Barwy Mazowsza - w prostych słowach o kulturze ludowej!

Projekt „Barwy Mazowsza – wasztaty kultury ludowej

jest organizowany przez Stowarzyszenei Przyjaźni Polsko-

Serbskiej i współfinansowany przez Urząd Dzielnicy

Bemowo m.st.Warszawy.

KULTURA LUDOWA – CO TO JEST?

Kultura ludowa to kultura mieszkających na wsi chłopów, za której

koniec uznaje się połowę dwudziestego wieku. Kultura, czyli wszystkie

zwyczaje, obrzędy, tradycje, wytwory, język, pieśni czy przysłowia;

wszystko to, co ludzie stworzyli, nie tylko w sensie fizycznym.

Nie ma jednej kultury ludowej w Polsce – jej ważną cechą

jest regionalizm. Ludzie żyjący dawniej na wsi nie mieli

bezpośredniego kontaktu z mieszkańcami pozostałych

regionów kraju – nie było telewizji, Internetu, ani

obowiązkowej szkoły, z której czerpaliby wiedzę. Siłą

rzeczy więc ludzie znali przede wszystkim kulturę swojej

okolicy, pobliskich wsi. Dlatego w każdym regionie

Polski mamy trochę inne zwyczaje ludowe, trochę inne

stroje, pieśni czy sposoby budowania domów. Jest kultury

Mazowsza, kultura Podhala, kultura Lubelszczyzny i tak

dalej.

Ale mimo tych różnic są rzeczy, które wspólne są dla całej

kultury ludowej. Chodzi przede wszystkim o tradycjonalizm,

czyli uznanie wartości tradycji. Skąd się to bierze?

Wspomnieliśmy już, że dawniej ludzie na wsi nie chodzili do

szkoły. Jak uczyli się zawodu, jak poznawali opowieści, baśnie,

piosenki? Źródłem wiedzy byli inni ludzie – rodzice, dziadkowie,

rzemieślnicy. Żeby nauczyć się rzeźbić ludowe figury, trzeba było

przyuczać się do tego fachu przy ludowym twórcy, obserwować

jego pracę, pomagać mu przez kilka lat, by w końcu posiąść

odpowiednie umiejętności. Podobnie było w przypadku innych

zawodów i zajęć, takich jak garncarstwo, tkactwo, kowalstwo czy





prace na roli. Dlatego ceniono starszych i szanowano wiedzę

przekazywaną z pokolenia na pokolenie. Wartość tradycji wynika

w kulturze ludowej właśnie z tego, że tradycja jest głównym źródłem

wiedzy umożliwiającej uczestnictwo w kulturze.

Kultura ludowa to:

Folklor, czyli opowieści, baśnie, legendy, a także pieśni,

przyśpiewki i tańce ludowe. Folklor to twórczość słowno-muzyczna

ludu.

Sztuka ludowa, czyli twórczość plastyczna ludu: malarstwo

i bogate rękodzieło, takie jak hafty, takniny, plecionki, ceramika,

wyroby kowalstwa, wycinanki z papieru, kwiaty z bibuły, ozdoby

słomiane...

Zwyczaje i wierzenia ludu – przepisy kulinarne, zwyczaje

świąteczne, przesądy, obyczaje rodzinne (np. ślubne czy

pogrzebowe).





ARCHITEKTURA WSI

Jak wyglądały dawne wsie?

Kiedy podróżuje się przez Polskę i przejeżdża przez kolejne wioski,

warto zwrócić uwagę na to, że większość wsi zbudowana jest w

podobnych sposób. Najczęstszym typem zabudowy jest tzw.

ulicówka, czyli wieś położona wzdłuż drogi, po której obu stronach

znajdują się chaty.

Podobnym typem wsi jest rzędówka, lecz od ulicówki różni ją to, że

domy znajdują się tylko z jednej strony drogi. Po drugiej stronie mamy

zazwyczaj pola uprawne.

Dużo ciekawsze, ale też o wiele rzadziej spotykane, są wsie

wielodrożnice – rozwidlające się na kilka odnóg, z pozoru

dość bezładnie i kapryśnie ułożonych jednak obok drugiej.

Rzadkim, a bardzo starym typem wiejskiej zabudowy jest

też okolnica. Jak sama nazwa wskazuje, wieś taka

wzniesiona jest na kształcie koła.

W dawnych czasach wieś tworzyły zwykle drewniane chaty

i otaczające je pola uprawne oraz budynki gospodarskie:

stodoły, stajnie, obory czy szopy. Jeśli miejscowość była

trochę większa, często znajdowała się w niej karczma, w której

podawano jedzenie i picie oraz oferowano nocleg dla

podróżnych, a także drewniany młyn albo tartak. Tartka jest





miejscem, w którym przerabia się ścięta drzewa na deski

i inne materiały do budowy.

W większych wsiach najważniejszym budynkiem był kościół.

W jego okolicach zazwyczaj odbywały się jarmarki i odpusty.

Zdarzało się, że we wsi znajdowała się szkoła.

Jak zbudowana była wiejska chata?

Głównym budulcem chaty było drewno. Dachy budowano

zazwyczaj albo z gontu (drewnianych deseczek poskładanych

jedna na drugą) lub ze strzechy, czyli słomy albo trzciny.

Większość domów mazowieckich była malowana na biało (czyli

bielona), co nadaje im szczególnego uroku. Bogatsi gospodarze

zdobili czasem swoje chaty niebieskimi malunkami na ścianach lub

wokół okien i drzwi. Część domów, zwłaszcza w okolicy Łowicza,

malowano z kolei na niebiesko.

Wnętrze domu chłopskiego było dość ubogie. W środku znajdował

się zwykle tylko jeden pokój zwany izbą. Izba była miejscem,

w którym spędzano główną część dnia: tutaj jedzono, rozmawiano,

a zazwyczaj też spano. W prawym rogu izby, zaraz obok wejście,

znajdował się piec gliniany, który był jednocześnie „kaloryferem” jak

i kuchnią, na której przygotowywano posiłki. Po przeciwległej stronie

(czyli po skosie od pieca) znajdował się święty kąt. Skąd taka

nazwa? W kącie tym stał stół przykryty białym obrusem, a nad nim

wisiały święte obrazki i krzyż. Warto wiedzieć, że na co dzień nie

jedzono przy stole – rozstawiano go wyłącznie od święta i przy

ważnej okazji.





Czymś trudnym do zrozumienia dla współczesnego człowieka jest

brak łazienki w wiejskiej chacie. Pamiętajmy o tym, że w przeszłości

funkcje wanny spełaniała zwykła miska (drewniana balia lub

metalowa miednica) wypełniona wodą. Wcale zresztą nie kąpano

się zbyt często – na co dzień myto ręce i twarza, a całe ciało

obmywano najwyżej raz z tygodniu. Funkcję toalety pełniły za to

znajdujące się na podwórzu wychodki.

Poza izbą, w której skupiało się życie domowników, chata miała

jeszcze pomieszczenie „robocze”, czyli sień. W sieni przechowywano

zapasy (była rodzajem spiżarni), a także część sprzętów

gospodarskich czy ubrań.

W bogatszych chatach gospodarskich zdarzało się, że istniał też

alkierz, czyli drugi pokój służący do spania.





RĘKODZIEŁO LUDOWE

Jednym z typowych polskich wytworów ludowych jest wycinanka,

wykonywana z kolorowego papieru.

Najbardziej popularne są wycinanki łowickie (pochodzące

z okolic Łowicza), wykonywane z kilkunastu lub nawet

kilkudziesięciu kawałków kolorowego papieru naklejanych

na siebie. Równie znana jest wycinanka kurpiowska, którą

jednak różni ważny element: wykonuje się ją z tylko

jednego kawałka papieru, składanego wiele razy. Typowe

wycinanki przedstawiają kwiaty, koguty, drzewa, postaci

kobiet lub figury geometryczne. Wszystkie te formy mają

swoje ludow nazwy – leluje, gwiazdy czy lalki.

Zwyczaj robienia wycinanek sięga dziewiętnastego wieku, kiedy

na polskiej wsi pojawił się dosyć tani papier na szeroką skalę.

Początkowo był to tylko papier koloru białego. Ponieważ był tańszy

niż białe płótno, uboższe gospodynie z papieru robiły ozdobne firanki

nakładne lub naklejane na okno. Nazywano je zazdrostkami. Tak

właśnie powstały wycinanki.

Niedługo potem na wsi pojawił się również papier kolorowy.

Wtedy dopiero powstały wycinanki takie, jakie znamy dzisiaj:

różnokolorowe, ozdobne, fantazyjne, naklejane często na

ścianach izby lub nad oknami. Ciekawostką jest fakt, że do

wycinania używano kiedyś... nożyc do strzyżenia owiec!

Ale rękodzieło ludowe to nie tylko wycinanki - ludzie od zawsze

dbali nie tylko o to, by żyło im się dobrze, ale też by otaczały ich

piękne rzeczy i przedmioty. Jedną z dziedzin rękodzieła ludowego

jest koronkarstwo i hafciarstwo. Haftami ozdabiano bluzki, koszule,





chustki i inne elementy ubioru, ale także serwety, obrusy czy pościel.

Zgodnie z tradycja dziewczyny przed wyjściem za mąż miały za

zadanie wyhaftować całą „wyprawkę”, czyli te ubrania i tkaniny,

które wynosiły z rodzinnego domu wychodząc za mąż.

A co znaczyło w kulturze ludowej słowo „piękne”? Kiedy spojrzymy

na twórczość ludową, uderzy nas przede wszystkim to, że większość

przedmiotów lub wzorów jest symetryczna, równa. Kolory są zwykle

intensywne i mocne, a najczęściej pojawiają się czerwień, zieleń,

kolor niebieski czy żółty.

Osobnym tematem jest ludowe zabawkarstwo, czyli tworzenie

zabawek dla dzieci. W erze bez komputerów i bez sklepów, w

których półki uginałyby się pod ciężarem lalek Barbie, dzieci bawiły

się zupełnie inaczej. Lalki robiono ze szmatek i ze słomy. Bardzo

znane i kochane przez dzieci były drewniane koniki na biegunach.

Jedną z popularnych zabawek były również klapoki, czyli drewniane

kolorowe ptaszki na kółkach, które przymocowane były do kijka.

Pchanie kijka do przodu powodowało, że skrzydła ptaka zaczynały

się poruszać tak, jakby ptaszek fruwał. Powodzeniem cieszyły się też

wszystkie zabawki wydające dźwięki: gliniane gwizki w ksztatcie

ptaszków, fujarki, harmonijki.





ZWYCZAJE I OBRZĘDY

KOLĘDOWANIE. Zwyczaj kolędowania pod koniec grudnia i na

początku stycznia związany jest z Bożym Narodzeniem. Dawni

kolędnicy chodzili od domu do domu przebrani w zwierzęce skóry,

składając świąteczne życzenia i żądając w zamian datków

i poczęstunku, który nazywano kolędą. Dzisiaj w grupie kolędniczej

obecni są zwykle: Diabeł, Śmierć, Herod i Trzej Królowie oraz

Gwiazdor, czyli kolędnik trzymający złotą gwiazdę. Przebierańcy

recytowali żartobliwe wierszyki i robili psikusy, ale w każdym domu

oczekiwano ich przyjścia, które uważano za dobry znak w Nowym

Roku.

TŁUSTY CZWARTEK. To ostatni czwartek przed Wielkim Postem. Od

tego dnia rozpoczyna się ostatni tydzień karnawału, po którym

następuje okres umartwiania się. Dlatego symbolem tłustego

czwartku są pączki i faworki, czyli słodkości, którymi zgodnie

z tradycją w tym dniu należy się objadać. Zwyczaj jest znany w całej

Europie i bardzo stary, choć w przeszłości pączki jedzono nie na

słodko, ale na słono – ze słoniną i skwarkami.

MARZANNA. 21 marca, w dniu, w którym zaczyna się wiosna,

kończyło się panowanie zimy nad przyrodą. Nadchodzącą wiosnę

ludzie witali, topiąc w tym dnu Marzannę. Słomianą kukłę

ubierano w ludzkie szaty, ozdabiano wstążkami i koralikami, a

potem wynoszono poza wieś. Tutaj palono Marzannę i

wrzucano ją do rzeki. Towarzyszyły temu różnego

rodzaju hałasy, które miały na dobre przepędzić zimę.

ŚMIGUS – DYNGUS. Nieodłączną tradycją

związaną ze świętem Wielkiejnocy jest śmigus-

dyngus, czyli Lany Poniedziałek. Co ciekawe, w





przeszłości w tym dniu nie tylko polewano się wodą, ale też

smagano się witkami z młodych drzewek. Warto też wiedzieć,

że dawniej poniedziałek był dniem, w którym chłopcy

polewali wodą dziewczyny – te ostatnie miały szansę na

rewanż dopiero nazajutrz, we wtorek.

NOC ŚWIĘTOJAŃSKA. Noc świętojańska to czerwcowe

święto ludowe, które sięga czasów słowiańskich

i nazywane było Nocą Kupały. Obchodzone jest w

najkrótszą noc w roku, 22 czerwca. Jest to święto

miłości – tego wieczora dziewczyny płotły wianki

i rzucały je na wodę. Zgodnie z tradycją po drugiej stronie

rzeki stali chłopcy, których zadaniem było złapać wianek

ukochanej. W noc świętojańską młodzi skakali również nad

płonącym ogniskiem oraz szukali tzw. kwiatu paproci, który

przynosił szczęście.

MATKI BOSKIEJ JAGODNEJ. 2 lipca obchodzono na polskich wsiach

święto Matki Boskiej Jagodnej. Tego dnia tradycja zabraniała

zrywania owoców leśnych, takich jak jagody, maliny, agrest czy

porzeczki. Kobiety wierzyły, że jeśli do 2 lipca nie będą ich zbierać

ani jeść i polecą się w modlitwie Matce Boskiej Jagodnej, to dzięki

niej urodzą zdrowe i silne dzieci, odporne na choroby i czary. Do

Matki Boskiej Jagodnej modliły się zwłaszcza kobiety ciężarne i te,

które miały problem z zajściem w ciążę.

ZAŻYNKI to ludowa nazwa początku żniw, które wypadały zwykle

w lipcu lub sierpniu. Dokładną datę rozpoczęcia żniw zgodne

z tradycją wyznaczał głos przepiórki. Żniw nie wolno było rozpocząć

w dzień inny niż środa lub sobota (przynosiło to pecha). Pierwszy

snop zboża z sianokosów zanoszono do domu i przechowywano aż





do Bożego Narodzenia – aż do XVIII wieku zastępował on choinkę,

która przywędrowała do Polski znacznie później.

DOŻYNKI to ludowe święto plonów, obchodzone po zakończeniu

wszystkich praz związanych ze żniwami. Dawne słowiańskie święto

plonów obchodzono w pierwszym dniu jesieni, czyli 23 września.

Najważniejszym elementem tego święta jest wieniec zrobiony ze

żboża, kwiatów, jarzębiny i owoców o raz innych płodów rolnych.

Sensem dożynek jest podziękowanie Bogu i naturze na udane zbiory.

DZIADY to święto obchodzone przez Słowian w nocy z 31

października na 1 listopada. Jego współczesnym odpowiednikiem są

Zaduszki, czyli dzień poświęcony zmarłym. Dawniej Słowianie wierzyli,

że w noc zaduszkową dusze przodków wracają na ziemię

i odwiedzają swoich bliskich. Dlatego tego wieczora wystawiano

przed domy miód, kasze, jajka i napoje, którymi przybyli z zaświatów

zmarli mogli się posilić. Czasami palono również ogniska, dzięki

którym zmarli przodkowie mieli łatwiej odnaleźć drogę do swoich

domów.

ANDRZEJKI – zwyczaj obchodzony w imienimy Andrzeja, czyli

w wieczór 29 listopada. Najważniejszym elementem andrzejek są

wróżby z wosku. Stopiony wosk przelewa się przez dziurkę od klucza

do miski z zimną wodą, a następnie wyjmuje się powstały w ten

sposób zlepek i rzuca nim cień na ścianę. Co ciekawe, dawniej

andrzejki były zwyczajem przeznaczonym dla młodych

dziewczyn, które nie wyszły jeszcze za mąż – wróżby

dotyczyły właśnie tego, która z dziewczyn pierwsza

weźmie ślub, która pójdzie do zakonu, a która

pozostanie panną. Podobne wróżby dla chłopców

odprawiaene były w katarzynki, 24 listopada.





BAŚNIE I BAJKI LUDOWE

Baśń jest gatunkiem typowym dla twórczości ludowej – to ustna

opowieść ludowa zawierająca liczne elementy fantastyczne

i magiczne, bez określonego miejsca i czasu akcji (dawno, dawno

temu, za górami za lasami, w dalekim królestwie). Ustność baśni

oznacza, że tradycyjnie opowieści te przekazywano sobie

z pokolenia na pokolenie.

Brak pisma sprawiał, że opowieści odtwarzano i przekazywano

sobie wyłącznie z pamięci. Tym samym nie istniały w kulturach

ludowych ustalone i niezmienne teksty baśni na wzór dzisiejszych

tekstów „Kopciuszka” czy „Pięknej i bestii”. Opowieści te

funkcjonowały w wielu wersjach, nieustannie poddawane były

zmianom.

Zmiany te jednak nie były całkowicie dowolnie – opowiadacze

baśni stosowali się do niepisanych reguł kultury ludowej, która

stworzyła w miarę stały „zestaw” postaci, motywów, schematów

akcji,

To połączenie zmienności i tradycjonalizmu baśni jest typową cechą

ustnej twórczości ludowej.

Oto kilka typowych elementów baśniowych:

sierota - Jaś i Małgosia, Królewna Śnieżka (półsierota)

liczba 3 – Trzy świnki

magiczny przedmiot – Alladyn (lampa, dywan), Śpiąca

Królewna (wrzeciono), Kopciuszek (karoca)

czarownik/czarownica – Jaś i Małgosia (Baba Jaga), Kot w

butach





karzeł – Calineczka, Tomcio Paluch, Królewna Śnieżka

i 7 krasnoludków

nagroda za dobro i kara za zło – Czerwony Kapturek,

Kopciuszek

dobra pasierbica i zła macocha - Kopciuszek, Królewna Śnieżka

dobry=piękny

wędrówka - Czerwony Kapturek, Paluszek

z chłopa król - Alladyn, Szewczyk Dratewka

najmłodszy brat/siostra zawsze jest najmądrzejszy, najlepszy,

najodważniejszy - Kot w butach

Legenda a baśń

Podobieństwo między legendą i baśnią leży w ich wspólnym ustnym

charakterze oraz w obecności elementów fantastycznych. Jednak

legenda (zwana też podaniem) dotyczy zdarzeń historycznych,

takich jak założenie grodu, ma więc jasno określone czas i miejsce.

Tymczasem baśń opowiada o zdarzeniach fikcyjnych

(wymyślonych), a jej akcja dzieje się w jakimś nieokreślonym miejscu.





TAJNIKI KUCHNI LUDOWEJ

Dzisiejsza kuchnia obfituje w produkty z całego świata: jemy banany

i pomarańcze, które jeszcze kilka dni temu pakowano na pokład

statku w dalekich południowych krajach, sprowadzamy czekoladę

ze Szwajcarii czy herbatę z Indonezji. Jeśli zimą najdzie nas ochota

na pomidory, to nie przejmujemy się tym, że przecież o tej porze roku

pomidory w Polsce nie rosną: od tego mamy szklarnie, a w razie

potrzeby przywieziemy pomidory z innych, cieplejszych regionów

świata. Kupujemy gotową mąkę, nie zastanawiając się nad tym, że

przecież najpierw musiało zostać zasiane ziarno, z którego wyrosło

zboże. Wkładamy do koszyka sklepowego cukier, nie myśląc o tym,

że uzyskano go z buraków cukrowych. Nasza kuchnia stała się

w pewnym stopniu niezależna od natury.

Nasi prapradziadkowie mieszkający na wsi mogli tylko o tym marzyć.

W kulturze ludowej natura jest najważniejsza i to ona dyktuje warunki.

Jedzono więc to, co można było uprawiać lub hodować

w warunkach wiejskich, w naszym klimacie: kasze, produkty mączne,

jajka, sery, mleko, ziemniaki, kapustę, buraki... Korzystano

z bogactwa lasów: jedzono owoce leśne, np. jagody czy maliny,

zbierano też grzyby. Ponieważ większość chłopów żyła dość ubogo,

mięso jedzono rzadko, a nawet od święta (nie częściej niż raz

w tygodniu, zazwyczaj w niedzielę). Produkty takie jak czekolada czy

herbata długo były drogimi rarytasami sprowadzanymi z miasta,

które kupowano na targach w niewielkich ilościach.





Ale czy to znaczy, że kuchnia ludowa jest niesmaczna? Mimo dość

niewielkiej liczby produktów, nasi przodkowie potrafiili wyczarować

z nich naprawdę niespotykane potrawy. Jakie? Oto kilka

przykładów ludowych potraw z Mazowsza:

Sójki to duże, pieczone pierogi, które mają

charakterystyczne nadzienie: kapustę, słoninę, kaszę

jaglaną i grzyby.

Fafernuchy – tą śmieszną nazwą określa się twarde

ciastka z Mazowsza. Do ich wypieku dodaje się

marchewki, dlatego mają one charakterystyczny

pomarańczowy kolor.

Prażuchy to potrawa typowa dla wielu regionów Polski,

nie tylko Mazowsza. Są to kluski, których głównym

składnikiem są tłuczone gotowane ziemniaki z dodatkiem

mąki. Z ziemniaczano-mącznego ciasta robi się nieduże kluski, które

rzuca się na wodę. Podajemy ze skwarkami lub z cebulką.

Pańska skórka – to już przysmak typowy dla Warszawy. Bardzo

słodka i twarda „mordoklejka”, w kolorze biało-różowym. Cukierem

ten sprzedaje się w Warszawie w okolicach Wszystkich Świętych. Co

ciekawe, jego pierwotna nazwa brzmiała „panieńska skórka”

i miała oznaczać, że cukierek jest gładki jak skóra młodej

dziewczyny.

Zupa z prosninek – zupa grzybowa z zielonych gąsek (to

zwyczajowa nazwa jednego z grzybów leśnych).

Documents

Barwy Mazowsza - w prostych słowach o kulturze ludowej!