FUZIJE I AKVIZICIJE BANAKAFuzija (merger) predstavlja vlasničku integraciju ili spajanje dvije ili više bankarskih institucija koje su približne veličine. Akvizicija (acquisition) podrazumjeva vlasničko preuzimanje manje banke od strane veće i finansijski jače banke i u tom slučaju manja banka prestaje da postoji. Integracijom, banka koja je izvršila akviziciju preuzima imovinu i obaveze apsorbovane kompanije.

Determinante ovih procesa su: • povećanje tržišne snage• smanjenje troškova i rizika u poslovanju • stvaranje globalnih (svjetskih) banaka• vlasničko preuzimanje nedovoljno efikasnih banaka.

• Prva grupa determinanti kod banaka koje preuzimaju druge banke jeste u tome da one nastoje povećati svoju tržišnu snagu polazeći od dobrih performansi i profitabilnog poslovanja u prethodnim godinama. U ovom slučaju banka bira između dvije opcije. Prva opcija odnosi se na strategiju internog rasta gdje banka pored povećanja poslovanja diverzifikacijom bankarskih proizvoda stvara i dodatnu mrežu putem koje povećava zonu svoga poslovanja. Druga opcija se sastoji u kupovini manjih banaka koje imaju svoju filijalsku mrežu i deponente i korisnike zajmova. Ova druga opcija daje znatno brže efekte.• Druga grupa determinanti sastoji se u nastojanje da se smanje troškovi i rizici u poslovanju banaka. U ovom slučaju radi se o fuziji banaka približno jednake veličine koje nastoje smanjiti neke fiksne troškove. Vrši se reduciranje broja filijala, imajući u vidu sve veće korištenje online bankarstva, zatim uštede na planu kompjuterske tehnologije, istraživanje bankarskog tržišta, traženje inovativnih postupaka.• Treća grupa determinanti je uglavnom vezana za mega fuzije čiji je cilj stvaranje velikih bankarskih institucija sposobnih za uključenje u globalnu konkurenciju. Radi se o ambicijama da se globalni «igrači» u smislu mega banka pripremaju za dalje procese globalizacije. U ovom slučaju postoje i određene subjektivne ambicije menadžera ovih bankarskih institucija da na taj način obezbjede i svoj lični prestiž i odgovarajuća direktna i indirektna primanja.• Četvrta grupa detreminanti vezana je za kontrolisani izlazak nedovoljno efikasnih banaka iz institucionalnog sistema. Tako je u SAD-u 1991. godine donesen zakon (Federal Deposit Insurance Corporation Act, FDICIA) kojim je uvedena obavezna procedura tzv. brže korektivne akcije. Na ovaj način otvara se mogućnost regulatorima banaka da brže zatvaraju one banke kod kojih kapital padne ispod propisanih kvantitativnih standarda. Zbog toga brojne banke vide izlaz jedino u tome da budu preuzete od strane neke jače banke koja bi mogla izvršiti njihovu dokapitalizaciju.

Najznačajniji oblici fuzija i akvizicija su : horizontalne akvizicije i vertikalne akvizicije Horizontalne vlasničke transformacije nastaju putem integracije dvije banke koje posluju na istom tržišnom segmentu i imaju sličnu strukturu usluga koje pružaju. Ovo je najmasovniji oblik akvizicija. Tri osnovna pokretačka faktora horizontalnih akvizicija su: ekonomija obima, ekonomija okvira i ekonomija tržišne snage.Vertikalne vlasničke integracije predstavljaju preuzimanje banka koje se bave sukcesivnim fazama poslovne aktivnosti u vertikalnom lancu. Postoji i kombinovani tip horizontalnih akvizicija kada dolazi do preuzimanja banka ili kompanija iz drugih privrednih grana i to zbog distribucionih kanala koji su inicijalno bili dizajnirani za drugu privrednu granu. Karakterističan primjer je vlasnička integracija banaka i osiguravajućih kompanija u cilju formiranja vlasnički povezanih kompanija koje stvaraju koristi iz unakrsne prodaje bankarskih i osiguravajućih proizvoda.

1

Kod projektovanja fuzije ili akvizicije bitno je da se sagledaju sinergijski efekti, dakle da li je ukupna vrijednost proširene bankarske firme veća od zbira vrijednosti dvije bankarske firme.V(AB) > V(A) + V(B)

V- vrijednost banke A- banka koja vrši preuzimanje B- banka koja se preuzima (targetna banka).

Evaluacija banke može da se izračuna na bazi diskontovanog toka prinosa koji će nova banka ostvariti u narednom periodu u odnosu na kombinovanu stopu prinosa koju bi te dvije banke ostvarile. Međutim, ta evaluacija nove banke je nesigurna jer zavisi od realnosti procjene budućih prihoda i rashoda nove bankarske firme u neizvjesnom okruženju.

Kod fuzija i akvizicija koristi se koeficijent tržišne vrijednosti. Ovaj koeficijent se dobije kao količnik tržišne vrijednosti akcija banke-kupca plus eventualno iznos transakcionog novca koji se nudi akcionarima banke koja se želi preuzeti i tržišne vrijedosti akcija kompanije koja se nastoji preuzeti. Ako je ovaj koeficijent veći od jedinice znači da se prodavcima akcija banke nudi više nego što je sadašnja vrijednost tih akcija na berzi. Ta razlika predstavlja premiju koju nudi kupac da bi stimulirao akcionare na prodaju. Ako bi koeficijent tržišne vrijednosti bio manji od jedinice onda bi holderi banke koja je targetirana za tržišno preuzimanje bili na gubitku i do preuzimanja ne bi došlo.

U procesu vlasničke transformacije koristi se i analitički postupak koji se zasniva na odnosu cijene i prinosa po akciji (tzv. Price/Earning Ratio ili PER). On se dobija kada se tržišna cijena akcije podjeli sa prinosom po akciji (earnings per share).

Da bi se izvršila fuzija ili akvizicija u bankarstvu, potrebno je da se predhodno dobije saglasnost regulatorne vlasti zemlje. Svrha ove saglasnosti je da se spriječe takve fuzije i akvizicije koje će dovesti do smanjenja konkurencije na bankarskom tržištu.Najčešće korišteno mjerilo koncentracije banaka, naročito u SAD-u je Herfindahl-Hirschmanov indeks (HHI) koji se definiše kao zbir kvadrata učešća svih banaka u zemlji po osnovu zajmova ili depozita. U SAD-u se primjenuje ovaj indeks tako da ako je poslije integracije banaka HHI manji od 1800 poena i ako je povećanje ovog indeksa u odnosu na stanje prije integracije manje od 200 poena, smatra se da integracija banaka nema nepovoljne efekte na stanje konkurencije u bankarskom sektoru. Dakle, na bazi pravila 1800/200 regulatorne vlasti dozvoljavaju ili odbijaju integraciju banaka (fuzije ili akvizicije).Teorijski maksimum HHI iznosi 10.000 poena, u tom slučaju postoji samo jedna banka u bankarskom sistemu koja samim tim drži 100% zajmova/depozita (1002=10.000 poena).Teorijski minimum se ne može tačno definisati, ali on teži nuli.

MODELI BANKARSKOG SISTEMA

Američki model-Američki model koji je važio od 2000. godine zasnivao se na striktnom razgraničenju komercijalnog i investicionog bankarstva. Ovaj model formiran je na osnovu zakona iz 1933. godine koji je donesen poslije velike ekonomske krize početkom 30.-tih godina.Tada je bila prihvaćena ocjena da su uzroci krize bili povezani sa velikom ekspanzijom kredita komercijalnih banaka, što je prethodilo berzanskom slomu koji je povukao u ekonomsku krizu američku i svjetsku ekonomiju.-Gornji koncept je pomogao bržem rastu američkog finansijskog tržišta u odnosu na rast koji bi postojao da je bila dozvoljena veća intermedijacija komercijalnih banaka u okviru čitavih SAD kao i da su komercijalne banke imale zakonsku osnovu da vrše emisiju vrijednosnih papira za velike kompanije na tržištu kapitala. Ovaj koncept je djelovao na ograničavanje

2

koncentracije potencijala i uticaja komercijalnih banaka i istovremeno dovodio do jake uloge tržišta kapitala. Time je stvoren sistem kontrole kompanija od strane finansijskih berzi. U američkom modelu uloga banaka nija naročito značajna u spoljnoj kontroli većih kompanija iz tog razloga što se investiciono finansiranje samo manjim dijelom vrši preko bankarskih institucija a vecćim dijelom putem emisije akcija i obveznica na tržištu kapitala. Jedino su preduzeća koja nisu registrovana na finansijskim berzama više usmjerena na bankarsko kreditiranje i u tom segmentu ekonomije postoji jača uloga banaka u sprovođenju kontrole tih manjih i srednjih kompanija.

-Međutim, na osnovu zakona iz 1994. godine dozvoljeno je bankama da otvaraju filijale u drugim saveznim državama kao i da se vrše fuzije banaka čija su glavna sjedišta locirana u raznim saveznim državama. Time je ukinuto teritorijalno ograničenje poslovanja komercijalnih banaka, tako sada americke banke mogu da posluju na cijeloj teritoriji SAD. Krajem 1999. godine donesen je zakon koji je unio još značajnije institucionalne promjene u američkom finansijskom i bankarskom sistemu. To dovodi do ukidanja zakonskog razdvajanja komercijalnih banaka, investicionih banaka i osiguravajućih kompanija. Dozvoljeno je stvaranje finansijskih holding kompanija koje su dobile pravo da mogu da se angažuju u svim oblicima finansijske aktivnosti.

-U funkcionalnom pogledu i dalje postoje razlike u poslovanju osiguravajućih zavoda, investicionih banaka i komercijalnih depozitno-kreditnih banaka. Prilikom revizije američkog finansijskog i bankarskog modela ipak nije prihvaćen prijedlog da se dopusti i vlasničko povezivanje finansijskih institucija sa kompanijama u realnom sektoru ekonomije.

Njemački model-Ovaj model tradicionalno naglašava znatno veći značaj banaka u odnosu na američki model. Institucionalnu osnovu spoljnjeg finansiranja kompanija u njemačkom modelu čine banke. Uloga finansijskih berzi je tradicionalno bila jako ograničena, mada u novije vrijeme dolazi do brzog uspona tržišta kapitala. Za ovaj model je karakterističan koncept univerzalne banke koji predstavlja kombinaciju komercijalne i investicione banke. Univerzalne banke su glavni izvor finansiranja firmi svih veličina.

-Pošto u njemačkom modelu postoji dominacija univerzalnih banaka u odnosu na tržište kapitala, logično je da je i kontrola kompanija preko bankarskih institucija značajnija u odnosu na finansijske berze. Tržišna konkurencija i prestrukturiranja kompanija imaju samo druge oblike nego u američkom modelu.

-Težiste kontrole ekonomske efikasnosti upotrebe resursa u njemačkim kompanijama se u većoj mjeri zasniva na djelovanju upravnih i nadzornih odbora u kompanijama kao i nadzoru univerzalnih banaka. Bazični nivo upravljačke kontrole u kompanijama je Vorstand (upravni odbor), u koji ulaze glavni menadžeri kompanije, i on neposredno upravlja svim procesima u kompaniji. Viši nivo upravljačke kontrole u kompaniji je Aufsichtsrat (upravni odbor) koji se obično sastaje jednom kvartalno. Nadzorni odbor donosi najvažnije investicione i finansijske odluke, sprovodi nadzor nad radom upravnog odbora i vrši izbor top menadžera kompanije. Treci upravljacki nivo u kompaniji je godišnja skupština akcionara, čije funkcionisanje je pod uticajem stepena koncentracije akcijskog kapitala. Na taj način univerzalna banka dobija na godišnjim skupštinama znatno veći glasački potencijal nego što bi bio samo na osnovu akcijskog kapitala banke u kompaniji. Bitna karakteristika njemackih banaka je koncept glavne ili domace banke za konkretnu nefinansijsku kompaniju. To znači da jedna kompanija ima određenu banku koja je akcionar u toj kompaniji i vrši glavni dio finansiranja kompanije. Ali glavna banka nema ekskluzivno pravo ni kao akcionar ni kao kreditor. Ovo je značajno zbog toga sto se u njemačkom modelu

3

nastoji da očuva visok stepen konkurencije na bankarskom tržištu kao glavnom segmentu ukupnog finansijskog tržišta.

-Bitna karakteristika njemačkog modela je da univerzalna banka može da ima učešće u akcijskom kapitalu kompanija u realnom sektoru ekonomije. Međutim, zakonski propisi ograničavaju učešće banaka u akcijskom kapitalu tih kompanija, tako da banka može imati najviše do 15% akcijskog kapitala u nefinansijskoj firmi, a ukupna vrijednost akcija u nefinansijskim firmama može da iznosi maksimalno 60% od akcijskog kapitala same banke.

Njemački model bankarstva se bazira na generalnom konceptu koji teži da smanji uticaj volatilnih berzanskih oscilacija na funkcionisanje kompanija kao i da glavnu ulogu u kompanijskoj kontroli imaju nadzorni odbori i univerzalne banke. Pozitivna strana ovog koncepta je smanjenje informacione asimetrije između dužnika i kreditora.

Japanski model-Japanski model je blizak njemačkom modelu mada se i razlikuju. U japanskom finansijskom sistemu je bila značajna državna kontrola finansijskog sektora kao i specijalizacija banaka. Komercijalne banke se bave pretežno kratkoročnim depozitno-kreditnim operacijama, dok specijalizovane finansijske institucije odobravaju dugoročne kredite iz potencijala koji je formiran putem prodaje dugoročnih depozitnih certifikata a ne iz depozita.

-Veliki uspon Japana kao finansijskog centra zasnivao se na visokim stopama ekonomskog rasta, izuzetno visokim stopama štednje prema GDP, niskim budžetskim deficitima prema GDP, visokim stopama rasta izvoza kao i značajnim suficitima u tekućim platnim bilansima.Na planu bankarstva je u japanskom modelu karakteristična uloga glavnih banaka oko kojih su formirani industrijski konglomerati poznati kao keiretsu. Industrijski konglomerati keiretsu tipa obuhvataju niz kompanija među kojima se nalaze osiguravajuće kompanije i berzanske firme. U okviru svake keiretsu grupe nalazi se po jedna komercijalna banka. Glavna banka svake keiretsu grupe pored kreditiranja učestvuje u akcijskom kapitalu koje ulaze u sastav industrijske grupe.

- Neposredni i trajni odnosi između glavnih banaka i keiretsu grupa omogućavaju da banka vrši permamentni monitoring performansi poslovanja kompanija industrijske grupe. Takav model odnosa između industrijskih preduzeća i banaka smanjuje stepen informacionih asimetrija i time se indirektno smanjuje stepen vjerovatnoće bankrotstva kompanija. Međutim, odnosi između kompanija i banaka su dosta suptilni i oslanjaju su na japansku filozofiju koja ističe poslovni moral i povjerenje u prvi plan.

- Kompanije su u ranijem razvojnom periodu imale visoke potrebe za dodatnim kapitalom usljed brze ekspanzije proizvodnje i investicija. Te potrebe su japanske kompanije mogle da zadovolje u znatnoj mjeri preko japanskih komercijalnih banaka koje su formirale visoke iznose svježih depozita stanovništva, na bazi rasta dohotka stanovništva i visoke stope štednje. Dok god su japanske kompanije imale visok leveridž japanske komercijalne banke su preko znatne ekspanzije kredita obezbjeđivale monitoring japanskih kompanija naročito na planu profitabilnosti, investicija i menadžmentske strukture. Drugi bitan faktor je preusmjeravanje dijela svježe štednje stanovništva u kupovine vrijednosnih papira kompanija neposredno ili u ulaganja kod institucionalnih investirora. To je dovodilo do preusmjeravanja dijela spoljnjeg zaduženja japanskih kompanija sa komercijalnih banaka na tržiste kapitala.

4

ELEKTRONSKI PLATNI PROMET

Tehnologija može značajno unaprijediti obavljanje finansijskih transakcija, omogućavajući da se ona obave brže, tačnije, pouzdanije i komfornije. Jedno od mnogobrojnih područja primjene savremene tehnologije u bankarstvu je elektronski platni promet.

Ovim plaćanjem postižu se velike uštede u vremenu, prostorijama, uređajima, kadrovima itd., jer se smanjuje potreba čuvanja, prenošenja i čestog prebrojavanja golemih količina gotovog novca, kao i potreba za izradom i čuvanjem velike količine papira. Osim toga, ovakvim plaćanjem se omogućuje veoma potrebno praćenje i kontrolisanje privrednih kretanja od za to određenih ustanova.

1. PLASTIČNE KARTICEPlastična kartica se obično definiše kao mali komad kartona ili plastike koji sadrži neko sredstvo za identifikaciju (npr.potpis ili sliku), što omogućava osobi na koju kartica glasi da kupuje robu ili usluge na teret svog računa, koji se periodično zadužuje. Omogućavajući klijentima da svoje obaveze izmiruju kreditnom/debitnom karticom, prodavac ili davalac usluga ubrzava tok finansijskih sredstava i smanjuje troškove naplate. Banka, ili druga institucija koje je dotične kartice izdala, prihvata obaveze koje stvaraju imaoci kartica kada se ove obaveze prezentiraju za naplatu. Na taj način uključena je garancija banke odnosno institucije koje je kartice izdala u pogledu isplate prodavcu za robu ili usluge, čime je smanjen kreditni rizik za prodavca. Ujedno, otklanja se potreba za klasičnim fakturisanjem, što ima za posljedicu potencijalno značajno sniženje tehničkih i administrativnih troškova same naplate. Treba napomenuti i da su istraživanja dokazala da je porast obima prodaje, zabilježen posljednjih decenija, dijelom rezultat uvođenja plastičnih kartica, što takođe predstavlja značajan moment za prodavce. Posrednici u ovom obliku plaćanja zarađuju na članarinama koje naplaćuju od svojih komitenama, na provizijama kojima naplaćuju svoje usluge, ali isto tako i naplatom kamata neurednim komitentima. Sa druge strane, plaćanje karticom za kupca znači svojevrsnu odgodu plaćanja ili kratkoročno zaduživanje, što je za njega svakako privlačna pogodnost. Plaćanje karticom putem Interneta nudi kupcu sve uobičajene prednosti takvog načina plaćanja, uvećan za komfor koji je karakterističan za bezgotovinsko plaćanje. Osim toga plastična kartica konzumentu pruža mogućnost da u svakom momentu može kupiti robe i usluge, u zemlji ili u inostranstvu. Prednosti skraceno:- prodavac ili davalac usluga ubrzava tok finansijskih sredstava i smanjuje troškove naplate omogućavajući klijentima da koriste ovaj vid plaćanja: - uključena je garancija banke za naplatu - smanjen kreditni rizik za prodavca; - otklanja se potreba za klasičnim fakturisanjem - sniženje tehničkih i administrativnih troškova; - porast obima prodaje; - posrednici u ovom obliku plaćanja zarađuju na članarinama, provizijama i kamatama- plaćanje karticom za kupca znači svojevrsnu odgodu plaćanja ili kratkoročno zaduživanje- omogućava plaćanje i kupovanje putem interneta.

1.1. Kreditne karticeKreditne kartice pojavile su se u Sjedinjenim Državama tokom 1920-ih godina, kada su pojedine firme, poput naftnih kompanija i lanaca hotela, počele da ih izdaju svojim potrošačima. Ovakve kreditne kartice bile su zatvorenog tipa, tj. mogle su da se koriste samo u prodajnim/uslužnim objektima kompanije koja ih je izdala. Prvu univerzalnu kreditnu karticu, koja je mogla da se koristi u raznovrsnim prodajnim/uslužnim objektima, izdavao je Diner's Club, Inc., 1950.godine. U ovom sistemu, kompanija koja posluje kreditnim karticama (Diner's Club) naplaćuje vlasnicima kartica godišnju proviziju, a njihove račune zadužuje mjesečno ili godišnje. Firme-kooperanti širom svijeta plaćaju provizije za usluge Diner's Cluba u rasponu od 4 do 7% od ukupnog iznosa računa.

5

Kreditna kartica, u današnjem smislu te riječi, je kartica koja dokazuje da je njenom vlasniku odobrena kreditna linija. Ona omogućava vlasniku da kupuje i/ili podiže gotovinu do prethodno utvrđenog iznosa. Vlasnik kreditne kartice pri kupovini samo potpiše račun - s tim računom nastaje kreditna razmjena. Prodavac plaća izdavaocu kartice proviziju za svaku transakciju, dok vlasnik kartice ne plaća nikakvu naknadu, ali mu se uglavnom naplaćuje godišnja provizija, kao i provizija pri podizanju novca na automatima.

Najčešće su kreditne kartice sa revolvirajućim kreditom, gdje banka svakom korisniku odobrava kreditni limit u okviru kojeg korisnik može da se zaduži. Korisnik ima obavezu da mesečno otplaćuje najmanje dio duga koji je naznačen na mjesečnom izvodu kao "minimalna uplata". Dio duga koji korisnik ne izmiri se prenosi u naredni mesec i na to zaduženje se dalje plaća kamata.

1.2. Debitne kartice

Debitne kartice su novijeg datuma i predstavljaju metod plaćanja kod kojeg se za izvršeno plaćanje zadužuje transakcioni račun potrošača kod banke i to odmah ili dva-tri dana poslije izvršene transakcije i to samo do iznosa pokrića na transakcionom računu. Debitne kartice su povoljnije za prodavce odnosno davaoce usluga naročito ukoliko se odmah vrši zaduženje transakcionog računa potrošača korišćenjem on-line veze sa kompjuterskim centrom. Na taj način prodavci odmah dobijaju novac. Potrošači kod debitnih kartica su u nepovoljnijoj poziciji u odnosu na kreditne kartice, jer ne koriste kredit do mjesečnog saldiranja. Međutim, potrošači mogu da dobiju kompenzaciju kod debitnih kartica npr.u vidu diskonta kod kupovine robe ili usluga.

2. DISTRIBUCIONI SISTEMI U PLAĆANJIMA NA MALO

ATM (automated teller machines) su bankarski automati koji obavljaju rutinske operacije za korisnike. To su aparati koji sadže mikroprocesore i koji imaju online vezu sa bazom podataka u banci. U suštini se radi o novom tipu elektronskih filijala savremenih banaka koje mogu da obave niz rutinskih operacija sa individualnim klijentima. Time se rasterećuje filijalska mreža banaka koja može da bude znatno redukovana. Banke su zainteresovane za ekspanziju ATM terminala, jer time smanjuju troškove, odnosno povećavaju profitabilnost, a za potrošače su ovi terminali značajni, jer rade 24 sata dnevno, a, osim toga, postavljeni su na pogodnim lokacijama.

Elementarni oblik ATM su cash dispenser-i koji vrše samo operacije izdavanja gotovog novca na bazi plastičnih kartica. Kada klijent ubaci karticu u terminal i kada se provjeri identitet klijenta pomoču njegovog PIN-a, on može da povuče novac do fiksnog limita. Međutim, savremeniji ATM vrši i druge rutinske operacije, kao što su polaganje novca na transakcione i štedne račune, transfer novca između transakcionih i štednih računa, izdavanje stanja na računima, bankarska plaćanja itd. U nekim turističkim zemljama ATM mogu da budu programirane i da vrše zamjenu stranog novca za domaći.

POS (Point-of-Sale) ili EFTPOS je vrlo značajan elektronski sistem koji spaja potrošača, banku i trgovinu. Radi se o elektronskom sistemu za plaćanja kupljene robe u trgovini putem kreditne ili debitne kartice. Prvo se vrši identifikacija kupca pomoću njegovog PIN-a i provjerava se rok važenja kartice. Zatim se preko terminala dolazi u online vezu sa kompjuterom banke koja je dotičnu karticu izdala, kako bi se provjerilo da li kupac ima dovoljno pokrića za kupovinu, ukoliko se radi o debitnoj kartici. Ako je u pitanju kreditna kartica, kompjuter provjerava da li kupac ima dovoljno sredstava za plaćanje u okviru kreditnog limita. Nakon toga banka autorizuje transakciju i rezerviše novac na računu

6

vlasnika kartice u iznosu koji je ekvivalentan vrijednosti kupljene robe. Kasnije trgovac upoređuje autorizacije koje su memorisane u POS terminalu sa potpisanim računima i prenosi podatke o svakoj autorizovanoj transakciji poslovnoj banci na depozit. Poslovna banka zatim deponuje iznos svih računa koje je podnio konkretni trgovac na njegov račun, umanjujući ga za diskontnu proviziju.

HB – Home Banking je sastavni dio daljinskog bankarstva. klijent finansijske institucije koristi kompjuter ili telefon, kao telekomunikacioni link sa kompjuterskim centrom dotične finansijske institucije. Home banking kod nas trenutno nije dovoljno razvijen, upravo zbog niskog životnog standarda i uslova u kojima živimo, ali u budućnosti, svakako može postati sastavni dio funkcionisanja svakog domaćinstva i kompanije. Telefonsko bankarstvo koristi se kod standardizovanih usluga banaka, kao što su provjere stanja računa, transferi novca i transakcije vrijednosnim papirima. Većina banaka danas ima tzv. pozivne centre, te sisteme koji su bazirani na automatskom prepoznavanju glasa. Online PC bankarstvo na bazi Intraneta koristi direktnu online komunikacionu vezu između personalnog računara i kompjuterskog centra banke uz korištenje modema, preko Intraneta. Pretpostavlja se da će u budućnosti ovaj tip komunikacione veze najviše koristiti kompanije. Ono na bazi Interneta koristi otvorenu komunikacionu vezu između komitenta i banke. Smatra se da će ovaj vid daljinskog bankarstva imati najveću primjenu kod domaćinstav

3. ELEKTRONSKI NOVACSpecifična monetarna informacija koja se prenosi putem elektronskih impulsa između finansijskih transaktora naziva se elektronski novac.

Da bi se zadovoljila definicija elektronskog novca, moraju biti zadovoljene dvije bitne karakteristike: Prvo, inicijalni vlasnik elektronskog novca mora unaprijed uplatiti novčanu vrijednost, s tim da se ona pohranjuje na mikroprocesorskom čipu, koji se nalazi na plastičnoj kartici ili u hard disku personalnog računara. Drugo, ta novčana vrijednost mora da bude široko prihvaćena u plaćanjima za niz roba i usluga.

Razlika u odnosu na debitne i kreditne kartice je u tome što se kod elektronskog novca plaćanje vrši unaprijed (u zamjenu za konvencionalni, kupuje se elektronski novac, koji se kasnije upotrebljava za plaćanja), kod debitnih kartica se plaćanje vrši u momentu kupovine, a kod kreditnih se plaćanje vrši naknadno.

Postoje dva sistema u tehnologiji korištenja elektronskog novca. U sistemu depozitnog tipa, kompanija koja emituje kartice registruje unaprijed uplaćeni iznos na poseban račun vlasnika elektronske kartice. Kada vlasnik izvrši kupovinu, elektronska vrijednost se transferiše sa kartice na terminal ttrgovinske radnje. Kasnije trgovinska radnja prazni svoj terminal, pa se elektronski novac prenosi na njen račun kod emitenta kartice. Na kraju se saldo sa ovog računa transferiše na račun trgovine kod banke, čime se završava proces transformacije elektronskog u bankarski novac, odnosno depozit. Kod sistema gotovinskog tipa, elektronska vrijednost se ne vraća na bankarski depozit prodavca, nego se koristi za dalja plaćanja. Na kraju treba napomenuti da elektronski novac nije zakonito sredstvo plaćanja, za razliku od gotovog novca, te da još nema značajniju ulogu u ukupnom platnom prometu na malo, ali se u budućnosti očekuje njegova ekspanzija. SISTEMI PORAVNANJA PLAĆANJAPoravnanja plaćanja vrše se između ovlaštenih komercijalnih banaka koje imaju račune kod centralne banke putem dva alternativna sistema plaćanja: RTGS i netting sistema.

7

1. NETTING SISTEMI

Netting sistemi predstavljaju operativnu proceduru poravnanja plaćanja između komercijalnih banaka, pri kojoj se potraživanja i obaveze plaćanja svake pojedinačne transakcije prebijaju u toku radnog dana, tako da se definitivna plaćanja na kraju poslovnog dana vrše samo u nekompenziranim neto iznosima. Proces plaćanja se sastoji iz tri komponente, pri čemu prva komponenta podrazumijeva izdavanje platnog naloga, druga podrazumijeva procesiranje plaćanja, a treća komponenta podrazumijeva poravnanje, što predstavlja finalni i neopoziv transfer novca između komercijalnih banaka.

Netting sistemi podrazumijevaju visok stepen međusobnog povjerenja i kooperacije između komercijalnih banaka kako ne bi došlo do sistematskog prebacivanja rizika sa jednih banaka na druge. U netting sistemu posebnu ulogu ima klirinška kuća preko koje se organizuje i sprovodi procesiranje plaćanja i multilateralna kompenzacija i to po pravilu u dnevnim ciklusima, pri čemu centralna banka ima zadatak da na kraju svakog poslovnog dana sprovodi novčana poravnanja između komercijalnih banaka, poslije izvršenih multilateralnih dnevnih kompenzacija. Sa aspekta međuzavisnosti i povezanosti centralne banke i klirinške kuće, razlikuju se dvije grupe netting sistema.

--Struktura prve grupe je takva da klirinška kuća nije u potpunosti vezana za centralnu banku, uslijed čega centralna banka ne mora nužno da ima obavezu obezbjeđivanja dodatne likvidnosti, a to ne može ni klirinška kuća, jer nije banka i ne raspolaže kreditnim potencijalom. Obezbjeđenje likvidnosti se u ovom slučaju vrši sprovođenjem određenih pravila poslovanja banaka i to:1. određivanje limita – svaka banka na bazi sopstvene i opreznosne procjene određuje veličinu kreditnog rizika koju prihvata od strane druge banke u sistemu i to je njen bilateralni kreditni limit, dok se i banci od strane netting sistema dodjeljuje maksimalni iznos negativnog salda do kojeg može da ide 2. sve banke kod klirinške kuće uplaćuju kolateral u vidu državnih obveznica3. sporazum o podjeli gubitaka kojim je određen maksimalni iznos gubitka koji je svaka banka učesnik u multilateralnom kompenzacionom aranžmanu obavezna da primi na sebe.

---U drugoj grupi netting sistema i dalje postoji klirinška kuća, ali je pod većom kontrolom centralne banke. U ovom slučaju se likvidnost obezbjeđuje putem obaveznih rezervi, kao instrumenta za popunu dnevne likvidnosti komercijalnih banaka ili odobravanjem superkratkoročnih kredita za likvidnost bankama koje su solventene, ali privremeno imaju problema sa likvidnošću. Međutim, zbog pooštrenih kriterija za dobijanje ovih kredita u posljednje vrijeme se oni zamjenjuju repo transakcijama u kojima komercijalne banke prodaju centralnoj banci državne papire uz obavezu reotkupa poslije jednog ili nekoliko dana.

1.1. ŽIRO-KLIRING BiHU Bosni i Hercegovini se kao netting sistem koristi žiro - kliring koji podrazunijeva plaćanja do 20.000,00 KM. Žiro - kliring predstavlja multilateralni kliring u kojem se sva plaćanja između svih učesnika u kliringu poravnavaju i samo rezultat tog poravnanja, neto zaduženja ili odobrenja odlaze u RTGS gdje je poravnanje konačno, pri čemu se ova salda prenesu sa računa banaka koje duguju na račune banaka koje potražuju. Poravnjanja plaćanja se vrše dva puta dnevno, u 10:00 i u 15:00 sati. -Žiro- kliring koristi SWIFT formate poruka, ali ne i SWIFT mrežu. Platni nalozi usmjereni u ovaj sistem moraju glasiti na BAM, moraju biti u elektronskoj formi, u propisanim fajlovima, zaštićeni šifrom, popunjeni u skladu sa standardima SWIFTA i važećim odredbama za domaće platne transakcije. Centralna banaka je obezbijedila bez naknade svim bankama

8

telekomunikacione linije i neophodnu računarsku i komunikacionu opremu, uključujući i sigurnosne elemente, te su sve banke, u ovisnosti u kojem dijelu BiH se nalaze, vezane za podklirinške kuće u Banja Luci, Mostaru i Sarajevu, a koje su povezane sa žiro - kliring centrom u Centralnoj banci u Sarajevu.Centralna banka je dodatnim zahtjevima i rigoroznom politikom obezbijedila sistem od problema likvidnosti i oni se u dosadašnjem periodu nisu javljali. Centralna banka komercijalnim bankama u žiro - kliringu naplaćuje naknadu fiksno po poruci, bez obzira na iznos.

2. RTGS (REAL-TIME GROSS SETTLEMENT SYSTEM) - BRUTO PORAVNANJE U REALNOM VREMENU

RTGS sistem podrazumijeva kontinuirano i instantno procesiranje platnih instrukcija, što znači da se sistem transfera novca vrši po bruto metodi, jer svaka pojedinačna platna instrukcija povlači poseban transfer novca. RTGS sistem ima garantovano poravnanje u smislu transfera novca između računa komercijalnih banaka kod centralne banke, ali samo pod uslovom da na računu banke ima dovoljno pokrića za dotični novčani transfer.

Pozitivna strana RTGS sistema leži u njegovoj brzini i sigurnosti, a negativna u potrebi veće likvidnosti komercijalnih banaka da bi sistem mogao da funkcioniše. Ovaj problem je naročito izražen u razvijenijim zemljama gdje komercijalne banke ekonomišu količinom transakcijskog novca obzirom da obezbjeđenje likvidnosti podrazumijeva odricanje od kamate koja bi se dobila na bazi alternativne upotrebe slobodnih novčanih sredstava.

2.1. TARGET RTGS sistem koji se koristi na nivou Evropske unije je TARGET (TransEuropean Automated Real-Time Gross Settlement Express Transfer System). Uveden je 04.01.1999. godine, a njime upravlja Evropska centralna banka. TARGET je elektronska platforma za procesiranje plaćanja koji se sastoji od nacionalnih RTGS sistema zemalja članica EU i platnog sistema Evropske centralne banke (EPM). Procesiranje plaćanja počinje time što članice sistema daju platne naloge nacionalnom RTGS sistemu koji te naloge procesira ukoliko se radi o domaćim plaćanjima. Ako se radi o međunarodnim plaćanjima onda se platni nalozi procesiraju preko EPM do nacionalnog RTGS sistema zemlje u kojoj se nalazi banka primaoca plaćanja. Svako plaćanje se obavi za nekoliko sekundi što je velika prednost ovog sistema, jer minimizira razne tipove rizika. Plaćanje preko TARGET sistema vrše se isključivo u jedinstvenoj evropskoj valuti (EURO). TARGET sistem je prije svega dizajniran za plaćanje velikih vrijednosti, s tim da se može koristiti i za plaćanja male vrijednosti, ali nije isplativ, jer je provizija za svaku transakciju fiksno određena. Glavne prednosti plaćanja preko TARGET sistema su velika brzina procesiranja i pouzdanost plaćanja, a ukoliko se jave problemi sa likvidnosti, eurosistem je dizajnirao rješenja u vidu intradnevnih kredita, koji nisu limitirani i koji su beskamatni.

2.2. RTGS BiHRTGS BiH predstavlja pojedinačno poravnanje platnih naloga koje se odvija u okviru SWIFT mreže. Može se koristiti za sva plaćanja, a obavezno za ona koja prelaze iznos od 20.000,00 KM. Veoma je siguran, jer koristi sve prednosti SWIFT mreže, te onemogućava poravnanje naloga za koje predhodno nisu obezbijeđena sredstva tj. ne postoji mogućnost da račun banke ode u minus.Ovaj sistem sadrži CAS (Central Accounting System – Centralni računovodstveni sistem) u kome su u Centralnoj banci sredstva banaka koje učestvuju u platnim transakcijama i gdje se vrši poravnanje platnih naloga. U sistemu je ugrađen SWIFT Y COPY kao jedan od mogućih načina toka finansijske poruke od pošiljaoca do primaoca, uključujući i poravnanje u Centralnoj banci.

9

U praksi Y COPY mode znači da poruka pošiljaoca koju je naslovio direktno na primaoca na svom putu dolazi u Centralnu banku gdje se u navedenom Y COPY iskopira dio poruke bitan za poravnanje i odlazi u CAS gdje se automatski zaduži račun pošiljaoca, a odobri račun primaoca, naravno ukoliko na računu pošiljaoca ima dovoljno sredstava. Kada se ova operacija obavi, sistem generiše novu poruku koja se vraća u Y COPY i dozvoljava originalnoj poruci da nastavi put do krajnjeg odredišta - banke primaoca. (Slika a) Ova banka, kada primi poruku od banke pošiljaoca promptno može sredstva odobriti klijentu, jer je dobijanjem poruke automatski dobila i sredstva na svoj račun. Zato se i govori o poravnanju u realnom vremenu, obzirom da u istom momentu jedna banka šalje poruku i zadužuje račun klijenta koji vrši plaćanje, sredstva se prenose sa računa te banke na drugu banku, a ova opet istog momenta može odobriti račun klijenta kome su sredstva upućena.

Funkcionisanje RTGS sistema

(Slika a) Izvršeno plaćanje

Ukoliko na računu pošiljaoca nema dovoljno sredstava, poravnanje će biti odbijeno. (Slika b) CAS šalje poruku o tome u Y COPY, odakle se pošiljaocu proslijeđuje poruka o nemogućnosti izvršenja plaćanja.Funkcionisanje RTGS sistema

(Slika b) Neizvršeno plaćanje

2.3. SWIFT (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication)Ovaj sistem je počeo da funkcioniše sredinom sedamdesetih godina i predstavlja neprofitno dioničko društvo, u kojem svaka zemlja članica ima učešće u skladu sa učešćem u ukupnom prometu. Njegovu tehnološku platformu koriste mnogi nacionalni RTGS sistemi kao i TARGET. Preko SWIFT-a se vrše međunarodna plaćanja elektronskim putem, u kratkom vremenu i veoma sigurno, a trajnost plaćanja obezbjeđena je putem šifriranja poruka. SWIFT mreža koristi međunarodni standard za elektronsko transmitovanje svih osnovnih poslovnih dokumenata, tako se prenos poruka ne odnosi samo na transfere novca već i na mjenjačke poslove, depozite i zajmove sa fiksnim kamatnim stopama, plaćanja kamata, poslove na deviznom tržištu i slično.

10

BANKARSKI RIZICIRizik je odstupanje stvarnog od očekivanog prinosa. To odstupanje može biti:- naviše - upside rizik (rizik dobitka) - ako je stvarni veći od očekivanog prinosa ili- naviše - downside rizik (rizik gubitka) - odstupanje stvarnog od očekivanog prinosa u smjeru koji implicira gubitak.Sve finansijske institucije, s obzirom na njihov tretman rizika, dijelimo u dvije kategorije:- Aktivno upravljane (actively managed) - komercijalne banke, osiguravajuća društva, investicioni fondovi, penzioni fondovi...- Pasivno upravljane (pasively managed) - indeksni fondovi, agencijski pulovi hipoteka (SPE)...

Tipovi rizika:Kreditni rizik (credit/ default risk) Tržišni rizik (market risk)Operativni rizik (operational risk) Rizik likvidnosti (liquidity risk)Rizik događaja (event risk) Zakonski rizik (legal risk)Rizik modela (model risk) Strateški rizik (strategic risk)Poslovni rizik (business risk) Reputacijski rizik (name risk)Rizik solventnosti (capital risk)

Sistemska komponenta se ne može eliminisati diverzifikacijom.Nesistemska komponenta – mogući gubici (izbjegavanje rizika).

Kreditni rizikKreditni rizik se ogleda u vjerovatnoći ili mogućnosti da dužnici ne vrate kredite o rokovima dospijeća zajedno sa pripadajućim kamatama. Kreditni rizik ima svoj kvalitet i kvantitet.Obično se kreditni rizik dijeli na slijedeći način:a) default plaćanja - ako dužnik ne izvrši plaćanja po kreditnom ugovoru ni poslije najmanje 3 mjeseca od roka dospijeća;b) «tehnički» default - ako dužnik prekrši neku od zaštitnih klauzula u kreditnom ugovoru;c) «ekonomski» default - ako ekonomska vrijednost aktive dužnika padne ispod vrijednosti njegovog duga.

Načini upravljanja kreditnim rizikom:a) kreditna analiza (metodologija za ocjenu kreditnog boniteta preduzeća dužnika)b) kolateral ili pokriće (npr. hipotekarni zalog, položeni depozit...)c) diverzifikacija kredita (veći broj korisnika sa relativno manjim kreditnim iznosima).

Tržišni rizikZa banku kažemo da se izlaže tržišnom riziku onda kada aktivno trguje finansijskim (posebno derivatnim) instrumentima na organizovanim finansijskim tržištima. Sam tržišni rizik može se definisati kao mogućnost negativnih ili nepovoljnih odstupanja tržišne vrijednosti trgovinskog portfolija usljed fluktuacija kamatnih stopa, deviznih kurseva, prinosa na dionice i/ili drugih cijena instrumenata tog portfolija tokom perioda u kome se zahtijeva likvidiranje transakcija. Prema tome, tržišni rizik može biti:a) Rizik kamatne stopeb) Rizik deviznog kursac) Cjenovni rizik.

11

Operativni rizikOperativni rizik se definiše kao rizik gubitka koji rezultira iz neadekvatnih ili neprimjerenih internih procesa, osoblja i sistema ili eksternih događaja. Osnovni izvori operativnih rizika su:a) interna prevarab) eksterna prevarac) prekid u poslu i otkazivanje informacionih ili drugih sistemad) izvršenje, isporuka i upravljanje procesimae) oštećenje fiksne imovinef) neadekvatne prakse kod zapošljavanja...

Iako operativni rizik uključuje mnogo toga što eksperti za upravljanje rizikom nazivaju poslovni rizik, on također isključuje ostale aspekte poslovnog rizika, npr. mnoge definicije operativnog rizika uključuju poslovni ciklus, fluktuacije prihoda banaka po osnovu provizije, fluktuacije potražnje za bankarske usluge, kao i troškove njihovog generisanja itd., što je ustvari poslovni rizik. Prema tome poslovni rizik podrazumijeva fluktuacije prihoda banaka koje su uzrokovane prirodom njenog poslovanja.

Rizik likvidnostiRizik likvidnosti ogleda se u mogućnosti da banka pretrpi gubitke usljed nemogućnosti izmirenja obaveza po rokovima njihovog dospijeća. Osnovni uzrok nastanka rizika likvidnosti jeste ročna transformacija sredstava. Obično se dijeli na:- normalni i krizni rizik likvidnosti.Dva načina za upravljanje rizikom likvidnosti:1. Klasifikacija izvora sredstava i plasmana banke iz aspekta preostale ročnosti;2. Korištenje kredita za održavanje likvidnosti (uzajmljivanje novca na finansijskom tržištu).

Rizik događajaDefinišemo ga kao mogućnost nastupanja neuobičajenih ili ekstremnih događaja. Takvi su recimo: Slom berze, Iznenadne promjene u poreskom sistemu, Iznenadne promjene u regulatornoj politici, Kolaps kursa neke valute, Teroristički napadi itd.Ovaj tip rizika se ne događa dovoljno često da bi mogao biti adekvatno predstavljen distribucijom vjerovatnoće koja se zasniva na historijskim podacima. Scenarij stresa (stres testovi) rješavaju ovaj problem.

Zakonski rizikU suštini zakonski rizik ima dvije komponente:a) Mogućnost da banka pretrpi gubitke usljed novih zakona, mišljenja suda ili propisa ib) Mogućnost da banka pretrpi gubitke usljed nezakonitih aktivnosti menadžmenta, zaposlenika ili agenata.

Rizik modelaBanke koriste razne modele da bi odredile ili utvrdile vrijednost finansijskih instrumenata kao što su opcije i kako bi izmjerile nivo rizika kojim su u svojim trgovinskim aktivnostima izložene. Ovi su modeli kompleksni (npr. VaR - Value at Risk), a greške do kojih eventualno može doći pri njihovom korištenju dodatno izlažu banke riziku (riziku modela).Usljed ovog rizika banke mogu preplatiti finansijski instrument ili pak podcijeniti nivo tržišnog rizika koji su preuzele.

Strateški rizikStrateški rizik je rizik povezan s poslovnim planovima i strategijama banaka. Ovaj tip rizika uključuje planove za ulazak u nove poslovne linije, proširenje postojećih usluga putem akvizicija (fuzija) i merdžera i poboljšanje infrastrukture (opreme, informacione tehnologije i sl.).

12

Poslovni rizikIako operativni rizik uključuje mnogo toga što eksperti za upravljanje rizikom nazivaju poslovni rizik, on također isključuje ostale aspekte poslovnog rizika, npr. mnoge definicije operativnog rizika uključuju poslovni ciklus, fluktuacije prihoda banaka po osnovu provizije, fluktuacije potražnje za bankarske usluge, kao i troškove njihovog generisanja itd., što je ustvari poslovni rizik.Prema tome poslovni rizik podrazumijeva fluktuacije prihoda banaka koje su uzrokovane prirodom njenog poslovanja.

Reputacijski rizikPredstavlja mogućnost da negativni publicitet u pogledu poslovne prakse banke dovede do gubitka prihoda ili pak sudskog spora. Problem mjerenja reputacijskog rizika je kompleksan: banka koja bi rezervisala novac za slučaj opasnosti od gubitka reputacije prećutno bi unaprijed priznala da njeno upravljanje zaslužuje (negativnu) kritiku.

Rizik solventnosti ili rizik kapitalaVjerovatnoća da banka ne bude sposobna da raspoloživim kapitalom pokrije gubitke generisane od svih tipova rizika. Ovaj tip rizika nalazi se u fokusu pažnje regulatornih institucija. Osnovno pitanje adekvatnosti kapitala odnosi se na to da se definiše nivo kapitala koji bi bio povezan sa sveukupnim rizikom, kako bi se održao prihvatljivi nivo solventnosti. Regulatorni koncept adekvatnosti kapitala slijedi glavne principe upravljanja bankarskim rizicima:a) Svi rizici generišu potencijalne gubitkeb) Krajnja zaštita od takvih gubitak je kapitalc) Kapital bi trebao da bude formiran na nivou pri kojem je sposoban da apsorbuje potencijalne gubitke generisane od svih tipova rizika.

Proces upravljanja bankarskim rizicimaProces upravljanja bankarskim rizicima involvira slijedeće faze:1) Adekvatno mjerenje tržišnih i kreditnih rizika (jer od njih presudno zavisi rizik solventnosti)2) Naplata cijene rizika iz prve faze od korisnika i bankarskih usluga3) Izdvajanje naplaćene cijene rizika u rezerve i dionički kapital banke4) Pokrivanje očekivanih gubitaka iz rezervi banke5) Pokrivanje neočekivanih gubitaka iz dioničkog kapitala banke6) Formiranje ekonomskog kapitala korigovan za rizik (risk-based capital)7) Upravljanje portfolio rizicima8) Monitoring (kontrola) rizika od strane posebne službe u banci.

13