnhỏtốităm,tôiđượchưởngmộtchântrờirộngrãivà,giữanhữngbứctườngquenthuộc,tôicảmthấynhữngcáikhôngngờnọvốnlàthúvịcủanhữngchuyếnđi.Làvìbấygiờ tôi làmộtnhàảo thuật lớn.Đểvuichơi tôigọidậynhữngsinhvậtdễthươngvàtôisửdụngthiênnhiêntheoýsởcầu.Từđóvềsautôiđãbấthạnhmấtcáithiêntưquýbáuđó.Vàohômtrờimưamàtôilàmanhđánhxengựađó,tôiđượctậnhưởngcáithiêntưấymộtcáchdồidào.

Sự tận hưởng đó đáng lẽ đủ làm cho tôi hài lòng; nhưng phải chăngngười tachẳngbaogiờhài lòng?Tôichợtnảyraýmuốn làmngạcnhiên,muốnlòekhángiả.Cáicátkétnhungvànhữngnhạccủatôinếuchẳngaicatụngthìkhôngcònlàgìchotôinữa.Vìnghethấybốmẹtôinóichuyệnởphòngbên,tôixôngàovàođấy.Chatôingắmnhìntôimộtlát;rồiôngnhúnvaivànói:

-Thằngbénàykhôngbiếtlàmgìởđâycả.Phảichonóđiởkýtúcxáthôi.

-Nócònnhỏquá,-mẹtôinói.

-Thếthì,-chatôinói,-tasẽchonóởvớinhữngđứanhỏ.

Tôinghenhữngcâuấyquálàrõràng;nhữngcâusau,tôichỉnghecâuđượccâumấtvà,nếubâygiờđây,tôicóthểthuậtlạichínhlàvìtừdạoấytôiđượcnghenhắclạinhiềulần.

Chatôinóithêm:

-Thằngbénàykhôngcóanhchịemgìcả,trongcảnhcôđơnởđâynópháthuycái sở thíchmơmộngsẽcóhại chonó saunày.Cảnhđơnchiếckíchthíchtrítưởngtượngcủanóvàtôiđãđểýthấyđầuócnóđãđầynhữngkhôngtưởngrồi.Ởtrườngnhữngtrẻnhỏcùngtuổimànócùngchơiđùasẽchonókinhnghiệmvềxãhội.Nósẽhọcđượcởchúng, conngười là thếnào;nókhôngthểhọcđượcđiềuấyởbàvàtôi,chúngmìnhđốivớinócóvẻlànhữngthầnhộmệnh.Cácbạnnósẽxửsựvớinónhưnhữngkẻbìnhđẳngmàkhi thìphải thươngvàbảovệ,khi thìphải thuyếtphụchaychốngđối.Vớichúng,nósẽlàmcáiviệctậpsựcuộcsốngxãhội.

-Ôngơi,-mẹtôinói,-ôngkhôngsợrằngtrongsốnhữngđứatrẻấy,cónhữngđứaxấuư?

-Chínhngaynhữngđứaxấu,-chatôiđáp,-cũngsẽcóíchchonónếunóthôngminh,vìnósẽhọctậpcáchphânbiệtchúngvớinhữngđứatốtvàđólàmộttrithứcrấtcầnthiết.Vảchăng,chínhbàsẽđithămcáctrườngcủakhuphố,vàbàsẽchọnnhàtrườngnàocónhữngtrẻemtheohọcmàsựgiáodụcthíchhợpvớilốigiáodụcbàđãbiếtđemchoPierre.Bảnchấtconngườiởđâucũnglàmột;nhưngcáichất“nuôidưỡng”họ,nhưngườixưanói,khácrấtnhiềutừnơinàyđếnnơikhác.Mộtnềnvănhóatốt,thựchànhtừnhiềuthếhệ,sinhramộtbônghoavôcùngtếnhị,vàbônghoaấyđãtốnmộtthếkỷđểhìnhthànhcóthểmấtđitrongítngày.Nhữngđứatrẻkhôngđượcgiáodục,quasự tiếpxúcvớichúng,sẽ làmthoáihóacáigiáodụccủacon traichúngtamàkhôngíchlợigìchochúng.Nhữngtưtưởngcaoquýdothượngđếbancho;nhữngcửchỉdogươngmẫumàcóđượcvàhìnhthànhcốhữudoditruyền.Sựcaoquýấyđẹphơncáicaoquýcủatêntuổi.Nólàtựnhiênvàtựchứngminhbằngcáiđẹpcủabảnthân,cònsựcaoquýcủatêntuổitự

chứngminhbằngnhữnggiấytờcũkỹchẳnglàmsaomàdòrađược.

-Ôngnóiphảiôngạ,-mẹtôiđáp.-Ngayngàymaitôisẽđitìmmộtkýtúcxátốtchoconchúngta.Tôisẽchọnnónhưôngbảo,chọnmộtkýtúcxáthịnhvượng,vànhữngloâuvềtiềnbạcthườnglàmsaolãngtâmtrícủathầygiáovàkhiếntâmtìnhôngtachuacay.Ôngơi,ôngnghĩthếnàovềmộtkýtúcxádomộtphụnữtrôngnom?

Chatôikhôngtrảlời.

-Ôngnghĩthếnào?-Mẹtôinhắclại.

-Đólàmộtđiểmphảixemxét.-Chatôinói.

Ngồitrongghếbành,trướccáibàngiấyhìnhtrụ,ôngđangxemxéttừnãyđếngiờmột thứxươngbénhỏ,nhọnmộtđầuvàđầukia thì rấtnhẵn.Ôngmânmênótrongcácngóntay;chắcchắnôngcũngmânmênótrongtâmtrí,và,đãnhưthếthìvớitấtcảnhữngnhạccủatôi,tôikhôngcòntồntạivớiôngnữa.

Mẹtôi, tựakhuỷutayvào lưngghếbành, theođuổicáiýnghĩbàvừanóira.

Bácsĩgiơchobàxemcáixươngnhỏxấuxívànói:

-Đâylàcáirăngcủamộtngườisốngvàothờigiốngmammutngàyxưa,trongthờiđạibăngthạch,ởmộtcáihangxưakiatrốngtrơnvàảmđạm,bâygiờthìmộtnửaphủđầynhoxanhvàđinhtửhoavàởgầnđódựnglêntừnhiềunămnaycáingôinhàtrắngxinhkiamàchúngtađãởtronghaithánghè, nămcưới của chúng ta.Đó làhai tháng sung sướng.Vìởđấy cómộtchiếcdươngcầmcũ,emđãchơinhạccủaMozartsuốtngày,emyêuạ,và,nhờcóem,tiếngnhạchuyềndiệuvàmêhồnbaybổngquacáccửasổlàmsinhđộngnơithunglũngnày,mộtchốnmàxưakiangườiởhangchỉnghenhữngtiếnghổgầm.

Mẹtôingảđầulênvaichatôi,ôngnóitiếp:

-Conngườiởhangchỉbiếtcócáisợvàcáiđói.Họkhôngkhácgìmộtconthú.Tránhọlép.Nhữngcơlôngmàycủahọkhicolạihìnhthànhnhữngnếpnhăngớmghiếc,quaihàmbạnhratạothànhmộtcáigòtotướng,răngnhôrakhỏimiệng.Emxemcáirăngnàydàivànhọnbiếtbao.

Nhânloạiđầutiênlànhưthếđấy.Nhưngdầndần,bằngnhữngcốgắngchậmchạpvàđẹpđẽ,conngườiđỡkhốnkhổhơn,trởthànhdữtợnhơn,dosửdụngcáccơquantrongcơthểthayđổi.Thóiquensuynghĩlàmchoócpháttriển,vàvừngtránrộngra.Răngkhôngcòndùngđểxéthịtsốngnữanênmọcngắnhơntrongcáihàmítbạnhhơn.Bộmặtconngườicómộtvẻđẹptuyệtvờivànụcườinởtrênmôiphụnữ.

Đếnđây,chatôihônmámẹtôi,mẹmỉmcườirồithongthảnânglênquáđầucáirăngcủangườiởhang,ôngkêulên:

-Hỡi người cổ xưa, đây là cái thánh tích thô lỗ và dữ tợn, ký ức vềngườilàmtôixúcđộngtậnđáylòng;tôitônkínhngườivàyêungười,ôiôngtổ của tôi!Người an nghỉ trong quá khứ xa xăm, xin người hãy nhận lấyniềmtriântôikínhdâng,vìtôibiếttôichịuơnngườibiếtbao.Tôibiếtrằngnhờnhữngcốgắngcủangười, tôi đã tránhđượcbaokhốnkhổ.Ngườiđãchẳngnghĩđến tương lai, đành rằng thế;một ánh sáng thôngminh leo létchậpchờn trong tâmhồn tăm tối củangười;ngườiđãchỉ có thểnghĩđếnviệc tự nuôi sống và ẩnmình thôi. Tuy nhiên, người đã là người.Một lýtưởngmơhồđẩyngườitớicáigìlàđẹpvàtốtcholoàingười.Ngườiđãsốngkhốnkhổ;ngườiđãkhôngsốngphíhoài,vàcuộcđờimàngườiđãnhậngớmghiếcnhưthế,ngườiđãtruyềnnólạiđãtruyềnnólạiđỡxấuhơnmộtchútchocácconcủangười.Đếnlượtmình,họđãlàmviệcđểnótrởnêntốtđẹphơn.Tấtcả,họđãbắttayvàocácnghệthuật:ngườinàysángchếcáicốiđámài,ngườikháccáibánhxe.Tấtcảhọđãrasức,vàsựcốgắngliêntụccủabaotrítuệquacácthờiđạiđãsinhranhữngđiềukỳdiệulàmđẹpcuộcsốngbâygiờ.Và,mỗi lầnhọ sáng tạo ramộtnghệ thuật hay thành lậpmộtkỹnghệ,dongayviệcđóhọđãlàmnảysinhnhữngcáicáiđẹptinhthầnvàtạonênnhữngđứchạnh.Họđãđemchophụnữnhữngkhăntrùm,vàđànôngbiếtcáigiátrịcủasắcđẹp.

Đếnđây,chatôiđặtcáirăngtiềnsửlênbàngiấyvàômhônmẹtôi.

Ôngnóitiếp:

-Nhưvậychúngtachịuơncácôngtổấy,tấtcảmọicái,tấtcảvàngaycảtìnhyêu!

Tôimuốnsờcáirăngkia,nóđãgợichochatôinhữnglờimàtôikhônghiểu.Tôiđếngầnbàngiấyđểcầmlấynó.Nhưng,nghetiếngđộngdonhữngchiếcnhạccủatôiphátra,chatôiquaynhìnmộtcáchnghiêmnghịvàbảo:

-Khoankhoan!Nhiệmvụchưaxong,chúngtasẽkémnhânhậunhữngngườiởhangnếu,đếnlượtmình,chúngtakhônglàmviệcđểkhiếncuộcđờimìnhthànhantoànvàtốtđẹpchocácconchúngtahơnlàchochínhchúngta.Cóhaibíquyếtđểlàmcáiđó:yêuvàbiết.Vớisựhiểubiếtvàtìnhyêu,conngườilàmnênthếgiới.

-Hẳnlàthế,ôngạ,-mẹtôinói,-nhưngcàngnghĩtôicàngtinrằngmộtđứacontrainhỏvàotuổithằngPierrecủatathìphảigiaochomộtngườiphụnữ.TôiđãnghenóiđếnmộtcôLefort.Ngàymaitôisẽđithămcôấy.

V

PHÁTHIỆNRATHƠ

Cô Lefort, quản lý một ký túc xá cho trẻ nhỏ tuổi ở ngoại ô Saint-Germain,bằnglòngnhậntôitừmườigiờđếntrưavàtừhaigiờđếnbốngiờchiều.Tôiđãcótrướcmộtýnghĩghêgớmvềcáikýtúcxáấy,và,khichịngườihầulôitôiđếnđấylầnđầu,tôicảmthấynguyquá.

Nêntôihếtsứcngạcnhiên,khivào,trôngthấymộtcănbuồnglớnnămsáu đứa con gái nhỏ và khoảngmười hai đứa con trai nhỏ đang cười đùanhănmặtđểlộvẻvôtưlựvàtinhnghịchcủachúng.Tôicholàchúngđãrấtdạndầy.

Tráilại,tôithấycôLefortbuồnvôhạn.Cặpmắtxanhcủacôướtvàđôimôicôhémở.

Những vòng tóc nhợt nhạt kiểu Anh rủ trênmá cô, như những cànhdươngliệubuồnbãrủbênbờnước.Cônhìnmàkhôngtrôngthấyvàhìnhnhưđắmmìnhtrongmộtgiấcmơ.

Vẻdịuhiềncủacôthiếunữsầumuộnấyvàsựvuivẻcủalũtrẻgâychotôiniềmtin,rằngtôisắpchiasốphậncủanhiềuđứagáinhỏ,dầndầnmọinỗiesợcủatôitiêutanhết.

CôLefortđưachotôimộttấmbảngđávớimộtcáibútchì,rồibảotôingồibêncạnhmộtđứacontraitrạctuổitôi,hắncóđôimắtsángvàvẻtinhranh.

-TaotênlàFontanet,-hắnbảotôi,-cònmày?

Rồihắnhỏibốtôilàmgì.Tôibảobốtôilàthầythuốc.

-Bốtaolàmtrạngsư,-Fontanetđáp,-nhưthếtốthơn.

-Tạisao?

-Màykhôngthấylàmtrạngsưthìhayhơnà?

-Không.

-Thếthìmàyngu.

Fontanetcóđầuócphongphú.NókhuyêntôinuôitằmvàkhoevớitôimộtbảngPythagoređẹpchínhnólàm.TôicảmphụcPythagorevàFontanet.Tôi,tôichỉbiếtnhữngngụngônthôi.

Khiravề,tôiđượccôLefortchomộtphiếutốtmàtôinghĩmãikhôngbiếtdùngđểlàmgì.Mẹtôicắtnghĩarằngđặctínhcủavinhdựlàkhôngcólợiíchgìcả.Rồimẹhỏitôiđãlàmgìtrongcáingàyđầutiênấy.TôiđáplàđãngồinhìncôLefort.

Mẹchếgiễutôi,nhưngtôiđãnóisựthật.Xưanaytôivẫncócáikhuynhhướngcoicuộcđờinhưmộttròdiễnkịch.Tôichưahềbaogiờlàmộtngườiquansátthựcsự;bởivìsựquansátcầncómộthệthốngchỉhuynó,màtôichẳngcóhệthốnggì.Ngườiquansátđiềukhiểnmắtnhìn;ngườikhángiảđểchođôimắtlôicuốnmìnhđi.Tôisinhralàkhángiảvàtôinghĩtôisẽgiữsuốtđờicáivẻngâythơcủanhữnganhchànghiếukỳởthànhphốlớn,màcáigìcũnglàmchovui thíchvàhọvẫngiữ,ởcái tuổiđầythamvọng,cáitính hiếu kỳ khôngvụ lợi của trẻ nhỏ.Trongmọi cảnh tượng tôi đã xem,cảnhtượngduynhấtkhiếntôichánngánlàcáicảnhngườitangồiởrạphátnhìnlênsânkhấu.Ngượclại,nhữngbiểutượngcủacuộcđờilàmtôithíchthú,bắtđầutừnhữngbiểutượngởkýtúcxácủacôLefort.

Vậytôicứtiếptụcnhìncôgiáocủatôivà,yêntrívớiýnghĩcôấybuồn,tôihỏiFontanetvìsaocôbuồn.Khôngkhẳngđịnhđiềugìcụthể,FontanetquycáibuồnấychosựhốihậnvànónhớlạirằngsựhốihậnấyđãđộtnhiêninlênnétmặtcôLefortcáihôm,cáihôm,đãlâurồi,côtakhôngcóquyềngìmàtịchthucủahắnmộtconquaybằnggỗhoàngdươngvàhầunhưliềnsau

đólạiphạmmộtsựmưuhạimới;bởivì,đểdậptắtnhữngtiếngthanvãncủakẻbịcôtướcđoạt,côđãấncáimũlừalênđầuhắn.

Fontanetquanniệmrằngmộttâmhồnbịvấynhơvìnhữnghànhđộngấythìphảimấtmãimãiniềmvuivàyêntĩnh;songcáclýdocủaFontanetkhôngđủsứcthuyếtphụctôivàtôitìmnhữnglýdokhác.

Thựcra,khómàtìmđượccáigìtronglớphọccủacôLefort,vìlớpồnàokhôngngớt.Họctròdựvàonhữngcuộcchiếnđấulớnởđấy,trướcmặtcôLefort,ngồi sờ sờđó,nhưngxavắng.Chúng tôinémvàonhaubaonhiêusáchgiáolývàcùibánhmì,khiếnkhôngkhíbịtốisầmlạivàphònghọcđầynhững tiếng láchcách liên tục.Duychỉ cónhữngđứa ít tuổinhất,hai taynắmbànchânvà lè lưỡi rangoàimiệng, lànhìn lên trầnnhà,miệngcườibìnhthản.

BấtchợtcôLefortxôngvàocảđámtrẻvớivẻngườimêngủ,phạtmộtđứavô tội, rồicô lại trởvềnỗibuồncủacônhưbướcvàomộtngọntháp.Xinbạnhãynghĩtớicáitâmtrạngcủamộtđứacontrainhỏtámtuổi,ởgiữacái náo độngkhônghiểu được ấy, từ sáu tuần lễ nay cứviết lênmột tấmbảngđáđen.

CáiđóiđưaMalfilâtrexuốngmồkhôngaibiết.

Việclàmcủatôilàthế.Cónhữnglúctôiômđầusuynghĩ;nhưngchỉcómộtýrõrệt:nỗibuồncủacôLefort.Tôikhôngngớtquantâmvềcôgiáosầunãocủatôi.Fontanetlàmtăngthêmtínhtòmòcủatôibằngnhữngchuyệnkể lạ lùng. Hắn kể rằng buổi sáng không thể đi qua trước cửa phòng côLefortmàkhôngnghethấynhữngtiếngkêuthảmthiết,xenlẫnnhữngtiếngdâyxích.

-Taonhớ,-hắnnóithêm,-đãlâu,cólẽmộtthángrồi,côấyđọcchocảlớpnghe,vừađọcvừanứcnở,mộtcâuchuyệnhìnhnhưbằngthơ.

TrongcâuchuyệnkểcủaFontanetcómộtbiểu lộkinhsợ làmcho tôithấm thía.Ngayhôm sau, tôi có lý donghĩ rằng câu chuyệnkể ấykhôngphảilàtưởngtượng,chíítvềviệcđọctolên;bởivì,vềnhữngdâyxíchlàmFontanetsợtáingười,tôichẳngbaogiờbiếtgìhếtvàngàynaytôiđồchừng

tiếngnhữngdâyxíchấythựcralàtiếngnhữngxẻngvànhữngkẹpcờilửathôi.

Ngàyhômsau,cơsựnhưthếnày:

CôLefortlấythướckẻgõlênbànđểlớpimlặng,rồicôhovànói,giọngâmthầm:

-Jeannetộinghiệp!

Nghỉmộttí,côthêm:

-Trinhnữtrongxóm,Jeannelàngườiđẹpnhất.

Fontanetthúcmộtcùitayvàongựctôimàcườingầmvớitôi.CôLefortnhìnhắnmộtcáchgiậndữ, rồibằngmộtgiọngbuồnhơnnhững thánh thisámhối,côtiếptụcchuyệncôJeannetộinghiệp.Cólẽvàcóthểnóichắcchắn rằng câu chuyện ấy là bằng thơ từđầuđến cuối, nhưng tôi bắt buộcphảikể lạinhư tôiđãnhớ.Mong rằng trongvănxuôicủa tôi,người ta sẽnhậnranhữngvếrảiráccủanhàthơbịphântán.

Jeanne là vị hôn thê, nàngđãđínhướcvớimột thanhniêndũng cảmtrênnúi.Oswaldlàtênchàngmụcđồngsungsướngđó.Mọiviệcchuẩnbịchođámcướiđãxongxuôicảrồi,cácbạngáicủaJeanneđemvoanvàkhănvànhđếnchonàng.SungsướngthayJeanne!Songbỗngnàngbịsuynhượcnặng.Đôimánàngnhợtnhạtnhưmángườichết.Oswaldxuốngnúi.Chàngchạy tới và bảo nàng: “Em chẳng là vợ của anh ư?”. Nàng trả lời, giọngnghẹnngào: “AnhOswald yêu quý, vĩnh biệt!Em chết đây!”.Tội nghiệpJeanne!Nấmmồlàgiườngcướicủanàng,vàcácchuôngtrongxóm,đánglẽphảigiónglênchođámcướicủanàng,lạigiónglêncholễantángnàng.

Trongcâuchuyệnkểấycómộtsốlớntừngữtôiđượcnghelầnđầutiênvà không hiểu ý nghĩa, song toàn bộ hình như rất buồn và rất đẹp, khiếnngheđọctôicảmthấyrungđộngmộtcáchkỳlạ.Lầnđầutiêntôiđượcbiếtcáithúcủasựubuồnquamộtsốkhoảngbachụccâuthơmàtôikhôngthểnào cắt nghĩa được từng chữ. Quả là trừ phi lúc mình già nua, người ta

khôngcầnphảihiểunhiềumớixúccảmnhiều.Nhữngcáitămtốicóthểlànhữngcáixúcđộng,vàđúngthựclànhữngtâmhồntrẻưathíchsựmơhồ.

Nướcmắttràotuôntựlòngtôiquátrànđầy,vàFontanetcứviệcnhănmặtvàchếgiễucũngkhôngkìmhãmđượcnhữngtiếngnứcnởcủatôi.TuyvậybấygiờtôivẫntinlàFontanethơntôi.Phảiđếnkhihắntrởthànhquốcvụthứtrưởngtôimớinghingờđiềuấy.

NướcmắtcủatôilàmđẹplòngcôLefort.Côgọitôiđếnbêncôvàbảo:

-PierreNozière,emđãkhóc;côthưởngchoemcáihuyhiệudanhdựnày.Emnênbiết rằngcôđã làmbài thơấy.Côcómộtquyểnvở lớnđầynhữngcâuthơcũnghaynhưnhữngcâukia;nhưngcôchưatìmđượcnhữngngườixuấtbảnđểinnhữngbàithơấy.Phảichăngđólàmộtđiềughêtởmvàkhôngthểtưởngtượngđược.

-Thưacô,-tôinói,-emrấtbằnglòng.Bâygiờembiếtvìsaocôbuồn.CôyêucôJeanne tộinghiệpchết trongxóm,vàvìcônghĩđếncô ta,phảikhôngcô,nêncôbuồnvàkhôngbaogiờcônhìnthấychúngemlàmgìtronglớp?

KhôngmaynhữnglờiđólạikhiếncôLefortkhôngthích;vìcôtứcgiậnnhìntôivàbảo:

-Jeannelàmộthưcấu.Emlàmộtđứanguđộn.Trảlạicáihuyhiệunàyvàvềchỗđi.

Tôivừakhócvừatrởvềchỗngồi.Lầnnàythì tôikhócchotôi,vàtôithúthựcrằngnhữnggiọtnướcmắtmớinàykhôngcócáivịêmdịunọ,nóđãhòavàonhữngnướcmắtmàcôJeannetộinghiệpđãkhiếntôituônnhỏ.Mộtđiềulàmtôithêmbốirối;tôichẳngbiếthưcấulàcáigìhết;Fontanetcũngkhôngbiếtđượchơn.

Tôihỏimẹtôi,khitrởvềnhà:

-Mộthưcấu,-mẹtôitrảlời,-làmộtđiềubịađặt.

-Chà!Mẹơi,-tôibảomẹ,-Jeannelàmộtđiềubịađặtthìtaihạiquá.

-Jeannenào?–Mẹtôihỏi.

-Trinhnữtrongxóm,Jeannelàngườiđẹpnhất.

VàtôikểlạichuyệnJeannenhưnócònlạitrongkýứctôi.

Mẹtôikhôngtrảlờigìtôihết;nhưngtôinghemẹnóirỉvàotaichatôi;

-Ngườitadạychothằngbénhữngđiềuvôvịbiếtbao!

-Quảthậtđólànhữngđiềuvôvịlớn,-chatôinói.-Bàcònmongmộtcôgáigiàhiểugìvềkhoasưphạm!Tôicómộtphươngphápgiáodụcmàhômnàotôisẽtrìnhbàyvớibà.Theophươngphápấy,phảidạychomộtđứatrẻvào tuổi củaPierrenhữngđặc tínhcủa loàivậtgiốngnhưnó,dokhaokhátvàdotrínăng.Pierrecóthểhiểusựtrungthànhcủamộtconchó,sựtậntâmcủamộtconvoi,nhữngcáiranhmãnhcủamộtconkhỉ;phảikểnhữngcáiđóchonónghe,chứkhôngphảichuyệncôJeannekia,cáixómkiavànhữngcáichuôngkiachẳngcónghĩalýgì.

-Ôngnóiphải,-mẹtôiđáp,-đứatrẻvàconvậtthônghiểunhaulắm,cảhaiđềugầnvớithiênnhiên.Nhưng,ôngạ,thựcracómộtđiềumàtrẻconcònhiểurõhơnnhữngmưumẹocủagiốngkhỉ:đólànhữnghànhvicaođẹpcủanhữngngườivĩđại.Tínhanhhùngsángtỏnhưbanngày,ngayđốivớimột đứa trẻ nhỏ; và nếu người ta kể cho Pierre nghe cái chết của hiệp sĩ

d’Assas[34],nósẽhiểuýnghĩacáichếtấynhưôngvàtôivậy,nhờsựgiúpđỡcủaChúa.

-Hỡiôi!-Cha tôi thởdài. -Trái lại tôinghĩ rằng tínhanhhùngđượchiểutheonhiềucách,tùylúc,tùynơivàtùyconngười.Nhưngkhônghềgì;cáiquan trọng tronghysinh, làchínhsựhysinh.Nếuđối tượngvìnómàngườitatậntụylàmộtảotưởng,sựtậntụykhôngvìthếmàkhônglàmộtđiềuhiệnthực;vàcáihiệnthựcấylàđểtrangsứcđẹpđẽnhấtmàconngườicóthểtrangtríchosựnghèokhốntinhthầncủamình.Bàbạnyêuquýơi,

tínhnhânhậutựnhiêncủabàđãkhiếnbàhiểunhữngchânlýấyhơnchínhtôiđãhiểudosuynghĩvàkinhnghiệmbảnthân.Tôisẽđưanhữngchânlýấyvàophươngphápcủatôi.

Bácsĩvàmẹtôitranhluậnnhưthếđó.

Támhômsau,tôiviếtlầncuốicùnglênbảngđáđencủatôi,giữanhữngtiếngồnào:

CáiđóiđưaMalfilâtrexuốngmồkhôngaibiết.

Fontanetvàtôi,chúngtôicùngrờibỏkýtúcxácủacôLefort.

VI

TEUTOBOCHUS

TôicảmthấynếungườitađượcnuôidưỡngtrênnhữngđườngbờsôngcủaParis,đốidiệnvớiLouvrevàđiệnTuileries,gầnlâuđàiMazarin,trướcconsôngSinequangvinh,chảygiữacácngọntháplớn,thápnhỏvànhữngchópnhọngácchuôngcủaPariscổxưa,thìkhôngthểnàongườitacótâmhồntầmthườngđược.Ởđấy,từphốGuénégaudđếnphốBếnPhà,cáccửahàngsách,hàngbánđồcổvàcácnhàbuôntranhintaybàyranhiềuvôkểnhữnghìnhthứcđẹpđẽnhấtcủanghệthuậtvànhữngditíchkỳlạnhấtcủaquákhứ.Mỗitủkính,trongcáiduyêndánglạlùngvàcáilộnxộnthúvịcủanó,làmộtsựcámdỗđốivớiconmắtvàtâmtríngườita.Ngườiquađườngbiếtnhìnbaogiờcũngmangtheođimộtýnghĩvềnhữngcáiđó,nhưmộtconchimbayđivớimộtcọngrơmmangvềtổcủanó.

Vìởđấycócâycốivớisáchvở,vàcóphụnữđingangqua,đólànơiđẹpnhấttrầnđời.

Vàothờithơấucủatôi,cònhơnbâygiờrấtnhiều,cáichợcủahiếukỳấybàyđầynhữngđồđạccổ,tranhinkhắccổ,tranhcũvàsáchcũ,bànnhỏchạmtrổ,độcbìnhcắmhoa,đồsứ,đồsànhtrangsức,đồthêukimtuyến,vảidệthoa,thảmdệthìnhngười,sáchcóhìnhvànhữngnguyênbảnđónggáydadê.Nhữngthứđángyêuấychờđợicáctaychơilịchsựvàuyênbácmànhữngkẻbuôncổphiếuvàcácđàohátchưamuatranhđược.NhữngthứấyđãtrởnênquenthuộcvớiFontanetvàtôi,khichúngtôicònmặcáocổlớnthêu,quầncụtvàbắpchânđểtrần.

FontanetởngaygócphốBonaparte,chahắncóphòngtrạngsưởđấy.Nhà cha mẹ tôi ở cạnh viện Chimay. Chúng tôi, Fontanet và tôi, là lánggiềngvàlàbạnthâncủanhau.NhữngngàynghỉcùngnhauđếnchơiởđiệnTuileries,chúngtôiquacáiđườngbờsôngVoltaireấy,và,ởđấy, taycầmmộtcáivòngvàmộtquảbóngtrongtúi,vừađichúngtôivừanhìncáccửa

hàng cũng như các ông già, và chúng tôi có những ý nghĩ theo kiểu củachúngtôivềtấtcảnhữngcáikỳlạấy,từquákhứxaxămđểlại.

Chứsao!Chúngtôiđilangthang,chúngtôitìmtòicácsáchcổ,chúngtôingắmnghíacáctranhảnh.

Việcđólàmchúngtôithíchthúlắm.NhưngtôiphảinóirằngFontanetkhôngnhưtôi,cólòngtônkínhtấtcảnhữngvậtcổxưađó.Hắncườinhữngđĩacạo râucổvànhữngvịgiámmụcchí tônbị sứtmũi.Ngay từbấygiờFontanetđãlàngườitiếnbộmàbạnđãngheởdiễnđànNghịviện.Nhữngsựngạomạncủahắnlàmtôirunlên.Tôikhôngthíchhắngọinhữngbứcchândunglạlùngcủacáccụtổlànõđiếu.Tôiđãlàngườibảothủ.Tôivẫngiữlạimộtchútgìcủa tínhđó,và tấtcảmớtriếthọccủa tôiđãkhiến tôi trởnênngườibạnthâncủanhữngcâycổthụvàcácchaxứnôngthôn.

TôicònkhácFontanetvềmộtkhuynhhướngcảmphụcnhữngcáigìtôikhônghiểu.Tôiyêusaymênhữngsáchhiểmhóc;vàtấtcả,haygầnnhưthế,đềulàhiểmhócchotôi.Fontanet,tráilại,chỉthíchxemmộtđồvậtchừngnàohắnhiểurõcôngdụngcủanó.Hắnbảo:“Cậuthấykhôngcómộtchiếcbảnlềnómởrađược.Mộtchiếcđanhốc,cóthểtháorađược.”Fontanetlàngườicóđầuócchínhxác.Tôiphảinóithêmrằnghắncũngcóthểcảmkích

khixemcácbứctranhvẽcáctrậnđánh.TranhQuasôngBérézina[35] làmnó xúc động. Cửa hàng bán vũ khí được cả hai chúng tôi đều thích. Khichúng tôi nhìn thấy, giữa nhữnggiáo, khiên, áo giáp và lá chắn tròn, ôngPetit Prêtre, mặc một cái tạp dề vải xéc xanh, đi lại khập khiễng như

Vulcain[36], lấyởcuốixưởngmột thanhkiếmcổ rồiđặt lênbàn thợmộccủaông,kẹpnóvàomộtchiếcêtôsắtđểlaulưỡikiếmvàsửachuôinắmthìchúngtôitinchắclàđượcxemmộtcảnhtượnglớn:chúngtôithấyôngPetitPrêtrecóvẻcaolớnghêgớm.Chúngtôiimlặngđứngnhìn,mắtdánvàocửakính.ĐôimắtđencủaFontanetlonglanhvàcảgươngmặtbénhỏmàunâuvàtinhranhcủanósinhđộnghẳnlên.

Buổitối,nhớlạisựviệcđó,chúngtôirấtphấnkhích,vàhàngngàndựđịnhphấnkhởinảymầmtrongđầuócchúngtôi.

MộtlầnFontanetbảotôi:

-Giảthử,vớibìavàgiấybạcbọcsôcôla,chúngmìnhlàmnhữngvũkhígiốngvũkhícủaôngPetitPrêtrenhỉ!...

Ýnghĩấyhay.Nhưngchúngtôikhôngxoayxởđểthựchiệnđượcnórahồn.TôilàmmộtcáimũcứngmàFontanetlầmtưởnglàmộtcáimũcủanhàquỷthuật.

Thếlàtôinói:

-Haylàtalậpmộtnhàbảotàng!...

Ýnghĩtuyệtdiệu!Nhưnglúcbấygiờchúngtôichỉcóđểvàonhàbảotàngấykhoảngnămchụchònbivàhơnmộtchụcconquay.

ĐếnnướcấyFontanetchợtnảyramộtýthứba.Hắnkêulên:

-Chúngmình hãy soạnmột bộSửnướcPháp,vớimọi chi tiết, gồmnămmươiquyển.

Đềnghịấylàmtôikhoáichí,vàtôihoannghênhnógiữanhữngtràngvỗtayvàtiếngkêuvuimừng.Chúngtôithỏathuậnvớinhaulàsẽbắtđầungay

sánghômsau,mặcdùchúngtôiphảihọcmộttrangDeViris[37].

-Mọichitiết–Fontanetnhắclại,-phảighiđủmọichitiết!

-Tôicũngnghĩđúngnhưthế.Mọichitiết!

Chúngtôibịlùađingủ.Nhưngtôithaothứctronggiườngđếnmườilămphútkhôngngủđược,náonứchếtsứcvìýnghĩcaocảvềmộtbộSửnướcPhápgồmnămmươiquyển,vớimọichitiết.

Bộsửấy,chúngtôiđãbắtđầuviết.Thúthực,tôicũngkhôngbiếttạisao

chúng tôi lại bắt đầu nó bằng vua Teutobochus[38]. Nhưng kế hoạch của

chúngtôiđòihỏinhưvậy.Chươngđầucủachúngtôiđặtchúngtôitrướcvua

Teutobochus,ngườicaobamươipiê[39],nhưngườitacóthểcầmchắcbằngcáchđocácxươngcủaông,ngẫunhiêntìmlạiđược.Ngaytừbướcđầu,đãphảichạm tránvớimộtngườikhổng lồnhưvậy!Cuộcgặpgỡ thật làghêgớm.ChínhFontanetcũnglấylàmlạ.

-PhảibỏquaTeutobochusthôi,-hắnbảotôi.

Tôikhôngdám.

BộSửnướcPhápnămmươiquyểnbịdừnglạiởTeutobochus.

Trongđờitôi,hỡiôi?Đãbaolầntôibắtđầulạicuộcphiêulưuđócủacuốnsáchvàngườikhổnglồ!Đãbaolần,khisắpbắtđầumộttácphẩmlớnhaytiếnhànhmộtcôngtrìnhlớntôiđãbịchặnđứngbởimộtTeutobochus,thôngthườnggọilàsốphận,ngẫunhiên,tấtyếu.TôiđãquyếtmộtbềlàcảmơnvàtỏlòngngưỡngmộtấtcảnhữngTeutobochusđó,trongkhingănbướcchântôitrênconđườngbấpbênhcủacôngdanhđãđểtôiởlạivớihainànggiám thủ trung thànhcủa tôi, là sự tăm tốivàsự tầm thường.Cảhainàngđềudịudàngđốivớitôivàyêutôi.Nhấtđịnhtôiphảiđềnđáplạicácnàngchứ!

CònvềFontanet, anhbạn lanh lợiFontanet của tôi, trạng sư, tổng cốvấn, người quản lý của nhiều công ty, nghị viên, thật kỳ lạ thấy anh coithườngmọithứvàchạylenvàochântấtcảnhữngTeutobochuscủađờisốngcôngcộng,màởvàođịavịanh,nếuđụngphảitôisẽbịvỡmũingànlần.

VII

UYTÍNCỦACHAVIỆNTRUỞNGJUBAL

Tôivàohọc lớp támdựbị[40] lòngđầy losợvàkiêuhãnh.Ônggiáophụtráchlớp,chatuviệntrưởngJubal,tựôngkhôngcógìlàđángsợ;ôngkhôngcóvẻ làmộtngườiácđộc,đúnghơnôngcóvẻmộtcôgái.Nhưngôngngồitrongmộtchiếcghếgiảngcaovàđen,vàcáiđókhiếntôiđâmrasợông.Ôngcógiọngnóivàmắtnhìndịudàng,tócxoăn,haibàntaytrắngtrẻo,tâmhồnkhoanhậu.ônggióngnhưmộtconcừu,cólẽhơnlàmộtvịgiáosư.

Mẹtôi,mộthômgặpôngởphòngnóichuyện,đãthìthầm:“Ôngấycòntrẻquá!”Vàcâuấyđượcnóivớimộtgiọngngụýgìđấy.

Tôi bắt đầu không sợ ông nữa khi tôi thấymình bắt buộc phải khâmphụcông.Việcđóxảyratrongkhitôiđọcthuộclòngbàihọccủatôi,nólànhữngcâu thơcủacha tuviện trưởngGauthiervềnhữngnhàvuađầu tiêncủanướcPháp.

Tôiđọcmộtcâu thơ thằngmộthơivànhư thểnógồmcómột từduynhất:

TruyềnrằngPharamondlàngườiđầutiêntrongcácvuaấy

MàngườiFrancstrongnướcGauleđãtônlênngôibáu

GlodionchiếmCambrarồiMérovée...

Đếnđấy tôi tịthẳnvà lặp lại:Mérovée,Mérovée,Mérovée. -Cáivầnấy, vừa êm tai vừa có ích, nhắc tôi nhớ rằng, thời ngự trị củaMérovée,

Lutèce[41]đượcbảovệ.Nhưngbảovệthoátkhỏicáigì?Tôikhôngtàinào

nóiđược,vìđãquênmất.Điềuđó,thúthực,đãkhiếntôiítchúý.TôiđãcóýnghĩrằngLutècelàmộtbàgià.Tôihàilòngrằngbàtađượcbảovệnhưngthực ra tôi rất ít quan tâmđến công việc của bà ta.Khốn nỗi cha tu việntrưởngJubalhìnhnhưrấtmuốntôinóirađượcbàtađãđượcbảovệthoátkhỏi tai họagì.Tôi ngắcngứ: “Ờ…Mérovée... ờ, ờ, ờ".Tôi sẽ bỏkhôngđoánnữagiánhưcáilệởlớptámdựbịchophéplàmnhưthế.BạnFontanetngồibênchếnhạotôivàôngJubalngồigiũamóngtay.Cuốicùngôngbảotôi:

-ThoátkhỏinhữngcơnthịnhnộcủaAttila,Lutèceđượcbảovệ.

Vìanhđãquêncâuthơấy,anhNozièreạ, thìanhnênđọclạinó,chứđừngđứngchưnghửngthế.Anhcóthểnói:

ThoátnạnxâmlăngcủaAttila,Lutèceđượcbảovệ.

hoặclà

ThoáttayAttilaảmđạm,Lutèceđượcbảovệ.

hoặchayhơnnữa:

ThoáttaiươngcủaThượngđế,Lutèceđượcbảovệ.

Ngườitacóthểthayđổicáctừ,miễnlàtôntrọngâmluậtthơ.

Tôiđãbịmộtđiểmxấu,nhưngchatuviệntrưởngJubalđãcóđượcmộtuytínlớntrướcmắttôivìtàithơdễdàngcủaông.Cáiuytínấyvềsaucàngtănghơnnữa.

ÔngJubal,dochứcphậncủaôngbuộcphảigắnbóvớisáchvănphạmcủaNoëlvàChapsalvàvớiSửnướcPhápcủatuviệntrưởngGauthier,tuyvậyvẫnkhôngsaolãngviệcgiáodụcđạođứcvàtôngiáo.

Mộthômtôikhôngbiếtnhâncớgì,ôngtỏvẻnghiêmtrangbảochúngtôi:

-Cácconạ,nếucácconphảitiếpđónmộtôngthượngthư,hẳncácconsẽâncầnkhoảnđãiông,nhưmộtvịđạidiệncủanhàvua.Thếthìlàmsaocácconkhôngtỏratônkínhnhiềuhơncácvịgiáosĩ,lànhữngngườithaymặtchoThượngđếtrênđờinày.Thượngđếởtrêncácnhàvuachừngnàothìgiáosĩởtrêncácthượngthưchừngấy.

Tôichưatừngtiếpôngthượngthưnàobaogiờvàtừlâuchẳngđịnhtiếpông thượng thưnàocả.Tôi lại còn tinchắc rằngnếucómộtôngnàođếnnhà,ngàyhômấymẹsẽbảo tôixuốngănchungvớicáccôhầu,nhưđiềukhôngmayấyvẫnthườngxảyramỗikhinhàcótiệc, tuyvậytôivẫnhiểurằngcácvịgiáosĩlànhữngngườivôcùngđángkínhvà,ápdụngcáichânlýấyđốivớiôngJubal,tôicảmthấyhếtsứcbănkhoăn.Tôinhớlàđãcólầntrướcmặtông,tôiđãbuộcmộtconrốibằnggiấylênlưngFontanet.Điềuđócóphải là tônkínhkhông?TôicóbaogiờdámbuộcmộtconrốivàolưngFontanettrướcmặtmộtôngthượngthưkhông?Chắcchắnlàkhông.Thếmàtôiđãbuộc,conrốiđó,tấtnhiênlàmộtcáchlénlút,nhưngngaytronglúccómặtôngJubal-ngườiởtrêncácvịthượngthư!Thậmchíconrốiđócònthèlưỡiranữa.Tâmhồnđãsángtỏ.Tôibịhốihậngiàyvò,tôibènquyếttâmtỏhếtlòngkínhtrọngđốivớituviệntrưởngJubal,vànếutừđóvềsau,còncónhững lần tôi nhét sỏi vào cổ Fontanet trong giờ học hay vẽ những hìnhngườingộnghĩnhlênngayghếcủatuviệntrưởngJubal,thìítnhất,lúclàmđiềuđótôicũngcóchútyêntâmlàđãthấyrõlỗilớncủamình.

Sauđóítlâu,tôidãcódịpbiếtđượcđứcđộlớnlaocủatuviệntrưởngJubal.

Tôiđangởtrongnhàthờ,cùnghaihoặcbangườibạnchờđếnlượtmìnhxưngtội.Ngàytốidần.Ánhsángcủangọnđènthắpsuốtngàyđêmlàmrungrinhnhữngngôisaomạvàngcủavòmnhàđensẫm.Saubanđồngca,chândungĐứcMẹĐồngTrinhbiếnvàotrongvẻmờnhạtcủamộtsựhiểnlinh.Bànthờđầynhữngchiếcbìnhmạvàngcắmđầyhoa;mùihươngngàongạttrong không khí; người ta phảng phất thấy hàng ngàn đồ vật và sự buồnchán,ngaycảsựbuồnchán,cáitộilớncủatrẻcon,cũngcómàusắcêmdịutrongkhôngkhícủanhàthờ.Tôicảmthấynhàthờnhưtiếpgiápvớichốnthiênđườngởphíabànthờ.

Ngày đã tàn. Bỗng nhiên, tôi thấy tu viện trưởng Jubal tay cầm đènlồng,bướctớichỗdànđồngca.ôngkhuỵugốimộtcáchcungkínhrồimởcánhcửalướisắt,ôngbướclênbụctamcấpcủabànthờ.Tôichúýquansátthấyôngmở ramộtcáigói, trongcónhững trànghoagiảnhìngiốngnhưnhữngbóhoaanhđàomàvàođộthángbảy,cácbàgiàvẫnbánngoàiđườngphốvàtôikinhngạcthấyôngtiếnlạigầntượngĐứcMẹĐồngTrinh.Ôngtuviệntrưởngơi,lúcđó,ôngđãngậmmộtnhúmkimgămởmiệng,banđầutôilo làđểnuốtnhữngkimấy,nhưngđóchỉ làđể lấycho tiệnmà thôi.ÔngđứnglênchiếcghếđẩuvàbắtđầucắmnhữngtrànghoaquanhbệtượngĐứcMẹ.Rồicólúcôngtừtrênghếbướcxuốngđểngắmnghíakếtquảcôngviệcđãlàmvàôngtỏrahàilòng:máôngđỏhồng,mắtlonglanh,vànếumiệngkhôngngậmkimgăm thì chắcôngđã cườinụ.Còn tôi, tôimảimêngắmông.Vàmặcdầungọnđènlồngđặtdướiđấttoảsángkhiếnmũiôngtrởnênngộnghĩnh,tôivẫnthấyôngrấtđẹp.Lúcnàytôihiểurõràngđịavịcủaôngcaohơncácôngthượngthưnhưôngđãtừnggợiýchochúngtôitrongmộtcâuchuyệnkhéoléo.Tôinghĩrằnglàmmộtôngtướngđầuđộimũcócắmlôngvàcưỡiconngựatrắngđểthắngmộttrậnđócũngkhôngphảilàđiềudẹpđẽvàđángmongmuốnhơncáiviệctreonhữngtrànghoalêntườngnhàthờ.Tôibiếtcáichíhướngcủatôilàbắtchướcông.

Vềnhà,ngaytốihômđó,tôiđãbắtchướcônglấykéocủamẹtôicắttấtcảnhữnggiấytôicóthếtìmđượcđếlàmnhữngtrànghoa.Cácbàilàmcủatôivìthếmàphảichịutổnhại.Đặcbiệt,bàitậptiếngPhápcủatôichịutổnhạinhiềunhất.

Đấylàmộtbài tập trongquyếnsáchcủamộtôngCoquempotnàođó,mộtquyểnsáchđộcác.Tôivốnkhôngcóthùhằngìcả,nhưngnếutácgiảquyểnsáchmangmộtcáitêndễquênhơnthìtôiđãcósẵnlòngnhântừđểquênđirồi.NhưngngườitakhôngquênđượcCoquempot.Tôikhôngmuốnquátayđốivớiôngtatrongtrườnghợpngẫunhiênđó.Tuynhiênchophéptôilấylàmlạrằngngườitalạiphảilàmnhữngbàitậpkhổsởnhưthếđểhọcmộtthứtiếnggọilàtiếngmẹđẻmàmẹtôiđãdạychotôimộtcáchrất tàitìnhbằngcáchnóichuyệntrướcmặttôi.Vìrằngmẹtôinóichuyệnhaylắm.

NhưngôngJuballạicảmthấymộtcáchsâusắccôngdụngquyểnsáchcủa ông Coquempot và vì không thông cảm được với tôi, nên đã cho tôiđiểmxấu.Nămhọckếtthúckhôngxảyramộtsựkiệnnàođángkể.Fontanet

bắtđầunuôisâuởtrongngănbànhọc.Vìlòngtựái,tôicũngnuôisâu,mặcdù tôi rất ghê tởmchúng.Fontanet ghétCoquempotvàmối ác cảmđóđãlàmchúngtôigầnnhau.ChỉngheđếncáitênCoquempot,chúngtôiđãtraođổivớinhaunhữngcáinhìnđồngtìnhvàcùngnhaunhănmặtmộtcáchđầyýnghĩa.Điềuđónhưđãtrảthùchochúngtôi.FontanettâmsựvớitôilànếulênlớptámmàcònphảidùngcáimónCoquempotnữathìnósẽxinlàmmộtthủythủnhỏtrênmộtchiếctàuthủylớn.Quyếtđịnhđólàmtôithíchthúvàtôihứasẽlàmthủythủcùngvớinó.Chúngtôithềkếtbạnvớinhautừđó.

Ngàyphátphầnthưởng,Fontanetvàtôiđềunhưthayđổihìnhdạng.Đólàvìđầuchúngtôiđềuđượcchảitươmtất.Nhữngbộáomới,nhữngchiếcquầntrắngtinh,cáicạpbằngvảichéo,sựtậphợpđôngđủcủabốmẹhọcsinhởtrường,chiếcbụctranghoàngđẹp,tấtcảnhữngcáiđólàmchúngtôixúc động như trong những buổi diễn kịch lớn. Tôi lo lắng, tìm phần củamìnhtrongnhữngquyểnsáchvàvònghoachấtthànhmộtchồngrựcrỡvàtôingồihơiruntrênghếcủamình.NhưngFontanet,khônngoanhơn,khôngcầnhỏixemsốphậnmìnhsẽrasao.Nógiữtháiđộtrầmtĩnhmộtcáchđángkínhphục.Nóquay cái đầu chồnđennhỏ tọcmạchnhìn tứphía, nhận rađượcnhữngcáimũidịhìnhcửacácôngbốvànhữngchiếcmũbuồncườicủacácbàmẹđếnnỗitôiphảichịuthưasựnhanhtrícủanó.

Nhạcnổilên.Thầyhiệutrưởng,khoácngoàichiếcáothầytumộtchiếcáolễ,xuấthiệntrênbụcbênmộtôngtướngmặcđạilễphụcvàdẫnđầucácthầygiáo.Tôiđềunhậnmặtđượchếtthảy.Mỗingườiđềutheongôithứcủamìnhmàngồixuốngsauôngtướng:trướchếtlàthầyhiệuphó,rồicácthầylớptrên;rồiđếnthầySchuwer,giáoviêndạykýxướngâm,thầyTrouillon,giáoviêndạyviếttậpvàthầyđộiMorin,giáoviênthểdục.TusĩJubaltiếnracuốicùngvàngồisauchót,trênmộtchiếcghếnhỏ,vìthiếuchỗnênchỉcóbachânởtrênbụccònmộtchânnữathìđâmthủngtấmvảimàn.NhưngtusĩJubalcũngkhônggiữđượclâucáichỗngồihènmọnđó.Nhữngngườimớitớiđẩyônglùivàomộtgócvàrồiôngbiếnmấtsaumộtlácờ.Ngườitađặtởchỗôngmộtcáibànnữavàthếlàhết.Fontanetrất thíchthúvềviệctruấtbỏôngtusĩ.CòntôithìlấylàmáynáythấyngườitacóthểbỏrơiởtrongmộtxónhưmộtchiếcdùhaychiếcgậymộtngườisànhhọavàgiỏithơvàđạidiệnchoThượngđếtrêntráiđấtnày.

VIII

CHIẾCMŨCÁTKÉTCỦAFONTANET

Cứmỗingàythứbảy,ngườitadẫnchúngtôiđixưngtội,nếuaicóthểnóivớichúngtôixưngtộiđểlàmgì,ngườiđósẽlàmchotôithíchthú.Côngviệcđógợichotôinhữngýnghĩcungkínhvàbuồnchán.Tôikhôngtinrằngchatuyênúythựcsựthíchnghetôixưngtội.Nhưngquảthậttôithìkhôngthíchxưngtộichútnào.Cáikhókhănthứnhấtlàtìmratộiđểmàxưng.Cóthểlàcácbạnsẽtintôinếutôinóirằngvàocáituổilênmười,tôikhôngcóđượcnhữngnăngkhiếuthuộcvềtâmlinhvànhữngphươngphápphântíchchophéptôithămdòmộtcáchhợplýnộitâmcủamình.

Nhưngcầnphảicótội,vìnếukhôngcótộithìkhôngxưngtộiđược.Nóiđúngra,ngườitađãchotôimộtquyểnsáchnhỏchứađầyđủtấtcảmọitộilỗi.Tôichỉcóviệcchọn.Nhưngchọnchođượccũngkhó.Trongquyểnsáchđócórấtnhiềuđiềuvàlànhữngđiềumờámvềtộiăncắpvặt,buônbánđồthánh, tội phếkhoángchứcvụ, tội thôngdâmvàdâmdục.Tôi thấy trongsáchcónhữngcâu:“Tôitựthúlàđãtuyệtvọng-Tôithúlàđãnghenhữngcâuchuyệnbậybạ”.Điềuđónữakhôngkhỏilàmtôilúngtúngnhiềulắm.Vìvậytôithườngchúýđếnchươngvềnhữngsaonhãngờbuổilễtrongbữaăn,trong các “cuộc tụ tập”, tôi thú nhận tuốt, và sự trống rỗng thảm hại củalươngtâmlàmtôihếtsứchổthẹn.

Tôicảmthấynhụcnhãvìkhôngcótội.

Cuốicùng,mộtngàykia tôinghĩđếncáimũcátkétcủaFontanet; tôinắmđượctộicủatôiđâyrồi,thếlàthoátnạn!

Từđó,mỗi ngày thứ bảy, tôi cung kính trút gánh nặng chiếcmũ củaFontanettrướcmặtchatuyênúy.

Với cách thức tôi làm hư tài sản của người khác qua chiếc mũ của

Fontanet, mỗi ngày thứ bảy, trong vài phút, chiếc mũ đó đã gây cho tôinhững lo lắngdaydứtvề sự cứu rỗi linhhồn.Tôibỏ cát vàođầymũ; tôiquẳngnólêncâycaođếnnỗiphảidùngđánémchonórơixuốngnhưngườitanémnhữngquảchưachín.Tôidùngmũlàmgiẻchùinhữnghìnhvẽbằngphấntrênbảngđen;tôiđãnémchiếcmũqualỗcửasổnhỏxuốngnhữngcáihầmkhông ai xuốngđược, thành ra saumỗi buổi học cu cậuFontanet tàitìnhtìmrađượcnóthìchiếcmũchỉcònlàmộtmảnhgiẻbẩnthỉu.

Nhưngmộtbàtiênđãchămlođếnsốphậncủanóvìsánghômsau,nólạixuấthiện trênđầuFontanetdướihìnhdạngbấtngờmộtcáimũcátkétsạchsẽ,tươmtấtvàhầunhưxinhxắn.Vàngàynàocũngthế.BàtiênđólàngườichịcảcủaFontanet.Chỉviệcđó,ngườitacũngcóthểbiếtcôtalàmộtngườiđànbàđảmđang.

Đãnhiềulần,tronglúctôiquỳtrướctòaánlinhthiêngthìcáimũcátkétcủa Fontanet đã bị chính tay tôi dìm dưới đáy bể nước trước sân chính.Nhữnglúcấy,hoàncảnhcủatôikểcũngcóđiềuhơikhóxử.

Nhưngtìnhcảmnàođãthúcđẩytôithùghétcáimũcátkétkia?Sựthùhằn.

Fontanetđãhànhhạtôivìtôicómộtcáicặpsáchđeolưnghìnhthùcổxưavàkỳlạ,màchútôi,mộtngườicầnkiệm,đãchoranóđãlàmkhổtôi.Cáicặpquálớnđốivớitôi,còntôithìquábésovớinó.Hơnnữa,cáicặpsáchnàykhônggiốngmộtcặpsáchvìnóvốnkhôngphảilàmộtcặpsách.Đấy làmộtcáicặpdacó thểkéo raxếp lạinhưmộtchiếcphongcầmmàngườithợdacủachútôiđãkhâuthêmvàomộtquaida.

Nói rằng tôi chúa ghét cái cặp ấy kể ra không phải không có lý do.Nhưngngàynaytôinghĩnókhôngđếnnỗixấulắmđểngườitalăngnhụcnónhư thế.Đấy làmột cái cặpdadê thuộcmàuđỏ,viềnđăng ten rộngmàuvàng,khóabằngđồng,trêncóhìnhmộtmũmiệnvànhữnghuychương.Bêntrongcặpcólótlụacũmàuxanhđãbợt.Nếucáicặpấycònđếnngàynay,tôisẽchúýđếnnóbiếtbao!Vìhồitưởnglại,tôivẫnnhớđấylàmộtvòngmiện,cóthểlàmộtvươngmiện,vàtrêncáinắpvàtrênhìnhhuânchương.tacònthấyrõ(nếutôikhôngmơtưởng)babônghoahuệmàvếtdaocạochưahết;ngàynaytôinghĩrằngcáicặpdađónguyênlàcủamộtôngthượngthư

dướitriềuvuaLouisXVI.

NhưngFontanetkhôngđếmxỉađếnquákhứcủachiếccặpmộtkhithấytôimangcặptrênlưng,nókhôngthểkhôngvốctuyếthoặcquảdẻtùytheomùa,vànhữngquảbóngbằngcaosu,suốtcảnăm,némcặp.

Thựcra,bạnbècủatôivàcảFontanet,chỉghétchiếccặpcủatôiởmỗiđiềmnócóhìnhthùkỳquặc.Nókhônggiốngnhữngcáicặpkhácvàchínhvìvậyđãgâychotôimọitaihọa.Trẻnhỏcóýthứcthôbạovềsựbìnhđằng.Chúngkhôngchịuđượccáigìlàđặcbiệtvàđộcđáo.Chútôiđãkhôngđểýđếntâmlýđólúclàmquàchotôicáicặptaihạinày.CáicặpđeolưngcủaFontanetcũnggớmghiếc;haingườianhcủanólầnlượtkéolêtrênghếnhàtrường,nênchiếccặpkhôngcòncóthểbẩnhơnđượcnữa,dađãbịtrợtcảvàbị thủng,mấycáiquaikhôngcònnữavàđãđược thaybằngdâynhưngvìchiếccặpđókhôngcógìkhácthường,nênFontanetkhôngphảichịunhữngsựrủironhưtôi.Còntôicứmỗilầnbướcvàosântrường,vaiđeochiếccặpthìlậptức,taitôibịùlênvìnhữngtiếnghòhét.Tôibịbạnbèvâyquanhxôđẩyvàvậtngãsấpmặtxuốngđất.Fontanetchonhưthếlàbắttôichơicáitròconrùaranóngồilênmairùacủatôi.Nókhôngnặnglắm,nhưngtôicảmthấynhụcnhã.Vừađứngdậyđược,tôiliềnchồmđếngiằnglấycáimũcủanó.

Thanôi!ChiếcmũcủaFontanetvẫnmãimãimới toanhvàchiếccặpcủatôivẫnkhôngthểphánổiVànhữngcuộcxôxátxưachúngtôivẫnnốitiếp xảy ra tuân theomột địnhmệnh khắc nghiệt như những tội ác trong

dònghọAtrides[42]cổxưa.

IX

NHỮNGLỜITRĂNGTRỐICUỐICÙNGCỦADÉCIUSMUS

Sángnay,lầntìmsáchcũtrênđườngbờsông,tôithấytronghộpsách

giáhaixucómộtcuốnlẻbộcủaThe-Live[43].Giởxemlấtphất, tôibắtgặpcâunày:“TànquânLaMãđếnđượcCanusiumnhờđêmtối”,vàcâuấynhắctôinhớtớiôngChotard.MàkhitôinhớđếnôngChotardthìlòngthấyvuivui.Tôi cònnhớđếnôngkhi trởvềnhà,vàogiờbữa sáng.Và,vìnụcườicònđangtrênmôi,ngườinhàhỏitôinguyêndo.

-Nguyêndo,cácconạ,làôngChotard.

-CáiôngChotardlàmmìnhmỉmcườiấylàaithế?

-Đểtôikểchomànghe.Nếucâuchuyệncủatôinhạtthìcứgiảvờnhưnghevàđểmặc tôi tưởng rằngngười thuật chuyệnbướngbỉnhkể chuyệnmìnhkhôngphảichochínhnghenhé.

“Bấygiờtôimườibốntuổivàtôihọclớpđệtam.ThầygiáocủatôitênlàChotard,cónướcdatươi tốtcủamột tusĩgiàvàchínhônglàmộttusĩgià.

“Thầy tuChotard, saukhiđã làmột trongnhữngconchiênhiềnnhấtcủagiáođườngthánhFrançois,năm1830bỏáotuvàmặcáongườithếtục,tuyvậycũngkhôngmặcđượcnómộtcáchthanhlịch.ThầytuChotardđãcólýdogìhànhđộngnhưvậy?Ngườibảovìtình,ngườibảovìsợvàrằngsau

bangàyVinhquang[44]nhândânnắmchủquyềnđãnémvàicáilõicảibắpchocácthầydòngcủaXXX,thầytuChotardbènnhảyquatườngtuviệnđểtránhchocáckẻngượcđãimìnhmộttộilỗilớnđếnnhưhànhhạmộtthầydòng.

“Thầy tuhiền lànhấy làmộtnhàuyênbác.Ôngđược thăng trật, dạyhọcvàsốngratròthậmchíđếnhoarâmmáitóc,phịđôimávàđỏhồngcáimũikhitôidượcdẫnvớicácbạntôiđếnthụgiáovớiông.

“Ônggiáolớpđệtamchúngtôithậtlàmộttaythượngvõbiếtbao!Phảinhìnông,khibảnvăncầmtay,ôngđưa tớiPhilippesnhữngquân línhcủaBrutus.Dũngcảmthay!Tâmhồncaocảnhườngnào!Anhhùngbiếtmấy!Nhưngôngđãchọnthờiđểlàmmộtngườianhhùng,vàthờiđókhôngphảilàthờihiện.tại.BìnhsinhôngChotardtỏralolắngvànhútnhát,ngườitadễlàmôngkinhsợ.

“Ôngsợkẻtrộm,chódại,sấmsét,xecộvàtấtcảcáigìcóthểtừgầnhayxalàmtổnhạiđếnlớpdamộtngươilươngthiện.

“Bảorằngchỉcóthânthểôngởlạigiữachúngtalànóiđúng,tâmhồn

ôngở thời cổđại.Cái conngười cao siêuấy sốngởThermopyles[45] với

Léonidas;ởbiểnSalamine[46]trêntàubiểncủaThémistocleởchiếntrường

CannesgầnPaul–Emile[47]ôngđãngãxuốnghồTrasimène[48]mìnhđầymáu,saunày,mộtngườiđánhcásẽtìmthấydướihồchiếcvònghiệpsĩLa

Mãcủaông.ỞPharsale[49]ôngtháchthứcCésarvàcácthầnlinh,ôngvung

thanhđoảnkiếmgẫycủaôngtrênxácVarus[50],trongrừngHecrynie.Đólàmộtchiếntướnglỗilạc.

“Quyếttâmchếtthìchếtnhưngcũngphảigiếtđượcnhiềukẻthùởbờ

sông Egos - Potamos[51] và kiêu hãnh cạn chén rượu giải phóng ở

Numance[52]bịvâyhãm,ôngChotardvớicáctướngsĩmưutrí,khôngngạidùngnhữngmưukếhiểmđộcnhất.

“Mộttrongnhữngmưukếnêndùng,-mộthômôngChotardbảochúng

tôi trongkhibình luậnmộtbảnvăncủaElien,[53] - lànhửquânđịchvàomộtđườnghẻmvànghiềnnátnódướinhữngtảngđá.

“Ôngkhôngnóichochúngtôibiếtquânđịchthườngcósẵnlòngđểcho

ôngthựchiệnmưakếấykhông.NhưngtôimuốnnóingaytớiđoạnmàhìnhảnhôngChotardđãgâymộtấntượngoaihùngtrongtâmtrítấtcảcáchọctròông.

“Ônglấycác trậnđánh,cáccuộcbaovây,cácbuổi lễgiảioanvà cầuphúclàmđầuđềchocácbàitậplàmvănbằngtiếngLatinhcũngnhưtiếngPháp,vàchínhkhiđọcchochúngtôichépbàichữanhữngluậnvănấy,ôngđãpháthuyđượccả tàihùngbiệncủamình.Lờivănvàcáchđọccủaôngtrongcảhaingônngữcũngbiểuhiệnmộtsựhăngháithượngvõấy.Đôikhiôngphảingắtdòngýnghĩđểphânphátchochúngtôinhữngtrừngphạtđíchđáng,nhưngngay trongnhữngviệcđộtxuất ấygiọngôngcũngvẫnhùnghồn;thànhthửnóilầnlượtvớikhẩukhícủamộtquanchấpchínhcổvũbinhlínhvàmộtôngthầygiáolớpđệtamtrừngphạthọcsinhôngdồntâmtríhọctròvàomộttìnhthếcựckỳhoangmangvìkhôngthểnàobiếtôngquanchấpchínhhaylàônggiáođangnóiđây.Mộthôm,ôngtrổtàikiệtxuấtvớimộtdiễntừvôsong.Diễntừấy,tấtcảchúngtôiđềuthuộclòng,tôiđãcẩnthậnchépnóvàovởkhôngđểsóttígì.

“VàđâylànguyênvăncủabàiđónhưtôiđãnghevàđangcònnghevìdườngnhưtiếngnóisangsảngcủaôngChotardvẫncònvăngvẳngbêntaitôi,vớicáigiọngtrangtrọngđơnđiệu”.

NHỮNGLỜITRĂNGTRỐICUỐICÙNG

CỦADÉCIUSMUS

“ĐếnlúcsắphiếnthânchocácvịthầnMânes,DéciusMusthúcmạnhvàohông con kiệumã, quay lại nhìnnhữngngười bạn chiếnđấumột lầncuốicùngvànói:

-Nếucáctròkhônggiữyênlặnghơnđượcnữa,tôisẽtrừngphạtcảlớpphảiởlại.Vìtổquốc,tôiđivàocõibấttử.Vựcthẳmđangchờtôi.Tôisẽchếtvìlợiíchchung.TròFontanet,tròsẽchépchotôimườitrangcủaquyểnvăn phạm sơ yếu.Đó là sự quyết định sáng suốt của JupiterCapitolinus,

ngườibảovệvĩnhviễncủathànhLaMãbấtdiệt.NàyNozière,nhưtôithấy,nếutròcòntraobàilàmcủamìnhchoFontanetđểtròấycópnhưmọilần,tôisẽviếtthưbáochoôngthâncủatrò.Điềuhợpvớilẽphảivàcầnthiếtlàmộtngườicôngdânphảihiếnthâncholợiíchchung.Hãyướcaođượcnhưtôi và đừng có thương tiếc tôi.Cái cười vô cớ là cái cười ngu xuẩn. TròNozière,tròsẽbịphạtởlạilớpngàythứnămtới.Gươngsángcủatôisẽlưumãivớicácngười.Nàycáctrò,tháiđộcườicợtcủacáctròlàmộtsựvôlễmàtôikhôngthểthathứđược.Tôisẽbáocáovớiônghiệutrưởngvềhànhvicủacáctrò.VàtôisẽthấyởtrongđiệnElyséedànhchovonglinhcácvịanhhùng-nhữngtrinhnữcủanướcCộnghòa,treonhữngchuỗihoadướichândungcủatôi!”

“Hồibấygiờ, tàicườicủa tôi ítngười sánhkịp.Tôiđã thi thốhết tàinăngấyratronglúcnghenhữnglờitrăngtrốicuốicùngcủaDéciusMus,vàkhithầyChotard,saulúcđãchotôimộtcớchắcchắnnhấtđếcười,lạinóithêmrằngcườivôcớlàmộtviệcnguxuẩn,thìtôibènchuiđầuvàoquyểntựvịvàcườingấtđi.Nhữngaichưatừngbịmộttrậncườiđiêndại làmrungđộngnămmười lăm tuổi, dướimột trậnmưa trừngphạt thì quả chưabiếtmộtthứkhoáicảmđặcbiệt.

“Nhưngxinđừngtưởngtôiđếnlớpđểchơilêulổng,tôilàmộtnhàcổvănkhágiỏi,theokiểuriêngtôi.Tôiđãcảmthấyđượcmộtcáchmãnhliệtnhữnggìđángyêuvàcaothượngtrongcáimàngườitagọirấtđúnglàvănchương.

“Hồiấy,tôiđãbiếtthíchnhữnglờivănđẹpbằngtiếngLatinhvàtiếngPhápvàchođếnngàynay,tôivẫnchưamấtcáithúấymặcdùnhữngngườicùnglớptuổitôivàrađờithànhđạthơntôi,đãkhuyênnhủvànêugương.Vềphươngdiệnnày,cáiđiềuđãxảyravớitôicũnglàcáiđiềuthườngxảyravớinhữngngườimàýkiếnbịkhinhrẻ.Tôiđãtựcoilàmộtniềmtựhàochomìnhcáicólẽchỉlàmộttròcườichothiênhạ.Tôicứkhăngkhăngômlấyvănchươngvàchođếnnaytôivẫnlàmộtđồđệcủapháicổđiển.Ngườitacóthểcoitôilàmộttayquýtộc,mộtvịquanlại;nhưngtôitinlàsáuhoặcbảynămnghiềnngẫmvănhọc sẽ chomột tâmhồn sẵncó tưchấtđể tiếpnhậncáithanhcao,cáimạnhmẽuyểnchuyển,vàcáiđẹpmàngườitakhôngthểcóđượcbằngcáchkhác.

“Còntôi,tôiđãthíchthúthưởngthứcSophoclevàVirgile.ÔngChotard,

tôithúthật,ôngChotardvớisựgiúpđỡcủaTite-Live,gởichotôinhữnggiấcmơtuyệtvời.Trítưởngtượngcủatrẻconthậtlàkỳdiệu.Vàtrongđầuóccủanhữngđứabénghịchngợmxuấthiệnbiếtbaohìnhảnhxinhđẹp!KhinàoôngtakhônglàmchotôicườilănrathìôngChotardlạilàmchotôidạtdàocảmkích.

“Mỗilần,vớicáigiọngsangsảngcủamộtnhàthuyếtgiáogià,ôngđọcchậmrãicâu:"TànquânLaMãđếnđượcCanusiumnhờđêmtối",tôithấylặnglẽdiễnquadướiánhtrănggiữacánhđồngtrơtrụi,trênmộtconđườngviềnlăngtẩm,nhữngbộmặttáimétđầymáuvàbụibặm,nhữngchiếcmũsắtbẹp,nhữngmảnháogiápxámxịtvàméomó,nhữngthanhgươmđãgãy.Vàbứctranhmờnhạtđangdầndầnbiếnđiấycómộtcáigìvừatrangtrọng,vừabuồnbã,màcũngvừakiêuhãnhkhiến trái tim tôi dội lên trong lồngngực,vừathánphụclạivừaxótxa.”

X

CỔVĂNHỌC[54]

Tôixinkểcácbạnnghenhữnggìhàngnămcáicảnhtrờithumâyvần,nhữngbữaăn tốiđầu tiêndướingọnđènvànhữngchiếc láúavàng tronglùmcâyrúnrẩynhắctôinhớlại;tôixinkểcácbạnnghenhữnggìtôitrôngthấy lúc đi qua vườn Luxembourg vào những ngày đầu tháng mười, khuvườncóvẻđìuhiuvàđẹphơnbaogiờhết,vìđấylàthờilárơitừngchiếc,từngchiếctrênvaitrắngngầncủacácphotượng.Cáimàlúcbấygiờtôinhìnthấytrongkhuvườn,đólàmộtchúbé,tayđúttúi,cặpsáchtrênlưng,trênđườngtớitrườngnhảynhótnhưmộtconchimsẻ.Chỉtâmtưtôinhìnthấychú,vìchúbéấylàmộtcáibóngcủatôihaimươilămnămvềtrước.

Quảthật,chúbéđó, tôi thathiếtquantâmđếnchú:trướckia,khichúđương tồn tại thì tôi chẳng bận tâm gì mấy đến chú; nhưng bây giờ chúkhôngcònnữa,dùtôilạirấtyêuchú.Nóitómlại,chúcònhơntấtcảnhữngcáitôikháccủatôisaukhiđãmấtcáitôiđó.Chúrấtkhờdại;nhưngkhôngxấu bụng và tôi phải công nhận rằng chú không hề để lại cho tôimột kỷniệmnàoxấu,đólàmộtkẻthơngâyvôtộimàtôiđãmất,dĩnhiêntôi tiếcchú, dĩ nhiên tôi trông thấy chú trong tâm tư, và trí óc tôi vui thích nhennhómlạihồiứcvềchú.

Haimươilămnămtrướcđây,cũngvàothờiđiểmnày,chúđixuyênqua,trướctámgiờ,khuvườnđẹpkiađểđếntrường.Lòngdạchúhơinãonề:đólàngàytựutrường.

Tuyvậy, chúvẫnbướcđi thoăn thoắt, sáchvở trên lưngvàconquaytrongtúi.Cáiýnghĩđượcgặplạibạnbèlàmcholòngchúvuitrởlại.Chúcóbaođiềumuốnnóivàmuốnnghe!Háchẳngphảichúcầnđượcbiết thằngLaboriettecóđisănthựcsựtrongrừngĐạiBàngkhông?Háchẳngphảichúcầnđượctrảlờirằngchú,chínhchú,đãcưỡingựatrongnhữngnúirừngcủaxứAuvergne?Haykhingười ta làmmộtcái trònhưthế thìkhôngphảiđể

màgiấugiếm.Vớilại,gặplạibạnbè,thúvịbiếtbao!ChúhếtsứcnóngruộtmuốngặplạithằngFontanet,bạnthâncủachú;thườngvẫnchếgiễuchúmộtcáchdễ thương, thằngFontanet, không lớn gì hơnmột con chuộtmà tinhkhônhơncảUlysee,ởđâucũngchiếmhàngđầuvớimộtvẻduyêndánghồnnhiên!

Chúcảmthấylòngdạlânglâng,khinghĩđếnchuyệngặplạiFontanet.Chính trong tâm trạng như vậy, khi chú đi xuyên qua vườn Luxembourgtrongkhôngkhímát lạnhbuổi sớmmai.Tấtcảnhữnggì chú thấy lúcđó,bâygiờ tôicũngđều trôngthấy.Cũngtrờiấyvàđấtấy;cácsựvậtđềucólinhhồnngàyxưacủachúng,ánglinhhồnnólàmtôivuivàlàmtôibuồn,vàlàmtôixaoxuyến,chỉcóchúlàkhôngcònnữa.

Vì thế cho nên, ngày càng tuổi tác, tôi càng thiết tha với ngày tựutrường.

Víthửtôiđãlàhọcsinhlưutrútrongmộttrườngtrunghọcquốcgia[55]

thì cái kỷ niệm học hành của tôi sẽ là cay độc và tôi sẽ xua đuổi nó đi.Nhưngbốmẹtôiđãkhôngđặttôivàocáingụctùđó.Tôilàhọcsinhngoại

trútrongmộttrườngtrunghọcđịaphương[56]cũkỹhơicóvẻkhổhạnhvàlẩnkhuất;hàngngàytôitrôngthấyphốxávànhàcửavàkhôngbịcáchbiệtnhưnhữnghọcsinhlưutrú,vớicuộcsốngngoàixãhộivàcuộcsốngtronggiađình.Vì thế, nhữngcảmnghĩ của tôi khôngphải là củamộtkênô lệ,chúngđượcpháttriểnvừadịudàngvừamãnhliệt,nhưtấtcảnhữnggìmọctrênmảnhđấtcủatựdo.Khôngcótíhờngiậnnàoxenlẫnvàovớichúng.Sựhambiếttrongđólànhmạnhvàchínhlàđểđượcyêumàtôimuốndượcbiết.

Tấtcảnhữngđiềutôinhìnthấytrênđườngđi,nhữngngười,nhữngconvật,nhữngđồvậtđãgiúpchotôicảmthôngđượccáigiảnđơnvàmãnhliệtcủacuộcsống,hơnngườitacóthểtưởngtượng.Khônggìbằngconđườngphố,đểlàmchomộtđứatrẻhiểuđượcguồngmáyxãhội.Phảiđểchodứabémỗisángđượcnhìnthấynhữngngườibánsữa,nhữngngườixáchnước,nhữngngườibánthan,phảichonóđượcngắmnghíacáccửahàngtạphóa,cáccửahàngthịtvàhàngrượu,phảiđểchonóđượcthấycácđoànquânkéoqua,vớiđộiquânnhạcđiđầu;cuốicùngphảiđểchonóđượcthởcáikhôngkhícủađườngphốđếcảmthấyluậtlaođộnglàthầnthánhvàtrongthếgiới

này,mỗingườiphảilĩnhmộtnhiệmvụ.Quacáccuộchànhtrìnhmỗingàyhaibuổi từnhà tới trườnghọcvà từ trườnghọcvềnhà, cáigì còngiữ lạiđượctrongtôingàynaylàmộtsựtòmòâuyếmđốivớicácnghềnghiệpvànhữngconngườilaođộng.

Nhưngtôixinthúthậtrằngkhôngphảiđốivớimọingườivàmọivậttôiđềucócảmtìnhnhưnhau.Đầutiên,nhữngngườibánhànggiấy,bàytrước

cửahiệucácbứctranhÉpinal[57]đãchiếmđượcthiệncảmcủatôi.Biếtbaolần,mũidánvàokính,tôiđọctừđầuđếncuốinhưnglờichúgiảicủanhữngtruyệnkịchnhỏbằnghìnhvẽđó.

Tôi được biết nhiều những hình vẽ đó trong một thời gian ngắn; cónhữnghìnhkỳquáibắttrí tưởngtượngcủatôiphảilàmviệc,vàpháttriểntrongtôicáinăngkhiếuđó,khôngcónóthìngườitakhôngtìmthấygìcả,ngaycảvềđịahạtnhữngthựcnghiệmvàtronglĩnhvựccáckhoahọcchínhxác.Cónhữngbứctranh,miêutảnhữngcuộcđờidướimộthìnhthứcngâythơvàlýthú,làmtôilầnđầutiênnhìnvàocáitròkhủngkhiếpnhất,haynóiđúnghơn, cái tròduynhấtkhủngkhiếp - sốkiếp.Nói tóm lại, tôiơnnhờnhữnghìnhvẽcủaÉpinalrấtnhiều.

Vềsau,vàohồimườibốnhoặcmườilămtuổi,tôikhôngcòndừnglạitrướccáccửahàngtạphóanữatuytrongmộtthờigiandàidườngnhư,đốivới tôi những hộpmứt quả là những vật đáng thán phục. Tôi coi thườngnhữnghàngtạphóavàkhôngcònmàymòđểđoánnghĩachữYbímậtvàngchóitrêntấmbiểncủahọ.Ítkhitôidừnglạiđểđọcnhữngcâuẩnngữtrêntấmchấnsongcửanhữngcửahàngrượulâunăm,chỗmàngườitathườngthấymộtquảmộcquahaymộtngôisaochổiuốnbằngsắt.

Tríóccủa tôi trởnên tếnhịhơn,chỉcònchúýđếnnhữngquánhàngnhỏbántranhkhắcgỗ,nhữngquầyhàngtậptàngvànhữnghộpsáchcũ.

HỡimấyônggiàDoTháinhếchnháccủaphốChercheMidi[58],nhữngôngbánsáchcũhồnnhiênởcácphốbờsông,nhữngôngthầycủatôi, tôimangơncácôngbiếtmấy.Cũngngangvàcònhơncácgiáosưcủatrườngđạihọc,cácôngđãđàoluyệntrithứcchotôi.Hỡinhữngconngườihồnhậu,cácôngđãbàyratrướcmắtvuithíchcủatôicáchìnhthểhuyềnbícủađời

sốngdĩvãngvàđủmọithứcôngtrìnhquýbáucủatưduyloàingười.Chínhkhimàymòtrongcáchộpsáchcủacácông,chínhtronglúcchiêmngưỡngnhữngquầysáchbụibặmcủacácông,chấtđầynhữngthànhtíchtộinghiệpcủaôngchachúngtavànhữngtưtưởngtốtđẹpcủacácvịmàtôivôhìnhtrungthấmnhuầnđượcnềntriếtlýlànhmạnhnhất.

Đúngvậy,cácbạnthânyêucủatôiơi,nhờsựtiếpxúcvớicácsáchcũđãbịsâubọgặmnhấm,cònđồsắtvụnhangỉvàcácđồgỗmọtruỗngmàcácbạnbánđểsinhsống,tôiđãtiếpthụđược,hồicòntrẻthơ,mộtmốicảmnghĩsâusắcvềsựtrôiquacủavạnvậtvàsựhưkhôngcủahếtthảy.Tôiđãđoánbiếtrằngmọisinhvậtchỉ lànhữnghìnhảnhđổi thay trongsựhưảophổbiến,vàngaytừkhiđó,tôiđãcóxuhướngvềubuồn,hiềndịuvàxótthương.

Trườnghọcngoàitrờitruyềnthụchotôi,nhưcácbạnthấyđấy,nhữngkiến thức cao cả. Trường học trong nhà lại còn bổ ích cho tôi hơn nữa.Nhữngbữaăngiađình,rấtêmáikhithấycácbìnhnướctrongveo,khăntrảibàn trắng tinh và mọi nét mặt thanh thản bữa ăn tối hàng ngày với câuchuyệntròthânmật,đemlạichođứatrẻsựyêuthíchvàthấuhiểucácsựvậttrongnhà,nhữngsựvậttầmthườngvàthiêngliêngcủađờisống.Nếunócócáihạnhphúcđượccó,nhưtôi,nhữngbậcchamẹthôngminhvànhânhậu,thìcáccâuchuyệntròởbànănmànóngheđược,đemlạichonónhiềunhậnthứcđúngđắnvàlòngthíchyêuthương.Mỗingàynóđượcănmiếngbánhthánhmàngười ta thiêng liêngbẻ ravàbanchonhữngkháchhànhhươngtrongquánănởEmmaỹs.Vànótựnghĩnhưhọ:“Tráitimcủatôinónghổiởtrongtôi”.

Nhữngbữaăncủahọcsinhlưutrúởnhàăncôngcộngkhôngcóđượcsựêmáivàhiệunăngđó.Ôi!Trườnghọctrongnhàlà trườnghọctốtđẹpthay!

Tuynhiên,sẽlàhiểulầmýnghĩcủatôirấtnhiều,nếuchorằngtôicoithường những cái học kinh điển. Tôi nghĩ rằng, để đào tạo một đầu óc,

khônggìbằngsựhọctậphainềncổđạikia[59]theocácphươngphápcủanhữngnhàcổvănhọcPhápthờixưa.Cáitiếnggọicổvănhọcđó,cónghĩalàưunhã,ápdụngrấtđúngchonềngiáodụckinhđiển.

Chúbéloắtchoắtmàtôinóiđếnbannãyvớicácbạn,vớimộtmốithiệncảmmàcácbạncólẽcũngsẽmiễnthứcho,khinghĩrằngmốithiệncảmđókhông có gì vị kỷmà đó là thiện cảmvớimột cái bóng thôi, chú bé loắtchoắt đó đi xuyên qua vườn Luxembourg, nhảy nhót như một con chimsẻ,chúbéấy là,xincácbạnhãy tincho,một taycổvănhọckháđấy.Chúbiết thưởng thức, trong tâm hồn trẻ thơ của chú, cái hùng khí LaMã vànhữnghình tượngcaođẹpcủanềncổ thơ.Tấtcảnhữngcái trông thấyvàcảmthấytrongđờisốngtựdotốtlànhcủahọcsinhngoạitrúlacàởcáccửahàngvàvềnhàănvớibốmẹ,khônglàmchonóđếnnỗithờơvớilờivănhoamỹngườitagiảngdạyởnhàtrường.Tráihẳnlại,chútỏracũngđủtính

cáchphongnhãcủaAten,vàhùnghồncủaCicéron[60]gầnbằngmứccóthếcótrongmộtđámhọctrònhãinhépdướiquyềnquảnlýcủanhữngônggiáogànnhânhậu.

Chúlàmviệcđểlấytiếngtămthìítvàkhôngđượcrạngrỡmấytrêncácbảngkhenthưởng,nhưngchúlàmviệcnhiềuđểmuavui,nhưLaFontaineđãnói.NhữngbảndịchxuôicủachúrấtmựctrôichảyvànhữngdiễntừLatinh của chúđáng lẽ được cảđếnông thanh tra cũngphải khenngợi, nếukhôngcónhữnglỗingữphápthườnglàmchochúngkémvẻtaonhã.Chúháđãchẳngkểvớicácbạnrằnghồimườihaituổi,nhữngtruyệnkểcủaTite-Livelàmchúrỏnhưnggiọtnướcmắthàohùngđấysao?

NhưngmãiđếnkhiđềcậpđếnHyLạp,chúmớitrôngthấycáiđẹptrongvẻđơngiảnhuyhoàng.ChúđếnvớiHyLạpmuộn.Trướchết,nhữngngụngôncủaEsopeđãlàmchotâmhồnchúủrũ.Mộtthầygiáogùgiảngnhữngngụ ngôn đó cho chú, gù cả thân thể và cả tâm hồn. Các bạn có thấy

Thersite[61]dẫndắtcácthanhniênGalatestrongnhữnglùmcâycủacácnữ

thầnThica[62]không?Chúbé loắtchoắtkhôngquanniệmđượcđiềuđó.NgườitasẽtưởngrằngôngthấygiáogùcủachúvốnđặcbiệtdốclònggiảngdạycácngụngôncủaEsope,đángđượcchấpnhậnvàochứcvụđó.Khôngđâu!Đólàmộtkẻgùgiảhiệu,mộtkẻgùkhổnglồ,khôngcótríthôngtuệvàkhôngcótínhnhânđạo,thiênvềđiềuácvàlàkẻbấtcôngnhấttrênđờinày.Ôngtakhôngđượccáitrògìcả,ngaycảđểgiảngnhữngtưtưởngcủamộtanhgù.Vảchăngnhữngtruyệnngụngônlặtvặtkhôkhanvàtồitệ,mangcáitênEsope,đếntaichúngtôithìđãđượcmàigiũabởimộtthầytuhưphiếm,cómộtcáisọnhỏhẹpvàkhôcằndướibộtócgọtcủakẻtuhành.Hồicòn

họclớpnăm,tôikhôngđượcbiếtxuấtxứcủanhữngngụngônđó,vàcũngítquantâmđếnviệcbiếtđó;nhưngtôivẫnphánđoánnónhưtôiphánđoánhiệnnay.

SauEsope,người tachochúng tôihọcHomère.Tôi trông thấyThétishiện lênnhưmộtđámmâytrắng trênmặtbiển, tôi trông thấyNausicaavàcácthinữcủanàng,vàcâycọcủaxứDélos...Tôihiểu,tôicảmthấy.Trongsáu tháng trời, tôikhông thểnàodứt rakhỏiOdyssée.Đó lànguyênnhânlàmchotôibịphạtrấtnhiều.Songnhữnghìnhphạtđốivớitôicóquantrọnggì?TôivẫncùngvớiUlyssengaodu"trênmặtbiểntím"!Sauđó,tôikhámphácáctácgiabikịch.TôichẳnghiểugìmấyvềEschyle;nhưngSophocle,nhưngEuripidemởchotôicáithếgiớithầntiêncủanhữngbậcanhhùngvàanhthưvàvỡlòngchotôithơcataihọa.Mộtvởbikịchmàtôiđọc,lạilànhữngniềmhoanlạcvànhữngdònglệmớivànhữngrùngrợnmới.

AlcestevàAntigone[63] đem lại cho tôi nhữnggiấcmơcaoquýnhấtmàmộtđứatrẻcóthểcóđượckhivùiđầuvàocuốntừđiển, trênmặtbànviếtlemnhemvếtmực,tôitrôngthấynhữngkhuônmặtthầnthánh,nhữngcánhtayngàbuôngthõngtrênnhữngtàáodàitrắngvàtôinghethấynhữngtiếngnóidudươnghơntiếngnhạcdudươngnhất,thánhthótthanvãn.

Cáiđólại làmchotôibịnhữnghìnhphạtmớinữa.Bịphạtnhưthếlàđúng: tôibận tâmđếnnhữngtròkhôngliênquangìđến lớphọc.Thanôi!Chođếnnaytôivẫnchứngnàotậtnấy.Trongbấtcứlớphọcnàocủacuộcđờimàngườitađặttôivàochođếntrọnđời,tôicũngerằng,tuyđãgiànua,vẫncònbịquở tráchnhưônggiáo lớpnhìcủa tôiđãquở tôi:“AnhPierreNozière,anhbậntâmđếnnhưngtròkhôngliênquangìđếnlớphọc”.

Nhưngchínhlàtrongnhữngbuổichiềutốimùađông,rờitrườnghọcravềquacácphố, tôi saysưavới thứánhsángvàkhúccađó.Tôiđọcdướinhữngngọnđènphốvà trướcnhữngkhungkính sángđèn củanhững cửahàng,nhữngcâu thơmà sauđó tôi vừađi xavừa tự lẩmnhẩmđọc thầm.Khôngkhísinhhoạtcủanhữngbuổichiều tốimùađông tỏakhắpcácphốchậthẹpcủangoạiôđãchìmtrongbóngtối.

Tôi thường gặpmột chú thợ học nghề làm bánhmì, cái giỏ dội đầu,cũngđươngtheodõigiấcmơcủachúnhưtôitheodõigiấcmơcủatôi,hoặc

bỗngnhiêncảmthấytrênmáhơithởnónghổicủamộtconngựakhốnkhổđươngkéoxe.Thựctếkhônghềlàmhạigìgiấcmơcủatôi,vìtôivẫnrấtyêuthích những đường phố ngoại ô cũ kỹ của tôi,mà những đá lát đường đãtrông thấy tôi lớn lên. Một buổi tối, tôi đọc được những câu thơ củaAntigonedướiánhđènlồngcủamộtanhbánhạtdẻ,vàmộtphầntưthếkỷsauđó,tôikhôngthểnàonhớlạinhữngcâuthơnày:

Tấmmồ!Ôigiườngnệmtânhôn!

màkhôngtrôngthấylạianhchàngxứAuvergnethổivàotrongmộtcáitúi

giấy[64]màkhôngcảmthấybêncạnhtôihơinóngcủacáichảođươngranghạtdẻ.VàcáikỷniệmvềanhchànghồnhậuđóxenlẫnmộtcáchhàihòatrongkýứctôivớinhữngtiếngthanvãncủanàngtrinhnữthànhThébaine.

Như thế đó, tôi học được rất nhiều câu thơ.Như thế đó, tôi thâu háiđượcnhữngkiếnthứcbổíchvàquýbáu.Nhưthếđó, tôihọckhoacổvănhọccủatôi.

Cáchthứcđóđốivớitôilàtốt;đốivớimộtngườikhácthìnósẽchẳngragì.Tôihếtsứctránhkhôngkhuyênaidùngnó.

Vảlại,taphảithúthựcvớicácbạnrằng,đượcdinhdưỡngbằngHomèrevàSophocle,tôikémkhiếuthẩmmỹkhilênlớptutừhọc.Chínhthầygiáocủatôibảothẳngtôinhưvậy,vàtôisẵnlòngtinnhưvậy.Khiếuthẩmmỹngườitacóhoặcbiểulộhồimườibảytuổi,ítkhilàtốt.Đểbồidưỡngnăngkhiếuđócủatôi, thầygiáotutừhọccủatôikhuyêntôinênnghiêncứukỹ

toànbộtácphẩmcủaCasimirDelavigne[65].Tôikhôngtheolờikhuyênbảocủaông.Sophocleđãlàmchotôinhiễmmộtcáinếpkhôngthểnàoxóabỏđược.Ôngthầydạytutừhọcđó,hồiấytôikhôngthấyvàbâygiờcũngvẫnkhôngthấycóvẻgìlàmộtnhàvănhọctinhtế,nhưng,vớimộttínhkhíhaybuồnbực,ôngcómộttínhtìnhthẳngthắnvàmộttâmhồncaothượng.Ôngcódạychochúngtôimộtvàitàthuyếtvềvănhọcđấy,nhưngítraôngcũngtỏchochúngtôithấy,bằnggươngmẫubảnthân,thếnàolàmộtconngườinhânhậu.

Sựhiểubiếtđóđượcđềnđápxứngđáng.ÔngCharronđượctấtcảhọc

tròcủaôngkínhtrọng.Vìbọntrẻconđánhgiárấtđúnggiátrịđạođứccủacácthầygiáo.Tôinghĩthếnào,haimươilămnămtrướcđây,vềconngườigùkhảốvàvềconngườinhânhậuCharron,hiệnnaytôivẫncònnghĩnhưthế.

Nhưng bóng chiều buông rủ trên những cây phong của vườnLuxembourgvàcáibóngmaloắtchoắtmàtôiđãgợilênkia,biếnmấtvàobóngtối.Vĩnhbiệtnhé,hỡicáitôibénhỏmàtađãmấtvàtasẽđờiđờinhớtiếc,nếutakhôngthấylạimiđẹphơnlêntrongđứacontraicủata.

XI

RỪNGSIM

Trướckia tôi làmộtchúbérất thôngminh,nhưngđếnnămmườibảytuổi,tôibỗngtrởthànhđầnđộn.Bấygiờtôinhútnhátđếnnỗiởnơicónhiềungườitôikhôngthểchàohayngồixuốngmàkhôngtoátmồhôitrán.Sựcómặtcủaphụnữlàmchotôinhưhoảngloạn.TôitheođúnglờirăndạynàycủasáchNoigươngJésus-ChristmàtôiđãđượchọckhôngbiếtởlớpdướinàovàtôicònnhớvìnhữngcâuthơtrongđócủaCorneillđãcóvẻkỳlạđốivớitôi:

Hãyhếtsứcchúýtránhgiaothiệpvớiphụnữ;

Vềmặtấykẻthùanhcóthểbiếtnhượcđiểmcủaanh,

HãycầuxinđấngChícaogiángphúcchung

Chonhữngphụnữtâmhồnđẹpđẽvìđứchạnh

Vàbaogiờcũngchỉnêngặphọvớimộtlờicáobiệtnhanhchóng

Hãyyêutấtcảnhữngngườiấy,nhưngởThượngđế.

Tôi theo lời khuyên của thầy tu già thần bí; nhưng nếu tôi theo lờikhuyênấy,thìđóthậtlàtráivớilòngmình.Tôinhữngmuốngặpphụnữvớimộtlờicáobiệtítnhanhchónghơn.

Trongcácbạnthâncủamẹtôi,cómộtbàmàtôirấtthíchđượcngồinóichuyệnlâuvớibà.ĐólàquảphụcủamộtnghệsĩdươngcầmchếttrẻvànổitiếngAdolpheGance.BàtênlàAlice.Tôichưahềbaogiờnhìnthấyrõtóc

bà,haymắtbà,hayrăngbà...Làmsaonhìnthấyrõđượccáigìphấtphới,lunglinhlấplánh,sángchói.Nhưngtôithấybàtađẹphơnmộngvàrạngrỡmộtánhthầntiên.MẹtôithườngnóirằngcứphântíchkỹthìmọinétởbàGancechẳngcógìlàđặcbiệt.Mỗilầnmẹtôinóicảmnghĩấy,chatôilạilắcđầu vẻ không tin.Hẳn là ông cũng làm như tôi, người cha ưu tú ấy: ôngkhôngphântíchmọinétởbàGance.Và,dùchitiếtriêngnhưthếnào,toànthểmọinétcủabàcũnglàcóduyên.Xinđừngtinmẹtôi:tôicamđoanvớibạnrằngbàGanceđẹp.BàGancethuhúttôi:sắcđẹplàmộtsựêmdịu;bàGancelàmtôisợ:sắcđẹplàmộtsựghêgớm.

Mộtbuổitối,bốtôitiếpmấyngườikhách,bàGanceđivàophòngkháchvớimộtvẻmặtphúchậukhiếntôicóphầnnàovữngdạ.Giữađámđànông,mộtđôikhi,bàcóvẻlàmộtngườidạochơinémthứcănchobầychimbénhỏ.Rồibỗngnhiên,bàcómộttháiđộkiêukỳ,khuônmặttrởnênlạnhlùngvàbàphephẩychiếcquạtmộtcáchchậmrãiđếnkhóchịu.Hồiđó,tôikhônghiểuđượcvìsao.Ngàynaytôiđãhoàntoànhiếurõ:bàGancelàmộtngườiđànbàhaylàmduyên,chỉcóthếthôi.

Tôiđãnóitốihômđó,bướcvàophòngkhách,bàđãphânphátchotấtcảmọingười,kểcảkẻhènmọnnhất là tôi,mộtvàinụcười.Tôinhìnbàkhôngdứtvànghĩrằngtrongđôimắtxinhđẹpđó,cónhữngnétbuồnđanglởnvởnkhiếnlòngtôixaoxuyến.Vìrằng,nhưcácbạnbiết,tôilàmộtngườitâmđịatốt.BàđượcmờichơidươngcầmvàbàđãchơimộtbảndạkhúccủaChopin:chưabaogiờtôiđượcnghemộtbảnnhạchaynhưthế.Dườngnhưtôi cảm thấy chínhnhữngngón tay củabàAlice, nhữngngón tay thonvàtrắng,màbàvừamới rútnhẫn ra, lướtqua tai tôinhưmộtcáivevuốtkỳdiệu.

Lúcbàchơixongbảnnhạc,dobảnnăngvàcũngkhôngsuynghĩgìcả,tôitớiđưabàvềchỗvàngồibênbà.Thoảngngửimùihươngthơmtừngựcbà, tôinhắmmắt lại.Bàhỏi tôicó thíchâmnhạckhông;giọngbà làmtôirungđộng.Tôimởmắtvàthấybàđangnhìntôi,cáinhìnấylàmtôimấthồn.

-Thưaông,có,-tôilúngtúngtrảlời.

Lúcbấygiờmặtđấtkhônghérađểnuốtchửngtôiđi thìchỉ làvì tạohóađãvô tìnhvớinhữngướcnguyệnnồngnhiệtnhất củaconngười.Tôi

thứcsuốtđêmtrongphòngriêngđểtựgọimìnhlàthằngngốc,làđồsúcsinhvàđểtựđấmvàomặtmình.Buổisáng,saukhiđãngẫmnghĩmãitôi thấykhôngthểtựdungthứchomìnhđược.Tôitựbảo:"Muốnnóivớimộtngườiđànbàrằngngườitađẹp,đẹpquávàngườitakhéolàmchochiếcđànngânlênđượcnhữngtiếngthởdài,nhữngtiếngnứcnở,nhữnggiọtlệchânthành,màchỉcóthếnóiđượcvớingườiấybatiếng:“Thưaông,có”,thếthìthậtlàănnóivụngvềmộtcáchquásứctưởngtượng.PierreNozièreơi,milàmộtthằngtànphế,trốnđiđâuthìtrốnđi!"

Thanôi!Tôikhôngthểtrốnđiđâuđược.Tôiphảiđihọc,ngồiănvàđidạochơi.Tôichegiấu tay tôi,chân tôivàcổ tôinhư tôi có thể làmđược.Nhưngngườitavẫnnhìnthấytôivàtôicảmthấyhếtsứckhổsở.Vớibạnbè,ítnhất,tôicòncóphươngkếcứuvãnlàđánhđấmchúngvàchịuchochúngđánhđấmmình;đâycũnglàmộttháiđộ.Nhưngvớibạngáicủamẹtôi,tôilàmộtkẻđángthươnghạiTôicảmthấylờirăndạytrongquyểnNoigươngđúngquá:

Hãyhếtsứcchúýtránhgiaothiệpvớiphụnữ.

“Lời khuyên bổ ích biết bao!” Tôi tự nhủ. Nếu tôi đã tránh được bàGancetrongcáibuổitốirủiromàbàđánhmộtbảndạkhúcvớibiếtbaothivị, làmtỏara trongkhôngkhínhữngrungcảmđêmê;nếu lúcbấygiờ tôitránhđượcbà,thìbàđãkhôngnóivớitôi:“Anhcóthíchâmnhạckhông?”vàtôiđãkhôngtrảlời:“Thưaông,có.”

Mấytiếng“Thưaông,có”,cứvăngvẳngmãibêntaitôi.Kỷniệmđólúcnàocũngởtrongtrínhớcủatôihaynóiđúnghơn,domộthiệntượngđángkinhkhủngcủaýthức,tôicảmthấytựahồnhưthờigianbỗngnhiênđứnglại,ởgiâyphúttôivừamớithốtracâunóilỡlàngkhônggìchữalạiđược:“Thưaông,có”...Đấykhôngphảilàmộtsựhốihận,nólàmtìnhlàmtộitôi.Sovớicáimà lòng tôiphảichịuđựng trong lúcnày, thìsựhốihậncòn làmộtđiềuêmdịu.Tôicứtriềnmiêntrongmộtubuồnảmđạmsuốtsáutuầnlễ.Sauđó,ngaychamẹtôicũngnhậnthấytôiđâmrangớngẩn.

Điềulàmchotínhngớngẩncủatôinhưtăngthêmlàýnghĩcủatôicàngtáobạobaonhiêu, thìcửchỉ tôicàngnhútnhátbấynhiêu.Bìnhthườngtríthôngminhcủanhữngngườithanhniênthiếutínhnhuầnnhuyễn.Nhưngở

tôi, nó lại không uyển chuyển. Tôi tưởng rằng mình nắm được chân lý.Nhữnglúcchỉcómộtmình,tôilàmộtđứathôbạovàcáchmạng.

Mộtmình,tôihếtsứchoạtbátvàvuinhộn.Từbấy,tôiđãthayđổinhiềurồi.Giờđây,tôikhôngcòngờmnhữngngườicùngthờinhiềulắmnữa.Tôicốgắngtựđặtmìnhvàođúngvịtrí,ởgiữanhữngngườihơntôivànhữngngườikémtôivềmặt lý trívà tôi tinvàosự thôngminhcủanhữngngườikia.Tráilại,tôikhôngvữngtâmlắmlúcphảiđốidiệnvớichínhlòngmình...Nhưng tôikểchocácbạnngheởđâymộtcâuchuyệnxảy ravàonăm tôimườibảytuổi.Nhưvậy,cácbạnthấyrằngtínhnhútnhátvàtáobạođólẫnlộnnhau,đãbiếntôithànhmộtngườihoàntoànvônghĩalý.

Sáu tháng saucáiviệc tệhạimà tôiđãkểvớibạn,vàdo tôiđãhoànthànhchươngtrìnhtutừhọcvớiítnhiềuvẻvang,chatôichotôiđinghỉhèởvùngquê.Chatôigửitôichomộttrongnhữngngườibạnnghèonhấtvàquýnhấtcủaông,mộtthầythuốcgiàởSaint-Patrice.

Tôiđãđếnđấy.Saint-Patrice làmột làngnhỏ trênbờbiểnNormande,dựalưngvàomộtkhurừngvàchạythoaithoảitớimộtbãicát,nằmgọngiữahaibờđácao.Hồiấybãicátcònhoangvắng,cảnhbiểncảmàtôinhìnthấylầnđầuvànhững rặngcâyyên tĩnhêmdịu,mớiđầu làmcho tôiđắmsayngâyngất.Mặtnướcmông lung, rừngxanhbátngátnhưhòahợpvới tâmtrạngmơmàngcủatôi.Tôiphingựatrongrừng,tôimìnhđểtrầnlănngườitrênbãicát,khátkhaomộtcáigìmớilạmàtôitưởngchừngtìmthấykhắpmọinơi,nhưngchẳngthấyởmộtnơinào.

Cảngày, tôikhócvôcớmộtmình;mộtđôikhi,bỗngnhiêncảm thấytráitimphồnglênrấtmạnh,tưởngmìnhcóthểchếtđược.Cuốicùngtôicảmthấyhếtsứcxaoxuyến;nhưngtrênđờinàycómộtsựthanhthảnnàosánhđượcvớinỗilolắngcủatôikhông?Không,tôixinlấynhữngrặngcâymàcànhláquấtvàomặttôi,tôixinlấymỏmđá,nơitôihằngđếnđểngắmmặttrờilặntrênmặtbiểnlàmchứngchotôi,khônggìcóthểsánhđượcvớinỗiđaukhổđangdằnvặt lòng tôi.Khônggìcó thểsánhđượcvớinhữnggiấcmơ đầu tiên của con người.Nếu sự ướcmong làm tăng thêm vẻ đẹp củanhữngvậtmongước,thìsựướcmongmộtcáigìmớilạcànglàmchovũtrụtươiđẹpthêm.

Conngườitôivốnlàtếnhị,nhưnglạicólúcngâythơlạlùng.Cólẽtôicònphảichờbaongàynữamớitìmranguyênnhâncủatâmtrạngxaoxuyếnvànhữngướcvọngmônglungcủatôi.Nhưngmộtnhàthơđãsớmpháthiệnchotôi.

Từthuởcònởtrườngtrunghọc,tôiđãthíchcácnhàthơ,cũngmayđếnnay tôi vẫn giữ được lòng yêu thích đó. Nămmười bảy tuổi, tôi tôn thờVirgilevànếu thầygiáokhônggiảngđinữa, tôi vẫnhiểu thơVirgilekháthấuđáo.Trongdịpnghỉhè, tôi luôn luôncómột truyện thơVirgile trongtúi.ĐólàmộtquyểnsáchnhỏxấuxíinởAnhcủaBliss.Quyểnsáchấyđếnnaytôicòngiữđược.Tôitrântrọngnórấtmựctưởngnhưngườitakhôngthể trân trọngcáigìhơn,mỗi lần tôigiởquyểnsách,nhữngbônghoahéokhô lại rơi ra. Những bông hoa cũ nhất trong đó là của rừng cây Saint-Patrice,nơimàtuổimườibảycủatôiđãbiếtthếnàolàrấtmựcsungsướng.Thếnàolàcùngcựcđaukhổ.

Vậymộtngàykiatôiđimộtmìnhởvenrừng,vừađivừathíchthúhítthởhươngthơmcủacỏmớicắt,tronglúcgiótừbiểnthổivàomangtheovịmặncủamuối, tôicómộtcảmgiácmệtmỏikhôngsaothắngnổi, tôingồibệtxuốngđất,vàngắmnhìnrấtlâunhữngángmâytrêntrờicao.

Rồi theo thóiquen, tôigiở tậpVirgilecủa tôivàđọcHic,Quosdumsamor...

“Kìa,nhữngkẻmàmốitìnhbấtnhânđãlàmchếtdầnmònmộtcáchtànnhẫn,đếnẩntránhtrongnhữngconđườngđầybímật,vàrừngsimtỏabóngxungquanh...”

“Vàrừngsimtỏabóng...”

Ôi!Tôibiếtlắm,khurừngsănđó!Tôimangcảrừngsimấytronglòngtôi.Nhưngtôikhôngbiếttênnólàgì.Virgilevừalàmchotôithấyđượccănbệnhcủatôi.NhờVirgile,tôibiếtlàtôiđãyêu.

Nhưngtôicònchưabiếtlàtôiyêuai.Thìmùađôngnămsau,đượcgặplạibàGance,tôiđãpháthiệnrađiềuđó.Chắchẳncácbạncóconmắttinhđời hơn tôi.Các bạn đã đoán rằng tôi yêuAlice.Các bạn phải chịu là số

phậnđốivớitôicaynghiệtbiếtchừngnào!Chínhtôiđãyêungườiđànbàmàtrướcmặtconngườiấy,tôiđãđemthânralàmmộttròcườivàđốivớitôingườiđóphảicóýnghĩtệhạihếtsức.Tôicóđủmọilýdođểtuyệtvọng.Nhưnglúcbấygiờsựtuyệtvọngcũngkhôngcóhiệulựcgì;ôngchachúngtađãsửdụngnóquánhiều,khiếnchonókhôngcònsắcbénnữa.Vìvậy,tôiđãkhông làmđiềugì to chuyệnhayđáng sợ lắm.Tôikhônghềdámđemthânnươngnáudướicửatòvòđổnátcủamộttuviệncũkỹ,cũngkhôngđilangthangvớinỗibuồnvơvẩntrongsamạc;tôicũngkhônggọigióbắcđếnlôicuốntôiđi.Tôichỉrấtkhổsởvàđãthiđậutútài.

Chínhhạnhphúccủatôilúcnàycũngnhuộmmàuchuachát:đólànhìnvàngheAlicevàđểnghĩrằngnànglàngườiđànbàduynhấttrênđờinàytôicóthểyêuđược,vàtôilạilàngườiđànôngduynhấttrênđờinàngkhôngthểchịuđược.Lúcnàngchơidươngcầm,tôivừalậtcáctrangvừanhìnnhữngsợi tócnhẹvờntrêncổ trắngtrẻocủanàng.Nhưngđểkhôngđếnnỗiphảinóivớinàngmộtlầnnữa"Thưaông,có",tôithềkhôngnóivớinàngmộtlờinào.Rồi do những thay đổi đã đến trongđời tôi, tôi không cònđược gặpAlicevàđãkhôngphảnbộilờithềcủamình.

Mùahèvừarồi,tôiđãgặplạibàGanceđếntắmnướcsuốiởmiềnnúi.Giờđây,mộtnửathếkỷđènặnglêncáivẻđẹpđãmangtớichotôinhữngxaoxuyếnđầutiênmêlynhất.Nhưngcáisắcđẹpđãtànđóvẫncònduyêndáng.Vềphầntôi,dướimáitóchoarâm,tôiđãgiũbỏlờithềhồithiếuthời.TôichàobàGance.

-Chàobà.

Vàlầnnày,chaoôi.Nỗixúcđộngcủatuổitrẻkhôngcònlàmxaoxuyếnmắtnhìnvàgiọngnóicủatôinữa.

Bà nhận ra tôi một cách dễ dàng. Những kỷ niệm chung đã gắn bóchúng tôi và câu chuyện nhàn đàm đã giúp chúng tôi làm cho cuộc sốngbuồntẻởkháchsạncóthêmchútývị.Khôngmấychốc,nhữngquanhệmớiđã tựnóhình thànhgiữachúng tôivànhữngquanhệđó tấtnhiên làvữngbềnhơncả.Đó làquanhệgiữanhữngngười cùngchungvớinhaunhữngnhọcnhằn,phiềnmuộn.Sángsáng,trênmộtchiếcghếxanh,dướiánhmặttrời,chúngtôinóichuyệnvớinhauvềbệnhtê thấpvànhữngtangtóccủa

mình,đâylànhữngđềtàilàmchocâuchuyệnkhôngbaogiờhết.Đểchovuicâuchuyện,chúngtôitrộnlẫnquákhứvớihiệntạimộthômtôinóivớibà:

-Xưakia,bàđẹpbiếtbaovàđượcnhiềungườikhenngợibiếtbao!

-Quảcónhưthếthật,-bàvừamỉmcườivừatrảlời.–Tôicóthểnóiđượcđiềuđó,vìngàynay,tôiđãlàmộtbàcụgiàrồi,xưakiatôidượcngườitayêuchuộng.Kỷniệmđóanủitôitrongcảnhgià.Hồiấy,tôiđượcngườitadànhchonhữnglờitánnịnhquábùitai.Nhưngnếutôinóiđểôngrõ,trongtấtcảmọilờitánnịnhđó,lờigâychotôixúcđộngmạnhmẽnhất,chắcôngsẽphảingạcnhiên.

-Xinbàcứchobiết.

-Đượcđểtôixinnóiôngnghe.Mộtbuổitối(cáchđâyđãlâulắmrồi),mộtcựuhọcsinhtrunghọc,nhìntôivàđãxúcđộngđếnnỗi,đểtrảlờimộtcâuhỏicủatôi,cậutanói:“Thưaông,có”.Khôngcómộtbiểuhiệntántụngnàolàmtôihàilòngvàthỏamãnbằngcâu“Thưaông,có”vàgiọngđiệucậutakhinóicâuấy.

XII

CÁIBÓNG

Mộtviệclạkỳđãxảyđếnvớitôivàonămhaimươituổi.ĐượcchatôisaitớivùngMainehạđểgiảiquyếtmộtcôngviệcgiađình,mộtbưổichiều,tôiđãrờithànhphốErnéebénhỏ,xinhxắn,đểtớithăm,cáchđóchừngbảydặm,mộtngôinhà,giờđâyđểhoangvắngnhưngtronghơnhai trămnămqua,lànơinươngnáucủagiađìnhbênnộitôi,nằmtronggiáokhuSait-Jeannghèonàn.Bấygiờlàvàođầuthángmườihai.Tuyếtrơitừsáng.Conđườngchạylenlỏigiữanhữngbờràocâyxanh,bịsụcbùnnhiềuchỗ;conngựavàtôivấtvảlắmmớitránhđượcnhữngvũnglầy.

Nhưng còn cách Saint-Jean chừng năm sáu cây số, tôi nhận thấy conđườngítlầylộihơn,vàmặcdùgiónổilênđiêncuồng,tuyếtquấtvàomặt,tôivẫnphóngngựanướcđạikỳquáivàthiểunãotrongđêmtối.Nhữngthâncâyđensạmđó,ngọnbịchặtđứt,thânđầyubướuvàvếtthương,cánhtaygãycụt,nhìnthậtkinhhãi.ỞvùngMianehạ,ngườitagọichúnglàcâyốm.TôicảmthấysờsợvìnhớđếnmộtcâuchuyệnmàvịlinhmụccủanhàthờSaint-Maral ởEniée đã kể cho tôi nghe ngày hômqua.Theo lời ông linhmục, trongsốnhữngcây tàn tậtđó,cómộtcâydẻbịcụtngọn từhơnhaitrămnămvàrỗngnhưmộtcáitháp,đãbịsétđánhchẻlàmđôingày24tháng2năm1849, và lúcbấygiờ, qua thân câybị xẻđôi người ta thấymột bộxươngngườidựngđứng,bêncạnhcómộtkhẩusúngvàmộtchuỗitrànghạt.Trênchiếcđồnghồnhặtđượcdướichânngườixấusố,ngườitathấycódòngchữ:ClaudeNozière.CáiôngClaudeNozièrenàylàôngbáccủachaông,sinhthờilàmộttayđầutrộmđuôicướpvàbuônlậu.Năm1794,ôngthamgiavàocuộckhởiloạncủabọnphảncáchmạngcùngvớitụiTreton,lấybiệtdanhlàChânBạc.Bịthươngnặngvàbịquâncáchmạngtruynã,ôngchạytrốnvàchếttronghốccổthụnày.Bạnbècũngnhưkẻthù,khôngaibiếtsốphậncủaôngrasao;vànửathếkỷsaukhiôngchết,thithểôngmớidượckhaiquậtlêndomộtlưỡitầmsét.

Tôinghĩđếnông,trongkhinhìnnhữngthâncổthụchạyvụtquahaibên

đườngvàkìmngựaphichậmlại.TôitớiSaint-Jeanlúctrờiđãtốimịt.

Tôibướcvàoquántrọmàtấmbiểnbuộcsợidâyxíchrênrỉ trướcgiótrongbóngtối.Saukhitựmìnhdắtconngựavàotàu,tôiđivàogianphòngdướivànémmìnhvàomộtchiếcghếbànhcógối,ởbênlòsưởi.Tronglúcđangsưởiấmnhưthế,nhờánhlửa,tôicóthểnhìnđượcbộmặtbàchủ.Đâylàmột bà già xấu xí đến phát sợ lên được.Trên khuônmặt đã xámnhợt,ngườitachỉthấymộtchiếcmũichuộtgặmvàđôimắtkhôngsinhkhígiữanhữngđườngminhưứmáu.Bàtanhìntôimộtcáchnghikịnhưmộtngườilạ,vìthế,đểlàmbàtavữnglòng,tôinóitênhọmìnhvìnghĩ rằngbàphảibiếtrõ.NhưngbàlắcđầuvànóirằngkhôngcóaicóhọNozière.Tuynhiên,bàvẫnsẵnlònglàmmónxúpchotôiăn.Bànémmấythanhcủivàobếplửarồiđira.

Tôicảmthấyvừabuồnvừamệtvàmộtnỗiphiềnmuộnkhótảdaydứtlòngtôi.Nhữnghìnhảnhđentốivàhunghãnámảnhtôi.Tôingủthiếpđiđượcmột chốc và trong lúc nửa thức nửa ngủ như thế, tôi vẫn nghe thấytiếngrênrỉkhôngngớtcủagióthổitrongtrotàncủalòsưởilênđôiủngcủatôi.

Vàchừngmấyphútsau,lúcmởmắt,tôiđãthấyđiềumàtôikhôngbaogiờquênđược,tôiđãnhìnthấyrõ,ởcuốiphòng,trêntườngquétvôitrắng,mộtcáibóngđứngimkhôngcửđộng,đấylàbóngcủamộtngườicongái.Dángdấp của người ấy, rất dịu dàng, thanh tú và xinh xắn đến nỗi, đượcnhìnthấy,tôicócảmgiácnhưmọimệtnhọcvàbuồnphiềncủamìnhhòatanvàonỗilòngthánphụcmêly.

Tôingắmcáibóng,chừngđâutrongmộtphút,tuynhiên,nỗisaymêcủatôicóthểdàihoặcngắnhơn,nhưngtôikhôngcócáchnàođểđánhgiáđượcđúngthờigian.Sauđó, tôingoảnhlạiđểxemngườicongáicóbóngdángđẹpnhưthếlàai.Nhưngtrongphònglúcấykhôngcóaicả...chỉcóbàchủquángiànuađangtrảichiếckhăntrắnglênbànăn.

Tôiquaylạinhìnbứctường:cáibóngngườikhôngcònnữa.

Vàmộtcáigìnhưnỗibuồnvềtìnhyêugiàyvòtráitimtôi,vàsựmấtmátvừaqualàmtôitêtái.

Tôisuynghĩmộtlát,rồi,hếtsứcsángsuốt,tôinói:

-Nàybàmẹ,vừarồiaiởđâythế?

Bà chủ, kinh ngạc trả lời rằng bà không thấy ai cả. Tôi chạy ra cửa.Tuyếtrơinhiều,phủkínmặtđất,vàtrêntuyếtkhôngcóindấuvếtchânmộtai.

-Bàmẹ,bàmẹcódámchắcrằngtrongnhàkhôngcómộtngườiđànbànàocảkhông?

Bàtatrảlờilàchỉcómìnhbà.

-Nhưngcòncáibóngngườiấy?-Tôikêulên.

Bàtaimlặng.

Lúc bấy giờ, tôi cố tìm cách xác định, theo những nguyên tắc vật lýchínhxác,vịtrícủangườimàtôichỉthấybóngvà,lấyngóntaychỉ,tôinói:

-Côtaởchỗkiakìa.

Bàcụtiếnlạigần,taycầmnến,đôimắtkinhrợn,lờđờnhìnchằmchằmvàotôirồinói:

-Giờđây,tôithấyrõlàanhkhônglừatôi,đúnglàanhlàconcháudònghọNozière.CóphảianhlàcontraiôngJean,làmbácsĩởPariskhông?Tôicóbiếtngườichúcủaôngthânsinhraanh,anhchàngRenéấymà.Anhtacũngnhìnthấymộtngườiđànbàmàkhôngaithấycả.Cầnphảitinrằngđấylàmột hình phạt của Thượng đế đối với tất cả dòng họ vì tội lỗi của tênphiếnloạnClaude,mộtđứađãmấtlinhhồnvớimụvợcủatênthợlàmbánhmỳ.

-CóphảibànóivềchuyệnôngClaudemàngườitađãtìmthấyhàicốt

tronghốcmộtcâycổthụvớikhẩusúngvàchuỗitrànghạtkhông?

-Thưacậu,chuỗi trànghạtkhônggiúpgìchoanhtacả.Anhtađã tựđầyảixuốngđịangụcvìmộtngườiđànbà.

Bàcụgiàkhôngnóigìthêmnữa.Tôichỉnhấmnhápqualoamấtthứ:bánh,trứng,mỡvàrượutáodobàdọnra.Mặttôiluônluônnhìnvềphíabứctường,chỗtôiđãthấyhiệnracáibóng.Không!Tôiđãnhìnthấycáibóngấyrấtrõ.Cáibóngthanhmảnhvàrõnéthơnmộtcáibóngmabìnhthường,ánhsánglờmờcủabếplửavàngọnđènmùakhóikhôngthểnàotạorađượcnhưthế.

Ngàyhômsau,tôiđếnthămngôinhàhoangvắngmàhaiôngClaudevàRenéđãsốngthuởsinhthời.Tôiđikhắpvùng,tôihỏichuyệnchaxứ;nhưngtôikhônglượmlặtđượcmộtđiềugìgiúptôihiểuvềngườicongái,màtôiđãnhìnthấybóng.

Chođếnmãingàyhômnay,tôivẫnkhôngbiếtcónêntinhaykhông,lờibàchủquán.TôicũngkhôngbiếtphảichăngđólàmộthồnmanàođãđếnvớinhữngngườinôngdântrongdònghọnhàtôiởcáiđấtBocageheohútnày,hayphảichăngcáibóngmatruyềnkiếpđãtừngámảnhtổtiênhungdữvàngoanđạo củanhà tôi, lầnnày lại hiện ra vớimột vẻduyêndángmớitrướcmắtđứacháuhaymơmộng.

Phảichăng tôiđãnhìn thấy trongquán trọởSaint -JeanconmaquenthuộccủadònghọNozière,hayđóchỉlàmộtdấuhiệuchobiếtrằngsốphậntôiởđờinàysẽkháhơnvàônghóacôngrộnglượngđãbanchotôicáithiêntưquýbáunhất,làsựmơmộng?

SÁCHCỦASUZANNE

Cùngbạnđọc

NhữngkỷniệmcủaPierreNoziérengừnglạiởcâuchuyệncácbạnvừađọc.Chúngtôithấycầnphảithêmvàomộtvàitrangdochínhbàntaycùngmột tácgiảviết ra.Sách củaSuzanneđược rút ra từnhữngghi chép củangườibạnchúngtôi.Đểhìnhthànhquyểnsáchnày,chúngtôiđãgópnhặttấtcảnhữnggì trongnhữngghichépcủaPierreNozièrecó liênquan,xahoặcgần,đến tuổi thơ ấu người con gái của ông.Nhờ vậy, chúng tôi đãthêmđượcmộtchươngmớichoquyểnsáchgiađìnhnàymàdụngýcủatácgiả làviết tiếpdầnmộtcách liên tục,nhưnghiệnnaychỉcòn lưu lạimấyđoạnthôi.

Ngườixuấtbản

SUZANNE

I

CONGÀTRỐNG

Trướcđây,Suzannethưatừngđitìmcáiđẹp.Lầnnày,đếncáituổitrọnbathánghaimươingày,côtađãbắttayvàocôngviệcđó,vớirấtnhiềuhănghái.

Sựviệcđãxảyraởphòngăn.Bềngoài,cănphòngcóvẻcổkínhvớinhữngbátđĩabằngsứ,chailọbằngđávân,bìnhcóquaibằngchiếcvàbinhnhỏbằngthủytinhVenice,chấtđầytrêngiá.ChínhbàmẹcủaSuzanneđãbàytấtcảnhữngthứđóvớitâmhồncủamộtngườiđànbàParisthíchnhữngthứđồchơilặtvặtấy.Giữanhữngthứđồcổđó,Suzanne,trongchiếcáodàitrắngthêutrôngcàngtươitắnhơn,vànhìnthấycôbé,ngườitaphảitựbảo:“Quảlàmộtcôbémớitoanh!”

CôSuzannekhôngđểýđếnnhữngbátđĩalâuđờiđó,nhữngbứcchândungmàuđen cũ kỹ, những chiếc đĩa lớn bằngđồng treo trên tường.Tôichắc rằngsaunày tấtcảnhữngđồcổsẽ tạo rachocô tanhữngýnghĩkỳquặc và gieo vào đầu cô nhữngmơmộng vô lý và xinh đẹp.Cô ta sẽ cónhữngảotưởng.Côsẽápdụngvàoviệcđó,nếucôchịuchúý,cáitrítưởngtượngkhảáivềchitiếtvàvềphongcáchđểtôđiểmchocuộcđời.Tôisẽkểchocônghenhữngcâuchuyệnđiênrồ,khôngquáhoangđườnghơnsovớinhữngcâuchuyệnkhác,nhưnglạinhiềuthivịhơn,côsẽphátđiên.Tôicầuchúcchotấtcảnhữngngườitôiyêumếnđềucóđượcchútđiêndại.Điềuđólàmchotráitimthêmvui.Trongkhitôinói,côSuzannekhônghềcườimỉmvớichúBacchusngồi trên thùng tônô.Ởcái tuổiba thánghaimươingày,ngườitađãbiếtnghiêmtranglắmrồi.

Hômấylàmộtbuổisáng,mộtbuổisángcómàuxámdịu.Nhữngdâykhiêu-ngưu-langxenvớinhữngcànhnho“trinhnữ”rủxuốngchungquanhkhungcửasổ,nhữngchùmhoahìnhngôisaomàuđậmnhạtkhácnhau.Haivợchồngchúngtôivừaănxong,đươngngồichuyệnphiếmvớinhaunhưtấtcảnhữngngườikhôngcógìđểnói.Trongnhữnggiờphútnhưthế,thờigiantrôi đi nhưmột dòng sông êm đềm.Dường như người ta thấy dòng sôngđangtrôiđivàmỗilờinóiralàmộthònsỏinhỏnémxuốngnước.TôinhớrõlàchúngtôiđangnóivềmàumắtcủaSuzzanne.Đấylàmộtđềtàivôtận.

-Mắtnóxanhnhưđáthạchbàn.

-Mắtnómàuvàngcũvànướcxúpnấuvớihành.

-Mắtnóánhlênnhữngtiasángxanh.

-Nóithếnàocũngđềuđúng;mắtnóthậtlàkỳdiệu.

Vừalúcđó,Suzannexuấthiện;lầnnày,đôimắtmangmàusắccủathờigian,mộtmàuxámxinhđẹp.Côbévàotrêncánhtayngườivú.Thóiphonglưuđàicácmuốnrằngđólàngườivúsữa.NhưngSuzannecũngnhưconcừunoncủaLaFontainevàtấtcảmọiconcừunonkhác:embúsữamẹ.Tôibiếtrõtrongtrườnghợpnhưthếvàtrongsựquêmùatháiquáđó,ítnhất,ngườitaphảigiữthểdiệnvàcómộtngườivúnuôikhôsữa.Ngườivúnuôikhôsữacũngcónhữngchiếckimgămlớn,nhữngdảicuốnmũnhưnhữngngườivúkhác;nhưngchỉtrừmộtđiềulàkhôngcósữa.Sữa,điềuđóchỉquanhệchođứabé,cònaicũngthấydảicuốnmũvàkimgăm.Khimộtbàmẹđãcócáinhượcđiểmtựnuôiconthìphảilấymộtngườivúnuôikhôsữađểkhỏixấuhổvớithiênhạ.

NhưngmẹSuzannelàmộtngườikhinhsuấtkhờkhạo,nênkhôngnghĩđếnthứmỹtụcđó.

Người vú sữaSuzanne làmột thôn nữ từ làng quê lên,một người đãtừngnuôidưỡngbảy,támemtrainhỏ,vàsuốtngàyhátnhữngbàicavùngLorence.ĐượcnghỉmộtngàyđểđixemthànhphốParis,lúctrởvề,chịhếtsức thích thúvìđãđượcnhìn thấynhữngcủacải rấtđẹp.Còncáigìkhácnữa,chịkhôngchêlàxấu,nhưngnhữngcủacảilàmchochịkhôngngớtlời

tánthưởng,chịviếtthưkểchuyệnđóvớibàconởquênhà.Tínhchấtphác,giảndịđólàmchochịhoàntoànhợpvớitínhcủaSuzannevìcôbédườngnhưtrongkhắpbầutrời,chỉchúýđếnđènđuốcvàchailọ.

LúcSuzannexuấthiện,phòngăntrởnênrấtvuinhộn,ngườitacườivớiSuzannevàSuzannecườilại:lúcđãyêunhauthìbaogiờcũngcócáchđểýhợptâmđầu.Mẹcôđưađôicánhtaymềmmạimàốngtayáochoàngtuônxuốngmộtcáchhồnnhiêntrongbuổisángmùahạhômđó.Suzannegiơđôicánhtaybénhỏvàvungvềnhưcánhtaycủaconrốikhônggậplạiđượcvìốngáocóchânkim.Suzannexòengóntayrakhiếnngườitatưởngthấynămcánhhoahồngnhỏởcuốitayáo.Ngườimẹmặtrạngrỡ,bếSuzanneđặtlêngối,vàcảbachúngtôiđềucảmthấyhoàntoànhạnhphúc,cólẽvìlúcnày,tronglòngchúngtôikhôngphảibănkhoănvìmộtýnghĩnàocả.Nhưngtìnhtrạngđókhôngthểkéodàiđược.Suzannecúixuốngmặtbàn,cốgiươngtođôimắtlàmchotrònxoe,vungvẩyđôicánhtaynhỏxíu,trôngtựahồnhưđôicánhtaybằnggỗ.TrongmắtnhìncủaSuzanne,cócảsựkinhngạcvàsựthánphục.Trênkhuônmặtnhỏngâyngônhưngcảmđộngvàđạomạocủacô,ngườitathấythoánghiệnmộtchútgìnhưtinhanh.

Suzannebỗngkêulênnhưmộtconchimbịthương:

-Khôngkhéolạibịkimgămđâmvàoda,-ngườimẹnghĩthếvì,maythay,vốnsẵntínhgắnbóvớithựctếcuộcsống.

Những chiếckimgămkiểuAnhđó thườngbật ramàngười ta khôngtrôngthấy,vàtrênmìnhSuzannecóđếntámchiếctấtcả!

Không,khôngphảivìmộtchiếckimđâmvàoda.Chínhlàvìlòngyêucáiđẹp.

-Lòngyêucáiđẹpởtuổibathánghaimươingày?

-Thìđây,hãysuyxét:chuồimộtnửamìnhrakhỏicánhtaymẹ,vungvẩynắmtaytrênmặtbàn,lấyvaivàđầugốilàmđà,côbévừathởvừaho,vừasùinướcbọtvàcuốicùngômđượccáiđĩa.Mộtngười thợquêmùaởStrasbourg(cólẽlàmộtconngườimộcmạc,cầutrờiphùhộchoôngtaannghỉdướisuốivàng!)đãvẽmộtcongàtrốngđỏlêntrênmặtđĩa.

Suzannemuốnnắmcongàđó:khôngphảiđểăn,vậythìchínhlàvìcôbéthấycongàđẹp.Mẹcô,nghetôilậpluậnmộtcáchđơngiảnnhưthế,trảlời:

-Mìnhngốclắm!NếuSuzannecóthểtómđượccongà,nóđãlậptứcchovàomiệngchứkhôngđểmàngắmđâu.Quảlànhữngngườithôngminhlạikhôngbiếtlẽphảithôngthường.

-Chắcchắnnó sẽkhôngquênđiềuđó, - tôi trả lời, -nhưngviệcnàychứngtỏcáigìnếukhôngphảilànhữngnăngkhiếukhácnhaucủanóvàđãkháphongphúđềulấymiệnglàmcơquanchủyếu?Nóđãdùngmiệngtrướclúcdùngmắt,vàlàmthếlàđúng!Giờđây,cáimiệngđượcluyệntậptếnhịvànhạycảm, làphương tiệnnhận thức tốtnhấtđểchonósửdụng.Nósửdụnglàphải.Tôixinnóirằngconbàlàcảmộtsựkhônngoan.Phải,nósẽbỏcongàtrốngkiavàomiệng,nhưngnóbỏvàomiệngnhưlàmộtvậtgìđẹpchứkhôngphảilàmộtthứđồăn.Chúýmàxem,cáithóiquenđóởtrẻconlàmột thực tế, sẽ tồn tại trong ngôn ngữ của người lớn bằng hình tượng.Chúngtanóithưởngthứcmộtbàithơ,mộtbứctranh,mộtvởnhạckịch.

Trong lúc tôi phát biểu nhữngý kiến khôngđứngvữngđượcmặc dùgiới triếthọc sẽ sẵn sàngchấpnhậnnếuđược trìnhbàyvớimột thứngônngữhóchiểm,thìSuzannenắmtayđấmlênmặtđĩa,lấymóngtaycàochiếcđĩavànóichuyệnvớiđĩa(bằngmộtthứbi-ba-bi-bôbímậtnhưngkhảáibiếtbao)vàrồicầmcáiđĩalắcmạnhđểlậtnólại.Suzannelàmviệcđómộtcáchvụngvề;đúngnhưthế,vìđộngtácthiếuchínhxác.Nhưngmộtđộngtác,dùxem ra đơn giản đến đâu, nếu không phải là thói quen, thì cũng khó làmđược.Nhưng làmsaođứabémớiba thánghaimươingàycóđượcnhữngthóiquen?Thửnghĩxem,cứmộtviệcgiơcáingóntaynhỏxíulên,cũngđãcầnphảiđiềukhiểnnàolàcácsợidâythầnkinh,cácxươngvàbắpthịt.Việcđiềukhiển tấtcảcácsợidâyconrốicủaôngThomasHolden,nếuđemsosánh, cũngchỉ làmộtviệcnhỏmọn.Darwin,mộtnhàquan sát thâm thúykinhngạcvềviệc trẻemcó thểcườivàkhóc.Ông tađãviếtcảmộtcuốnsáchdàyđểgiảnggiảviệcđó.ĐúngnhưôngZolanói: “Chúng ta,nhữngnhàthôngthái,chúngtathậtlàtànnhẫn.”

Nhưngmaythay,tôikhôngphảilàmộtnhàđạithôngtháinhưôngZola.

Tôilàmộtngườichỉcókiếnthứcnôngcạn.TôikhônglấySuzanneđểtiếnhànhnhữngthínghiệmvàchỉmuốnquansát,lúctôithấycóthểlàmviệcđómàkhônglàmtráiycôbé.

Suzannecàovàocongàcủamìnhvàtrởnênbănkhoăn,khôngthểhiểunổirằngcómộtvậtthấyđượcmàlạikhôngnắmđược.Điềuđóvượtquátríthôngminhcủacôbé,mà tất cảmọi sựđềuvượtquá.Chínhđiềuđó làmSuzannetrởnênđángthánphục.Trẻemluônluônsốngtrongtìnhtrạngthầnkỳ,mọiviệcđốivớichúngđềukỳdiệu,dođấy,chúngcócáinhìnthầythivị.Ở cạnh chúng ta, chúng sống trong nhữngmiền khác chúng ta.Chúngtắmmìnhtrongcáithếgiớixalạthiêngliêng.

-Conbéngốc,-mẹnónói.

-Emạ,concáiemdốt,nhưngbiếttheolẽphải.Khingườitathấymộtvậtđẹp,ngườitamuốnchiếmlàmcủariêng.Đólàkhuynhhướngtựnhiên

mà pháp luật đã dự liệu.Những ngườiBohém củaBéranger[66] nói rằngthấytứclàcóđềulànhữngtriếtgiathuộcloạihiếmcó.Nếutấtcảmọingườiđềunghĩnhưhọthìchẳngcòncóvănminhnữa,vànhữngngườidânởxứĐấtlửa.Emkhôngnghĩnhưhọ;emthíchnhữngbứcthảmcổtrêncóthêunhữngconcòđứngdướicâyvàđemtreokíncảmấybứctường.Anhkhôngtráchemvềchuyệnđó,khôngbaogiờ.NhưngemphảihiểuSuzannevàcongàtrốngcủanó.

-Emhiểunó,nócũngnhưthằngbéPierređòichođượcmặttrăngtrongchậunước.Ngườitakhôngchonómặttrăng.Nhưngmà,anhđừngnóirằngSuzannelẫnlộncongàtrốngvẽvớimộtcongàtrốngthật,vìnóđãthấygàtrốngthậtbaogiờđâu.

-Chưabaogiờ,nhưngnólấymộtảotưởnglàmmộtsựthực.Vàchăngcácnhànghệsĩcũngcótráchnhiệmtrongviệclầmlẫncủanó.Đãtừlâu,cácnghệsĩđitìmmôphỏngbằngnhữngđườngnétvàmàusắc,hìnhdángcủasựvật.Aibiếtđượccáianhchànggiỏigiangnàođótrongthờikỳởhangđãmôphỏngtựnhiênmàtạonênhìnhconvoi“mamút”lêntrênmộtmảnhngà,đãchếtđượcmấynghìnvạnnămrồi!Cáituyệtdiệulàsaubaonhiêucốgắngdaidẳngtrongnghệthuậttảchân,cácnghệsĩđãcámdỗđượcmộtđứabémớicóbathánghaimươingày!Hiệntượng!Aimàkhôngbịhiệntượngcám

dỗ?Ngaycảkhoahọc,màchúngtanghenóiđãchóitai,khoahọccóthểđixahơnnhữnghiệntượngđượckhông?ThửhỏigiáosưRobinđãthấyđượcgìquakínhhiểnvicủaôngta?Nhữnghiệntượng,chỉlànhữnghiệntượng.“Chúngtabịnhữngảotưởnglàmchorốitrímộtcáchvôích”,Euripideđãnóinhưvậy.

TôinóithếvàsắpsửabìnhluậnvềcâuthơcủaEuripide.Chắcchắntôisẽtìmraởtrongđónhữngýnghĩasâuxamàcontraicủabàbánhàngcỏkhôngbaogiờnghĩđến!Nhưnghoàncảnhphòngănlúcbấygiờkhôngthíchhợpvớimộtcuộccaođàmvềtriếtlý;vìrằngSuzannekhônglàmthếnàorứtđượccongàởchiếcđĩara,đươngnổixunglên,mặtđỏnhưgấc,mũiphồng

nhưmũingườiCafre[67],máxếchlêntậnmắtvàlôngmàydựngngượclênquátrán.Vừngtránnàybỗngchốcđỏlênvàtrởthànhmộtcảnhtượnghỗnloạn,chỗlồichỗlõm,vớinhữngnếpnhănngangdọc,chẳngkhácgìmặtđấtởmiềncónúilửa.Miệngcủanónhưxẻrađếnlỗtaivàquarănglợi,thốtranhữngtiếngkêumanrợ.Tôinóito:

-Haylắm!Đólàsựkíchphátcủalònghammê!Takhôngnênnóixấulònghammê.Tấtcảnhữnggìlàlớnlaoởtrênđờiđềudolònghammêlàmra.Vàgiờđây,chỉmộtcáichớpnhoángcủanócũngđủlàmchomộtđứabénhỏxíutrôngđángsợchẳngkhácgìmộttượngthầnnhỏTrungHoa.Congáicủa cha ạ, cha rất bằng lòng con.Conhãynuôi ở trong lòngmình nhữnghammêmãnh liệt,đểnó lớn lênvàcon lớn lêncùngvớinó.Vànếu, saunày,contrởnênngườichủngoancườngchếngựđượcchúng,thìsứcmạnhcủachúngsẽlàsứcmạnhcủacon,sựvĩđạicủachúngsẽlàcáiđẹpcủacon.Hammêđólàtấtcảsựgiàusangvềtinhthầncủaconngườita.

-Ồnquá! -MẹSuzannekêu lên. -Chẳng tài nàonghe rõđượcở cáiphòngnày,giữamộtnhàtriếthọclýluậnquàngxiênvàmộtđứabélănlộnmột congà trốngvẽvớimột congà thật.Nhữngngười đànbà tội nghiệpphảilàngườibiếtđiềulắmmớisốngđượcvớimộtngườichồngvàconcái!

-Congáicủamình,–tôitrảlời,-vừamớiđitìmcáiđẹplầnđầu.Mộtnhàvănlãngmạnsẽchođólàsựthôimiêncủavựcthẳm;tôithìtôichođólàmộtsựtậpdượtcủanhữngtâmhồntrongtrắng.Nhưngkhôngnênbắttayvàolàmviệcđósớmquávớinhữngphươngphápchưahoànbị.Emạ,emcónhữngphépnhiệmmàuđểlàmdịubớtnhữngđauđớncủaSuzanne.Emru

choconngủđi.

II

NHỮNGTÂMHỒNTỐITĂM

Cảbầutrờibấtbiến

Vớitrẻlàthầnkỳ;

Hồntôilúcrađời

Nởratrongsayđắm.

Dướiánhsoithầndiệu

Đôimắttrẻsángngời;

Vàảotưởngtuyệtvời

Giụctráitimnonyếu.

Cõimangnhiênhuyềnbí

Tắmgộituổitrẻthơ;

Dùtiếnggọithiếttha,

Chungsốngngoàicõitục.

Mắtmởtotrongsuốt

Đầymộnglạ,vôngần;

Ôi!Đẹpnhữngtiểuthần

Lạctrongtrờiđấtcũ.

Đầutrẻthơvuinhẹ,

Mơtronglúcngườisuy,

Vượtrungcảmmàđi,

Khámphárasựsống.

III

NGÔISAO

Tốinay,Suzanne rađờivừađúngmườihai thángvà từmộtnămnaysốngtrêntráiđấtgiàcỗinày,côbéđãtiếnhànhnhiềucuộcthínghiệm.Mộtngười,mà trong vòngmười hai năm, đã có thể khám phá được lắm điềucũng rất bổ íchnhưnhữngđiềumàSuzanneđãkhámphá trongmườihaitháng, thì người đó sẽ là một người nhà trời. Trẻ con là những thiên tàikhôngđượcngườiđờibiếtđến;chúngnhậnthứcthếgiớivớimộtnghịlựcsiêunhân.Khônggìsánhđượccáisứcđầyđầutiêncủasựsống,sựtungralầnthứnhấtcủatâmhồn.

Cácbạncónghĩrằngnhữngconngườibénhỏđónhìn,sờmó,nóinăng,quansát,sosánhvàghinhớkhông?Cácbạncónghĩrằngchúngbướcđivàđiluiđitớikhông?Cácbạncónghĩrằngchúngchơiđùakhông?Đặcbiệt,chơiđùa làmộtđiềukỳdiệuvì tròchơi lànguyên lýcủamọinghệ thuật.Nhữngconbúpbêvànhữngbàihát,đólàhầunhưtấtcảShakespeare.

Suzannecómộtcáigiỏđựngđầyđồchơi,trongđóchỉcómộtvàicáilàđồchơidobảnchấtvàcôngdụngriêngcủanónhưnhữngconvậtbằnggỗtrắng,vànhiều conbúpbêbằngcao su.Nhữngcái khác, domột sựxoaychuyểnbấtkỳtrongsốphậncủachúng,đãtrởthànhđồchơinhưcáivícũ,giẻ rách,đáyhộp, cái thướcđo, túiđựngkéo, ấmnấunước,bảngchỉdẫnđườngsắtvàmộthònsỏi.Tấtcảđềuhưnátmộtcáchđáng thương.Hàngngày,Suzannelôitừngcáimộtrakhỏigiỏvàđưachomẹnó.Nókhôngchúýđặcbiệtđếncáigìcảvànóichung,cũngkhôngcóphânbiệtgiữacáigiatài bé bỏng này với các vật khác.Đối với nó thế giới làmột thứ đồ chơikhổnglồđượccắtxénvàtôvẽ.

NếungườitamuốnhiểurõthứquanniệmvềthiênnhiênđóvàgắnnóvớimọihànhđộngvàynghĩcủaSuzanne,ngườitasẽthánphụctínhlogiccủatâmhồnbébỏngnày,nhưngngườitalạixétđoántâmhồnSuzannetheonhữngýnghĩcủamìnhchứkhôngphảicủacôbé.Vàvìcôbékhôngcócáitríphánđoáncủachúngta,nênngườitachorằngcôbékhôngcótríphán

đoán.Thậtlàbấtcông!Còntôi,tôibiếtnhìntheoquanđiểmđúngđắn,tôikhámpháramộttinhthầnliêntục,chỗmàngườikhácchỉnhìnthấynhữngcửchỉrờirạc.

Tuynhiên,tôikhôngphảilàkẻtựlừadốimình,tôikhôngphảilàmộtôngbốsùngbáiconcái;tôithừanhậnrằngcongáitôikhôngcógìđángthánphụchơnmộtđứa trẻkhác.Nóiđếncongáimình, tôi khôngdùngnhữngdanhtừphóngđại.Tôichỉnóivớimẹnó:

-Emạ!Chúngtacómộtđứacongáikháxinh.

CâutrảlờicủavợtôicũngtươngtựnhưcâutrảlờicủabàPrimeroselúcnghenhữnglờikhenngợitươngtựcủahàngxóm:

-Anhạ!ThượngđếđãsinhranónhưthếnàothìSuzannesẽnhưvậy:kháxinhnếunókhángoan.

Nóithế,mẹSuzannecúixuốngnhìnconmộtlúclâuvớicáinhìntrangtrọng và hồn nhiên trong đó, người ta đoán thấy, dưới hai hàng mi trĩuxuống,conngươingờisángvìtựhàovàyêuthương.

Tôinóinhưnàithêmlầnnữa:

-Emphảinhậnnólàxinhthật.

Nhưngvợtôicónhiềulýdođểkhôngchịunhậnđiềuđó.Nhữnglýdomà tôiđãkhámphá rahơn làchínhvợ tôi tự tìm thấy.Vợ tôimuốnđượcnghenóimãi,nóimãi rằngđứacongáinhỏcủamình làxinhđẹp.Nhưngnếutựmìnhnóithếvợtôicảmthấykhônglịchsựvàkhôngtếnhịlắm.Đặcbiệt,vợtôinhưsợlàmxúcphạmđếnmộtquyềnlựcvôhình,đentốinàođókhôngbiếtđược,nhưngcảmthấyđangẩnnáutrongbóngtốisẵnsàngtrừngphạtconcáicủanhữngbàmẹkiêungạo.

Vảlạiai làconngườicóhạnhphúcmàlạikhôngsợcáihìnhmanhấtđịnhđươngnúpsaubứcrèmởtrongphòngkia?Nàoai,mộtbuổitối,ômvợconởtrongcánhtay,còndámnóitrướcconmavôhìnhđó:“Nhữngngười

yêudấucủatôiơi,cáiphầnvuisướngvàxinhđẹpchiachochúngtahiệnđãđượcbaonhiêurồi?”.Vìvậy,tôinóivớivợtôi:

-Emnóiđúng,emnóibaogiờcũngđúng.Hạnhphúcchínhởchỗnày,dướimáinhàbénhỏnày.Suỵt!Đừnglàmầmlênnóbaymất.Cácbàmẹở

thànhAtensợthầnNémésis[68],vịnữthầnluônluôncómặtnhưngkhôngainhìn thấy,họcũngkhôngbiếtgìvềNémésiscả, trừviệcbà ta là tượngtrưngcholòngghenghétcủacácvịthần.Chaoôi,Némésis!Ngóntaybàtainkhắpmọinơi,mọilúc,trongcáiđiềuthôngthườngvàbímật:tainạn.Cácbàmẹ thànhAten!...Tôimuốnhìnhdungđượcmộtngười trongsốnhữngngườirucontrongtiếngvesầu,dướicànhcâyngâu,cạnhchânbànthờ,đứacontrầntruồngnhưmộtvịtiểuthần.

“Tôi tưởng tượngbà ta tên làLysilla, sợNémésisnhưemsợvàcũngnhưem,khônghềlàmtủinhữngngườiđànbàkhácbằngtrangsứclộnglẫykiểuphươngĐôngmàchỉmongđượcngườiđời thachocáihạnhphúcvàsắcđẹpcủamình...Lysilla!Lysilla!Phảichăngnàngđãđiquatrêntráiđấtnàymàkhôngđểlạimộtchútbóngdángcủahìnhhàinàng,mộtchúthơithởcủa tâmhồnyêukiều củanàng?Phải chăngnàngđã sốngnhưmộtngườitrongmộng”.

MẹSuzanneđãcắtđứtsợidâytưtưởnglôngbôngcủatôi.

-Anhạ,-vợtôinói,-tạisaoanhlạinóinhưthếvềngườiđànbàđó?Ngườiđóvàchúngta,kẻnàothờinấy.Đờingườilàthếđấy.

-Nhưvậy,emyêucủaanh,emchorằngkhôngthểcócáigìđãquamàcòntồntạiđượchaysao?

-Hẳnlànhưthế,emkhôngnhưanh,cáigìcũnglấylàmkinhngạc.

Vừanói,giọngbìnhtĩnh,vợtôivừamặcáongủchoSuzanne.Nhưngcôbénhấtthiếtcựtuyệtkhôngchịungủ.

Sự cự tuyệt ấy, nếu là của một Titus, một Vespasien[69] hay một

AlexandreSévèrechắcđãđượcghilạitronglịchsửLaMã,nhưmộtnétđẹpvềcuộcđờicácvịấy.NhưngsựcựtuyệtđóđãlàmchoSuzannebịmắng.Công lý người đời là như thế đấy.Nói cho đúng ra, Suzanne sở dĩmuốnđứngnguyênkhôngphảilàđểbảovệĐếquốcmàđểlụclọitrongngănkéocủacáitủcũđồsộvàcónhữngquảnắmlớnbằngđồng.

Nóichúicảmìnhvàotủ,mộttayvịnvàotủ,mộttayvơnàomũ,nàoáocộc,nàoáodài,vừaném thậtmạnhxuốngchân,vừa thét lênnhững tiếngkêunhỏvàmạnrợ,thayđổitùylúc.LưngSuzanne,quàngchiếckhănbôngtrongbuồncườiđếnlàdễthương,vàcáiđầunhỏnhắn,thỉnhthoảngquaylạiphíatôi,biểuhiệnmộtsựthíchthúcòncảmđộnghơnnữa.

Khôngcầmlòngđược,tôiquêncảNémésisvàkêulên:

-Trôngkìa,nóđanglụcngănkéovàtrôngnóđángyêuquá!

Vớimộtcửchỉvừanhưbướngbỉnh,vừanhưesợ,mẹnóđặtmộtngóntaylênmiệngtôi.Sauđấy,lạiquaynhìncáingănkéobịlụcphá.Trongkhiđó,tôivẫnmảimiếtvớinhữngýnghĩcủamình:

-Này em, nếu Suzanne đángmến vì những điều nó biết thì nó cũngkhôngkémphầnđángmếnvìnhữngđiềunókhôngbiết.Chínhtrongnhữngđiềukhôngbiếtđómànóđầychấtthơ.

Nghe thế,bàmẹcủaSuzannequaynhìn tôi,nhếchmépcười raýchếnhạo,rồikêulên:

-ThơcủaSuzanne!Thơcủacongáiông!Nhưngcongáicủaôngchỉthích thúvớibếpnúc thôi!Hômtrước tôi tìm thấynóngồigiữamộtđốngnhữngvỏrauquảvứtbỏcủanhàbếp,mặtmàytươi tỉnhrạngrỡ.Ônggọiđấylàthơhaysao?

-Emạ,hẳnlànhưthế.Toànbộthiênnhiênphảnánhvàotrongtâmhồnnóvớisựtrongsángtuyệtvời,khiếntrênthếgiớinàykhôngcógìlàbẩnđốivớinó,kểcảcáigiỏđựngrauquảvứtđi.Vìvậymàhômtrước,emđãthấynósaysưavớilásu,vỏhànhvàđuôitôm.Thưabà,đấyquảlàmộtsựmê

say.Tôimuốnnóivớibàrằngcongáinhỏcủabàcảitạothiênnhiênvớimộtsứcmạnh thiên thần, tất cảnhữnggì nónhìn thấy, sờmó,đốivớinóđềunhuốmmàusắcđẹp.

TronglúctôithuyếtlýnhưvậythìSuzannebỏcáitủvàtiếntớigầncửasổ.Mẹnótheoômlấynó.Đêmyêntĩnhvànóngbức.Bóngtốiêmdịutrùmlêncành lá thanhmảnhcủacâydạhợprũhoarụng thànhnhữngvệt trắngtrênsânnhàchúngtôi.Conchóngủyên, thòchânrangoàichuồng.Xaxamặtđấtdườngnhưnhuộmmàuxanhdatrời.Cảbachúngtôiđềulặngim.

Rồitrongsựyêntĩnh,cáiyêntĩnhuynghicủađêmtối,Suzannecốgắnghếtsứcgiơcánhtaythậtcao,vàlấymộtngóntay,khôngthểnàoduỗithậtthẳng,chỉtrỏmộtngôisao,ngóntaynhỏbélạthường,cólúcuốnconglạinhưđểkêugọi.

VàSuzannenóichuyệnvớingôi sao!Điềunónóikhônggồmchữvàlời,đấylàmộtthứngônngữtốinghĩavàđángyêu,mộtđiệuhátkỳlạ,mộtcáigìêmdịuvàvôcùngbímật,nóitómlại,mộtcáigìcầnđểdiễnđạttâmhồnmộtembékhicóánhsángmộtngôisaorọivào.

-Conbénàyngộquá,-mẹnóvừanóivừaômhônnó.

IV

GUIGNOL

Ngàyhômqua,tôiđưaSuzannetớiGuignol[70].Cảhaichúngtôiđềurấtthíchthúvìđấylàmộtnhàháthợpvớitrìnhđộchúngtôi.Nếulàtácgiảkịchbản,tôisẽviếtkịchbảnchotròmúarối.Tôikhôngbiếtmìnhcóđủtàinăngđể thànhcônghaykhông,nhưng ít nhất, côngviệcđó sẽkhông làmchotôisợ.CònviệcsoạnlờichonhữngcáimiệngthôngtháicủacácnữdiễnviênxinhđẹpcủanhàHýviệnPháp,tôikhôngbaogiờdámlàm.Vảlại,theoquanđiểmcủangườilớn,kịchbảnlàmộtcáigìvôcùngphiềnphứcđốivớitôi.Tôikhônghiểumộtchútgìvềnhữngtìnhtiếtsắpxếplắtléo.Tấtcảtàinghệcủa tôi làmô tảnhữnghammêcủangườiđời,và tôi sẽchọnnhữnghammêgiảnđơnnhất.Điềuđókhôngcógiátrịgìđốivớinhữngkịchviện

nhưGymnase,VaudevillevànhàHýviệnPháp[71],nhưng lại làmộtđiềutốtđốivớinhàhátGuignol.À!Ởđây,nhữnghammê thật làgiảnđơnvàmãnhliệt.Chiếcgậylàdụngcụthôngthường.Hẳnlàchiếcgậycómộtsứcmạnhhàihướclớn.Nhờđộnglựcnày,vởkịchcómộtkhíthếmạnhmẽdịthường,nóđượcdònđếncuộc“đạináocuốicùng”.ĐólàdanhtừmàngườiởthànhphốLyon,nhữngkẻđãtạorađầutiênnhânvậtGuignoldùngđểchỉcuộchỗnchiếnsaucùngkếtthúccácvởkịchthườngđưaradiễn.Cuộc“đạináocuối cùng”đó làmột câu chuyệnmuôn thuởcủa sốmệnh!Đó là câuchuyện ngày 10 tháng 8 hay ngày mồng 9 của Nhiệt nguyệt, đó là câu

chuyệnWaterloo[72]!

Tôi đã nói với các bạn là ngày hôm qua tôi dắt Suzanne tới nhà hátGuignol.Chắcchắnlàvởkịchchúngtôixemcóítnhiềunhượcđiểm,chẳnghạntôithấycónhiềuđoạntốinghĩanhưngkhônglàmchomộtngườithíchsuynghĩhứngthúvìvởkịchlàmngườitasuynghĩrấtnhiều.Quasựhiểubiếtcủatôi,vởkịchmangtínhchấttriếtlý;cáctínhcáchnhânvậtđềuhiệnthựcvàdiễnbiếnmạnhmẽ.Đểtôikểlạivớicácbạnnhưtôiđãnghethấyđược.

Lúcmànkéo lên,chúng tôi thấyGuignolxuấthiện.Tôinhận rađượcanh tađúng là anh ta!Khuônmặt tovàđiềmđạm,cònmangdấuvết củanhữngchiếcgậyđánhtrướckiađãlàmbẹpgíchiếcmũinhưngkhônglàmgiảmvẻngâyngôđángyêucủađôimắtvànụcười.

Anhtakhôngmặcchiếcáodàibằngvải“xéc”vàđộimũvải,nhữngthứmàvàonăm1815, trênđườngđiBrotteaux,ngườidânLyonđãkhông thểnhịncườikhitrôngthấy.NhưngnếutrongsốnhữngchúbéthờiđóđãđượcthấycùngmộtlúccảGuignollẫnNapoléon,ởbênbờsôngRhône,cóngườisốngsótvàtrướclúcchếtgià,đãđếnngồibêncạnhchúngtôingàyhômquatạiđạilộChampsElysées,thìhọsẽnhậnramớtóc“láhẹ”nổidanhcủavaihềthânmến,mộtcáiđuôinhỏvevẩyrấtngộnghĩnhởtrêngáycủaGuignol.Toànbộ trangphục,áoquầnmàuxanhvàmũđenhaisừngtheođúngvớitruyềnthốnglâuđờicủangườiParisvốncoiGuignollàmộtloạithằnghầu.

Guignol trốmắtnhìnchúng tôivà lập tức, tôibịcámdỗbởicáidángđiệungây thơ trâng tráovà tâmhồnmộcmạccủaanhchàng làmcho thóixấucũngđượcmộtvẻ trunghậukhôngbaogiờmờnhạt.Đúng là,về tìnhthầncũngnhưbiểuhiệnbềngoài,cáianhchàngGuignolkhờkhạo,màlãoMourguetởLyonđãlàmsốnglạivớitrítưởngtượngrấtdồidào.TôitưởngchừngnhưcònnghelãotrảlờiôngchủCanezoukhiôngnàytráchlãotalà“kểnhữngcâuchuyệnbuồnngủ”.

-Ôngnóiđúng,vậythìchúngtađingủ.

Guignolcònchưanóigìcả,cáiđuôinhỏvevẩytrêngáy,mọingườiđãphálêncười.

Kế đó,Gringalet, thằng con củaGuignol, tới gặp bố và húc đầu vàobụngbốvớimộtduyêndángtựnhiên.Côngchúngkhôngbựcmìnhmàlạiphálêncười.Màođầunhưvậylàtuyệtđỉnhcủanghệthuật.Vànếucácbạnkhôngbiếtvìsaosự táobạođó thànhcông thì tôixinnói rằngGuignol làđầytớvàmặcáoquầnđầytớ.Gringaletlàconthìmặcáochoàng,nókhônghầuhạ cho ai và cũngkhôngdùngvàođược trò trốnggì.Ưu tiên đó chophépnóhànhhạbốnómàkhôngchướngmắt.

ĐólàđiềumàcôbéSuzannehiểurấtđúngchonênmốithiệncảmđốivớiGringaletkhôngbịgiảmsút.Quảvậy,Gringaletlàmộtnhânvậtdễmến.Người thì yếuớt,mảnhkhảnhnhưng rất cơ trí.Chínhhắn tađãđánh senđầm.Lúclênsáu,côbéSuzanneđãcóđịnhkiếnđốivớinhữngnhânviêncủa chính quyền, cô bé ghét họ và cười lúc thằng đội xếp Pandore bị ănđoàn.Hẳnlàcôbésai.Nhưngthúthậtrằngnếucôbékhôngsaitráinhưvậythìtôilạikhôngthíchlắm.Tôimuốnởbấtcứmọilứatuổinào,ngườitaphảibướngđôichút.Ngườinóivớibạnđâylàmộtcôngdânanphậnthủthườngbiếttôntrọngchínhquyềnvàhếtsứctuântheoluậtpháp;nhưngnếuđượcthấyngườitachơixỏmộtgãsenđầm,mộtôngquậntrưởnghaymộtngườiphucanhđồng thì anh ta sẽ cười trước tiên.Nhưngchúng tôiđangchứngkiếnmộtcuộctranhcãigiữaGuignolvàGringalet.

CôbéSuzannechoGringaletđúng.TôilạichoGuignolđúng.Cácbạnhãynghevàphânxử:GuignolvàGringaletđã“cuốcbộ”khálâuđểđếnmộtlàngbímậtchỉduyhọđãkhámphárađược,nơimàbọnngườigianthamliềulĩnhsẽkéonhauđếnnếuchúngbiếtđược.Nhưnglàngnàylạiẩngiấukínđáohơncả lâuđàicủaNàng tiênngủ trongrừng trongvòngmột trămnăm.Trongcâuchuyệnnày,cóítnhiềumathuật;vìởnơiđây,cómộtnhàphápsưcaotayvàngườinàydànhcảmộtkhobáuchobấtkỳaivượtquađược những thử tháchmà chỉ nghe nói đến cũng đã đủ sờn gáy rồi. Haingười lữkháchbướcvàoxứmêhồnvới tâmtrạngkhácnhau.Guignol thìmệtvàđingủ.Cậucontráchbốmềmyếu.

-Cóphảinhưthếlàbốcontasẽchiếmđượckhobáumàchúngtađếnđâytìmkhông?-Cậuconhỏi.

Vàôngbốtrảlời:

-Cókhobáunàohơnđượcgiấcngủ?

Tôithíchcâutrảlờiđó.TôichoGuignollàmộtnhàhiềntriếtbiếtđượccáihưkhôngcủamọisựvậtvàmongmuốnnghỉngơi,xemđấylàcủaquýduy nhất sau những cuộc bôn ba tội lỗi hay vô bổ trong đời. Nhưng côSuzannelạichoGuignollàmộtthằngngốc,ngủkhôngđúnglúcvàdolầmlỗiđó,sẽmấtcảnhữngcủacảiđitìm,nhữngcủacảicógiátrịlớnlao,cóthểlà:dâybăng,bánhngọtvàhoa.CôbékhenngợiGringalethăngháitìmcho

đượcnhữngkhobáuđó.

Songnhữngthửtháchmàtôiđãnói,đángkinhhãi.Phảiđươngđầuvớimộtconcásấuvàgiếtmộtconquỷsứ.TôinóivớiSuzanne.

-NàySuzon[73],conquỷđấy!

Nhưngcôbétrảlời:

-Đấylàmộtngườimọiđen!

Câutrảlờimangtínhchấtduylýđólàmtôithấtvọng.Nhưngtôiđãbiếtrõcâuchuyện,tôithíchthúxemcuộcđánhnhaugiữaquỷsứvàGringalet.Cuộcđánhnhaukinhkhủngkếtthúcbằngcáichếtcủaconquỷ.Gringaletđãgiếtđượcquỷsứ.

Nói thẳng ra,đấykhôngphải làđiềumàanh ta làm tốthơncảvà tôihiểurằngnhữngkhángiảduytâmhơncôbéSuzonvẫntỏralạnhlùngvàítnhiềukinhhãi.Quỷchết,hếttộilỗi.Cólẽcáiđẹp,ngườibạnđườngcủaquỷsứ,cũngsẽđi theonó?Phảichăngchúngtasẽkhôngcònthấynữanhữngbông hoa làm cho lòng người say sưa và những khóe mắt làm cho lòngngườimêđắm?Và trên thếgiớinày, tìnhcảnhconngườisẽnhư thếnào?Đếncáiphươngsách làmngườinhânđứccũngsẽcócònnữakhông?Tôinghingờđiềuđó.Gringaletđãkhôngnghĩ thấuđáorằngđiềuáccần thiếtđối với điều thiện, như bóng tối đối với ánh sáng, đức hạnh hoàn toàn ởtrongsựcốgắng,vànếukhôngcònmaquỷđểđánhthắngnữathìcácôngthánhcũngvôcôngrỗinghềnhưnhữngkẻcótội.Ngườitasẽbuồnchánđếnchết.Tôimuốnnóivớicácbạnrằnggiếtquỷsứđi,Gringaletđãphạmphảimộtsựkhinhsuấtnghiêmtrọng.

ChúhềPolichinelleđãrakínhcầnchàochúngtôi,mànđãhạ,cáccậubé,côbéđãravềnhưngtôivẫnmiênmansuynghĩ.CôbéSuzonthấytôiđangtưlự,cholàtôibuồn.Nóthườngcóýnghĩrằngnhữngkẻsuynghĩlànhữngkẻkhổsở.Vìvậy,vớimộtlòngthươnghạitếnhị,nónắmlấytaytôivàhỏivìsaotôibuồn.

TôithúrằngtôibựcmìnhvìGringaletđãgiếtmấtquỷsứ.

Nghethấythế,Suzannequànglấycổtôivớihaicánhtaybénhỏ,vàghémôisáttaitôithìthầm:

-Connóivớibốmộtđiều:Gringaletđãgiếtthằngmọiđennhưngkhônggiếtthậtsựđâu.

Lờinóiđólàmtôivữngtâm,tôitựnhủrằngquỷsứchưachết,rồichúngtôihàilòngravề.

BẠNBÈCỦASUZANNE

I

ANDRÉ

Các bạn đều biết bác sĩ Trévière và nhớ khuônmặt nở nang, cởimởsángngờivàđôimắtxanhđẹpcủaông.Ôngtacótaynghềvàtâmhồncủamộtnhàgiảiphẫulớn.Ngườitathánphụcsựnhanhtrícủaôngtrongnhữngtrườnghợphiểmnghèo.Mộtngàykia,trongmộttrườnghợpmổgaygotạigiảngđường,côngviệcđangdangdởthìngườibệnhbịkiệtsức.Thânlạnhngắt,máungừngchảy,ngườibệnhlịmdần.Lậptức,Trévièrelấyhaicánhtayômngườibệnh,ngựcápvàongực,laycáithânthểđầymáuvàbịcắtxẻđóvớisứcmạnhcủamộtngườiđánhvật.Sauđấy,ôngta lại tiếp tụccầmdao mổ và điều khiển nó một cách táo bạo nhưng thận trọng như bìnhthường.Máulạilưuthông,ngườibệnhđượccứusống.

Cởiáomổ.Trévièrelạitrởthànhmộtngườihiềnlành,chấtphác.Ngườitathíchtiếngcườioangoangcủaông.Vàithángsautrườnghợpmổtôivừanhắc,tronglúcchùimộtcondaomổ,ôngđãsâysátvàvìxemthuờng,vếtthươngsưngmủvàhaingàysauông từ trần, lúcấyôngmớibamươisáutuổi.Ôngđểlạimộtngườivợvàmộtđứacontraimàôngrấtmựcyêudấu.

Nhữngngàynắng,dướirặngthôngởrừngBoulognengườitathấymộtngườiđànbàtrẻmặcđồtang,ngồithêuren,quamũikim,mắtnhìnxuốngmộtchúbébò lêquanhchiếcxẻng,chiếcxemộtbánhvànhữngđốngđấtnhỏ.ĐấylàbàTrévière.Ánhsangmơntrớndamặtxanhấmápvà,từlồngngựcmộtđôikhinhưbịnénlại,cũngnhưtừđôimắtnâulấplánhánhvàng,đangthoátramộtsứcsốngvàmộttâmhồnquátrànđầy.Bàtaâuyếmnhìnđứaconđangngửngcáiđầuhunghungvàđôimắtxanh(giốnghệtnhưđầuvàmắtbố)đểchỉchomẹnóxemnhữngchiếcbánh“patê”bằngđấtcủanómớivắtxong.

Thằngbétròntrĩnhvàhồnghào.Nhưngcànglớnlên,nócànggầyđi,vàđôimá, lấmchấmtànnhang, trởnênxanhxao.Ngườimẹlo lắm.Mộtđôilần, trongnhững lúc thằngbévuiđùachạynhảyvớibọnbạnnhỏở trongrừngcây,nếunósàlạigầnchiếcghếbàđangngồithêu,bàliềnnắmlấytaynógiữalúcnóđangmảichạy,lặnglẽnângcằmđứaconlên,caumàynhìnkhuônmặtxanhxaovàlắcđầurấtkhẽ,cònthằngbéthìlạitiếpchạy.Banđêmbà rón rén trởdậyvàđichânkhông,đứngbênchiếcgiườngnhỏ,cúixuống nhìnmãi.Các ông thầy thuốc, bạn cũ của người chồng, cố làm bàvữngdạ.Thằngbéchỉyếuthôi.Nócầnđượcsốngởnôngthôn.

BàTrévière thuxếphànhlývà tớiBrollesnơibốmẹchồnglàmnghềcàyruộng.Cácbạnbiếtđấy,Trévièrelàconmộtgiađìnhnôngdânvàchođếnnămmườihaituổi,trênđườngđihọcvề,cậubénàycòntrèocâybắttổsáo.

Người tađãômhônnhaudướinhữngkhúcgiămbông treo lủng lẳngtronggianbuồnghunkhói.BàcụTrévière ngồi xổm trước lò sưởi lớnvàkhônghềrờichiếccánxoong,nhìnngườiđànbàParisvàngườivúvớicặpmắtnghingại.Nhưngbàcụthấythằngbé“kháuđáođểvàgiốngbốnónhưđúc”.CònôngcụTrévière,ngườicứngđơtrongchiếcáovétbằngdạ,dày,thìhếtsứchàilòngđượcthấythằngcháuAndré.

Bữaxúpănchưaxong,nhưngAndréđãhônôngnóchùnchụt,ngườiôngcórâucằmđâmvàomặt.Rồinótrèongaylênđầugốiông,nóấnnắmtayvàomáôngvànóitạisaomáônglạihõm.

-Vìôngkhôngcórăngnữa.

-Nhưngvìsaoôngkhôngcórăngnữa?

-Bởivìrăngônghóathànhđennênôngđemgieoxuốngluốngcàyđểxemnócómọcthànhrăngtrắngkhông.

VàrồiAndrécườingặtnghẽo.Máôngnókháchẳnmámẹnó!

NgườitađãnhườngchongườiđànbàParivàđứabécănphòngdanhdựcóđặtchiếcgiườngcướimàhaivợchồngônglãophúchậuchỉngủmộtlầnvàchiếctủbằnggỗsến,chấtđầyquầnáo,khóakỹ,chiếcgiườngnhỏ,trướcdùngchothằngcontraibâygiờlạiđượclôitừtrêntầngnócxuốngchođứacháu.Chiếcgiườngđượcđặtvàomộtgóckínđáonhất,ngaydướimộtcáitủcon chồng chất những lọ mức. Bà Trévière, vốn tính ngăn nắp, đã quầnquanhđilạitrênsànnhàbằnggỗthôngkhấpkhểnhđếnbamươisáulầnđểxemtìnhhình.Nhưngbàthấtvọngvìkhôngtìmthấymộtcáimắcáonàocả.

Trần nhà có những cái rầm lòi ra ngoài và tường quét vôi trắng. BàTrévière không chú ýmấy đến những bức tranhmàu sặc sỡ làm cho cănphòngxinhđẹpthêmtươivui,nhưngbà thấyởphía trêngiườngcướimộtbứcảnhchụpmấyđứatrẻmặcáovétđenvàquầntrắng,cùitayđeobăng,cầmnến,đangđithànhhàngtrongnhàthờkiểugôtích.Dướibứcảnh,trongcáimẫuinsẵn,cótên,ngàythángvàchữkýđiềnvaòbằngtay:Tôi,kýtêndướiđây,chứngnhậnlàPierreAgénorTrévière,đãchịuphépthôngcônglầnđầutiêntạinhàthờxứBrolles,ngày15tháng5-1849.ChaxứGontard.

Ngườiđànbàgóađọcvàthởdài,tiếngthởdàiđócủamộtngườiđànbàbiếtđiềuvàcónghịlực,cùngvớinhữnggiọtnướcmắtyêuthương,lànhữngbáuđẹpnhấttrêntrầngian.Nhữngkẻđượcyêuđánglẽkhôngnênchết.

SaukhicởiáoquầnchoAndré,ngườimẹnói:

-Concầunguyệnđi.

Thằngbéthủthỉ:

-Mẹơi,conthươngmẹlắm.

Vànóixongđiều tín tâmđó, thằngbégụcđầuxuống,nắmhai tayvàngủmộtcáchyênlành.

Lúc tỉnh dậy, nó nhìn thấy cái sân. Lạ lùng, thích thú và saymê, nóngắmđàn gà, con bò sữa, con ngựa già chộtmộtmắt và con lợn.Nómêthích con lợn nhất. Sựmê thích đó kéo dài trong nhiều ngày.Đến giờ ăn

cơm,người tavấtvả lắmmới lôiđượcnóvề,mìnhđầy rơmvàphân, tócvướngmạngnhệnvàgiàybêbếtnướcphân,tayđenthủi,đầugốisâysát,máđỏbừng,cườivuisungsướng.

-Khôngđượclạigầntao,đồquỷcon!–Bàmẹhétlên.

Vàsauđó,lànhữngcáihônkhôngdứt.Ngồicạnhbàn,trênmộtchiếcghếnhỏ,gặmmộtcáiđùigà lớn,nhìnnógiốngnhưmộtchàngHercule tíhonđangnhaingấunghiếncáichùycủamình.

Thằngbéănngonlành,quêncảuốngvàcứlíulonóiluônmiệng.

-Mẹơi,congàgiòxanhlàcongì?

-Chỉcóthểlàmộtconvẹt,-ngườiđànbàPari trảlờimộtcáchnôngcạn.

Vì thếAndrégọi vonvịt củaôngnó là convẹt, điềuđó làmcho câuchuyệncủanóhếtsứctốinghĩa.

Nhưngkhôngphảidễdàngmànóchịuđểchothuyếtphục.

-Nàymẹ,mẹcóbiếtôngnóivớiconnhữnggìkhông?Ôngnóirằnggàđẻtrứng.Nhưngconbiếtlàkhôngđúng.ConbiếtrõlàngườibánrauquảởđườngNeuillyđãđẻtrứngvàsauđấy,ngườitamangtớichogàấp.Và,mẹnhỉ,gàlàmthếnàođẻtrứngđượctronglúcnókhôngcótay?

VàAndrévẫntiếptụcthămdòthiênnhiên.Khidạochơitrongrừngvớimẹ,nócũngcảmthấytấtcảnhữnghồihộpcủachàngRobinsonCrusoé.Mộtngày nọ, trong lúc bà Trévière đang ngồi thêu ren dưới một gốc sồi bênđường,thằngbéthấymộtconchuộtchũi.Đấylàmộtconchuộtchũirấtlớnnhưngquảlàđãchếtrồi.Mõmconchuộtlạicòncảmáunữa.Bàmẹhétlên:

-André, tránhnhữngthứgớmghiếcấyđi…Này,nhìnkìa,ởtrêncâykiakìa.

Và nó thấymột con sóc đang nhảy trên các cành cây.Mẹ nó đã nóiđúng:mộtconsóccònsốngđẹphơnmộtconchuộtchết.

NhưngconsócbiếnđinhanhquávàAndrétựhỏicóphảisóccócánhkhông.Vừa lúc đó,một người khách qua đường có khuônmặt rắn rỏi vàtrunghậu,cóbộrâuquainónuynghimàunâu,ngảchiếcmũrơmvàdừnglạitrướcbàTrévière.

-Chàobà,bàkhỏechứ?Khôngngờlạigặpbàởđây!Cậubénhàđấyà?Trôngkháulắm.NgườitachotôibiếtlàbàởtạinhàônglãoTrévière…Xinlỗibà.Tôibiếtcụnhàtừlâulắmrồi!

-Chúngtôitớiđâyvìcháunócầnđượcthởkhôngkhíthoángmát.Cònông,tôinhớlàôngđãởvùngnàytừthờinhàtôicònsống.

Tiếngnói của người quả phụ trẻ vừa như tắt đi trong cổ họng, ngườikháchlạđãtiếplời,giọngnghiêmtrang:

-Thưabà,tôiđãđượcbiết.

Vàrất tựnhiên,ôngtanghiêngđầunhưđểchàomộtcái tanglớnvừanhắctới.

Rồiimlặngtrongchốclát,ôngnóitiếp:

-Ấylàthờibuổiyênlành!Từbấyđếnnaybiếtbaoconngườitrunghậuđãquađờirồi.Cácnhàhọasĩphongcảnhtộinghiệpcủatôi!ÔngbạnMillettộinghiệpcủatôi!Nhưngthôicũngchẳngsao.Tôivẫnlàbạncủacáchọasĩ,nhưởBarbizonngườitavẫngọitôi.Tôiđềuquenbiếthọcả.Bọnhọđềulànhữngconngườitrunghậu.

-Xưởngcủaôngthếnào?

-Xưởngcủatôiấyà?Nóvẫnhoạtđộngnhưthườngkhôngcầntôicómặt.

Vừalúcấy,Andréchạysàtớigiữahaingười.

-Mẹơi!Ởdướimộthònđá lớncónhữngconbọdừa. Ítnhất làmộttriệucon.Thậtđấy!

-Imngayvàđichơiđi!–Ngườimẹxẵnggiọngtrảlời.

Ôngbạncủacáchọasĩlạitiếptụcvớimộtgiọngngọtngàovàấmáp:

-Gặplạibà,tôimừnglắm!BạnbètôithườnghỏibàTrévièrexinhđẹphiện nay như thế nào. Tôi sẽ trả lời họ là hơn bao giờ hết, bà vẫn là bàTrévièrexinhđẹp.Xinchàobà.

-ChàoôngLassalle.

Andrélạixuấthiện:

-Mẹơi,cóphảitấtcảmọiconvậtđềudoChúasinhrakhông?Haycòncónhữngconvậtdoquỷsứsinhra,hảmẹ?Saomẹkhôngtrảlờichoconđi?Tạisao?

Vàrồinónắmlấyváymẹnómàkéo.Ngườimẹliềnmắng:

-André,conkhôngđượchỏimẹlúcmẹnóichuyệnvớingườikhác.Conbiếtchưa?

-Tạisao?

-Vìnhưthếlàkhônglễphép.

Mộtvàigiọtnướcmắtlạirỏvàbiếnthànhmộtnụcườisaunhữngchiếchôn.Nhưnghômđóvẫncònlàmộtngàyvuivẻ.Trêncánhđồngquê,bầutrời ẩmướt, thấp thoángnhững ánhnắng, vừagợi buồnvừaxoadịu lòngngười.

Sauđấyvàingày,giữamộtcơnmưalớn,ôngLassalle,chânđiủng,tớithămngườiquảphụtrẻ.

-Chàobà…Thếnào,bốTrévièrekhỏehơntrướcchứ?

-Ngườithìđangcònmạnhchán,nhưngđôichânchẳnglàmđượcgìcả.

-Thếcònbàmẹ?Bàmẹvẫnluônluônbậnbịuvớinồiniêuđấyà?Bàmẹđangnếmxúpđấyphảikhông?Quảlàmộttaynấuăngiỏi.

Nhữnglờinóithanmậtđólàmbàcụcười,mắtnhấpnháygiữađôimánhănnheo.

ÔngLassallebếthằngAndrélêngốivàvéománó.Nhưngthằngbégiãramộtcáchđộtngộtvànhảycưỡilêntrênchânôngnó.

-Ônglàmngựacháucưỡi!Hệ!Phimạnhlênnữađi!

Cuộcđithămchỉcóthếthôi.Ngườiquảphụvàôngkháchkhôngtraođổivớinhauquabốncâunhưngánhmắtcủahọđãnhiềulầngặpnhaukhácnàonhưnhữngtiachớplóeragiữamặtđấtvàbầutrờitrongnhữngđêmmùahèoiả.

-Bốơibốcóquenôngkháchấylắmkhông?–Ngườiđànbàtrẻtuổihỏivớimộtgiọngthờơ.

-Taobiếtôngtatừthờiôngtacònchưamặcquầnkiađấy.Vàởvùngnàythìailạikhôngbiếtôngcụsinhraôngta.Nhữngconngườihoàntoànphúchậu,chânthực,đốivớiaicũngđềunhưbátnướcđầy.Họlắmcủa.ÔngPhilippe(ởđâyngườitaquengọilàôngPhilippe)thuêítnhấtlàsáumươicôngnhânđểlàmviệcởphânxưởngông.

Andréthấyđãđếnlúccầnphátbiểuýkiếncủamình:

-Cáiôngấylàngườixấu.

Ngườimẹtrảlờimộtcáchgaygắtrằngnếumởmiệngrađểnóinhữnglờingungốcthìtốthơnlànêncâmđi.

Từđấy,sựtìnhcờcứbàyđặtđểchobaTrévièregặpôngLassalletrênmọinẻođường.

Ngườiđànbàấytrởnêntưlự,đãngtrívamơmàng.Cólúcbàtarùngmìnhvìtiếnggiótrongkẽlá,cókhibỏquêntấmrenđangthêudởvàsinhrathóiquenngồichốngcằmmàmơmàng.

Mộtđêmmùathu,tronglúcmộtcơnbãolớn,từbiểntới,gàothéttừnghồi lâu trênmáinhàcụTrévièrevàkhắpcảvùng,ngườiđànbà trẻđãvộichongườivúluirasaukhinhenxonglửa,vàchoAndréđingủ.Trongkhimẹsửalạiđôitấtlenchoconvàđưacảhaitaysờbànchânlạnhlẽocủaconthìthằngbénghetiếnggàothétcủagióvàtiếngmưaràođậpvàocửakính,liềngiơhaitayômlấycổngườimẹđangcúixuống:

-Mẹơi,consợlắm.

Nhưngngườimẹhônconvànói:

-Đừngquấy,ngủđi,conyêucủamẹ.

Rồibàtađếnbênngọnlửavàđọcmộtbứcthư.

Càngđọc,mábàcàngdầndầnửngđỏ;mộthơi thởấm từngựcdânglên.Vàkhiđãđọcxong,bàngảduỗimìnhtrênghếdài,taykhôngcửđộng,tâmhồnchìmđắmtrongmơmộng.Bànghĩ:

“Anh ta yêumình, anh ta rất tốt, rất thẳng thắn, rất chân thành!Đêmđôngmộtmìnhbuồnlắm.Anhtađốivớimìnhhếtsứcnhãnhặn!Chắcchắnlà anh ta có nhiều chân tình.Mình thấy được ngay cả ở cách ngỏ lời cầuthan”.

Rồiđôimắtcủabànhìntấmảnhlễbanthánhthểđầutiên:“Tôi,kýtêndướiđây,chứngnhậnlaPiere–AgénorTrévière…”

Mắtbàcúixuống.Rồibàlạitiếptụcsuynghĩ.

“Mộtngườiđànbà sốngmộtmìnhkhôngbiết cáchnuôidạymộtđứacontrai…Andrésẽcómộtngườicha”.

-Mẹơi!

Tiếnggọitừchiếcgiườngnhỏlàmbàgiậtmình.

-Conmuốngi,André?Tốinayconquấyquá.

-Mẹơi,connghĩđếnmộtđiều.

-Saoconlạikhôngngủ…Connghĩđếnđiềugì?

-Bốchếtrồi,phảikhôngmẹ…?

-Chếtrồi,contộinghiệpcủamẹ.

-Vậybốkhôngbaogiờtrởlạinữachứ?

-Hỡiơi!Không,conyêucủamẹ.

-Thếthìmẹơi,vẫncứhạnhphúclắm.Đấymẹxem,conyêumẹnhiềubiếtbao,nhiềuvìconyêumẹnhưyêuchocảhaingười.Vànếubốcótrởvề,concũngsẽkhôngthểyêubốnữađâu.

Ngườimẹnhìncontrongkhoảnhkhắc,lolắng,rồibuôngmìnhxuốngchiếcghếbành,imlặng,haitayômđầu.

Hơnhaitiếngđồnghồđãtrôiqua,đứabévẫnngủyêntrongtiếnggàothétcủabãotápvàbàTrévièrebướclạigầncon,thìthầmnói:

-Ngủđicon!Bốsẽkhôngbaogiờvềnữađâu.

Nhưng hai tháng sau, ông bố lại trở về.Ông trở về trong khuônmặtbạnhvàrámnắngcủaôngLassalle,ngườichủmớicủacănnhà.Và,cậubéAndrélạibắtđầutrởnênvàngvọt,gầygòvàốmyếu.

Giờđây,cậubéđãhồiphục.Vàcậuyêungườivúnhưtrướcđâyyêumẹcậu.Cậubékhôngbiếtrằngngườivúcũngđãcómộtngườiyêu.

II

PIERRE

-Thưabà,chúbécủabàlênmấyrồi?

Nghecâuhỏiấybàmẹnhìnchúbécủabànhưngườitanhìncáiđồnghồtreotườngđểxemgiờ.Vàbàđáp:

-Pierre!Cháuđượchaimươichíntháng,bàạ.

Kểrathìcũngđángnóilàhaimươituổirưỡi;song,vìthằngbéPierrecónhiềutríkhônvàlàmngànsựlạlùngđốivớituổinó,nênbàsợlàmchocácbàmẹkháckémghentịđimộtchút,nếuphônóravớihọnhiềuhơntuổicủanómộtchút,vànhưthếthìkémkỳlạđimộtchút.CònvìmộtlýdokhácnữalàbàkhôngmuốnngườitalàmchothằngPierrecủabàgiàđithêmdùchỉmộtngàythôi.À!Làvìbàmuốngiữnócữbétí,cứlàhàinhimãi.Bàcảmthấynódầndầnthoátrakhỏibà.Hỡiôi!Chúngchỉtìmcáchdứtmìnhđi thôi,nhữngđứabétệbạcấy.Cuộcchialyđầutiênbắtđầutừlúcđẻrachúng.Thếlà,mặcsứcmìnhlàmẹchúng,mìnhchỉcómộtbộngựcvàđôicánhtayđểgiữlạichúngthôi.

Tất cả những lẽ đó khiến Pierre vừa đúng hai mươi chín tháng. Vảchăng,đólàmộtcáituổiđẹpđẽvà,vềphầntôi,nógợichotôinhiềutrọngvọng; tôi có nhiều bạn trạc tuổi đómà cách đối đãi với tôi rất tốt. SongkhôngchúnàotrongcácbạntrẻấycónhiềutưởngtượngbằngPierre.Pierregomghépcácýnghĩmộtcáchhếtsứcdễdàngvàhơithấtthường.

Nónhớmộtsốýnghĩrấtcũ.Nónhậnranhữngmặtngườixavắngtừhơnmột tháng.Nópháthiện thấy, trongnhững tranh tômàungười rachonó,ngànđặctínhlàmchonóthíchthúvàbănkhoăn.Khinólậtquyểnsáchminhhọamànóưathíchvàchỉmớixéđicónửasốtrang,mánóđỏửng,vàtrongmắtnóthoángquamộtánhsángrựcrỡ.

Mẹnósợcáinướcdaấyvàđôimắtấy;bàengạimộtcáiđầubéthếvàcònmềmyếumàlạilàmviệcnhiềuquáthìmệtchăng;bàngạibệnhsốt,bàngạimọicái.Bàsợgieohọachođứaconmàbàlấylàmkiêuhãnh.Bàhầunhưmong ước rằng đứa con trai nhỏ của bà,mà bà rất hãnh diện, giốngthằngbéconônglàmbánhmìhàngngàybàthấylêlaởbậccửahàng,vớimộtbộmặttotướngvàbènbẹt,đôimắtxanhngơngác,cáimiệnglẩndướiđôimávàmộtvẻkhỏemạnhđầnđộn.

Thằngbéđó,ítnhất,nókhônglàmchophảilosợ!TrongkhiPierrecứmỗilúclạithaydathịt;haibàntaynhỏcủanónóngbỏng,vàngủtrongnôinócứtrằntrọcsuốt.

Thầy thuốc cũng chẳng ưa chú bạn nhỏ của ta nhìn tranh ảnh. Ôngkhuyêncầngiữchotâmtrínóyêntĩnh.

Ôngbảo:

-Ôngbàhãynuôinónhưmộtconchócon.Mànhưthếcókhókhăngì!

Nghĩthếlàônglầm:tráilại,nhưthếlàrấtkhó.Ôngbácsĩkhôngcómộtýniệmgìvềtâmlýmộtchúbéhaimươichíntháng.Vảlại,ôngbácsĩcóchắcrằngtấtcảnhữngconchóconđềulớnlêntrongsựyênổnvềtưtưởngkhông?Tôiđãbiếtđếnmộtcon, tuổivàokhoảngsáutuầnlễ,mơmàngcảđêmvà,tronggiấcngủ,hếtcườilạikhócvớimộtsựmauchóngnặngnề.Nólàmcănbuồngtôitrànngậpbiểuthịcủanhữngtìnhcảmhỗnđộnnhất.Cáiđólàsựyêntĩnhchăng?

Khôngphải!ChonênconvậtnhỏcũngnhưPierrecứgầyđi.Tuynhiênnósống.CũngthếPierrecótrongngườinónhữngmầmmốngcủamộtcuộcsốngdồidào.Nókhôngbịbệnhgìtrongmộtbộphậnquantrọngnàocủacơthể.Nhưngngườitacứmuốnnhìnnóđỡgầyvàđỡxanhxao.

PariítthíchhợpvớichúbéngườiPariấy.Khôngphảichúkhôngthíchsốngởđấy.Tráilại,ởđấychúvuichơiquáđộ;ởđấychúbịlôicuốnbởiquánhiều hình dáng,màu sắc và chuyển động; ở đấy, phải cảm thấy và hiểu

nhiềuthứquákhiếnchúmệtmỏi.

Sangthángbảy,mẹchúđemchúxanhmướtvàmảnhkhảnhvềsốngởmộtnơihẻolánhcủaThụySĩ,ởđấyngườitachỉthấynhữngcâythôngtrêncácsườnnúi,đồngcỏvànhữngconbòcáiởthunglũng.

Mộtsựnghỉngơinhưthếtronglòngbànhũmẫulớnvàyêntĩnhđãkéodàibatháng,bathángđầynhữnghìnhảnhtươivuivàtrongbathángấychúbéđãănnhiềubánhmìhầm.Trongnhữngngàyđầuthángmười,tôiđãthấytrởvềParimộtchúbéPierremới,nhưđượctáisinh;mộtchúbéPierresạmnâu,chuốtvàng,dạndày,máphính,tayđen,cườinóioangoang.

-AnhxemthằngbéPierrecủatôi,nókhiếpquá,–bàmẹvuivẻnói,–dadẻnótrôngnhưcủamộtconbúpbêhaimươichínxu!

Nhưngrồidadẻấykhônggiữđượcmãi.Thằngbétrởlạixanhxaokhótínhdễcảm,vớimộtcáigìnhưquáhiếmhoivàquátinhtế.Pariláylạitácđộngcủanó.TôimuốnnóicáiPari tinh thần,nókhôngởđâuhếtvànóởkhắpchốn,cáiParikhêugợicảmhứngvàtrítuệ,làmxáođộnglòngta,rènluyệntríta,ngaycảkhitacònnhỏxíu.

Và thế là Pierre lại tái đi và đỏmặt lên trên các tranh ảnh.Vào cuốithángchạp,tôilạithấytínhkhínóthayđổithấtthườngvớiđôimắtmởtovàđôibàntaynhỏkhôđét.Nóngủkémvàbiếngăn.

Thầythuốcbảo:

-Nóchẳngsaocả;bàcứbắtnóănđi.

Nhưnglàmthếnào?Bàmẹtộinghiệpđãtìmđủmọicách,nhưngchẳngcáchnàothànhcông.BàphátkhócnhưngPierrevẫncứkhôngăn.

ĐêmNoel đem tới choPierre vô số những chú hề, ngựa và lính.Và,sánghômsau,trướclòsưởi,bàmẹmặcáokhoác,taybuôngthõngnhìnmộtcáchnghikỵtấtcảnhữngbộmặtnhănnhócủanhữngđồchơiấy.

“Cáiđólạisắpkíchthíchnónữa!”–Bàtựnhủ.-“Cónhiềuthứquá!”.

Vànhẹnhàng,sợlàmPierrethứcdậy,bàômtrongcánhtaychúhềmàbàthấycóvẻdữtợn,nhữngchúlínhmàbàsợ,nghĩrằngchúngrấtcóthểsaunàylôikéocontraibàvàonhữngtrậnmạc;bàcầmcảchínhconngựađỏ,vàbàđi, nhóngót chân, cắt tất cảnhữngđồ chơi ấyvào trong tủ củamình.

Chỉ còn để lại trong lò sưởimột cái hộp gõ trắng, quà tặng củamộtngười đáng thương, một chuồng cừu ba mươi chín xu, bà lại gần chiếcgiườngnhỏ,vànhìncontraibàngủ.Bàlàđànbà,vàcáivẻhơigiandốicủaviệc tốt bà vừa làm khiến bàmỉm cười.Nhưng trông thấy nhữngmimắtxanhxaocủachúbé,bàlạinghĩ:

“Thằngbénày,khônglàmchonóănđượcthìthậtsợquá!”

Vừa mặc áo xong, chú bé Pierre đã mở ngay cái hộp và trông thấynhữngcừu,bòcái,ngựa,câycối,nhữngcâyxoan.Nóichođúng,đólàmộtcáitrạihơnlàmộtchuồngcừu.

Chúbétrôngthấyôngchủtrạivàbàchủtrại.Ôngchủmangmộtcáiháivàbàchủmộtcáicào.Họrađồnglàmcỏ,nhưnghọkhôngcóvẻbướcđi.Bàchủtrạiđộimũrơmvàmặcáođỏ.Pierrehônbàtavàbàlàmchomáchúbịnhemnhuốc.Chútrôngthấycáinhà:nóbéquávàthấpquá,đếnnỗibàchủtrạisẽkhôngthểđứngtrongấyđược;nhưngnhàấycómộtcáicửa,vàvìthếPierremớinhậnrađólàmộtcáinhà.

Làmthếnàonhữnghìnhvẽsơnmàuấyđãđượcphảnánhvàođôimắtmanrợvàtươitắncủamộtđứabécon?Ngườitakhôngbiết,nhưngthậtlàmộtphépảothuật.Nónắmchắcnhữngvậtấytrongđôitaynhỏbélàmchotaybịdínhbẩn;nódựngchúnglênbànconrồigọitêntừngcáivớigiọngthathiết:đađa!tutu!mumu!Vừanhấclênmộtcâyxanhkỳdị,thâncâynhẵnvà thẳng, cành lá bằng vỏ bào làm thành hình nón, nó kêu lên: “Một câythông”.

Đốivớimẹnó,đólàmộtthứpháthiện.Cólẽchẳngbaogiờbàtìmrađiềuấy.Vậymàmộtcâyxanh,hìnhnón,trênmộtthânthẳngthìchắcchắn

làmộtcâythông.NhưngphảilàPierrebảochobàmớibiết,bànói:

-Thiênthầncủamẹ!

Vàbà ômhôn nó rấtmạnh, khiến cái chuồng cừu bị chúc đổ đến baphầntư.

Trongkhiấy,Pierrepháthiệnranhữngcâycủacáihộpgiốngvớinhữngcâynóđãtrôngthấyởxakiatrongnúi,ngoàitrờikhoángđãng.

Nó còn nhìn thấy những cái khácmàmẹ nó không nhìn thấy. Tất cảnhữngmảnhgỗnhỏbôimàunàygợilênởnónhữnghìnhảnhcảmđộng.Dochúng,nósốnglạitrongcảnhthiênnhiênvùngnúiAlpe:mộtlầnnữanólạiởcáixứThụySĩnọđãnuôidưỡngnótrởnênbéotốt.Thếlà,ýnghĩanọliênhệvớiýnghĩkia,nónghĩđếnănvàbảo:

-Conmuốnănsữavàbánhmì.

Nóănvàuống.Sựthèmănlạinổidậy.Nóănbữatốinhưnóđãănbữasáng.Hômsau,nólạithèmănkhinhìnlạicáichuồngcừu.Chohaytrítưởngtượngcó tácdụngnhư thếđó!Mười lămhômsau,nó thànhmột thằngbébéotốt.Mẹnórấtmừngrỡ.Bànói:

-Hãyxemkia:mánóphínhra!Mộtthằngbémườibaxuchínhcống!ĐólàcáichuồngcừucủacáiôngX.Đángthươngnọđãlàmnênchuyệnấy.

III

JESSY

ỞLuânĐôn,dướithờiElizabeth,cómộtnhàbáchọctênlàBog,rấtnổitiếngdướicáitênBogus,vìmộtchuyênluậnnhanđềNhữngsailầmcủaconngười,màkhôngaibiếtđến.

Bogusbiênsoạnchuyênluậnấytronghaimươinhămnămmàchưachoinmộttrangnào;nhưngbảnthảocủaông,chéplạirõràngvàxếptrênnhữngtấmvánnhỏ trongkhungmột cửa sổ, gồmkhôngkémmười tậpkhổgiấyđôi.Tậpthứnhấtluậnvềcáisailầmsinhrađời,nguyênlýcủatấtcảnhữngsailầmkhác.Ởcáctậpsaungườitathấynhữngsailầmcủatrẻemtraivàgái, của thanh thiếuniên, củangườiđứng tuổivàngườigià, vànhững sailầm của những người thuộcmọi nghề nghiệp, như: các chính khách, nhàbuôn,binhlính,ngườinấubếp,ngườilàmbáo,v.v…Nhữngtậpcuối,chưahoànchỉnh,gồmnhữngsai lầmcủachính thểcộnghòa,kếtquảcủa tấtcảnhữngsailầmcánhânvànghềnghiệp.Vàtrongcáitácphẩmđẹpđẽấy,cácýkiếnliênhệvớinhauchặtchẽhếtsức,ngườitakhôngthểrútbỏmộttrangmàkhông làmhỏngcả tácphẩm.Các luậnchứngđược rút từđiềunọquađiềukia, thànhracó thểnóichắcchắnrằng luậnchứngcuốicùngnếu lênbảnchấtcủacuộcsốnglàxấuvà,nếucuộcsốnglàmộtsốlượng,thìngườitacóthểkhẳngđịnhvớimộtsựchínhxáctoánhọcrằngtrêntráiđấtnàycóbaonhiêucuộcsốngthìcóbấynhiêusựxấuxa.

Bogusđãkhôngmắcphảicáisailầmlấyvợ.ÔngsốngmộtmìnhtrongcănnhànhỏcủaôngvớimộtbàquảngiagiàtênlàKat,nghĩalàCatherinemàônggọilàClausentina,vìbàquêởSouthampton.

Ngườiemgáicủanhàtriếthọc,đầuóckémcaosiêuhơnônganh,đãtừsailầmnàyđếnsailầmkhác,yêumộtngườibuôndạcủađôthành,lấynhàbuônấyvàđẻramộtemgáinhỏđặttênlàJessy.

Cáisailầmcuốicùngcủangườiđànbànàylàđãchếtmườinămsauvàđãgâyracáichếtcủangườichồngbuôndạ,vìôngnàykhôngthểsốngsaukhi vợ chết.Bogus đưa cháu bémồ côi về nhà nuôi phần vì thương tình,phầnvìhyvọngrằngnósẽcungcấpchoôngmộtbảnmẫutốtvềnhữngsailầmcủatrẻem.

Bấygiờemlênsáutuổi.Trongtámhômđầuởnhàôngbáchọc,emcứkhócvàkhôngnóigìhết.Sangngàythứchín,emnóivớiôngBog:

-Cháuvừathấymẹcháu,mẹmặctoànđồtrắng;mẹcónhữngbônghoatrongmộtnếpáodài;mẹđãrắchoalêngiườngcủacháu,nhưngsángnaycháukhôngcònthấynhữngbônghoaấynữa.Cậuơi,cậuđưacháunhữngbônghoacủamẹcháu.

Bogghicáisailầmấy,nhưngtronglờibìnhluậnôngnhậnrằngđólàmộtsailầmvôtộivàkểcũngdễthương.

Sauđóítlâu,JessylạinóivớiôngBog:

-CậuBogơi,cậugiàrồi,cậulạixấuxí;nhưngcháuyêucậulắmvàcậuphảiyêucháucơ.

Bogcầmlấybút;nhưng,sauvàiphútsuynghĩcăngthẳngôngnhậnrarằngôngkhôngcòntrẻlắmnữavàôngchưatừngbaogiờlàngườiđẹptrai,ôngkhôngghilờinóicủaembé.Ôngchỉnói:

-Tạisaolạiphảiyêucháu,Jessy?

-Bởivìcháucònbé.

“Cóthực,”-Bogtựhỏi,-“cóthựclàphảiyêucáctrẻnhỏkhông?Cóthểnhưthế;vìthựcra,chúngrấtcầnđượcngườitayêu.Dođósẽcóthểthathứchocáisailầmchungcủacácbàmẹđemchoconmìnhcảsữalẫntìnhyêu.Đâylàmộtchươngtrongchuyênluậncủatacầnphảiviếtlại”.

Sáng ngày lễ sinh nhật của ông, nhà bác học bước vào căn phòng để

sáchvàgiấytờmàônggọilànhàsáchcủamình,ôngthấymộtmùithơmvànhìnthấymộtbìnhhoacẩmchướngtrênthànhcửasổ.

Đólàbabônghoa,nhữngbabônghoađỏthắmmàánhsángmơntrớnmộtcáchvuivẻ.Vàmọivậtnhưtươicườitrongcănphòngbáchọc;cáighếbànhcũbọcđệm,cáibàngỗhồngđào;nhữnggáysáchcổkínhcũng tươicườitrongmàudabêmàuhung,dagiầythuộcvàdalợn.Boguskhôhéonhưchúng,cũngbắtđầumỉmcườinhưchúng,Jessyvừaômhônôngvừanói:

-CậuBogơi,cậutrông:đâylàtrờinày(vàquanhữngkínhcửalátchì,emchỉmàuxanhdịunhẹcủakhôngkhí),rồithấphơn,làđấtnày,đấtnởhoa(vàemchỉbìnhcẩmchướng); rồi,ởdướinữa lànhữngquyểnsáchđen totướng,đólàđịangục.

NhữngquyểnsáchđentotướngấyđúnglàmườitậpcủathiênchuyênluậnNhữngsailầmcủaconngười,xếpnơicửasổ,trongkhungcửa.CáisailầmấycủaJessynhắcnhàbáchọcnhớđếntácphẩmcủamình,màítlâunayôngsaolãngđểđichơivớicôcháugáitrongcácphốvàcácvườnhoa.Côbépháthiệnrangànđiềuhayvàđồng thờicũng làmchoBoguspháthiệnnhữngđiềuđó,vìsuốtđờiôngchưahềlómũirangoài.Ôngmởlạinhữngbảnviếttaycủaông,nhưngôngkhôngnhậnramìnhtrongtácphẩmcủaôngnữa,ởtrongđóchẳngcóhoamàcũngchẳngcóJessy.

Maythay,triếthọcđếncứugiúpôngbằngcáchgợichoôngýnghĩcaosiêunàylàJessychẳngđượccáitíchsựgì.Ôngcàngbámchặtvàochânlýấy,vìnócầnthiếtchokếtcấutácphẩmcủaông.

MộthômôngđangnghiềnngẫmvềvấnđềấythìthấyJessy,trongnhàsách,đangxâuchỉvàokim trướccửasổđểhoacẩmchướng.Ônghỏiemmuốnkhâucáigì.

Jessytrảlời:

-Vậy,cậuBogơi,cậukhôngbiếtrằngchiménđãbayđirồi?

BoguschẳngbiếtgìhếtvìđiềuđóchẳngcótrongsáchcủaPline,cũng

chẳngcótrongAvicenne[74].Jessynóitiếp:

-ChínhKathômquađãbảocháu…

-Kat?–Boguskêulên,conbénàymuốnnóiđếnbàClausentinađángkính!

- Kat hôm qua đã bảo cháu: “Chim én năm nay bay đi sớm hơn lệthường;điềuđóbáotrướcmùađôngsẽđếnsớmvàsẽrétdữ”.ĐấyKatđãbảocháuthế.Vớilạicháuđãthấymẹmặcáodàitrắng,tócsánglunglinh;chỉcóđiềumẹkhôngcóhoanhưlầntrước.Mẹđãbảocháu:“Jessyạ,conphảilôiởtronghòmracáiáochoàngrộnglótlongcủacậuBogvàválạinếunókhôngcònlànhlặn”.Cháutỉnhgiấcvàvừatrởdậylàcháulôingaycáiáochoàngrộngrakhỏihòm;và,vìnóđãbụcởnhiềuchỗnêncháuđikhâulạinóđây.

Mùađôngđếnvàrétnhưchiménđãdựbáo.Bogus,khoácáochoàngđểchân trước lửa, tìmcáchvávíuvàichương trongchuyên luậncủaông.Song,cứmỗi lầnôngdunghòađượcnhữngkinhnghiệmmớicủaôngvớithuyếtđiềuxấuphổbiến,thìJessylạilàmrốicácýnghĩcủaôngbằngcáchđemđếnchoôngmộtbìnhrượubiangon,hoặcchỉbằngđôimắtvànụcườicủaem.

Khimùahètrởlại,haicậucháuthườngđidạochơitrêncáccánhđồng.Jessymangvềnhữngcâycỏmàngườicậunóitênchocháubiết,vàtốiđếncôbéxếploạitheothuộctínhtừngcây.Trongcáccuộcđichơiấy,côbétỏracómộttríócđúngđắnvàmộttâmhồnđángyêu.Rồimộtbuổitối,trongkhiembàytrênbànnhữngcâycỏháiđượcbanngày,emnóivớiBogus:

-CậuBogơi,bâygiờcháubiếttêntấtcảnhữngcâymàcậuđãchỉchocháu.Đâylànhữngcâychữakhỏibệnhvàđâylànhữngcâyanủingườita.Cháumuốngiữnhữngcâynàyđểmãimãinhậnrachúngvàlàmchongườikháccũngbiếtchúng.Cháucầncómộtquyểnsáchdàyđểướpkhônhữngcâyấy.

-Cháulấyquyểnnàynày.–Bognói.

VàôngchỉchocôbétậpthứnhấtcủachuyênluậnNhữngsailầmcủaconngười.

Khitậpsáchđãcómộtcâyởmỗitờ,ngườitalấytậptiếptheo,và,trongbamùahè,kiệt táccủanhàbáchọcđãhoàn toànbiến thànhmộtbộbáchthảo.

TỦSÁCHCỦASUZANNE

I

GỬIBÀDXXX

Pari,ngày15thángChạpnăm188x

Ngày đầu nămmới sắp đến.Ngày ấy là ngày của những tặng vật vànhững lời chúc tụng, nên trẻ emđượcphầnưuđãi nhất.Vàđó là điều tựnhiên, trẻ em rất cầnđượcngười ta yêu thương.Vả chăng trẻ emcóđiềuđángyêulàchúngnghèo.Ngaycảnhữngemsinhratrongcảnhxahoacũngchỉcóđượccáigìngườitachochúng.Sauhết,chúngkhôngtrảlại;chonênaicũngthíchtặngquàchochúng.

Khôngcógìthúvịbằngchọnđồchơivàsáchthíchhợpvớitrẻem.Mộtngàynàođâytôisẽviếtmộttiểuluậntriếtlývềcácđồchơi.Đólàmộtđềtàihấpdẫn,nhưngtôikhôngdámđềcậptớimàkhôngcómộtsựchuẩnbịlâudàivàchuđáo.

Hômnaytôichỉxinnóivềnhữngsáchgiảitríchotrẻem,và,vìbàđãcónhãýmờitôiphátbiểu,tôisẽxintrìnhbàyvàiýnghĩvềvấnđềnày.

Trước hết một câu hỏi được đặt ra. Có nên ưu tiên cho trẻ em xemnhữngsáchviếtriêngchochúngkhông?

Kinhnghiệmđủtrảlờicâuhỏiđó.Thựcđángchúýlàtrẻemthườngtỏra rất chánghétđọcnhững sáchviết cho chúng.Sựchánghét ấy cũngdễhiểuthôi.Ngaytừnhữngtrangđầuchúngđãcảmthấytácgiảcốgắngđivàolĩnhvựccủachúngtrongkhiđánglẽđưachúngvàolĩnhvựccủamình,vìvậychúngsẽkhôngthấy,dướisựhướngdẫncủatácgiả,cáimới,cáilạmà

tâmhồnngườitakhaokhátởbấtcứlứatuổinào.Lũtrẻnhỏđóđãbịámảnhvìtínhhiếukỳcũnglàtínhcủanhữngnhàbáchọcvànhữngnhàthơ.Chúngmuốnngườitapháthiệnchochúngthấyvũtrụ,cáivũtrụhuyềnbí.Tácgiảnào đưa chúng trở lại với bản thân chúng và giữ chúng trong sự chiêmngưỡngtròconnítcủachúngthìlàmchúngchánngấy.

Vậymà, thật khôngmay, người ta lại miệt mài làm cái việc đó, khingười ta sáng tác,nhưngười tanói,cho tuổi thơ.Người tamuốn làmchomìnhgiống trẻnhỏ.Người ta trở thành trẻcon,màkhôngcócáingây thơtrong trắngvàđángyêucủa trẻcon.TôicònnhớmộtquyểnsáchnhanđềTrườngtrunghọcbịcháymàngườitađãchotôivớidụngýrấttốt.Bấygiờtôi lên bảy và tôi đã hiểu đó làmột sự ngớngẩn.Nếu cho tôimột quyểnTrườngtrunghọcbịcháykhácnữathìsẽcóthểlàmchotôiđếnchánngấysách,màtôilạirấtmêsách.

Nhưngcó thểbàsẽbảo,cầnphảiviếtchohợpvới trìnhđộnhận thứccủatrẻem.

Hẳn thế, nhưng người ta sẽ không đạt ýmuốn đó bằng cách thườngdùnglàgiảbộngớngẩn,lấygiọngngâyngônóimộtcáchvôduyênnhữngđiềukhông sứcmạnh, cuối cùng là tự tướcbỏnhữnggì, trongmột trí tuệtrưởngthành,làmchongườitasaymêvàthuyếtphụcđượcngườita.

Đểđược tuổi thơhiểu thìkhônggìbằngmột thiên tài lớn.Những tácphẩmđượctrẻemtraivàgáithíchnhấtlànhữngtácphẩmcaocả,đầynhữngsángtạolớn,trongđócácphầnđượcxếpđặthàihòahìnhthànhmộttổngthểsángsủa,vàđượcviếtvớimộtbútphápmạnhmẽđầyýnghĩa.

TôiđãnhiềulầnchonhữngtrẻemrấtnhỏđọcvàikhúccacủaOdysée,trongmộtbảndịchtốt.Cácemđóđãngherấtsaysưa.CuốnDonQuichotte,nếucắtxénnhiềuđoạn,thìsẽlàsáchđọcthíchthúnhấtchonhữngtâmhồnmườihai tuổi.Vềphầntôi,ngaytừkhibiếtđọc, tôiđãđọccuốnsáchhàohiệpcủaCervantesvàtôiđãhếtsứcyêunóvàhiểunó,chonênnhờnómàtôicóđượcphầnlớncáitínhvuivẻtôicòncóhiệngiờtrongtâmtrí.

ChínhRobinsonCrusoé,làsáchcổđiểnchotuổithơtừmộtthếkỷnay,đãđượcviết trongthờiđạiđóchonhữngngười lớnnghiêmtrang,chocác

nhàbuôncủađôthànhLuânĐônvàchocácthủythủcủaAnhhoàng.Tácgiảđãđểvàođấytấtcảnghệthuậtcủamình,tấtcảsựthẳngthắncủatrítuệ,sựhiểubiếtrộngrãi,sựlịchduyệtcủamình.Vàtấtcảnhữngcáiđólàđiềucầnthiếtđểlàmvuichocáchọcsinh.

Nhữngkiệttáctôikểđóđềuchứađựngmộttấnkịchvànhữngnhânvật.Quyểnsáchhaynhấtthờichẳngcóýnghĩagìđốivớimộtđứatrẻnếunhữngýtưởngtrongđóđềudiễnđạtmộtcáchtrừutượng.Khảnăngtrừutượnghóavàlĩnhhộinhữngđiềutrừutượngpháttriểnchậmvàrấtkhôngđồngđềuởconngườita.Ônggiáodạychúngtôiởlớpđệlục–tôinóiđâykhôngphảicó ý trách ông, đã chẳng là một ông Rollon cũng không là một ông

Lhomond[75], đã khuyên chúng tôi nên đọc cuốn Tuần chay của

Massillon[76]trongdịpnghỉhèđểgiảitrí.Ônggiáođãbảochúngtôithếđểchúngtôi tinrằngchínhôngđã tựgiải trívớicuốnsáchđóvàđể làmchochúng tôi ngạc nhiên.Một đứa trẻmà cuốnTuần chay làm cho thích thúđượchẳnphảilàmộtquáivậy.Vảchăngtôitinrằngkhôngcólứatuổinàothíchđọcnhữngcuốnsáchnhưthế.

Khibạnviếtchotrẻem,bạnđừngtạoramộtphongcáchđặcbiệt.Bạnsuynghĩthậtkỹ,viếtthậthay.Saochotrongchuyệnkểcủabạnmọicáiđềuthậtsống,mọicáiđềuthậtlớnlao,khoángđạt,mạnhmẽ.Đólàcáibíquyếtduynhấtđểlàmvừalòngngườiđọc.

Tôi nói chừng ấy có lẽ cũng đủ rồi nếu từ hai chục nămnay ở nướcPhápvà,tôinghĩ,ởcảtoànthếgiớingườitakhôngnảyraýkiếnchỉnênchotrẻemđọcnhữngsáchkhoahọcthôi,vìsợthicalàmhưhỏngtâmtrítrẻem.

Quanniệmnàyđãănsauvàotâmtrínhiềungườiđếnnỗingàynay,khingườitainlạiPerrault, làchỉđểchocácnhànghệsĩvànhữngngườichơisách.Bạnxem,chẳnghạn,những sách truyệncủaNhàxuấtbảnPerrinvàLemerre.Nhữngsáchấyđềuđivàotủsáchcủanhữngngườihamchơisáchquývàđượcđóngtoànbằngbìadavớigáychữmạvàng.

Trái lại,nhữngbảnmục lục sáchcó tranhảnhđể làmquàcho trẻemthường trình bày, để quyến rũmắt nhìn, những con cua, những con nhện,nhữngtổsâu,nhữngmáychạybằnghơi.Thậtlàngánchothânphậnlàmtrẻ

con.Mỗicuốinăm,nhữngsáchphổbiếnkhoahọc,nhiềuvôkểnhưnhữngngọnsóngcủađạidương, trànngậpvàchìmđắmchúng tavàcảgiađìnhchúngta.Chúngtabịtốitămmặtmũichếtngậpởtrongđó.Cònđâunhữnghìnhthứcđẹp,cònđâunhữngtưtưởngcaothượng,khôngcònnghệthuật,khôngcònthẩnmỹ,khôngcòngìlàconngườinữa.Chỉlànhữngphảnứnghóahọcvànhữngtrạngtháisinhlýhọc.

Hômquangười tađãđưa tôixemcuốnSơ thảovềnhữngkỳ tíchcủangànhcôngnghiệp!

Trongmườinămnữa,tấtcảchúngtađềulànhữngngườithợđiện.

ÔngLouisFiguier[77],tuylàmộtngườitrunghậu,vănkhônggiữđượctínhđiềmnhiênbìnhthườngcủaôngchỉvìnghĩrằngnhữngtrẻemtraivàgáinướcPhápcòncóthểđượcbiếttruyệnDalừa.Ôngđãviếtmộtbàitựađể khuyên các bậc cha mẹ đừng cho con cái đọc những Truyện của

Perrault[78]vànênthaybằngnhữngsáchcủabácsĩLudovicusFicuslàbạncủaôngta.–NàycôJeanne,côgấpquyểnsáchlại,đểlạiđấy,chotôinhờ,truyệnConchimxanh,màthờigianmàcôrấtyêuthíchvàcôđãkhócvìnó,vàcôhãyhọcmaucáchđánhmêbằngêteđi.Lênbảytuổirồimàcôchưacómộtýniệmgìvềsứcmạnhgâytêcủachấtprôtôcxitazôt,thìthậtlàđẹplắmđấy!–ÔngLouisFiguierđãkhámphárarằngcácnàngtiênlànhữngnhânvậttưởngtượng.Vìvậyôngkhôngthểchịuđượcchongườitanóichuyệncác nàng tiên với trẻ con. Ông nói với chúng về phân của chim biển, nóchẳngcógìlàtưởngtượngcả,-Thếthìôngbácsĩạ,cácnàngtiêncóthực,chínhvìhọlànhữngnhânvậttưởngtượng.Họtồntạitrongnhữngtrítưởngtượngthơngâyvàtươimátsẵnsàngđónlấymộtcáchtựnhiêncáichấtthơmãimãitrẻtrungcủanhữngtruyềnthiếtdângian.

Mộtquyểnsáchnhỏbénhấtmàgợi lênmộtýnên thơ,gâyđượcmộttìnhcảmđẹp,làmrungđộngđượctâmhồn,thìđốivớituổithơvàtuổithanhniên,cógiátrịgấpvạnlầntấtcảcácsáchcủacácngàinhồiđầynhữngkháiniệmcơhọc.

Phảicónhữngtruyệnchotrẻconvàngườilớn,nhữngtruyệnhaybằngthơhoặcvănxuôi,nhữngquyểnsáchlàmchoracườihoặckhóc,vàđưata

vàocõisaysưa.

Tôi rấthài lòngnhậnđượcngayhômnay,mộtquyểnsách tên làThếgiớilỳdiệu,chừnggồmmườihaitruyệnthầntiên.

ÔngdeLescure,mộtngườithôngtháivàđángmến,đãtậphợpnhữngtruyệnấy,trongbàitựaôngđãchúngminhrằngnhữngtruyệnthầntiênđápứngnhưcầuvĩnhcửunàocủatâmhồn.Ôngnói:

“Nhucầuquêntráiđất,quênthựctại,nhữngthấtvọng,nhữnggiàyvòquágaygắtchonhữngtâmhồnkiêuhãnh,nhữngvachạmtànbạo,quáđauđớnchonhữngtráitimđacảm,làmộtnhucầuphổbiến.Sựmơmộng,hơncảcáicười,phânbiệtconngườivớiloàivậtvàkhẳngđịnhtínhưuviệtcủaconngười”.

Đãthếthìcáinhucầumơmộngấy,trẻemcũngcó.Trẻemcảmthấytrítưởngtượngcủanóhoạtđộng,vàchínhvìthếnóthíchnhữngtruyệnhoangđường.

Nhữngngườiviếttruyệntáotạothếgiớitheocáchcủahọvàgiúpnhữngkẻyêu,nhữngngườibìnhdị,trẻemcócơhộitáitạothếgiớitheoýmuốncủamình.Chonênhọcócáiảnhhưởngrấtđángmến.Họgiúpchongườitatưởngtượng,cảmbiếtvàyêuthương.

Và bạn đừng sọ họ lừa dối trẻ em trong khi gieo vào tâm trí trẻ emnhữngngườilùnhoặcnhữngvàtiên.Trẻemthừabiếtrằngđờithựckhôngcónhữnghiệnhìnhdễyêunhưthế.Chínhcáikhoahọcmuavuicủabạnlừadốitrẻem:chínhcáikhoahọcấygieorắcnhữngsailầmkhósửachữa.Các

emtrainhỏchẳngchútnghingờ,tinvàoôngVerne[79],tưởngtượngrarằngngười tadùngmộtviênđạnđể lênmặt trăngvàmộtcơchếcó thểvôhạithoátkhỏinhữngquyluậtcủatronglực.

Nhữngbiếmhọaấycủakhoahọccaoquýcáckhoảngkhôngvũtrụcủakhoathiênvăncổkínhđềulàphilývàkhôngđẹpchútnào.

Trẻ em rút ra được lợi ích gì từ nênmột khoa học không có phương

pháo,từmộtnềnvănhọcthựctiễngiảhiệukhôngcóchútýnghĩađốivớilýtrívàtìnhcảmconngười,

Cầnphảivềvớinhữngtruyệnhoangđườngđẹpđẽ,vớithơcacủacácnhàthơvàcácdântộc,vớitấtcảcáigìđenchotanhữngrungcảmcủacáiđẹp.

Hỡiơi!Xãhộichúngradạynhữngnhàbàochếsợtưởngtượng.Vàhọrấtlầm.Chínhtrítưởngtượngvớinhữngảomộngcủanó,giaorắcmọicáiđẹpvàmọicáitốttrêncõiđời.Ngườitalớnlênlànhờnó.Hỡicácbàmẹ!Cácbàđừngsợnólàmhạiconcáicácbà;tráilại,nósẽngăngiữchochúngkhỏimắcnhữngtộilỗitầmthuồngvànhữngsailầmdễdãi.

II

ĐỐITHOẠIVỀNHỮNGCHUYỆNTHẦNTIÊNLAURE,OCTAVE,RAYMOND

LAURE

Dảiđỏ tía rạchngang trời tâyđãnhạtdầnvàchân trờiđãnhuộmmộtánhcam,trêncaobầutrờixanhmộtmàuxanhnhạt.Ngôisaođầutiênxuấthiệntrángtinhvànhấpnháy…Nhưngtôilạitìmthấymộtngôisaokhác,rồimộtngôisaokhácnữavàlátnữatasẽkhôngthểnàođếmxuể.Câycốitrongvườnđensìvàdườngnhưtolớnthêm.Conđườngnhỏnày,đixuốngđằngkiagiữanhữnghànggiậugai,conđườngmàtôibiếttừnghònsỏi,vàgiờnàythấycóvẻsâu thẳm,mạohiểmvàhuyềnbí,vàdùkhôngcóý, tôivẫncứtưởng tượng rằngconđườngnhỏấydẫn tớinhữngxứsởmàngười tachỉthấytronggiấcmơ.Đêmđẹpquá!Vàthởkhôngkhídễchịulàmsao!Ônganhhọơi,tôilắngngheanhđây;anhhãynóivớichúngtôivềnhữngtruyệnthần tiên, vì anh có biết bao điều kỳ lạ để nói.Nhưng, xin anh đừng làmhỏngchúngđấynhé.Tôinóitrướcvớianhlàtôisaymêtruyệnthầntiên.Vìlẽđótôihơigiậncongáitôikhinóhỏitôinhữngquỷănthịttrẻconvàcácbàtiên,“cóthựckhông?”.

RAYMOND

Đólàmộtđứaconcủathờiđại.Sựhoàinghiđãmọcraởnótrướckhimọcrăng.Tôikhôngởtrườngpháicủacáicôtriếtgiamặcváyngắnấy,vàtôitinởcácbàtiên,Cácbàtiêncóthật,côạ,bởivìconngườiđãtạorahọ.Tấtcảcáigìngườitatưởngtượngrađềucóthực:chínhlạichỉcócáiđólàthựcthôi.Nếumộtthầytugiàđếnbảotôi:“Chađãtrôngthấymộtquỷcóđuôivàsừng”;tôisẽtrảlời:“Thưacha,giảsửmaykhôngcóquỷ,thìchađãtạoranórồiđó;bâygiờthìchắcchắnlàcó.Chahãyđềphòngnó!”.Côemơi,côhãytinởcácbàtiên,cácquỷăntrẻconvàmọicáikhác.

LAURE

Tahãynóichuyệncácbàtiên,vàgáclạimọicáikhác.Anhvừanóivớichúngtôirằngcácnhàbáchọccũngbậnbịuvềcáctruyệnthầntiên,tôinhắclạivớianhrằngtôirấtsợhọlàmhỏngcáctruyệnấy.LôicôbéQuàngKhănĐỏrakhỏi“nhàtrẻ”đểdắtnóđếnHọcviện!Ngườitacóthểtưởngtượngđượcviệcđókhông?

OCTAVE

Trướctôicứtưởngcácnhàbáchọcngàynaycoithườngnhữngtruyệnấy,nhưngtôi thấycácbạnlànhữngngườidểchịuvàkhôngkhinhthườngnhữngtruyệnhoàntoànvôlývàhếtsứctrẻcon.

LAURE

Quảthậtnhữngtruyệnthầntiênrấtvôlývàtrẻcon.Nhưngtôithựckhólòngđồngýnhưthếđược,vìtôithấytruyệnthầntiênhayquá.

RAYMOND

Cứđồngýnhưthếđi,côạ,đừngesợgìcả.TruyệnIliadecũngtrẻconlắmnhưngđó làbài cahaynhấtngười tađượcđọc.Nền thi ca trong trẻonhấtlàthicacủacácdântộcấytrĩ.Cácdântộccũngnhưconchimhọamitrongbàihát:họcaháthaychừngnàolònghọvui.Trởvềgià,họthànhratrangnghiêm,uyênbáchayloâu,vàcácnhàthơưutúnhấtcủahọchỉcònlànhữngnhàhùngbiệncó tài.Quả thật, truyệnNgàng công chúangũ trongrừng là truyện trẻ con.Điều đó khiến nó giốngmột ca khúc trong truyệnOdysée.Cái tính giản đơn tuyệtmỹ, cái chất ngây thơ thần thánh đó củanhânloạisơkhaimàngườitakhôngthấylạitrongcáctácphẩmvănhọcthời

kỳcổđiển,vẫnđượcgiữnguyênnhưbônghoađượmhươngthơmtrongcáctruyệncổ tíchvà thơcadângian.Taphảinóingay,nhưOctave, lànhữngtruyệnấyhếtsứcvôlý.Nếuchúngkhôngvôlý,thìchúngsẽkhôngcònthúgìnữa.Cácbạnhãyyên trí rằngnhữngđiềuvô lý lànhữngđiềuduynhấtthíchthú,duynhấtđẹpđẽ,nhữngđiềuduynhấtđemývịchocuộcsốngvàngănchúngtachếtmònvìbuồnchán.Mộtbàithơ,mộtphotượng,mộtbứctranhhợp lẽphảisẽ làmmọingườingápdài,ngaycảnhữngngườibiết lẽphải.Đâynày,côạ,nhữngviềnđăng tenởváycônày,nhữngđườngnếpnày,nhữngđườnggấpnày,nhữngđườngthắtnútnày,tấtcảmớvảilinhtinhnàylàvôlý,thếmàxinhđẹpbiếtbao.Tôixinkhencôđấy.

LAURE

Đừngnóichuyệnphụcsức,anhchẳnghiểugìvềcáiđó.Tôiđồngývớianhlàvềnghệthuậtkhôngnêncứnhấtnhấtphảihợplẽphải.Nhưngtrongđờisống…

RAYMOND

Trongđờisốngchỉcónhữnghammêlàđẹp,nhưngnhữnghammêlànhữngđiềuvôlý.Cáihammêđẹpđẽnhấtlạilàđiềuvôlýnhất:đólàtìnhyêu.Cómộthammêítvôlýhơn,đólàtínhbiểnlận;chonêntínhbiểnlậnlàđiềuxấuxakinhkhủng.Dickensđãnói:“Chỉnhữngkẻđiênmớilàmchotôithích”.Bấthạnh thaychonhữngaiđôikhikhônggiốngDonQuichottevàkhôngbaogiờnhầmnhữngcốixaygióvớinhữngngườikhổnglồ!CáianhchàngDonQuichottekiachínhlàkẻtựbỏbùamêchochínhmình.Anhtađãnângtâmhồnmìnhlênngangtầmvớitạovật.

Như thế,đâucóphải làbị lừa.Nhưngbị lừa lànhữngkẻkhông thấytrướcmắtmìnhcógìlàđẹp,làvĩđại.

OCTAVE

Raymondạ,tôicảmthấycáivôlýmàanhhếtsứccangợikia,bắtnguồntừtrítưởngtượngvàđiềuanhvừanóivớichúngtôidướimộthìnhthứchàophòngvàngượcđờicóthểdiễnđạtđơnthuầnnhưthếnày:trítưởngtượngbiếnmộtngườixúcđộng thànhmộtnghệsĩ,vàmộtngườicanđảm thànhmộtanhhùng.

RAYMOND

Anhdiễn đạt khá đúngmột khía cạnh tư tưởng của tôi; nhưng tôi rấtmuốnđượcbiếtanhhiểunhưthếnàovềtừtrítưởngtượngvà,trongtâmtríanh, có phải đó là cái năng khiếu hình dung ra những sự vật có thực haykhôngcóthực.

OCTAVE

Tôilàmộtngườichỉbiếttrồngbắpcải,vàtôinóivềtrítưởngtượngnhưmộtanhmùnóivềmàusắc,nhưngtôinghĩnóchỉxứngđángvớitêngọiấykhinólàmchonhữnghànhđộnghoặcnhữngtâmhồnmớimẻ, thànhthựcthểsống.Nóitómlại,khinàonósángtạo.

RAYMOND

Trítưởngtượng,nhưanhđịnhnghĩađó,khôngphảilàmộtnăngkhiếucủaconngười.Conngườikhôngthểtưởngtượngđượcmộtcáigìmìnhchưathấy, chưa nghe, chưa cảm xúc, chưa thưởng thức. Tôi không theo thời

thượngvàtôichỉcăncứvàoônggiàCondillac[80]củatôithôi.Mọiýnghĩcủatadocácgiácquanmàđến,vàtrí tưởngtượngkhôngphảiởchỗsángtạo,màlàkếthợpcácýnghĩ.

LAURE

Anh dám nói thế ư? Tôi có thể, khi nào tôimuốn, trong thấy nhữngthiênthần.

RAYMOND

Côtrôngthấynhữngtrẻemvớinhữngcánhngỗng.NgườiHyLạpđãtrông thấynhữngvị thầnđầungườimìnhngựa,nhữngnữ thầnmìnhngựađuôi cá, nhữngquái vậtmặt đànbàmìnhdiềuhâu, bởi vì trướcđóhọđã

trôngthấyđànông,đànbà,ngựa,cávàchim.Swedenborg[81]mộtngườicóóc tưởng tượng,miêu ta dân cư các hành tinh, người saoHỏa, người saoKim, người saoThổ.Mànày, ôngkhông cho họmột đức tính nào khôngthấycótrêntráiđất;nhưngôngkếthợpnhữngđứctínhấymộtcáchrấtkỳcục;ôngluônluônmêsảng.Tráilại,hãyxemsựsángtạocủamộttrítưởngtượngngâythơđẹpđẽ:Homère,haynóiđúnghơn,ngườihátrongvôdanh,đãchoxuấthiệntừmặtbiểntrángbạcmộtthiếuphụ,“nhưmộtángmây”.Nàngnói,nàngthanvãnvớimọisựthanhthảntuyệttrần!Nàngnói:“Chaoôi!Conyêucủamẹ,tạisaomẹđãnuôicon?...Mẹđãsinhracontrongnhàmẹđểconchịumột sốphậnhẩmhiu.Nhưngmẹsẽ lênnúiOlympe tuyếtphủ…Mẹ sẽ đến ngôi nhà bằng đồng của thần Zeus, mẹ sẽ ôm đầu gốingười,vàmẹtinrằngngườisẽmủilòng”.ĐólàlờinóicủaThétis,mộtvịnữthần.Tạohóađãtạonênngườiđànbà,biểnvàángmây;nhàthơđãgắnbónhữngcáiđólại.Tấtcảcáigìlàthơ,làthầntiênđềuởtrongsựkếthợptàitìnhấy.

Hãynhìnxemquachòmcànhlátốisẫmmộttiaánhtrănglướtnhẹtrênvỏbạccủanhữngcâybạchdương.Tiasángchậpchờnđókhôngphảilàmộttiasáng,đólàcáiáodàitrắngcủamộtbàtiên.Nhữngembénàochợtthấythếthìsẽbỏchạy,lòngxaoxuyếnvìmộtnỗisợhãikỳthú.

Cácbà tiên và các vị thần đã sinh ra như thế đó.Trong thế giới siêunhiên,khôngcó lấymộtnguyên tửnàomàkhông tồn tại trong thếgiới tựnhiên.

LAURE

AnhkhéolẫnlộncácnữthầncủaHomèrevớicácbàtiêncủaPerrault!

RAYMOND

Cácbàtênnàyvànữthầnnọđềuchungmộtlai lịchvàcùngmộtbảnchất.Nhữngôngvuaấy,nhữngvịhoàng tửdiệnmạokhôingôấy,nhữngnàngcôngchúađẹpnhưhằngngaấy,nhữnghung thần làcho trẻconvuithíchhaysợsệtvốnthuởxưalànhữngvịthầnnamvàthầnnữđãlàmchotuổithơcủanhânloạitrảquabaonỗisợhãihayhoanhỉ.Chúbétíhon,DalừavàRâuxanhlànhữngtruyệncổđãđếnvớichúngtatừnhữngthờirấtxaxưa.

LAURE

Từđâu?

RAYMOND

Ồ! Sao biết được? Người ta đã muốn và còn muốn chứng minh với

chúng ta rằng những truyện ấy xuất xứ từ xứBactriane[82]; người ta chorằng chúng đã được các tổ tiên dumục của những người Hy Lạp, ngườiLatinh, người Celte và ngườiGerman sáng tạo nên dưới những hàng câythôngcủamiềnkhốcliệtấy.Kẻđềxướngvàbảovệlýthuyếtđólànhữngnhàbáchọcrấtnghiêmtúc,vànếuhọcónhầmthì ít racũngkhôngnhầmmộtcáchnôngnổi.Vàphảicóđầuócvữngvàngmớidựnglênđượcnhữngtruyệnhãohuyềnmộtcáchkhoahọc.Mộtngườibiếtnhiềuthứtiếngcóthểmộtmìnhnóivớvẩnbằnghaimươithứtiếng.Nhữngnhàbáchọctôinóiởđâykhôngbaogiờnóivớvẩn.Songmộtsốsựviệcliênquanđếncáctruyệncổtích,truyệnngụngônvàtruyệnhoangđườngmàhọcholàcónguồngốcẤn–Âu,gây chohọmộtdựbối rối khônggỡđược.KhohọđãphảiướtnhiềumồhôiđểchứngminhrằngtruyệnDalừaxuấtxứtừxứBactrianevà

truyệnConcáoởlàriêngcủanòigiốngJaphé[83], thìnhiềungườidu lịch

gặp lại truyện Con cáo ở dân Zoulous[84] và truyện Da lừa ở dân

Papous[85].Lýthuyếtcủahọbịtổnthươngmộtcáchthảmhại.Songcácthứlýthuyếtchỉđượctạonênvàrađờiđểchịuđựngnhữngsựkiệnngườitađặtvàođất, để bị ra rời tứ chi, phồng lênvà cuối cùngbị vỡnhưnhữngquảbóng.Tuynhiên,điềukháchắcchắn lànhững truyện thần tiên,vànhất lànhững truyện củaPerrault, xuất xứ từ những truyền thiết cổ xưa nhất củanhânloại.

OCTAVE

AnhRaymond,chophéptôingắt lờianhởđây.Mặcdùítamhiểuvềnềnkhoahọchiệnđại,vàchămlođồngruộnghơnlàhọchànhuyênbác,tôiđãđọctrongmộtcuốnsáchnhỏviếtrấthayrằngnhữnghungthầnănthịttrẻcon là bọn rợHung nô nào đó đã tàn phá châuÂu vào thời trung cổ, vàtruyệnRâuxanhđượcmôphỏngtheomộtcâuchuyệnrấtthựcvềtênthốngchếquáiácdeRaizdãbịxửtreocổdướithờivuaCharlesVII.

RAYMOND

Chúngtahãythayđổitấtcảnhữngcáiđó,anhOctavethânmếncủatôi

ạ,vàquyểnsáchnhỏcủaanh,màtácgiảlànamtướcWalckenaer[86]chítốtởchỗcóthểdùngđểgóikẹo.QuảvậyquânHungnôđãsàxuốngchâuÂunhưmộtbầychauchấuvàocuối thếkỷXI.Đó lànhững tênman rợkinhkhủng;songhìnhthứctêncủahọtrongcácngônngửrômanhchốnglạicách

chuyển hóamà nam tướcWalckenaer đề nghị,Diez[87] cho từogre,mộtnguồngốccổxưahơn;ôngtachonóxuấtxứtừtiếngLatinhocrus,từnày,

theoAlfredMaury[88]cónguồngốcởxứÉtrusque[89],Ocruslàđịangục,vịthầnthíchănthịt,nhấtlàthịttrẻconcòntrongnôi.CònvềGillesdeRaiz,quảthật,hắnbịtreocổởNantesnăm1440.Nhưngkhôngphảivìhắngiếtbảyngườiđànbà;chuyệncủahắnquáưxácthựckhônggiốngtruyệnhoangđườngởchỗnào,vàđêmRâuxanhrađánhlộnvớiviênthốngchếghêtởm

kialàlàmthiệthạichohắn.Râuxanhkhôngđếnnỗiđentốinhưngườitatảhắnđâu.

RAURE

Khôngđentốià?

RAYMOND

Hắnchẳngđenchútnào,vìđólàmặttrời.

LAURE

Mặt trờigiếtvợ rồi lạibịmột longkỵbinhvàmộtngự lâmpháo thủgiết.Cáiđóthậtlốbịch!TôichẳngbiếtcáiôngGillesdeRaiz,cũngchẳngbiếtbọnHungnô;nhưngtôithấyhìnhnhưtin,cùngvớichồngtôi,làphảilẽhơnnhiều,rằngmộtsựkiệnrấtlịchsử…

RAYMOND

Này!Côemhọ,tôithấyhìnhnhưcôlầmthìphảilẽhơn.Cảnhânloạicũng như cô đấy,Nếumọi người đều thấy cái sai lầm có vẻ vô lý, thì sẽchẳngcóaimắcsailầmcả.Chínhcáilẽphảithôngthườngsinhramọiphánđoánsai.Lẽphảithôngthườngdạytarằngquảđấtđứngyên,rằngmặttrờixoayquanhnóvànhữngngườisốngởhaiđốicựcđịacầuđiđầulộnxuốngdưới.Đấy,côđừngtinởcáilẽphảithôngthường.Chínhnhândanhnómàngườitaphạmmọisựbậybạvàmọitộiác.HãytránhxanóđivàquayvềvớiRâuxanh,vốnlàmặttrời.Bảyngườivợhắngiếtlàbảybìnhminh.Quảvậy,mỗi ngày của tuần lễ,mặt trời, khimọc lên, kết liễumột bìnhminh.ThiênthểđượccangợitrongnhữngtáncaVệđà,đivàotruyệnhoangđườngGaulois,đã lấycáidiệnmạokhádữ tợncủamột tên tiểubạochúaphong

kiến;songnóđãgiữlạimộttínhchấtchứngtỏnguồngốccổxưacủanóvàlàmchongườitanhậnravịthầnmặttrờicũtrongtênchúađấttànácđấy,

đồnghóanóvớithầnVệđàIndra[90]làthầncủabầutrời,vịthầnrạngrỡ,làmmưa,nổisấm,cóbộrâumàuxanhdatrời.

LAURE

Anhơi,làmơnchotôibiếthaihiệpsĩ,mộtlàlongkỵbinhvàngườikialàngựlâmpháothủ,cũnglànhữngthầncủaẤnĐộchăng.

RAYMOND

CôđãnghenóiđếnnhữngAçwinsvànhữngDioscures[91]chưa?

LAURE

Chưabaogiờ.

RAYMOND

ThầnAçwins của ngườiẤnĐộ và thầnDioscures của ngườiHyLạptượngtrưnghaibuổirạngđônghayhoànghôn.Thếchonên,trongthầnthoạiHyLạp,DioscuesCastor và Pollux đã giải phóngHellènes, ánh sang banmai,bịThésée, thầnmặt trờibắtgiam.Anh longkỵbinhvàanhngự lâmpháothủtrongtruyệnthầntiênkhônglàmgìkháchơnkhigiảiphóngbàRâuxanh,vốnlàchịcủahọ.

OCTAVE

Tôikhôngphủnhậnrằngcáchgiảithíchđólàthầntình;songtôicholàhoàntoànkhôngcócăncứ.AnhvừatốngtôitrởvềvớilúamạchvànhữngquânHung nô của tôi.Đến lượtmình tôi sẽ bảo anh rằng thuyết của anhkhông có gì mới và sinh thời ông nội tôi, một người rất ham đọc sách

Dupuis,VolneyvàDulaure[92],đãnhìnthấyhoàngđạoởnguồngốcmọitínngưỡng.Ôngcụtrunghậuđãnóivớitôi–câunóilàmbàmẹtộinghiệpcủatôirấttứcgiận–rằngJésusChristlàmặttrời,vàmườihaitôngđồcủangườilàmười hai tháng trong năm.Nhưng, thưa nhà bác học, anh có biết bằngcáchnàomộtngườitàitìnhđãlàmchocảDupuis,Volney,Dulaurevàôngnộitôiphảitưnghửngkhông?NgườiđóápdụnglýthuyếtcủahọvàolịchsửcủaNapoléonđệnhấtvàbằngcáchấychứngminhrằngNapoléonkhôngcóthật, rằng lai lịchông ta làmộtcâychuyệnhoangđường.Vịanhhungấysinh ra trênmột hòn đảo, chiến thắng ở các xứ phươngĐông và phươngNam,mùađôngđếnthìkiệtsứcởphươngBắcvàbiếnmấttrongđạidương;theotácgiảmàtôiquênmấttên,đóchínhlàmặttrời.MườihaivịthốngchếcủaNapoléonlàmườihaicungcủahoàngđạo,vàbốnanhemôngta,làbốnmùa.Raymondạ,tôierằnganhlạilýgiảivềRâuxanh,nhưngườitàitìnhkialýgiảivềNapoléonđệnhất.

RAYMOND

Tácgiảmàanhnóiđó làngười tài tình,vàcóhọc thức;ông ta tên làJeanBaptistePérès.ÔnglàmviệcởthưviệnAgenvàmấtnăm1810.Quyểnsáchnhỏkỳlạcủaông:NhưvậylàNapoléonchưabaogiờcóthật,nếutôikhônglầmđãđượcinranăm1817.

Quảthật,đólàmộtsựphêbìnhrấtkhéophươngthứccủaDupuis.Songcáilýluậnmàtôivừađemraứngdụngmộtcáchriêngrẽvàdođóthiếusứcthuyếtphụcđượcxâydựng trêncơ sởkhoavănphạmà thần thoạihọc sosánh.Nhưtabiết,anhemGrimmđãsưutậpnhữngtruyệndângiancủanướcĐức. Ở hầu hết các nước, người ta cũng làm như vậy và ngày nay ta cónhữngsưutậptruyệndângianBắcÂu,ĐanMạch,Flamand,Nga,Anh,Ý,Zoulous, v.v…Đọc những truyện ấy, nguồn gốc rất khác nhau, người tangạcnhiênthấytấtcảhayhầuhếtnhữngtruyệnấyđềuxuấtpháttừmộtsốítđiểnhình.MộttruyệnBácÂunàođódườngnhưrậptheomộttruyệnPhápnọvàchínhcáinàylạiphỏngtheonhữngnétchínhcủamột truyệnÝ.Mà

khôngthểchorằngnhữngsựgiốngnhauđólàkếtquảcủanhữngtraođổiliêntụcgiữacácdântộckhácnhau.Vìvậynhưtôivừanóingườitađãgiảthiếtrằngcácgiatộccủaloàingườixưakiađãcónhữngtruyệnđótrướckhiphântánvàđãsángtạorachúngtrongnhữngthờigiannghỉngơixaxưa,lúchọcònquayquầnđoàntụtrongcáinôichungcủahọ.Nhưng,vìchưabaogiờngười tanghenóiđếnmộtmiềnhaymột thờiđạinàođónhữngngườiZoulous,PapuosvàẤnĐộcùngchănbòvớinhauchonênphảisuyđoánrarằngnhững sựkết hợp của trí tuệ conngười, ở thời thơ ấu củanó, ở đâucũngnhưnhau,vànhữngcảnhtươngtựgâynênnhữngấntượngtươngtựtrongnhữngđầucócổsơ,vàcónhữngconngười,cùngcáiđói,tìnhyêuvàcái sợ chi phối, tất cả cũng đều đầu đội trời chân đạp đất, tất phải tưởngtượngranhữngtấnkịchnhỏtươngtựđểtìmhiểuthiênnhiênvàsốmệnh.

Những truyện của vú nuôi về nguồn gốc cũng làmột cách biểu hiệncuộcsốngvàsựvậtphùhợpvớiýmuốncủanhữngconngườicònrấtngâythơ. Chắc chắn là cách biểu hiện ấy không khác nhau mấy trong đầu ócnhữngngườidatrắng,nhữngngườidavàngvànhữngngườidađen.

Nóithếrồi,tôichorằngchúngtachỉnêncăncứvàotruyềnthuyếtẤn–ÂuvàđingượclêntớicáctổtiêntaởxứBactrianemàkhôngcầnphảiquantâmđếncácgiatộckháccủanhânloại.

OCTAVE

Tôithíchthúnghecâuchuyệncủaanh,nhưnganhcótinrằngmộtvấnđềtốitămnhưthếlạicóthểđemphómặcchonhữngtìnhcờcủacuộcnóichuyệnmàkhôngsợcógìnguyhiểmchăng?

RAYMOND

Nóithật,tôichorằngnhữngtìnhcờcủamộtcuộcnóichuyệnthânmậtítnguyhiểmchodùchủđềcủatôihơnlànhữngpháttriểnlogiccủamộtcôngtrìnhnghiêncứuviếtthànhvănbản.Xinđừnglạmdụnglờithúnhậncủatôiởđây,tôibáotrướclàtôisẽphủnhậnnómộtkhicácbạncóýdựavàođóđể

bắtbẻlạitôi.Từgiờtrởđi,tôisẽchỉdùngnhữngkhẳngđịnhthôi.Tôisẽtựchomìnhcáithúnắmchắcđiềugìmìnhnóira.Xincứxemnhưđượcbáotrướcrồinhé.Tôinóithêmrằngnếutôitựmâuthuẫn,điềuđórấtcóthểsẽxảyra,thìtôisẽyêuthươngnhưnhaucảhaiđứaconthùđịchcủatưtưởngtôi,đểkhônglàmthiệthạichođứanàotốthơntronghaiđứa.Sauhết,tôisẽnghiêmkhắcgaygắt,và,cóthểcuồngtínnữađấy

LAURE

Tasẽxemcáiđiệubộấycóhợpvớibộmặtanhkhông.Nhưngaibuộcanhphảilàmnhưthế?

RAYMOND

Kinhnghiệmđãchứngminh rằngởđâubắtđầucó lờinóihoặchànhđộngthìchủnghĩahoàinghimởrộngnhấtcũngphảichấmdứt.Khingườitanóilàngườitakhẳngđịnh.Phảiquyếtlấymộtbề,tôiđànhlàmthếthôi.Nhưvậy,tôisẽkhôngdùngđếnnhững“cólẽ”,những“nếutôidámnói”,những“đạiđểlà”,vànhững“khănquàng”kháccủangônngữ,màchỉcómộtông

Renan[93]mớicóthểtựtrangsứcchomìnhmàvăncóduyên.

OCTAVE

Anhhãy cứnghiêmkhắcgaygắt.Nhưngxin anh trìnhbày có thứ tựmộtchút.Vàbâygiờanhđãcómộtluậnđề,anhhãychongườitabiếtluậnđềcủaanhlàthếnào.

RAYMOND

Tấtcảnhữngaibiếtđiềukhiểnđầuócmìnhtrongcáccôngtrìnhnghiêncứubáchọcđều tìm thấy, trongcác truyện thần tiên, những thần thoạivà

nhữngngạnngữcổxưa,MaxMuller[94]đãnói(tôinghĩcóthểdẫnđúnglờiông):“nhữngtruyệncổtíchlàthổngữhiệnđạicủathầnthoại,và,nếuchúngphảitrởthànhchủđềchomộtcôngtrìnhnghiêncứukhoahọc,thìcôngviệcđầutiênlàtìmmanhmốicủamỗitruyệnhiệnđạiởmộttruyệnhoangđườngxưahơnvàmỗitruyệnhoangđườngđóởmộtthầnthoạinguyênthủy”.

LAURE

Này,thếanhđãlàmviệcấychưa?

RAYMOND

Nếutôiđãlàmcáiviệcđồsộấy,thìtôisẽchẳngcònlấymộtsợitóctrênđầu,vàtôisẽchỉcòncáithúnhìncácbạnquabốncặpkínhtrònẩndướimộtvànhmũxanh.Việcấychưaailàm;songngườitađãthuthậpđầyđủtàiliệucho phép các nhà bác học tin rằng những truyện thần tiên không phải lànhữngtruyệntưởngtượngvuvơ,màtráilạinhưMaxMüllerđãnói:“trongnhiềutrườnghợp,chúngbắtrễởchínhnhữngmầmmốngcủangônngữcổvàtưtưởngcổ”.Cácvịthầngiànualụkhụbỗngtrẻlạituổinhiđồng,vàbịgạtrangoàicôngviệcnhângian,vẫnlàmđượccảviệcmuavuichocáctrẻemtraigái.Đólàphầnviệccủanhữngngườiông.Còncóviệcnàothíchhợphơnvớituổigiàcủacácvịlãnhchúacổcủađấtvàtrời?Cáctruyệnthầntiênlànhữngbàithơtôngiáođẹpđẽbịconngườiquênđinhưngcònđượcgiữlạinhờcácbàtổmẫusùngđạocótrínhớdaidẳng.Nhữngbàithơấyđãtrởthànhtrẻconvàvẫncònsứcquyếnrũtrênđôimôimềmmạicủabàgiàkéosợikểlạichocácconnhỏcủacáccontraimình,ngồixổmchungquanhbàtrướcbếplửa.

Nhữngbộlạccủangườidatrắngđãphântán;bộlạcnàytớisốngdướimộtbầutrờitrongtrẻo,dọctheonhữngmũiđấttrắngtắmtrongbiểnbiếcrìrầmcahát;bộlạckhácđivàochốnsươngmùảmđạmtrêncácbờbiểnmiềnBắc,chỗđấttrờilẫnlộnkhiếnngườitachỉđoánđượcnhữnghìnhthùmơhồvàkỳquái.Cóbộlạcđãđếnđóngtrạitrênnhữngthảonguyênđìuhiuvớibầyngựagàygògặmcỏ;cóbộlạcđếnnằmtrênmặttuyếtđãđóngcứnglại,

trênđầulàmộtbầutrờimàusắtvàkimcương.Cóbộlạcđãđiháibônghoavàng trênmộtmặt đất đá hoa cương.Vànhữngngười con củaẤnĐộđãuốngnướcởtấtcảcácsôngchâuÂu.Nhưng,khắpnơi,trongnhàtranh,haydưới lều vải, hay trước ngọn lửa bụi rậm đốt lên giữa cánh đồng, đứa béngày nào, giờ đầy đã trở thành bậc tốmẫu, kể lại cho các trẻ nhỏ nhữngtruyện cổ tích bà đã từng nghe hồi thơ ấu. Vẫn là những nhân vật ấy vàtruyệnphiêu lưuấy;duyngườikểchuyệnđãvô tìnhđemvàocâuchuyệnmầusắccủakhôngkhimìnhđã thởbấy lâuvàcủađấtđaiđãnuôidưỡngmình và naymai sẽ lại đónmình.Bộ lạc lại tiếp tục cuộc hành trình quanhưngnhọcmệtvànguyhiểm,đểlạisaulưng,vềphíaĐông,bàtổmẫuyêngiấcgiữabaongườichếtgiàhaychếtyểu.Songnhữngtruyệncổtíchthoátra từ môi bà giờ đây đã giá lạnh, đã bay đi như những con bướm của

Psyché[95],vànhữngconvậtbấttửmỏngmanhấy,lạiđếnđậutrênmiệngcủanhữngtrẻthơcủagiốngnòicũ.VậythìaiđãkểchuyệnDalừachocácemtraigáinhỏcủanướcPháp,“nướcPhápêmđềm”,như lờicủabàica?Nhữngngười thông tháiở làngsẽ trả lời rằngđó làBàMẹNgỗng.BàMẹNgỗngvừamảimiếtkéosợivừamảimiếtkểchuyện.Vàcácnhàthôngtháicứtìmtòi.HọđãnhậnraBàMẹNgỗngởbàhoàng,Pédauquenọmàcáctaydanh họa đã vẽ lên trên cửa chính của nhà thờNữ thánhMarie ởNeslestrong giáp khi Troyes, trên cửa chính của nhà thờ Nữ thánh Bénigne ởDijion, trên của chính củanhà thờThánhPourçainởxứAuvergnevà củanhà thờThánhPierreởNevers.HọđãđồnghóaBàMẹNgỗngvớihoànghậuBertradelàvợvàmẹđỡđầucủacủaRobert,vớihoànghậuBerthchântolàmẹcủaCharlemagne;vớihoànghậucủaSaba,cóbànchânchĩahaivìsùngbáingẫutượng;vớiFreyachânthiênngalàngườiđẹpnhấttrongcácnữthầnBắcÂu,vớinữthánhLucie,màthanthể,nhưtênbà, làánhsang.Nhưngnhưthếlàđểtìmquáxavàđểbịlạchướng.ThếBàMẹNgỗnglàai,nếuchẳngphảibà tổmẫucủa tấtcảchúng tavànhững tổmẫucủacác tổmẫuchúngta,lànhữngngườiđànbàlongchấtphác,cánhtaykhẳngkhiu,họlàmcôngviệchangngàyvớimộtsựcaocảkhiêmnhườngvàkhôhéovìtuổitác,mìnhhạcxácve,vẫnkểchuyệnbênbếplửa,dướixànhàámkhói,thuhúttấtcảtrẻnhỏtrongnhàbằngnhữngcâuchuyệndaidẳngkhiếnchochúngnhìn thấymuônvàn sựvật?Vànền thi ca thôndã, thi cacủađồngruộngđồicâyvàgiếngnướcthoátratươimáttừmôibàgiàmómmém.

…Nhưnhữngdòngnướcrấttrongvàrấtđẹp,

Chảylữnglờtừnhữngsuốitựnhiên.

Trêntấmvảithôcủatổtiên,trênnềncũẤnĐộ,BàMẹNgỗngđãthêudệtnhữnghìnhảnh thanmật, cái lâuđàivànhữngngọn tháp lớn, cáinhàtranh,cánhđồngmàumỡ,khurừngbíhiểmvànhữnggiainhân,nhữngbàtiênrấtquenthuộcvớingườidânlàng,vànàngJeanned’Arccóthểbắtgặp,mộtchiềunào,dướicâydẻlớn,bênbờgiếngnước.

Thế nào, cô em họ, tôi có làm hỏng những truyện thần thiên của côkhông?

LAURE

Anhnóiđi,nóiđi,tôivẫnngheđây.

RAYMOND

Đốivớitôi,nếucầnphảilựachọn,tôisẽvuilòngnhườngcảmộttủsáchtriếthọcđểđượcgiữlạitruyệnDalừa.TrongtấtcảnềnvănhọccủatachỉcóLaFontaineđãcảmthấynhưBàMẹNgỗngcáichất thơcủađấtruộng,cáisứcquyếnrũmạnhmẽvàsâuxacảnhữngsựvậttrongnhàngoàingõ.

Nhưng cho phép tôi tập hợp và thu tóm lại vài nhận xét quan trọngkhôngnênđể tảnmạn trongsự tùy tiệncủacâuchuyện.Nhữngngônngữđầutiênđềubằnghìnhảnhvàđemsinhkhívàotấtcảnhữnggìchúnggọitên.Chúngđemtìnhcảmcủaconngườibanchocácvìsao,chonhữngđámmây,“nhữngconbòcáinhàtrời”,choánhsáng,chocácluồnggió,chobìnhminh.Thầnthoạinảyratừngônngữhìnhtượng,sinhđộngvàtruyệncổtíchlạitừthầnthoạimàra.Truyệncổtíchluônluônbiếnđổi,vìsựbiếnđổilànhucầuthứnhấtcủacuộcsống.Nóisaotinvậy,đúngnhưtừnglờitừngchữvà,maythaynókhônggặpphảinhữngngườitàitrílàmnóchỉcònlàbiểutượngvàgiếtnóngay tại trận.Nhữngngườichấtphácđãnhìn thấy,ởDalừa,chính làDa lừa,khônghơnkhôngkém.Perraultđãkhông tìm thấyởđấycáigìkhác.Khoahọcđến,nónhìnbaoquátmộtlượtquãngđườngdàicủa thần thoại và của truyện cổ tích và bảo: “Bìnhminh đã trở thànhDa

lừa”.Nhưngnóphảinóithêmrằng,từkhiđượctưởngtượngra,Dalừađãmangmộtdiệnmạođặcbiệtvàsốngcuộcsốngriêngcủanó.

LAURE

Tôibắtđầunhìnrõtrongcácđiềuanhnói.Nhưng,vìanhkểtênDalừa,tôithúthựcvớianhrằngtrongchuyệncủanàngcómộtcáigìlàmtôiphậtýđếncựcđiểm.CóphảimộtngườiẤnĐộnàođóđãgánchoôngbốcủaDalừacáidụcvọngbỉổiđốivớicongáihắnta?

RAYMOND

Tahãyđisâuvàoýnghĩacủathầnthoại,vàcácđiềuloạnluânmàcôghêtởmsẽthànhrakhôngcógìlàtộilỗicả.Dalừalàbìnhminh;nànglàcongáicủamặttrời,vànàngsinhratừánhsáng.Khingườitanóinhàvuasaymêcongáimình,thếcónghĩalàmặttrời,lúcmọclên,chạytheosaubìnhminh.Cũngthế,trongthầnthoạiVệđà,Prajâpati,đấngchúatểcủasựsángtạo,ngườiphùhộchomọisinhvật,giốnghệtnhưmặttrời,đãđuổitheocôcongáiOuôchaslàbìnhminh,bỏchạytrốntrướcmặtmình.

LAURE

Dùđúnglàmặttrờiđấy,ôngvuacủaanhvẫnlàmtôiphậtý,vàtôigiậnnhữngngườiđãtưởngtượngraôngta.

RAYMOND

Họ đã là những người ngây thơ do đấy không có luân thường…Côđừngcãichínhvìcósựthườngluânbạilýnênluânlýmớicólýdotồntạinhưngcũngnhưchínhsựhungbạođòihỏiphảicóluậtpháo.CáitìnhcảmđócủaôngvuađốivớicôcongáiđượctậptụcvàPerraulttôntrọngvớimột

sựchấtpháccótínhchấttôngiáo,chứngtỏtínhcổkínhcủatruyệncổtíchvà làm cho người ta thấy rằng chuyện đo bắt nguồn từ những bộ lạc tộctrưởngcủaAriadne.Sựloạnluânkhôngbịcoilàghêtởmtrongnhữnggiađìnhmụcdânchấtphácđó,họgọichalà“ngườibảohộ”,anhlà“ngườigiúpđỡ”,chịlà“ngườianủi”,congáilà“ngườivắtsữabò”,chồnglà“ngườiđànôngkhỏe”,vàngườivợ là“ngườiđànbàkhỏe”.Nhữngngườichănbòấycủaxứmặttrờiđãchẳnghềbiếtthẹnthùng.Đốivớihọ,ngườiđànbàvốnkhôngcógìbímậtthìkhôngcógìnguyhiểm.Ýmuốncủangườitộctrưởnglàluậtpháoduynhấtchophéphaykhôngngườichồngđượcđemtheomộtngườivợtrêncỗxekéobằnghaiconbòtrắng.Nếu,trênthựctế,sựhônphốigiữangườibốvàcongáilàđiềuhiếmhoithìhônphốiđócũngkhôngcógìđángnguyềnrủa.ÔngbốcủaDalừađãkhônglàmđiềugìtráiluânthường.Sựviệctráiluânthườnglàđặctínhcủanhữngxãhộilịchsự,vàđócònlàmộttrongnhữngtròtiêukhiểnthíchthúnhấtcủanhữngxãhộiấy.

OCTAVE

Anh cứ nói đi. Nhưng tôi tin chắc rằng những lời giải thích của anhchẳngcógiátrịgìhết.Luânlýlàbẩmsinhtrongconngười.

RAYMOND

Luân lý làkhoahọccủaphong tục;nó thayđổivớiphong tục luân lýmỗinướcmộtkhácvà chẳngởnơinào luân lývẫnnguyênnhư thế trongmườinăm.

Octaveạ,cáiluânlýcủaanhkhônggiốngcáiluânlýcủabốanh.Cònvềnhữngýnghĩbẩmsinhthìđólàmộtsựmơmộnglớnmàthôi.

LAURE

Cácôngơi,xincácônghãygáclạicáiluânlývớicácýnghĩbẩmsinhlànhữngđiềurấtchán,vàtahãytrởvềvớiôngbốcủaDalừalàmặttrời.

RAYMOND

Côcónhớ làôngbốcủaDa lừađãnuôi trongchuồngngựacủaông,giữanhữngcontuấnmã“mangnặngđệmthêuvàvàngbạc,mộtconlừamàtạohóađãsinhrakỳlạhếtsức,thậmchíchỗổnằmcủanó,đánglẽlàbẩnthỉu,thìmỗibuổisánglạiphủđầynhữngđồngêquyrựcrỡvànhữngđồngluyvàngđẹpđủloại”?ThìđấycáiconlừaphươngĐôngấy,lừarừng,lừahoanghaylừavằn,chínhlàconthiênlýmãcủamặttrời,vànhữngđồngluyvàng phủ đầy ổ nằm của nó là những vừng ánh sáng rọi lên đám lá cây.Chínhdanócũnglàmộthìnhtượngriêngbiệtchỉđámmây.Bìnhminhẩnsaumâyvàbiếnđi.CôcócònnhớcáicảnhxinhđẹptảchànghoàngtửđẹptrainhìnqualỗkhóathấynàngDalừatrongtấmáodàimàutrờicủamình.Chànghoàngtửấy,connhàvua,làmộttiaánhsángcủamặttrời…

LAURE

Chiếuquacánhcửa,nghĩalàgiữahaiđámmây,cóphảithếkhông?

RAYMOND

Khôngthểnóihayhơn,côemạ,vàtôithấylàcôrấtamhiểukhoathầnthoạihọcsosánh.–Tahãylấyđicáitruyệngiảndịnhất,truyệnvềmộtcôgáimỗilầnmởmiệnglàphunrahaubônghồng,haiviênngọcvàhaiviênkimcương.Côgáiấylàbìnhminhlàmnởhoavàtắmhoatrongsươngsớmvà trongánhnắng.Ngườichịđộcáccủacô ta,mửa racócnhái, là sươngmù.CôLọLembịtrobếplàmđenđi,đólàbìnhminhbịmâylàmchouám.Chànghoàngtửtrẻlấycôtalàmặttrời.

OCTAVE

ThếlàmấybàvợcủaRâuxanhlànhữngbìnhminh,Dalừalàmộtbìnhminh,côgáiphunrahoahồngvàchâungọclàmộtbìnhminh.Anhchỉchochúngtôithấytoànnhữngbìnhminh.

RAYMOND

Làvìbìnhminh,cáibìnhminhrựcrỡcủaẤnĐộ,làcáinguồnphongphúnhấtcủathầnthoạidântộcAryen.TrongcácbàithánhcaVệđà,bìnhminhđượccangợidướinhiềudanhhiệuvàhìnhhức.Ngay trongđêmtốingườitagọinó,ngườitachờnóvớimộtniềmhyvọngphalẫnlosợ.

“Bìnhminh, người bạn cố tri của chúng tôi, sẽ trở lại chăng?Nhưnghung thầncủađêm tốicóbị thầnánhsángđánhbạikhông?”Nhưngnàngđến,côgáisángngờiđó,“nànglạigầntừngnhà”,vàainấymừngvuitronglòng.Chính nàng, chính con gái củaDyaus, vị nữ thần chăn bòmỗi buổisángvẫndẫnrađồngcỏnhữngconbònhàtrời,màvúcăngtrònđểrỏxuốngmặtđấtkhôcằnnhữnggiọtsươngtươimátvàdồidào.

Nhưđãcangợilúcnàngđến,ngườitasẽcahátlúcnàngbỏđi,vàbàicalạisẽtándươngchiếnthắngcủamặttrời:

“HỡithầnIndra!Đâylại thêmmộthànhđộngdũngmãnhvàoaihùngcủangười.NgườiđánhngườicongáicủaDyaus làmộtngườiđànbàkhóđánhbại.Phải,congáicủaDyaus,vịnữthầnquangvinh,nửthầnbìnhminh,hỡithầnIndra,đấnganhhùngvĩđại,ngườiđãđánhnàngtơitả.

“Bìnhminh từ trêncỗxegãynátnhảyxuốngđểchạy trốnvì sợ thầnIndra,conbòmộngsẽđánhnàng”.

“Cỗxecủanàngnằmđó,gãytanthànhtừngmảnh;cònnàng,nàngbỏchạyrấtxa”.

NgườiẤnĐộcổ sơ tưởng tượngvềbìnhminhvớimộhìnhảnh luônluônthayđổi;nhưngbaogiờcũngsinhđộng;nhữngnétyếuớtvàmờnhạtcủahìnhảnhấycònnhìn thấy rõ trongcác truyệnchúng tavừanói, cũng

nhưtrongCôbéQuàngKhănĐỏ.Màusắccáimũtrùmcủacôbélàmộtdấuhiệuđầutiênvềnguồngốcnhàtrờicủacôta.ViệcngườitagiaochocôbémangmộttấmbánhtrángvàmộtbìnhbơkhiếncôtagiốngvớibìnhminhtrongkinhVệđà,làmộtngườicongáiđưatin.Cònconsóiănthịtcô…

LAURE

Làmộtđámmây.

RAYMOND

Khôngphải,côemạ.Đólàmặttrời.

LAURE

Mặttrời,mộtconchósói?

RAYMOND

Conchósóiănthịtngười,lôngóngánh,VrikalàconchósóitrongkinhVệđà.Đừngquênrằnghaivịthầnmặttrời,ApollonLyciencủangườiHyLạp vàApollonSoranus của ngườiLatinh, đều lấy cho sói làmvật tượngtrưng.

OCTAVE

Làmsaongườitalạicóthểvímặttrờivớimộtconchósói?

RAYMOND

Khimặt trời làmkhôcạncácbểchứanước,đốtcháycácđồngcỏvàlàmkhôdalưngnhữngconbògầythởhổnhểnvànhữngconbòlèlưỡira,đóchẳngphảilàmộtconchósóiănthịtngườiư?Lôngconchósóiánhlên,mắtnólonglanh;nónhenhữngrăngtrắng,quaihàmvàlưngnómạnh:conchósóigiốngmặttrờiởbộlôngvàđôimắtngờisángcũngnhưsứcmạnhtànphácủacơquaihàm.AnhOctave,ởcáixứẩmướtnàymànhữngcâytáorahoa,anhkhôngsợmặttrờilắm;nhưngCôbéQuàngKhănĐỏ,từxađến,đãđiquanhữngxứnóngbức.

LAURE

Bình minh chết rồi tái sinh. Nhưng Cô bé Quàng Khăn Đỏ chết vàkhôngbaogiờtrởlạinữa.Emđãsailầmđiháihạtdẻvànghelờiconchósói; tuy vật đó có phải là một lý do khiến em bị ăn thịt mà không đángthươngchăng?Choemchuirakhỏibụngconchósói,nhưbìnhminhtừđêmtốiđira,cóphảihơnkhông?

RAYMOND

Lòngthươngcủacô,côạ,thậtđầyýnghĩa.CáichếtcủaCôbéQuàngKhănĐỏkhôngthểlàthựcsự.BàMẹNgỗngđãkhôngnhớkỹphầnkếtcủatruyện.

Tuổigiàcóthểquênđiềugìđó.

SongnhữngbàtổmẫuởnướcĐứcvànướcAnhđềubiếtrõrằngCôbéQuàngKhănĐỏchếtrồisốnglạinhưbìnhminh.Cácbàkểrằngmộtngườiđisănmổbụngconvậtvàlôiramộtembéhaimáđỏhồng,emmởtođôimắtvànói:

-Chaoôi!Emsợquávàtrongđótốiquá!

Mớiđây,trongbuồngcongáicô,tôiđãgiởxemmộtquyểntranhmàu

domộtngườiAnh làWalterCrane[96] tômàuvớimộtphongcáchphóngkhoángvàhàihước.Nhàhọasĩtàitửnàycóóctưởngtượngvừauyênbácvừathânmật;ôngtavừathấutriệtýnghĩacáctruyệnhoangđườngvừađầutìnhyêucuộcsống;ôngbiếttôntrọngquákhứvàcũngbiếtthưởngthứchiệntại.ĐólàtinhthầncủangườiAnh.QuyểnsáchtôiđãlậtxemcóintruyệnvàcácbứcminhhọacủaLittleRedRidingHood(CôBéQuàngKhănĐỏcủanướcAnh). Con chó sói nuốt em; nhưngmột ông chủ trại áo xanh, quầnvàng,chânđiủng,bắnmộtviênđạnvàogiữađôimắtsángquắccủaconsói,lấydaođisănphanhbụngnó,vàcôbébướcra,tươinhưmộtbônghồng.

Cómộtngườiđisăn(ôngtahẳnlàmộtnhàthiệnxạ)

Đãbắnvàoconchósóikhicôbékêulên;

ThếlàCôBéQuàngKhănĐỏbìnhyêntrởvềnhà,cóphảikhông?

Vàsốnghạnhphúcchođếnkhicôchết[97].

Đólàsựthật,côemạ,vàcôđãđoánđúng.CònvềtruyệnNàngcôngchúangủtrongrừng thìcâuchuyệnđượmmộtchất thơvừamộcmạcvừasâusắc…

OCTAVE

Đólàbìnhminh!

RAYMOND

Không,Nàngcôngchúangủtrongrừng,ConmèođihiavàChúbé tíhon thuộc vàomột loại khác của truyện cổ tíchAryen, loại truyện tượngtrưngchocuộcđấu tranhgiữamùađôngvàmùahè, sựđổimớicủa thiên

nhiên, cuộcphiêu lưungànđời củachàngAdonis[98], của cácbônghồngtrêntrầngiancứhéorồilạinởkhôngngừng.

Nàng công chúa ngủ trong rừng chẳng phải ai khác hơn là Astéria,ngườiemgáitrongsángcủaLatone,làCoravàProserpine.Trítườngtượngdângianđãcảmhứngrấthaykhiđemchoánhsánghìnhthểcủacáigìánhsángvuốtveâuyếmnhấttrêntráiđất,làhìnhthểmộtcôgáiđẹp.Vềphầntôi, tôi yêuNàng công chúa ngủ trong rừngngangvới nàngEurydice của

VirgilevànàngBrunhildcủaEdda[99],mộtngườibịrắncắn,mộtngườibịgaiđâm,cảhaiđềuđượcđưatừbóngtốivĩnhcửu,củaâmtitrởvềcõisống,côgáiHyLạpdomộtnhàthơ,côgáiBắcÂudomộtchiếnbinh,cảhaiđềulàngườiyêucủahainàng.Sốphậnchungcủavịanhhùngánhsángcủathầnthoạilàchếtngấtđikhibịmộtvậtnhọnđâm,mộtcáigai,mộtcáimóngsắchaymộtconthoi.TrongmộttruyệnxứDekan,docôFreresưutập,mộtcôbébịcâykimcủaconquỷRakchasabỏquênởcửađâmvàođầungóntay,lập tức côngãxuốngbất tỉnh.Mộtôngvuađi qua, ômhôncôvà làmcôsốnglại.Đặctínhcủanhữngtấnkịchấyvềmùađôngvàmùahè,vềbóngtốivàánhsáng,vềđêmvàngàyvàlặpđilặplạikhôngngừng.CâuchuyệndoPerraultkểlại,bắtđầutrởlạikhingườitatưởngnóhếtrồi.Nàngcôngchúalấyhoàngtửvàcuộchônnhânấymanglạihaiđứacon,emtraiBạchNhật

vàemgáiBìnhMinhlàAithravàHéméroscủaHésiode[100]haytacóthểgọilàPhoebusvàArtémis.Tronglúchoàngtửđivắngmẹhoàngtừlàmộtconquỷcái,mộtRakchasa,tứclàmộthungthầncủađêmtốidọaănthịthaiđứa trẻ, hai ánh sáng trẻ trung, nhưngôngvuamặt trời đãkịp trởvề cứuthoát.ỞmiềnTâynướcPhápnàngcôngchúngủtrongrừngcómộtcôemquêmùa,chuyệncôtađượckểlạimộtcácmộcmạctrongmộtbàihátrấtcổ

nhưsau[101]:

Thuởemcònnhỏdại,

Emởvớimẹcha,

Emđivàorừngxa

Emvàorừngháiquả.

Emconnhànghèođói,

Quầnáoráchtảtơi.

Lòngemvẫncườivui

Nhảyđùanhưngàyhội.

Emvàorừngháiquả,

Câycaolạicànhcao.

Ngườiembétíteo.

Khôngtàinàovớitới.

Emvàorừngháiquả,

Tayemvớicànhcây,

Tayemchạmphảigai,

Emlănrangủthiếp.

Bachàngtraihàohiệp,

Bỗngcưỡingựađiqua.

Bachàngtraivuiđùa,

Trôngthấyemđangngủ…

Chàngđầutiênmớinhủ:

-Tôithấymộtcônàng.

Chàngthứhainóisang:

-Cônàngđangmêngủ.

-Cônàngđangmêngủ.

Chàngthứhainóithêm:

Chàngthứbatiếpliền:

-Tôicướinànglàmvợ.

Ởđâycâuchuyệnthầnkỳđãphainhạtđếntộtbựcvànếuthiếunhữngtưliệutrunggianthìsẽkhôngthểnàonhậnrađượccôgáiquêmùaráchrướiấy các ánh sáng thần linhyếuớt trongmùađông rồi lại hồi sinhkhimùaxuânđến.ThiênhùngcacủaBaTư,Schahnameh,chotabiếtmộtnhânvậtmà sốphậngiống sốphậncủaNàngcôngchúangủ trong rừng. Isfendiar,vốnkhôngthểbịthươngvìmộtthanhkiếmnào,lạichếtvìmộtcáigaiđâmvào trongmắt. Sự tích củaBalder, truyện eddaBắcÂu, có nhiều chỗ rấtgiốngvớiNàngcôngchúangủtrongrừng.

Cũngnhưcácbàtiênquanhnôicủacôngchúa,tấtcảcácvịthầnđứngtrướcngườichúbéthiênthầnBalderđềuthềsẽlàmchomọivậttrêntráiđấtnàythànhvôhạiđốivớichúbé.Nhưngcâytầmgửikhôngmọctrênmặtđất,đãbịcácvịthầnquênđi,cũngnhưvuavàhoànghậuđãquênbàgiàkéosợi

ởtrênđỉnhtháp.MộtmũithoiđêmvàocôgáivàmộtcànhtầmgửigiếtchếtBalder.

“Thếlà,Baldernằmchếttrênmặtđất,vàkhắpchungquanhchồngchấtnhữngthanhkiếm,nhữngbóđuốc,nhữnggiáomácmàcácvị thầnđểđùagiỡnđãnémmộtcáchvôhiệuvàoBalder,conngườikhôngthểbịmộtthứkhígiớinàođâmthủnghaylàmchosâysát;nhưngtrongngựcchàngđãcắmsâucànhtầmgửitaiácmàLok,kẻtốcáo,đãđưachoHoder,vàHoderđãnémrakhôngcómộtácýnào”.

LAURE

Tấtcảnhữngchuyệnấyhaylắm;nhưnganhchẳngnóigìcảvềconchócáinhỏPouffenằmtrêngiườngcôngchúaà?Tôithấyconchócóvẻđỏmdáng:nóđượcnuôi trênđầugốicácbàhầu tướcvà tôi tưởng tượngbàdeSévignéđãvuốtvenóvớibàntayđãviếtnênnhữngbứcthưtuyệttác.

RAYMOND

Đểchiềuýcô,tasẽgánchoconPouffenhữngtổtiênlàthiênthần;tachonólàthuộcdònggiốngSaramâ,conchócáiđitìmbìnhminh,vàDeiriosconchóđựccanhgiữcácvìsao.Nếutôikhônglầm,thìđâylàmộtdòngquýtộcđẹpđẽ.ConPouffechỉcòncóviệcchứngminhchodòngdõiquýtộccủamìnhđểđượcchấpnhậnlàmnữtusĩcủamộttuviệnRemiremontcủaloài

khuyển[102].ChỉcómộtHozier[103] bốn chânmới cóđủ thẩmquyềnđểxáclậpdòngdõiđó.Tôichỉxinchỉmộttrongcácngànhcủacáicâyphổhệlớnấy.NgànhPhầnLan:conchóconFlô,màbàchủnóđãbảonóbalần:“Điđi,conchóFlônhỏcủata,đixemtrờisắpsángchưa”.

Đếnlầnthứba,thìtrờitảngsáng.

OCTAVE

Tôithánphụcviệcanhđãđưangườivàvậttrongcáctruyệncổtíchlênởtrêntrờimộtcáchdễdàng.NgườiLaMãđưacácvịhoàngđếcủahọlêncácchòmsao,cũngkhôngdễdànghơnthế.Theoýmuốncủaanh,hầutướcCarabaskhôngphảiítnhấtlàđíchthânmặttrời.

RAYMOND

Đừngnghingờđiềuđó,Octaveạ.Cáinhânvậtnghèokhổbịsỉnhục,lớnlêntronggiàucóvàquyềnthế,chínhlàmặttrờimọclêntrongsươngmùvàsángchóigiữamộtbuổitrưatrongtrẻo.Hãychúýđiềunày:hầutướcdeCarabashiệnlêntừmặtnướcđểmặcnhữngquầnáorựcrỡ.Ngườitakhôngthểbiểuhiệncảnhmặttrờimọcbằngmộthìnhtượngtrongsánghơn.

LAURE

Nhưngtrongcâuchuyện,vịhầutướclàmộtnhânvậtkhônghoạtđộngbịngườitadẫndắt:đólàconmèosuynghĩvàhànhđộng,vàđánglýraconmèoấycũngnhưconchóPouffe,phảilàconvậtnhàtrời.

RAYMOND

Thì chính nó làmột convật nhà trời, và, cũngnhư chủnó, nó tượngtrưngchomặttrời.

LAURE

Tôirấthàilòngvềđiềuđó.Nhưngnócómangnhữngbằngsắchợplệnhư con Pouffe không?Nó có thể chứngminh cho dòng dõi quý tộc củamìnhkhông?

RAYMOND

NhưRaconeđãnóiđó:

Hônlễkhôngphảikhinàocũngcóhoa,

Có thểConmèođihia làdòngdõinhữngconmèonọkéocỗxecủaFreya,thầnVệnữBácÂu.Songcácviênquảnlývănkhếhọnhàmèochẳngnóigìvềđiềuấycả.Ngườitađượcbiếtmộtconmèodòngdõimặttrờirấtcổxưa,mộtconmèoAiCập,giốngnhưRa,đãnóitrongmộtnghithứctanglễ,màôngRougéđãdiễnranhưsau:“Talàconmèolớnởtrênconđườnglớncủacâyđời,trongAn,đêmcótrậnđánhlớn”.NhưngconmèoấylàmộtngườiKhouschite,contraicủaCham.ConmèođihiathuộcnòigiốngJaphetvàtôikhôngbiếtlàmsaongườitalạicóthểgắnconnọvớiconkiađược.

LAURE

ConmèoKouschitelớnkia,nóirấttốinghĩatrongnghithứctanglễcóbịvàđihiakhông?

RAYMOND

Sáchnghithứckhôngnóigìvềđiềuđócả.Đôihiacủaconmèocủavịhầu tước là thuộcdòngdõihiabảydặmcủaChúbé tíhonvà tượng trưng

chosựthầntốccủaánhsáng.TheonhàbáchọcGastonParis[104],ChúbétíhonvốnlàmộttrongnhữngvịthầnAryenchănbòvàăncắpbòcủanhàtrờicũngnhưchúbéHermès.Màcáchọasĩvẽtrênnhữngchiếcbìnhvớimộtchiếcgiàylàmnôi.TrítưởngtượngdângianđặtChúbétíhonvàongôisaobénhấtcủachòmĐạihùngtinh.Nhânchuyệnnhữngchiếchianhưngườita

nói,cácbạnbiếtrằngôngJacquemart[105]nhànghệsĩcủanhữngbứctranhkhắcđồngtuyệtđẹp,đãsưutầmđượcrấtnhiềugiàydép.Nếunoigươngônga,ngườitalàmmộtbảotànggiàydépthầnthoại,thìsẽchấtđầycảmộttủkính.Bêncạnhđôigiàybảydặm,chiếcgiàycủachúbéHermèsvàđôihia

củaôngchủmèo,sẽphảiđặtnhữngmảnhda lótgótchâncủaHermès lúclớn lên, đôi dép của Persée, đôi dày bằng vàng củaAthénée, đôipăngtúpbằng thủy tinh của cô Lọ Lem và những chiếc giày hở gót chật hẹp củaMarie,côbéngườiNga.Tấtcảnhữngthứgiàydépấythểhiệnmỗithứmộtcách,tốcđộánhsángvàsựvậnhànhcủacáctinhtú.

LAURE

PhảichăngvìlầmlẫnmàngườitanóinhữngpăngtúpcủacôLọLemlàmbằngthủytinh?Khôngthểnàohìnhdungđượcrằnggiàycũnglàmbằngmộtloạivậtliệuvớicácbìnhđựngnước.Nóigiàylàmbằngdalôngtrắng

xám[106]nghĩalàgiàylótlông,còndễhìnhdunghơn,dẫurằngchomộtcôbémangthứgiàynhưthếđểđidựkhiêuvũlàmộtđiềukhônghay.CôLọLemđiđôigiàyấytấtphảicóđôichâncólôngnhưconbồcâu.Mangđôigiàynóngđếnthếmàvẫnnhảyđượcthìcôtaphải làmộtcôbéđiêndại,;Songcáccôgáiđềuđiêndạicả;cóđigiàyđếbằngchìhọcũngvẫnnhảyđược.

RAYMOND

Côạ,tôiđãtừngbáotrướccôlàđừngtinvàolẽphảithôngthường.CôLọLemđãmangđôigiàykhôngphảibằngda thú,màbằng thủy tinh,cái

thứthủytinhtrongsuốtnhưkínhSaint-Gobain[107],nhưnướcsuốivàphalê.Đôi giày đó là tiên: người ta đã bảo thế, và điều đó gỡ đượcmọi khókhăn.Mộtcỗxetiêntừmộtquảbíchạyralàrấttựnhiên.Điềutráingượcmớiđánglấylàmlạ.CôLọLemcủanướcNgacómộtcôchịđãchặtngónchâncáiđểđigiàychovừavàvếtmáutrêngiàyđãgiúpchohoàngtửbiếtsựgiantrádũngcảmcủakẻgiantham.

LAURE

Perraultchỉnóihaingườichịgianácđãtìmđủmọicáchđểxỏchânvào

giàynhưngkhôngđược.Tôithíchthếhơn.

RAYMOND

BàMẹNgỗngcũngnghĩnhưthếđấy,Song,nếucôlàngườiSlave,côsẽhơitànbạovàviệcchặtngónchânlạirấthợpvớiýmuốncủacô.

OCTAVE

TừnãyđếngiờRaymondnóichuyệnvớichúng tavềcác truyện thầntiênnhưngchưanóimộtlờinàovềchínhcácbàtiên.

LAURE

Đúngthế.Nhưngcứnênđểcácbàtiêntrongsựmơhồvàhuyềnbícủahọ.

RAYMOND

Côemạ,côsợrằngnhữngnhânvậttínhkhíthấtthườngấykhitốtkhixấu,khitrẻkhigiàtùythíchthốngtrịthiênnhiênvàgầnnhưlúcnàocũngsắpbiếnmấtkhôngchiềutheosựtòmòcủachúngtavàbỗngthoátkhỏithaytavàolúctatưởngnắmđượchọ.Lúcbàtiênhìnhthànhtừmộtánhtrăng.Chỉcótiếngláxàoxạcmáchhọđiqua,vàtiếngnóicủahọhòalẫnvớitiếngrócráchcủasuốinước.Nếungườitadámnắmlấymộttàáobằngvàngcủahọ,người tachỉ thấy trong taymộtnắmlákhô.Tôikhôngmuốn tỏ rabấtkínhđểđi đuổi theo cácbà tiên; nhưng chỉ riêng cái têngọi cũngđủ chochúngtabiếtđượcbảnchấthuyềnbícủahọ.

Fée[108] trong tiếngÝ là fada, tiếngTâyBanNha làhada, tiếngBồĐàoNhàvàProvence là fadavà fade; fadette trong thổngữberrichonmà

GeorgeSand[109]đãlàmcholừnglẫy,làdotiếngLatinhfatummàra,nghĩalàsốmệnh.Cácbàtiênrađờitừquanniệmêmđềmnhấtvàbiđátnhất,thânthiếtnhấtvàphổbiếnnhấtvềđờingười.Cácbàtiênlàsốmệnhcủachúngta.Mộtgươngmặtđànbàrấthợpvớisốmệnh,nólàthấtthường,hấpdẫn,phũphàng,đầyquyếnrũ,loâuvànguyhiểm.Rõràngmỗibàtiênlàmẹđỡđầucủamộtngườichúng ta,cúimình trênnôicủamỗingười,bàbanchonhữngthiêntưtốtlànhhoặcghêgớmmàmỗingườisẽgiữtrọnđời.Hãylấycácsinhvật,hãythửhỏihọlàgì,cáigìlàmnênhọvàhọlàmcáigì;bạnsẽthấyrằngcáilýdotốicaocủacuộcđờihọsungsướnghaykhổải,đólàbàtiên.Claudeđượcmọingườiưathíchvìanhtaháthay;anhháthayvìnhữngdâythanhquảncủaanhđượccấutạohàihòa.Aiđãxếpđặtnhữngdâythanhquảnnhưthếtrongcổhọngcủaanh?Đólàbàtiên.Tạisaonàngcôngchúalại bị cái thoi củabàgià đâmvào tay.Vì nàngnhanhnhẹn, nhưnghơi lơđễnh…vàbởiquyếtđịnhcủacácbàtiênđãralệnhnhưvậy.

Đóđúnglàgiảiđápcủatruyệnhoangđườngvàsựkhôngngoancủaconngườikhôngđiquálờigiảiđápđó.Tạisao,côem,côlạixinhđẹp,sắcsảovàtrunghậu?Bởivìmộtbàtiênđãchocôlòngtốt,mộtbàkhácchotrítuệ,mộtbàkhácchovẻđẹp.Côđãcónhữngđiềuđónhưcácbàđãmuốn.Khitarađời,mộtbàmẹđỡđầubímậtđãxácđịnhmọihànhđộng,mọiýnghĩcủađời ta,vàchúngrasẽsungsướngvà tốtchừngnào,cácbà tiênmuốnnhưthế.Tựdolàmộtảotưởngvàvàtiênlàmộtsựthực.Cácbạnơi,đạođức,cũngnhưtínhxấu,làmộtnhưcầukhôngthểtránhđược…Ồ!Cácbạnđừngkêula.Dùkhôngtựnguyện,đạođứckhôngvìthếmàkémphầncaođẹpvàđángíttônsùng.

Trongmộttấmlòngnhânđức,điềungườitaquýkhôngphảilàcáigiáphảitrả,màlàcáiđiềutốtdonólàmra.

Nhữngtưtưởngđẹpphátxuấttừnhữngtâmhồnđẹptỏarabảnchấtcủachúng,nhưhươngthơmlànhữngphầnnhỏtỏaratừbônghoa.Mộttâmhồncao thượng chỉ có thể cho người ta hít thở sự cao thượng, cũng nhưmộtbônghồngchỉcóthểtỏahươnghồng.Cácbàtiênđãmuốnnhưvậy.Côemạ,hãytạâncácbàtiênđi.

LAURE

Thôi,tôikhôngngheanhnữađâu.Sựthôngtháicủaanhthậtđángkínhsợ.Tôibiếtquyềnlựccácbàtiên:tôibiếttínhkhíthấtthườngcủahọ;cácbàkhôngthachotôinhữngyếuđuốicủatâmtình,nhữngbuồnphiềnvànhữngnhụcnhằnnhưhọcũngđãkhôngthachonhữngngườikhác.Nhưngtôibiếtrằngtrêncácbàtiên,trênnhữngmayrủicủacuộcđời,vẫnbaylượncáitưtưởngvĩnhcửucủanóđãgâycho ta lòng tin,hyvọngvà lòngnhân từ. -Chúcanhngủngon,ônganhhọ.

[1] Một cảnh trong tiểu thuyết Paul và Virginie của Jacques-Henri Bernardin de Saint Pierre

(1737-1814),tiểuthuyếtgiaPháp.(Tấtcảnhữngchúthíchtrongtậpnàyđềulàcủangườidịch)[2]

Khảihoànmôn(ArcdeTriomphe)ởquảngtrườngChamps-Elysées,mộtcôngtrìnhkiếntrúclớncủathànhphốParis.

[3]Secrétairevừacónghĩalàbíthưvừacónghĩalàbàngiấy.

[4]FaireuneempletteauxDeuxMagots:Muagìđóở(cửahàng)HaiÔngPhỗngcũngcóthểhiểu

muachohaiôngphỗng.[5]

Chỉ các convuanướcAnhÉdouard IV: tứcÉdouardV (1470-1443), nối ngôi chỉ đượcvàithángvàngườiemtraibịchúlàRicharddeGloucestersáthạitrongthápLuânĐôn(N.D)

[6]TàuMéduse(consứa)bịđắmngày2-7-1816.

[7]Mũnhàbinhcómộttúmlôngcắmởtrên.

[8]Bonjour(Ngàytốt)ngụýchúcmộtngàytốtđẹp.Lộngngữtrongcâunàyrấtkhódịch.

[9]TheoquyểnđầucủaCựuước,haivợchồngAdamvàEvalàthủytổcủaloàingười.Contrai

củahaingườilàCaїnmộthômcùngemtrailàAbelđemlễvậtdânglênChúatrời.ChúaưnglễvậtcủaAbelhơnkhiếnCaїntứctốivàgiếtem.ChúanguyềnrủaCaїn,đàyyphảisốnglangthangvàlúcnàocũngvẳngnghecâuhỏi:“Caїnkia,miđãlàmgìemtraimi?”

[10]RiodeJaneiro:thủđôBrazin.

[11]NhânvậttrongbàihátcủaBéranger(1813),trởthànhđiểnhìnhmộtnhàvuadễdãi.

[12]HenriHeine(1797-1856)–nhàthơĐức,tácgiảnhữngbàithơtrữtìnhđượmmộtnỗibuồn

mỉamaiđauđớn,viếtbằngtiếngĐứcvàtiếngPháp.[13]

Chevaliererrant–hiệpsĩđiđâyđóđểtrừhungdiệtbạo,màDonQuichottelàmộtđiểnhìnhbấthủ.

[14]LeBeau–cáiđẹp,ngườiđẹp.

[15]JeanHenriLatude(1725-1805)tứcMasersdeLatude–ngườiphiêulưuđãvìnhữngâmmưu

chống bà de Pompadour mà bị tống giam lần lượt ở các ngục Bastelle, Vincennes, Châtelet,Charenton,vượtngụcnhiềulầnnhưngvẫnbịtùbamươilămnăm.

[16]Mộtloạidụngcụtratấncóhìnhquảlê,bỏvàomồmngườibịtratấnchokhỏikêula.

[17]Emmaüs-thịtrấnởJudea,gầnJerusalem,nơiJésushiểnhiệnlầnđầutrướccácmônđồsau

khiphụcsinh.[18]

Papou–ngườidađenchâuĐạidương,Boschiman(dotừtiếngAnhBushmen,ngườibụirậm)–dântộcNamPhi,ởphíaBắcMũiđấtchâuPhi.

[19]GeorgeCabanis(1757-1808)–thầythuốcngườiPháp,bạnthâncủaMirabeau,mônđệcủa

Condillac,tácgiảtậpLuậnvănvềthểchấtvàtinhthầnconngườirấtnổitiếng.

[20]Jean-JacquesRousseau(1712-1778)–nhàvănPháp,truyềnbátưtưởngtrởlạisốngvớithiên

nhiên,lòngnhânáitựnhiêncủaconngười,sựcầnthiếtcủamộtkhếướcxãhộiđảmbảoquyềncủamọingười.CáchmạngPhápvàchủnghĩalãngmạnkhởipháttừcáctácphẩmcủaông.NàngHéloisemới,KhếướcxãhộiÉmile,thổlộsuynghĩcủamộtngườiđichơiđơnđộc,v.v.

[21]Hommes sensible – từ ngữ của thời Cáchmạng tư sản Pháp, cũng như những từ citoyen,

patriote(côngdân,ngườiyêunước)thôngdụngthờibấygiờ.

[22]Hécollets–thầytudòngthánhFrançoiscảilương.

[23]

GuillaumeRaynal(1713-1796)–nhàsửhọcvàtriếthọcPháp,tácgiảmộtcuốnsáchnổitiếngLịchsửnhữngkiếnthiếtcủangườiÂuởhaixứẤnĐộ.

[24]Jacobanh–tênngàyxưacủacáctusĩdòngthánhDominic.TrongCáchmạngPháp1789,là

đảngcấptiếndânchủ,đóngtrụsởởtuviệndòngtusĩđó,gọilàCâulạcbộpháiJacobanhkhéttiếng.ThànhviênlànhữngngườicáchmạngquákhíchủnghộđếncùngCứuquốcủyviênhội(ComitéduSalutpublic)vàRobespierre.

[25]Louis Henri Joseph Condé (1736-1818) – hoàng thân, xuất ngoại năm 1792, thành lập ở

CoblencetrênbờsôngRanhđạoquângọilàCủaCondé.

[26]Émigrés:bọnquýtộcchạyranướcngoàisaucuộcCáchmạngPháp(1789)âmmưuđưaquân

độinướcngoàivềđểkhôiphụcchếđộquânchủ.

[27]Sans-culottes–khôngquầncụt,têngọimànhữngngườiquýtộc,vàokhoảng1792,chỉnhững

ngườicáchmạngđãbỏquầncụt,mặcquầndài; tênmànhữngngườinày saucũngchấpnhậnnhưđồngnghĩavớingườiyêunước.

[28]Maximilien de Robespierre (1758-1794) – trạng sư và nghị viện Quốc ước hội nghị

(Conventionnationale),thốngtrịbằngsựkhủngbốởCứuquốcủyviênhộimàônglàlinhhồn.Bịlật

đổngày9ThermidornămII(27-7-1794)vàchếttrênđoạnđầuđài.

[29]Thermidor–thángmườimộtcủanămCáchmạngPháp(từngày20thángbảyđến18tháng

bảy).

[30]Luxembourg(lâuđài)–xâydựngtừnăm1615đến1620chohoànghậuMariedeMédicis.

LâuđàidùnglàmtrụsởcủaThượngnghịviệnđếnnăm1940,naylàtrụsởcủaHộiđồngQuốcgia(ConseildelaRépublique).

[31]Loupgarou–loạiyêutinhhayphùthủy,theoýnghĩnhữngngườimêtínbiếnthànhchósói

banđêm.

[32]Unebleu-thờiCáchmạngPháp,ngườitagọinhữngngườinổiloạnxứVendée,theoĐảngcờ

trắng,là trắng, các chiến sĩ cộnghòamặc áoxanh lam làxanh.Mở rộng nghĩaĐảng cờ trắng chỉnhữngngườibảohoàng,Đảngáoxanhlamchỉnhữngngườicộnghòa.

[33]Momus–thầnnhạobáng.

[34]Louisd’Assas(1733-1760)sinhởgầnVigan,trungúyởlienđộixứAuvergne,nổitiếngvì

mộtchiếncôngđêmtrướctrậnClostercamp.Trongđêm15thángmười,ôngvàosâumộtcánhrừngởbênlộdinhquânPhápđóng,đểdòxétvìsợmộtcuộcđánhúp.Bấtngờôngbịđịchquânvây,đedọagiếtnếuônglêntiếng.Chỉnghetheobổnphận,ôngkêulên:‘‘Cứutôi,Auvergne,quânđịchđấy!’’vàbịđâmchết.

[35]Bérézina–sôngnướcNga,nhánhcủasôngDniepe,nổitiếngvìcuộctháochạyquasôngcủa

quânPhápngày26thángmườimột1812.

[36]Vulcain–thầnlửavàkimkhícủangườiLaMã,concủaJupitervàJunon,chồngcủaVenus.

Sinhraxấuxí,thầnbịmẹnémtừOlymperơixuốngđảoLemnos,bịquèvàlậpnhữnglòrèndướinúilửaEtnalàmviệcvớicácthầnkhổnglồCyclopes.

[37]DeViris–nhữngtừđầutiêncủamộtcuốnsáchsơcấp,quyểnDevirisillustribusurbisRomae

(VềnhữngbậcanhtàicủađôthànhLaMã)củaLhomond,dùngtrongcáctrươgftrunghọcvàthànhchungchohọcsinhmớibắtđầuhọctiếngLatinh.

[38]Teutobochus–thủlĩnhdântộcTeutons(Đức),cósứckhỏephithường.DânTeutonscùngvới

dânCimbresxâmlượcnướcGaule,vàbịMariusđánhtantànhgầnAixenProvence.

[39]Pied–đơnvịđochiềudàibằng0,3048m.

[40]

Lớpthấpnhấtcủabậctrunghọc.

[41]Lutèce:têncũcủaParis.Thờiđó,Attila làvuangườiHoong (Hung),năm445.Thắngcác

hoàngđếĐôngphươngvàTâyphương,ôngbắthọphải triềucống, rồi tànphácác thành thịnướcGaule,miễntrừchoLutèce,đượcnữthánhGeneviènebảohộ.NữthánhnàysinhởNanterre; lànữthànhhoàngcủaLutèce,bànóichắcvớidânthànhphốnàyrằnghọkhôngphảilosợgìvềAttila,vàlờicủabàđãdượcthựchiện.AttilatựxưnglàtaiươngcủaThượngđế(fléaudeDieu).

[42]Atrides-tênchỉnhữngconcháucủaAchae,đặcbiệtlàAgamemnonvàMenelaus.Ngườita

luônámchiđếndònghọAtridesvànhữngtrọngtộilàmtanhoanggiađìnhấy.

[43]Tite-Live(59tr.CN-17sauCN)-sửgiangườiLaMã,sinhởPadoue.Ôngđãđểlại,dưới

tênlàThậpChươngmộtbộsửLaMãđặcsắcvềvănhơnlàtínhxácthựccủacácsựviệc.

[44]Nhữngngày27,28,29tháng7năm1830.

[45]

ThermopyleshaylàNhữngcửanóng-đườnghẻmnổitiếngởxứThessalie,giữanúiAnopaevàvịnhMaliaque,ởđâyLéonides,vớiba trămngườiSparte, cốchặnquâncủaXerxès.Không thểtưởngtượngđượcnhómngườiđódámgiànhchiếmđườngđivớimình,XerxèsviếtchoLéonidasmộtbứcthưchicómườichữ:“Nộpkhígiớiđi!”Léonidesviếtởdưới:“Đếnmàlấy”,nhưngmộttênbộiphản, Ephialtes, chỉ cho quân Ba Tưmột đườngmòn cho phép đi vòng quanh ngọn núi Anopae.Léonides,thấykhôngthểthoátchết,mờicácbạnănmộtbữađơnbạcvànói:“Đêmnay,chúngtasẽănbữatốiởcungDiêmvương.”

[46]Salamine-đảocủaHyLạp,trênbờtâybiểnAttique,nổitiếngvìtrậnThémistocle,cầmđầu

thủybinhHyLạp,chiếnthắngthủybinhcủaXerxès,năm480tr.CN.

[47]Paul-Emile-chấpchínhquannăm219và216tr.CN,bịgiếtởtrậnCannes.

[48]

Trasimène–hồcủaxãEtruriaxưa;trậnthắngcủaHannibal(217tr.CNđánhbạiFlaminusGaius,chấpchínhquanLaMã.

[49]Pharsale-đôthànhcổxứThessalie,ờđâyCésarthắngPompéenăm48tr.CNtrongmộttrận

quyếtđịnh.

[50]Varus-tướngcủahoàngđếAgustus,bịAiminiusdụvàomộtnơiphụckích,ởđấyôngchết

vớibaquânđoàn,năm9sauCN.RừngHercynie: rừng bát ngát phủ nướcĐức xưa, từ những núiHerynie(naylàErzgebirge)đếnsôngRanhvàcaonguyênArdenner.

[51]Egos-Potamos(sôngCondêcái)-sôngnhỏxứTracio,gầnđóLisandro,vàocuốicuộcchiến

Peloponeso,pháthủybinhcủaAtena(405tr.CN).

[52]Numance- thànhphốởTâyBanNhaxưa,biScipionÉmilienđánhchiếmvà tànphá(183

tr.CN).

[53]Elien-nhàvănHyLạp,thếkỷIII,tácgiảNhữngchuyệnkhácnhaurấtlýthú.

[54]Humanités:CổhọcgồmvănhọcvàngônngữHyLạp.

[55]Lycée-trườngtrunghọcdochínhquyềntrungươngđàithọ.

[56]

Collège-trườngtrunghọcdochínhquyềnđịaphươngđàithọ.

[57]MộttinhlỵởVosgescáchParis378kmvềphíaĐông-Namcónghềlàmtranhnổitiếng.

[58]

ChercheMidi -nghĩa là đi tìmgiờNgọ.Có câu thànhngữ:Đitìm giờNgọ giữagiờDần(ChercheMidiàquatorzeheures),nghĩalàvớvẩn.

[59]HyLạpvàLaMã.

[60]Cicéron(106-43tr.CN)-diễngiảLaMãhùngbiện,nhàvănmẫumựccủaphongcáchcổ

điển.

[61]Thersite,nhânvậttrongIliat,điểnhìnhcủahènmạttrơtráo,lácmắtvàquè,yđãkhinhsuất

giễucợtAsinkhócnữanhhungPenthésilée,vìthếbịAsinđâmchết.

[62]Muses-chínnữthiênthần,theongườixưa,trôngnomvềcácnghệthuậttựdo,nhấtlàkhoa

hùngbiệnvàthica.Galates làmộtmiềnđấtxưathuộctiểuAtena,bịngườiGaulechiếmđoạt(278tr.CN)vàngườiLaMãchinhphục(25tr.CN)

[63]Alceste-congáiPéliasvàvợAdmète, tận tâmđếnchếtđếcứuchồng.Khôngnênlầmvới

AlcestenhânvậtchínhtronghàikịchNgườichánđờicủaMolière,điểnhìnhconngườibẳntính,ngaythẳngkhônglaychuyển,thùđịchvớinhữngsựnươngnhẹbắtbuộccủađờisốngxãhội.

Antigone-congáiOedipus,emgáicủaEteoclesvàPolyneices.Saukhichatựchọcmắt,côdầndátchavàbịtộitửhìnhvìđãchônPolyvneices,tráilệnvuaCréon.

[64]Túigiấyđểđựnghạtdẻnónggiòn.

[65]CasimirDelavigne(1793–1843)–nhàthơtrữtìnhvànhàsoạnkịchPháp.

[66]MộtsốtácgiảhàikịchđươngthờiáctâmchorằngEuripidelàconmộtôngchủquánvàmột

bàbánrau.[67]

CưdânxứCafreởmiềnĐôngNamChâuPhi.[68]

Némésis-nữthầnHyLạpcủasựbáothùvàquyềnchiathưởngphạt.

[69]Vespasien–HoàngđếLaMã,từ69đến79,cươngquyết,giảndị,lậpnhiềucôngtrạng,khi

ốmcòncốtrởdậynói:“Mộthoàngđềphảichếtđứng”.

TitusconVespasiennốingôichatừ79đến81,cũnglàmộtôngvuathànhthựctìmcáchlàmnhẹnhữngđaukhổcủadân,ngàynàokhôngcódịplàmđượcviệcthiệnthìnói:“Tôiđãmấtkhôngngàycủatôi”.

AlexandreSévère–HoàngđếLaMãnốingôiHeliogabalenăm222,cũngsánglậpnhiềuthiếtchếhữuích.

[70]Guignol–nhânvật chínhcủanhữngcon rốiPháp, có từcuối thếkỷXVIII.Gốc từLyon,

Guignolvàbạny,Gnafron, trở thànhbìnhdân trongkhắpnướcPháp.TêncủaGuignolcònchỉ tròmúarối,rạpmúarối.

[71]Gymnase–tênđầyđủlàGymnaseDramatique,rạphýkịchthànhlậptừ1820.Vaudeville-

rạpthànhlậpnăm1792,sauđổithànhrạpchiếubóngtừ1925.HýviệnPháp,thànhlậptừ1680theolệnhcủaLouisXIV.

[72]Ngày10-8-1971:phếbỏnềndânchủ.Ngày9thángNồng(9Thermidor,27-7-1794),kếtthúc

sựđộctàichuyênchínhcủaRobespierre.Waterloo-cuộcthất trậncủaNapoléonbịquânliênminhAnhvàPhổđánhbạingày8-6-1815.

[73]CáchgọiyêuthaychoSuzanne.

[74]Pline:nhàvạnvậthọcLaMã,tácgiảbộVạnvậthọcgồmbabảyquyển,mộtthứbáchkhoa

toànthưquýgiáchokhoahọcsửthờicổđại.ÔngmấttrongtrậnnúilửaVeduverphunnăm79.

Avicenne(980-1037)–thầythuốcnổitiếngcủaIran,đượcmệnhdanhlàVuacủacácthầythuốc,mộttrongnhữngngườilỗilạcnhấtcủaphươngĐôngvìnhữngtri thứcrộngvàhoạtđộngtinhthầncủaông.

[75]CharlesRollin(1661–1741)nhànhânvănvàsửhọcPháp,tácgiảcuốnLuậnvềnghiêncứu

vềmộtLịchsửLaMã.

CharlesFrandoisLhomond(1727–1794)(tuviệntrưởng)–nhàvănphạmhọcPháp,tácgiảcuốnVănphạmLatinhnổitiếngvànhiềusáchkhác.

[76]JeanBaptisteMassillon(1663–1742)–nhàthuyếtgiáoPháp,tácgiảcuốnTuầnchay(Petit

Carême),mộttrongnhữngnhàgiảngđạohùngbiện.

[77]LouisFiguier(1819–1894)–nhàtruyềnbáPháp,tácgiảcủanhiềucuốnsách.

[78]

CharlesPerrault(1628–1703)–nhàvănvànhà thơPháp,sinh ravàmấtởParis, tácgiảnhiềusáchvànhấtlànhữngTruyệnBàMẹNgỗngđãkhiếntênôngthànhbấttử.TrongnhữngtruyệnnàycóDalừabằngthơ(1715),nhưngtruyệnnàyphổcậpnhấttrongmộtphóngtácbằngvănxuôi.

[79]JulesVerne(1828–1905)–nhàtiểuthuyếtPháp,tácgiảHaivạndặmdướiđáybiểnvànhiều

tiểuthuyếtkhoahọcviễntưởngkhác.[80]

ẾtienneBonnotdeCondilla(1715–1780)–triếtgiaPháp,cầmđầutrườngpháichủnghĩacảmgiác,tácgiảcuốnLuậnvềcảmgiácvàcuốnLuậnlýhọc.

[81]EmanuelSwedenborg(1688–1772)–nhàthôngthầnluậnvàngườiảotưởngThụyĐiển,có

nhiềumônđồ.[82]

Bactriane–nướccủachâuÁcổđại,một trongnhữngnơiởcũangười Iran,naynhậpvàonướcTurkextanvàBaTư.Thủđô:Bactrios.

[83]Japhé–contraithứbacủaNóe,sauSentvàCham.TheoThánhkinh,cólẽlàtổnhiềungành

củadònghọÂu–Germain.

[84]Zoulous–bộlạcxứCafreởNamPhi.

[85]

Papous–ngườidađenchâuĐạidương,ởrảiráctạinhiềuhònđảo:TânGuimée,Salomon,TânHebrides,TânCaledonie,Fiji,v.v…

[86]CharlesAthanaseWalckenaer(1771–1852)namtước–nhàvănPháp,sinhvàmấtởParis.

Tácphẩm:TruyệnđờisốngvàcáctácphẩmcủaLaFontaene;TruyệnđờisốngvàthơcủaHorace;HồikývèbàdeServigné.

[87]FriedrichChristianDiez(1794–1876)–nhàngữhọcĐức,sinhởGiesen,mấtởBonn,tác

giảnhữngcôngtrìnhđángchúývềcácngônngữrômanh,nhấtlàmộtcuốnTựđiểnngữnguyêncủanhữngngônngữrômanh.

[88]AlfredMaury(1817–1892)–nhàbáchọcPháp,sinhởMeaux,mấtởParis, tácgiảnhiều

nghiêncứuvề lịchsửphong tụchọc;Tínngưởngvà truyện thời trungcổ;RừngxứGaulevànướcPhápcổ;ĐấtvàNgườiv.v…

[89]

Étrusque–miềncổđạinướcÝ,giữasôngTibre,núiApennins,biểnTirenivàsôngMacra,naylàxứToscane.

[90]Indra–thầnlớnnhấttrongcácthầnVệđà,Chúatrêntrời,làmsấmsét.

[91]

Açwins–thầnVệđàtươngđươngvớicácthầnDioscuesa(concủaJupiter).Dioscures–biệtdanhcủathầnCastorvàPollux.

[92]CharlesFrancoisDupuis(1742–1809)–nghịviênQuốcướchộinghị,tácgiảcủaNguồngốc

mọitôigiáo,trongđóôngtìmnguồngốccáctôngiáoởcácsựkiệnthiênvănhọc.

ConstantinVolney(1757–1820)–bátước–báchọcPháp,tácgiảnhữngĐiêutànhaySuynghĩvềnhữngbiếnthiêncủacácđếquốc.

JacquesAntoineDulaure(1755–1835)–nghịvien6Quoc61ướchộinghịvàsửgiaPháp,tácgiảcuốnLịchsửParis.

[93]ErnestRenan(1823–1892)–nhàvănPhápmềmdẻovàrấtkhéo,sửgiavànhàchúgiảibác

học,nhưngbạodạntronggiảthiếtcủamình,saymêmộtduytâmluậnkhoahọc.Tácphẩm:Tươnglaicủakhoahọc,NguồngốccủaCơđốcgiáo,LịchsửIsrael,Kýứctuổithơ,Triếtlýkịch,v.v..

[94]MaxMuller(1823–1900)–nhàngữhọcvàthầnthoạihọcĐứa,đãgiảngdạyởLuânĐôn.

[95]

Psyché–thiếunữrấtđẹpđượcthầnÁitìnhyêuvàbắtcóc,saucùngtrởthànhbấttử.[96]

WalterCrane(1845–1915)–họasĩvànhàminhhọaAnh,sinhởLiverpool.

[97]NguyênvăntiếngAnh:

Somesportsman(becertainlywasadeadshot)

HadaimedattheWolfwhenshecried;

SoRedRidingHoodgotsafehomedidshenot?

Andlivedhappilytheretillshedied.

[98]

Adonis– thanhniênởByblos, rất đẹp trai, bịmột con lợn lòi cán chết;Venusbiến chàngthànhcâythủmẫuđơn.Adonislàđiểnhìnhcủacáiđẹpmềmyếu.

[99]Edda–chỉnhữngtruyềnthiuếtthầnthoạivàhoangđườngcủacácdântộcThụyĐiển,NaUy,

ĐanMạchcổđại.

[100]Hésiode–nhàthơHyLạpthếkủVIIItr.CNtácgiảcủanhữngcâuthơcótínhchấtgiáohuấn

vàluânlý.

[101]Nguyênvănlàmộtbàidâncacóđiệpkhúc.Đâychỉcốdịchđúngtinhthầnvànộidung.

[102]Remiremond–làmộtquậntrênsôngMoselle,xưacónhàtunamvàđạoviệnnữnổitiếng;

cóhuyhiệuriêng.

[103]PierredelaGardeHozier(1592–1660)–nhànghiêncứuphổhệ,sinhởMarseille.Contrai

vànhiềungườitronghọcũnglànhữngnhànghiêncứuphổhệ.

[104]GastonParis(1839–1903)–sinhởAvenay,connhàbáchọcPaulinParis,đãcónhững

côngtrìnhquantrọngvềthơthờitrungcổ.

[105]JulesFerdinandJacquemart(1837–1880)–thợkhắcPháp,sinhởParis.

[106]

Vair–daôngtrắngxám,cũngđọcnhưVerne–thủytinh.

[107]Saint-Gobain–thuộcquậnAise(Pháp);cónhữngnhàmáyquantrọngsảnxuấtgươngnổi

tiếng.

[108]Tiên(tiếngPháp).

[109]

AmandineAuroreDupin(1803–1876),nữnamtướcDudevant,tứcGeorge–nữtiểuthuyếtgialỗilạcPháp,sinhraởParis.Đãcónhữngtácphẩmrấtphongphúthuộcthểloạitiểuthuyếttìnhcảm,xãhộivànôngthôn;trongloạisaucùngnàycótácphẩmnổitiếngLaPetiteFadette,ámchỉtớitrênđây.