177
Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap

Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Diploma in Kleinsakebestuur & Entrepreneurskap Hersiene Uitgawe

Citation preview

Page 1: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

Beginsels van Ekonomieen Entrepreneurskap

Page 2: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

a k a d e m i aj o u o o p , a f r i k a a n s e l e e r t u i s t e

w w w. a k a d e m i a . a c . z a

© Kopiereg 2012Onder redaksie van Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOD (POK), DEd (Unisa).’n Publikasie van Kraal-Uitgewers. Alle regte voorbehou.

Adres: H/v D.F. Malan- & Eendrachtstraat, Kloofsig, Pretoria

Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046

E-pos: [email protected]

Webtuiste: www.kraaluitgewers.co.za

Gedruk en gebind deur Aksent Media, tel: 082 445 4513

Eerste druk 2012

ISBN: 978-1-920568-03-0

Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers gereproduseer of in enige

vorm of deur enige middel weergegee word nie, hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames,

vermikrofilming of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk

sal as ’n skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.

Page 3: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

INHOUDSOPGAWE Inleiding ........................................................................................................................... 6 Vakleeruitkomste ............................................................................................................ 8 Woordomskrywing vir evaluering ................................................................................. 9 Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie .................................................................. 11

1.1 Studie-eenheid leeruitkomstes ........................................................................ 11

1.2 Verrykende bronne .......................................................................................... 12

1.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter? ...................................................................... 12

1.4 Inleiding ........................................................................................................... 13

1.5 Die konsepte van die ekonomie en die toepassing daarvan op sakeondernemings

........................................................................................................................ 15

1.5.1 Die ekonomiese kringloop ............................................................................... 15

1.5.2 Makro-ekonomie .............................................................................................. 20

1.5.3 Mikro-ekonomie ............................................................................................... 20

1.5.4 Skaarsheid ...................................................................................................... 21

1.5.5 Vraag en aanbod ............................................................................................. 22

1.5.6 Oop en geslote ekonomieë ............................................................................. 26

1.5.7 Finansiële instellings ....................................................................................... 27

1.5.8 Die fiskale en monetêre beleid ........................................................................ 27

1.5.9 Die regering/openbare sektor .......................................................................... 27

1.5.10 Die buitelandse sektor ..................................................................................... 28

1.6 Produksie, inkomste en besteding .................................................................. 29

1.6.1 Die produksiefunksie ....................................................................................... 29

1.6.2 Produksiemoontlikhede ................................................................................... 32

1.6.3 Inkomste en besteding .................................................................................... 34

1.7 Huishoudings, sakeondernemings en die regering in die ekonomie ............... 36

1.8 Die sakesiklus ................................................................................................. 39

1.9 Samevatting .................................................................................................... 42

1.10 Selfevaluering.................................................................................................. 44

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie ............................................................... 45

2.1 Studie-eenheid leeruitkomstes ........................................................................ 45

2.2 Verrykende bronne .......................................................................................... 46

2.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter? ...................................................................... 46

2.4 Inleiding ........................................................................................................... 47

Bladsy 1

Page 4: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

2.5 Die mens en besluitneming in die ekonomie ................................................... 48

2.5.1 Beginsel 1: Kompromie ................................................................................... 48

2.5.2 Beginsel 2: Koste en voordeel ......................................................................... 49

2.5.3 Beginsel 3: Rasionele verbruikers dink aan die marginale .............................. 50

2.5.4 Beginsel 4: Verbruikers reageer op insentiewe ............................................... 51

2.6 Die interaksie tussen verbruikers in die ekonomie .......................................... 52

2.6.1 Beginsel 5: Handel beïnvloed alle rolspelers in die ekonomie ........................ 52

2.6.2 Beginsel 6: Markte organiseer ekonomiese aktiwiteite ................................... 53

2.6.3 Beginsel 7: Die staat se rol in die ekonomie ................................................... 55

2.7 Die werking van die ekonomie in geheel ......................................................... 56

2.7.1 Beginsel 8: Lewenstandaard en produksie ..................................................... 56

2.7.2 Beginsel 9: Die staat se betrokkenheid by die druk van geld .......................... 57

2.7.3 Beginsel 10: Inflasie en werkloosheid ............................................................. 58

2.8 Die teorie van goedere in die ekonomie .......................................................... 60

2.8.1 Verbruikersgoedere en kapitaalgoedere ......................................................... 60

2.8.2 Finale goedere en intermediêre goedere ........................................................ 61

2.8.3 Privaatgoedere en owerheidsgoedere ............................................................ 61

2.8.4 Ekonomiese goedere en vrye goedere ........................................................... 61

2.8.5 Homogene en heterogene goedere ................................................................ 62

2.9 Die algemene teorie van nut en ruil ................................................................. 62

2.9.1 Nut ................................................................................................................... 63

2.9.2 Kardinale en ordinale nut ................................................................................ 64

2.9.3 Die nutsbenadering: grensnut en totale nut .................................................... 65

2.9.4 Verbruikersewewig volgens die nutsbenadering ............................................. 68

2.9.5 Totale, gemiddelde en grenswaardes ............................................................. 70

2.10 Samevatting .................................................................................................... 73

2.11 Selfevaluering.................................................................................................. 74

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur .................. 75 3.1 Studie-eenheid leeruitkomstes ........................................................................ 75

3.2 Verrykende bronne .......................................................................................... 76

3.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter? ...................................................................... 76

3.4 Inleiding ........................................................................................................... 77

3.5 Geleentheidskoste vir die entrepreneur .......................................................... 77

3.5.1 Die produksiemoontlikheidskromme ............................................................... 78

3.6 Vergelykende voordeel in die ekonomie ......................................................... 81

3.6.1 Absolute voordeel............................................................................................ 82

Bladsy 2

Page 5: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

3.6.2 Relatiewe (of vergelykende) voordeel ............................................................. 83

3.6.3 Vraag en aanbod ............................................................................................. 90

3.6.4 Oop en geslote ekonomieë ............................................................................. 90

3.7 Elastisiteit ........................................................................................................ 90

3.7.1 ʼn Algemene definisie van elastisiteit ............................................................... 92

3.7.2 Die pryselastisiteit van vraag ........................................................................... 92

3.7.3 Interpretasie van die pryselastisiteit van vraag ............................................... 95

3.7.4 Toepassings .................................................................................................... 96

3.8 Samevatting .................................................................................................... 97

3.9 Selfevaluering.................................................................................................. 98

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie ....................... 99 4.1 Studie-eenheid leeruitkomstes ........................................................................ 99

4.2 Verrykende bronne ........................................................................................ 100

4.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter? .................................................................... 100

4.4 Inleiding ......................................................................................................... 102

4.5 Die entrepreneur se invloed op werkskepping .............................................. 103

4.5.1 Werkskeppingspotensiaal ............................................................................. 103

4.5.2 Oorsake van werkloosheid ............................................................................ 104

4.6 Die entrepreneur en wetgewing .................................................................... 105

4.6.1 Belasting........................................................................................................ 105

4.6.2 4.6.3 Regsaspekte in die normale vloei van sakebedrywighede ................... 108

4.7 Die entrepreneur en ekonomiese groei ......................................................... 112

4.7.1 Hoekom ekonomiese groei ............................................................................ 112

4.7.2 Groei as doelwit van die entrepreneur .......................................................... 113

4.7.3 Beheer en beplan groei ................................................................................. 113

4.7.4 Eienskappe van groei .................................................................................... 114

4.7.5 Fases van groei ............................................................................................. 115

4.7.6 Sleutelfaktore gedurende die groeifase ......................................................... 117

4.8 Staatsbeleid en wetgewing en die invloed daarvan op die entrepreneur ...... 119

4.8.1 Alleeneienaarsaak ......................................................................................... 119

4.8.2 Vennootskap ................................................................................................. 120

4.8.3 Beslote korporasie (BK) ................................................................................ 122

4.8.4 Private maatskappy ....................................................................................... 123

4.8.5 Die registrasieproses ..................................................................................... 125

4.8.6 Intellektuele eiendomsreg ............................................................................. 125

4.9 Ekonomiese uitdagings vir die entrepreneur ................................................. 126

Bladsy 3

Page 6: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

4.9.1 Ekonomiese uitdagings – werkloosheid, werkskepping en markte ............... 126

4.9.2 Kapitaal, investering en finansiële markte ..................................................... 127

4.9.3 Land- en grondhervorming ............................................................................ 127

4.9.4 Produktiwiteit en insentiewe .......................................................................... 127

4.9.5 Verbetering van die ekonomiese beleidraamwerk ........................................ 128

4.10 Samevatting .................................................................................................. 129

4.11 Selfevaluering................................................................................................ 130

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur ............................................. 131 5.1 Studie-eenheid leeruitkomstes ...................................................................... 131

5.2 Verrykende bronne ........................................................................................ 132

5.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter? .................................................................... 132

5.4 Inleiding ......................................................................................................... 134

5.5 Finansiële behoeftes van die entrepreneur ................................................... 135

5.5.1 Die finansiële plan ......................................................................................... 136

5.5.2 Bepaling van die bedryfsuitgawes ................................................................. 136

5.5.3 Gelykbreekkostes .......................................................................................... 138

5.5.4 Finansiële state ............................................................................................. 139

5.6 Finansiële besluite van die entrepreneur ...................................................... 142

5.6.1 Die besluitnemingsproses ............................................................................. 142

5.6.2 Die besluitnemingstyl .................................................................................... 144

5.6.3 Besluitnemingsmodelle en -tegnieke ............................................................. 146

5.7 Bronne van finansies tot beskikking van die entrepreneur ............................ 148

5.7.1 Interne bronne ............................................................................................... 149

5.7.2 Eksterne bronne ............................................................................................ 149

5.7.3 Wanneer word finansiering benodig? ........................................................... 150

5.8 Die staat se rol in die finansiering van entrepreneurs ................................... 151

5.8.1 Die Departement van Handel en Nywerheid ................................................. 151

5.8.2 Die mikro-ekonomiese hervormingstrategie .................................................. 155

5.8.3 Die rol van die Nasionale Tesourie ............................................................... 156

5.8.4 Rol van die Finansiële Diensteraad ............................................................... 156

5.8.5 Die rol van die Mededingingskommissie ....................................................... 156

5.8.6 Rol van die Reserwebank ............................................................................. 157

5.9 Finansiering vir uitbreiding en groei .............................................................. 157

5.9.1 Verskaffer- en kliëntfinansiering .................................................................... 158

5.9.2 Skuldfinansiering ........................................................................................... 159

5.9.3 Kontantvloeileners ......................................................................................... 159

Bladsy 4

Page 7: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

5.9.4 Faktorisering van debiteure ........................................................................... 160

5.9.5 Sake-engele .................................................................................................. 160

5.9.6 Private geldmarkondernemings ..................................................................... 161

5.9.7 Waagkapitaalondernemings .......................................................................... 161

5.9.8 Strategiese vennote ...................................................................................... 162

5.9.9 Aandelemarknotering .................................................................................... 162

5.10 Samevatting .................................................................................................. 163

5.11 Selfevaluering................................................................................................ 164

Woordelys in Engels ................................................................................................... 165 Bronnelys .................................................................................................................... 167 Selfevalueringsriglyne ................................................................................................ 169

Inleiding Bladsy 5

Page 8: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

INLEIDING

Die doel van die vak, Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap, is om aan studente ʼn

geleentheid te gee om die basiese beginsels onderliggend aan die ekonomie en

entrepreneurskap te verstaan. Ekonomie en entrepreneurskap is deel van die sosiale

wetenskappe en is ʼn vakgebied wat poog om te verklaar hoe die effektiewe gebruik van

skaars bronne kan bydrae tot ekonomiese behoeftes en hoe die entrepreneur ook grootliks

kan bydra tot werkskepping en ekonomiese groei.

Die studie van ekonomie verklaar hoe rykdom geskep, versprei en verbruik word. Dit

verklaar dan verder hoe die inkomste wat gegenereer word, versprei word deur die partye

wat aan die ekonomiese aktiwiteite deelgeneem het. Die partye betrokke in die ekonomie is

gewoonlik sakeondernemings, werkers, die gemeenskap en die staat.

Die studie van ekonomie probeer ook vrae beantwoord soos: Wat word geproduseer? Hoe

word dit geproduseer? Hoekom produseer sekere lande net sekere produkte? Hoe word

natuurlike hulpbronne gebruik? Hoe verdien ʼn land geld en hoe word geld bestee? Hoe

word mense in diens geneem? Watter tipe tegnologie word gebruik in maatskappye? Wat

is die verhouding van al hierdie aspekte van die ekonomie tot mekaar en hoe beïnvloed dit

rykdom en armoede in verskillende gemeenskappe?

Entrepreneurskap is waarskynlik die belangrikste element in die ontwikkeling van die

ekonomie in enige land. Deur innovering skep die entrepreneur kompeterende markte en

werksgeleenthede. Entrepreneurskap bemagtig gewone mense en verseker dat ontluikende

markte belangrike bydraes kan lewer tot die plaaslike en internasionale ekonomiese markte.

In die hedendaagse ekonomie word die entrepreneur as een van die belangrikste

katalisators gesien in die ekonomiese groei van ʼn land.

Die oorsprong van entrepreneurskap kom so ver terug as die sewentiende eeu in Frankryk.

ʼn Hoë vlak van entrepreneursaktiwiteit in ʼn land het die moontlikheid om ʼn positiewe bydrae

te maak ten opsigte van werkskepping en ekonomiese groei. Kleinsakeondernemings met

ongeveer 20 werknemers lewer ʼn 47% bydrae tot werkskepping. Dit is ook bekend dat 10%

van kleinsakeondernemings verantwoordelik is vir die skep van die grootste aantal nuwe

werksgeleenthede.

Entrepreneurs word gekenmerk deur verskeie eienskappe. Sommige van hierdie

eienskappe is: spesifieke doelwitstelling, uithouvermoë en selfvertroue, gretig om te leer,

risikonemers, ingestel op geleenthede, aanvaar verandering maklik en harde werk.

Entrepreneurs beskik ook oor vaardighede soos strategiese beplanning,

bemarkingsvaardighede, finansiële vaardighede en tydsbestuur.

Inleiding Bladsy 6

Page 9: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Die belangrikste om te onthou, is dat elke individu in elke samelewing op een of ander wyse

deelneem aan die ekonomie. Elke samelewing, ongeag die politieke strukture, moet saam

ontwikkel aan ʼn ekonomiese sisteem om te bepaal hoe die beperkte hulpbronne aangewend

gaan word en om die drie basiese ekonomiese vrae te beantwoord: wat, hoe en vir wie

moet daar geproduseer word?. Dit is die entrepreneur wat by uitstek in hierdie rol pas en

geleenthede sien en dit dan gebruik vir ekonomiese voordeel.

Inleiding Bladsy 7

Page 10: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

VAKLEERUITKOMSTE

Kennis en begrip

Na voltooiing van die vak BEGINSELS VAN EKONOMIE EN ENTREPRENEURSKAP sal

jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van:

• Inleiding tot die ekonomie

• Die beginsels van ekonomie

• Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur

• Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie

• Finansiering vir die entrepreneur

Vaardighede

Jy sal ook in staat wees om:

• Basiese kennis van die hooftemas van ekonomie en entrepreneurskap en

verwante praktyke te interpreteer.

• Te onderskei tussen die sleutelterminologieë, konsepte, wette, beginsels, reëls en

teorie van ekonomie en entrepreneurskap en die toepassing daarvan in verwante

omgewings.

• Die kritiese beginsels, metodes, prosedures en tegnieke van entrepreneurskap in

verskeie omgewings te kan toepas.

• Jou kennis te gebruik om probleme op te los, beide in die veld van die ekonomie

en van entrepreneurskap.

• Inligting te versameling, dit te analiseer, sintetiseer en te evalueer om die

relevansie daarvan op die onderwerp te kan onderskei.

Vakleeruitkomste Bladsy 8

Page 11: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

WOORDOMSKRYWING VIR EVALUERING

In die afdeling oor selfevaluering, asook in die werkopdragte sal daar van jou verwag word

om sekere take te verrig. Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die

woordelys hieronder sal jou hiermee help.

Werkwoord Omskrywing

Lys Lys die name/items wat bymekaar hoort

Identifiseer Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde

Verduidelik Ondersoek die moontlikhede, oorweeg en skryf dan jou antwoord

(verklaring/verduideliking) neer

Beskryf Omskryf die konsep of woorde duidelik

Kategoriseer/

klassifiseer

Bepaal tot watter klas, groep of afdeling bepaalde

items/voorwerpe behoort

Analiseer Om iets te ontleed

Evalueer Bepaal die waarde van ʼn stelling/stelsel/beleid/ens

Toepas Pas die teoretiese beginsels toe in ʼn praktiese probleem

Hersien Evalueer, verbeter en/of wysig ʼn beleid/dokument/stelsel/ens

Woordomskrywing vir evaluering Bladsy 9

Page 12: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Notas

Woordomskrywing vir evaluering Bladsy 10

Page 13: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

STUDIE-EENHEID 1: INLEIDING TOT EKONOMIE

1.1 Studie-eenheid leeruitkomstes

Kennis en begrip

Na voltooiing van Studie-eenheid 1 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te

demonstreer van die volgende:

• Die konsepte van ekonomie en die toepassing daarvan, soos dit in die sakewêreld

gebruik word

• Mikro- en makro-ekonomie

• Produksie, inkomste en besteding in die ekonomie

• Huishoudings, sakeondernemings en die staat in die ekonomie

• Die sakesiklus

Vaardighede

Jy sal ook in staat wees om:

• Die konsepte van ekonomie, soos in die sakewêreld gebruik word, te ondersoek en

te verduidelik.

• Onderskeid te tref tussen mikro- en makro-ekonomie.

• Onderskeid te tref tussen produksie, inkomste en besteding in die ekonomie.

• Onderskeid te tref tussen huishoudings, sakeondernemings en die staat in die

ekonomie.

• Die sakesiklus te skets en te beskryf.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 11

Page 14: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

1.2 Verrykende bronne

• http://catalogs.mhhe.com/mhhe/home.do

• http://www.daviddfriedman.com/

• http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/

• http://www.amosweb.com/

• http://www.resbank.co.za

• Mohr, P en Fourie, L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Pretoria: Van

Schaik uitgewers.

• Nieman, G. Hough, J. Nieuwenhuizen, C. 2005: Entrepreneurship: A South African

Perspective. Pretoria: Van Schaik uitgewers.

• Wickham, PA. 2004: Strategic Entrepreneurship. Essex: Pearson Education Limited.

1.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter?

Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan:

Sleutelwoord Omskrywing

Aanvraag Aanvraag behels die totale begeertes en behoeftes waarvoor ‘n

mark bereid is, en oor die nodige fondse beskik, om te betaal.

Arbeid Die ekonomiese produktiewe vaardighede van die mens.

Begeertes Daardie produkte en/of dienste wat ‘n persoon of huishouding wil

hê, maar nie nodig het vir oorlewing nie (byvoorbeeld luukshede).

Besteebare inkomste

Die gedeelte van ʼn individu se inkomste nadat belasting betaal is.

Ekonomiese siklus Die uitbeelding van die vloei van geld en die ooreenstemmende

vloei van produksie in die ekonomie.

Entrepreneurskap Die vermoë om ʼn nuwe sakeonderneming te begin, dit te laat groei

en die risiko’s te aanvaar wat daarmee gepaard gaan.

Geld Enige algemene aanvaarbare middel om te ruil vir goedere en

dienste. Geld vorm ʼn eenheid van waarde.

Hulpbronne Geld, mense, voorwerpe en ander hulpmiddele wat daartoe kan

bydra dat ‘n persoon of organisasie effektief kan funksioneer en dat

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 12

Page 15: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

ekonomiese groei kan plaasvind.

Industrie ʼn Groep sakeondernemings of ander organisasie wat dieselfde of

soortgelyke produkte vervaardig.

Lone Algemene term wat gebruik word vir die verdienste wat

werknemers vir hul arbeid ontvang.

Makro-ekonomie ‘n Studie van ekonomiese aktiwiteite wat verwys na die ekonomie

as ʼn geheel, byvoorbeeld die totale uitset van ʼn land, eerder as net

die uitset van een sektor van die ekonomie in ʼn land.

Mikro-ekonomie ‘n Studie van ekonomiese aktiwiteite van individue, huishoudings

en organisasies.

Markte Die bymekaar kom van kopers en verkopers van produkte of

dienste.

Monopolie ʼn Marksituasie waar die goedere of dienste deur slegs een

verskaffer voorsien word (bv. Eskom).

Ontwikkelings-ekonomie

Verwys na die proses van langtermyngroei en verandering in

onder-ontwikkelende ekonomieë.

Openbare belang Wys op die algemene belang van die groter gemeenskap as ʼn

geheel, wat deur die aksies van die regering, organisasies en

individue beïnvloed kan word.

Openbare goedere ʼn Produk wat aan alle inwoners van die land verskaf word. Die

verskaffing daarvan is deurlopend en die beskikbaarheid word nie

verminder deur individuele gebruik daarvan nie.

Regeringsuitgawes Die totale uitgawes van die regering op goedere en dienste in ʼn

spesifieke rekeningkundige periode.

Skaarste Die moontlikheid dat menslike behoeftes die beskikbaarheid van ‘n

sekere hulpbron kan oorskryf. Met ander woorde, die moontlikheid

dat vraag aanbod kan oorskry.

1.4 Inleiding

Ekonomie is deel van die sosiale wetenskappe en is ʼn vakgebied wat poog om te verklaar

hoe die doeltreffende gebruik van skaars bronne kan bydra tot die maksimum voordeel van

ekonomiese behoeftes. Die ekonomie verklaar hoe rykdom geskep word, versprei word en

verbruik word. Dit verduidelik hoe ʼn land, soos Suid-Afrika, produkte produseer, dit dan

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 13

Page 16: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

versprei en hoe dit verbruik word. Die ekonomie verklaar dan verder hoe die inkomste wat

gegenereer word deur die aktiwiteite versprei word deur die partye wat aan die ekonomiese

aktiwiteite deelneem. Die partye betrokke in die ekonomie is gewoonlik die

sakeondernemings, werkers, gemeenskap en staat. Elke persoon in ʼn ekonomiese eenheid

beïnvloed die ekonomie op ʼn bepaalde wyse en word ook beïnvloed deur ander persone se

deelname in dieselfde ekonomiese eenheid.

Die basiese aanname van die ekonomie is dat die mens oor die algemeen rasioneel is in sy

soeke na produkte of dienste. Hierdie is beide ‘n sterkpunt en ‘n tekortkoming van

ekonomiese studies, omdat mense dikwels nie rasioneel is nie en emosies dikwels ‘n rol

speel. Hierdie aanname maak dit egter moontlik om die ekonomiese aktwiteite van individue

te ontleed.

Die basiese ekonomiese probleme waarmee die mens worstel, is dat hulpbronne relatief

skaars is tot die mens se behoeftes. Hierdie fundamentele beginsel in die ekonomie word

skaarsheid genoem (P Saunder, J Gilliard, 2002: 9). As gevolg van die feit dat daar ʼn

skaarsheid is aan hulpbronne, word die mens gedwing om besluite te neem om sodoende

die behoeftes te bevredig.

Elke samelewing het toegang tot sekere hulpbronne wat gebruik word in die vervaardiging

van goedere en dienste. Hierdie omskakeling van hulpbronne in goedere en dienste stel die

mens in staat om te oorleef en selfs te floreer. Hierdie hulpbronne, soms ook genoem

produktiewe hulpbronne, kan gekategoriseer word in drie groepe naamlik, natuurlike

hulpbronne, menslike hulpbronne en kapitale hulpbronne.

• Natuurlike hulpbronne verwys na bronne soos minerale, water, bome en die land

self. Natuurlike hulpbronne word soms ook grondstowwe genoem. Suid-Afrika is ryk

aan natuurlik hulpbronne, soos goud, platinum en ander edelmetale.

• Menslike hulpbronne of arbeid verwys na die fisiese (byvoorbeeld hande-arbeid) en

kognitiewe (byvoorbeeld ouditeurs) insette gelewer deur die mens om produksie te

lewer.

• Kapitale hulpbronne is die mensgemaakte hulpbronne soos geboue, gereedskap,

masjiene en toerusting wat gebruik word in die produksieproses. Omdat hulpbronne

beperk is, is die goedere en dienste wat geproduseer word ook beperk. Die

behoeftes van die mens en sy samelewing is teoreties onbeperk.

• Entrepreneurskap behels die vermoëns van ‘n individu om ʼn geleentheid te

identifiseer waar daar met die skaars aanbod van hulpbronne in die onbeperkte

vraag voorsien kan word.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 14

Page 17: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Hierdie studie-eenheid poog om ‘n inleiding tot die studie van ekonomie te verskaf. Hierdie

beginsels gaan spesifiek van toepassing gemaak word op sakeondernemings. ‘n Paar

belangrike terme, soos produksie, inkomste en besteding, gaan aangeraak word. Daar gaan

ook aandag gegee word aan spesifieke rolspelers in ‘n land se ekonomie: huishoudings,

sakeondernemings en die regering. Die beginsel van ekonomiese groei en die sakesiklus

word ook bespreek.

1.5 Die konsepte van die ekonomie en die toepassing daarvan op sakeondernemings

1.5.1 Die ekonomiese kringloop

Ekonomie mag dalk lyk na die studie van gekompliseerde tabelle en grafieke, statistieke en

syfers, maar dit is eintlik net ʼn studie van die rasionele gedrag van die mens in sy soeke om

sy behoeftes (dit wat hom aan die lewe gaan hou) en sy begeertes (dit wat hy graag wil hê)

te bevredig.

Terme wat in hierdie studie-eenheid bespreek gaan word, sluit in:

• Skaarsheid

• Aanbod en vraag

• Hulpbronne

• Produksie

• Inkomste

• Besteding

• Produktemarkte

• Faktoremarkte

• Huishoudings

• Sakeondernemings

• Finansiële instellings

• Die staat

Om te verstaan hoe ‘n land se ekonomie funksioneer, is dit belangrik om drie belangrike

konsepte te verstaan: Produksie, besteding en inkomste. Hierdie drie aspekte, en die

wyse waarop hulle mekaar beïnvloed, vorm in ‘n groot mate die basis van ekonomiese

aktwiteite. Figuur 1.1 verskaf ‘n vereenvoudige voorstelling.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 15

Page 18: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Figuur 1.1: Die drie hoofstrome van die ekonomie

Om hierdie diagram te verduidelik sal daar slegs verwys word na ‘n onderneming en

huishoudings as rolspelers. (Soos wat ‘n bietjie later verduidelik sal word, is daar heelwat

meer rolspelers in die ekonomie.) Gestel ‘n onderneming wat motorvoertuie vervaardig moet

produksie verhoog. Om hierdie produksie te verhoog word meer werknemers (of meer ure

van bestaande werknemers) vereis. Dus sal die huishoudings van die werknemers, sowel as

die onderneming, ‘n verhoging in totale inkomste ervaar.

Wanneer huishoudings en organisasies se inkomstes styg, spandeer hulle gewoonlik ook

meer geld. Daarom sal die besteding (hoeveelheid geld wat spandeer word) ook toeneem.

Besteding, aan die ander kant, verhoog vraag en wanneer vraag na ‘n produk verhoog, moet

meer daarvan geproduseer word.

Die teenoorgestelde is natuurlik ook waar. As produksie afneem, sal die inkomstes van

huishoudings en ondernemings ook afneem. Dit sal weer lei tot ‘n afname in besteding, wat

‘n verdere verlaging van vraag tot gevolg kan hê.

Wie is die persone en organisasies wat produseer, inkomste verdien en geld bestee? Daar

word hoofsaaklik tussen drie rolspelers (of eintlik kategorieë van rolspelers) verwys:

• Sakeondernemings en ander private organisasies: Daar word hoofsaaklik hier

verwys na sakeondernemings. Organisasies wat nie winsgerig is nie (buiten

regeringsorganisasies), maak egter ook ‘n bydrae tot die ekonomie en word hierby

ingesluit.

• Huishoudings: Hier word tipies verwys na ‘n groep individue wat ‘n woning deel,

hoewel ‘n huishouding uit ‘n enkele persoon ook kan bestaan.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 16

Page 19: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

• Die staat: Die regering van ‘n land speel ‘n belangrike en noemenswaardige rol in

die ekonomie. Die rol wat ‘n regering speel hang natuurlik af van die politieke

ideologieë en beginsels wat in ‘n land gevolg word.

Buiten vir die rolspelers, word daar ook onderskei tussen twee tipes markte waar produksie,

besteding en inkomste plaasvind:

• Goederemarkte (ook genoem produktemarkte): Dit is hier waar die rolspelers

produkte en dienste kan aankoop.

• Faktoremarkte: Faktoremarkte is die plek waar sakeondernemings produksiefaktore

vind. Hierdie produksiefaktore word dan vir produksie gebruik.

Eeue gelede sou die faktore- en goederemarkte op ‘n sentrale stadsplein in ‘n dorpie geleë

gewees het. Moderne markte is egter baie meer gekompliseerd. Enige plek waar ‘n

onderneming produksiefaktore kan vind (van ‘n steenkoolmyn tot ‘n werwingsagentskap)

vorm deel van die faktoremark. Enige plek waar ‘n individu ‘n produk of diens kan bekom

(van ‘n internetwinkel tot die buurman se tuisonderneming) vorm deel van ‘n goederemark.

As al hierdie elemente bymekaar gesit word, kan ‘n mens ‘n beter prentjie van ‘n land se

ekonomie verkry. Figuur 1.2 verskaf so ‘n prentjie.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 17

Page 20: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Figuur 1.2: Die kringloop van goedere en dienste (Aangepas van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)

Hoe dit werk? ‘n Sakeonderneming produseer goedere en dienste. Om hierdie goedere en

dienste te produseer, moet die sakeonderneming produksiefaktore vind. Hierdie

produksiefaktore word vanaf die produksiemark verkry. Die goedere en dienste word op die

goederemarkte aan huishoudings verkoop. Die sakeonderneming verkry ‘n inkomste

hierdeur.

Huishoudings, aan die ander kant, bestee geld op die goederemarkte om goedere en

dienste te bekom. Hulle verskaf sekere produksiefaktore (soos arbeid en entrepreneurskap)

aan die faktoremarkte (waar sakeondernemings dit ook kan vind) en verkry ‘n inkomste

daarvoor.

In bogenoemde figuur is daar egter een rolspeler wat afwesig is: ‘n Land se regering of

staat. Figuur 1.3 het die regering by hierdie model ingevoeg.

SAKEONDERNEMINGS

HUISHOUDINGS

FAKT

ORE

MAR

KTGO

EDEREMARKTE

PR

ODU

KSIE

PRODUKSIE

FAKTORE

FAKT

ORE

GOEDERE

GOEDERE

DIEN

STE

DIENSTE

KRINGLOOP VAN GOEDERE EN DIENSTE

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 18

Page 21: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Regerings koop ook produkte en dienste en ontvang belastings van sakeondernemings en

huishoudings, terwyl daar terselfdertyd ook betaal word vir arbeid vanaf huishoudings.

Finansiële instellings en die internasionale markte bring ook ʼn unieke dinamika na die vloei

van ʼn ekonomie. Die gedrag van huishoudings en die staat beïnvloed die ekonomie van

enige land en kan bepaal of die ekonomie groei of verklein.

‘n Regering in ‘n land sal dus gewoonlik poog om produksie, inkomste en (as resultaat)

besteding te verhoog. Dit sal lei tot ekonomiese groei, wat weer lei tot die algemene

welwaart (en rykdom) van die land.

Figuur 1.3: Die kringloop van goedere en dienste met die staat as rolspeler (Aangepas van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)

BESIGHEDE

HUISHOUDINGS

FAKT

ORE

MAR

KTGO

EDEREMARKTE

PR

ODU

KSIE

PRODUKSIE

FAKTORE

FAKT

ORE

GOEDERE

GOEDERE

DIEN

STE

DIENSTE

STAAT

BELA

STIN

G BE

LAST

ING

DIEN

STE

DIEN

STE

BESTEDING

ARBEID

BESTEDING

GOEDERE

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 19

Page 22: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

1.5.2 Makro-ekonomie

Die studie van ekonomie word gewoonlik in twee gedeel. Mikro-ekonomie fokus op die

ekonomiese gedrag van die individuele rolspelers in ‘n land. Makro-ekonomie fokus op ‘n

meer hollistiese beeld van ‘n land se ekonomie en hoe al hierdie ekonomiese aktiwiteite

saamwerk.

Makro-ekonomie is die studie van die gedrag van ‘n land of lande se ekonomieë in geheel.

Makro-ekonomie behels die totale uitset van ʼn nasie en hoe die nasie sy skaars hulpbronne

aanwend om maksimum produksievlakke te bereik vir toekomstige groei. Ekonomie gebruik

gemiddeldes om faktore wat deel van ‘n ekonomie uitmaat te ontleed. Makro-ekonomie

verklaar die funksionering van die ekonomie op ʼn nasionale vlak. Die volgende konsepte is

veral belangrik:

• Nasionale inkomste en besteding: Die geld wat deur ‘n hele land as inkomste

verdien word en die bedrag wat deur ‘n hele land bestee word.

• Handelsbalans en betalingsbalans: Handelsbalans behels die verskil tussen die

invoere en uitvoere van produkte of dienste deur ‘n land. Die betalingsbalans van ‘n

land verwys na totale betalings wat in en uit ‘n land vloei.

• Buitelandse valuta: Buitelandse valuta verwys na die geldeenhede van ander lande. Hierdie geldeenhede kan volgens sekere koerse na ‘n land se eie geldeenheid

omgeskakel word. Die koers word ‘n wisselkoers genoem.

• Spaar- en beleggingsverhoudings: ‘n Verskeidenheid verhoudings wat te make het

met die hoeveelheid geld wat deur verskillende rolspelers plaaslik en internasionaal

belê word.

• Indiensneming en ekonomiese groei.

• Wisseling in nasionale inkomste

• Fiskale en monetêre beleid: Fiskale beleid behels die begroting van ‘n land en hoe

die land se totale inkomstes en uitgawes met mekaar gebalanseer word. Monetêre

beleid het te make met die hoeveelheid fisiese geld wat in die ekonomie voorkom.

1.5.3 Mikro-ekonomie

Mikro-ekonomie behels soortgelyke doelwitte, maar op die vlak van individue en

sakeondernemings binne die groter ekonomie van ʼn land. Mikro-ekonomie volg ʼn meer

wetenskaplike benadering en poog om aspekte van die groter (makro-) ekonomie te

verklaar. Veranderinge in die mikro-ekonomie kan baie vinniger waargeneem word as

veranderinge in die makro-ekonomie. Mikro-ekonomie verklaar hoe die vryemarkekonomie

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 20

Page 23: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

en die miljoene van verbruikers en produsente funksioneer in die toepassing van

produktiewe hulpbronne om goedere en dienste te produseer. Mikro-ekonomie verklaar

verder hoe goedere en dienste geproduseer word en dan versprei word vir verbruik. In

mikro-ekonomie word die volgende aspekte bestudeer:

• Individuele verbruikersgedrag. Die wyse waarop huishoudings en individue hul geld

verdien en spandeer is hier van belang.

• Produktepryse: Die prys van spesifieke produkte en dienste word ondersoek.

• Verbruikersaanvraag: Die vraag na produkte en dienste vorm deel van mikro-

ekonomie.

• Verbruikersinkomste

• Die studie van sakeondernemings, hul ligging, koste, inkomste en wins.

• Verdienste van die individuele faktore van produksie.

Mikro-ekonomie sluit al die aktiwiteite van die individu en die interaksie tussen individue in

die breër ekonomie in.

1.5.4 Skaarsheid

Skaarsheid verwys na die wisselwerking tussen beperkte hulpbronne en onbeperkte

behoeftes en begeertes van verbruikers. Vir die individu beteken skaars hulpbronne dinge

soos tyd, geld en vaardighede. Vir ʼn land sluit skaars hulpbronne dinge in soos natuurlike

hulpbronne, kapitaal, arbeid en tegnologie. Die dilemma waarmee individue en regerings

van lande sit, is om te besluit watter goedere en dienste gekoop kan word en watter

aanvanklik eers gelaat moet word.

Kyk na die volgende voorbeeld: ʼn Verbruiker wil ‘n vliegtuigkaartjie na Europa koop. As

gevolg van die prys, moet die verbruiker kies tussen een besigheidsklaskaartjie, of die

geleentheid om twee keer te reis as hy/sy met ekonomieseklas vlieg. Die keuse moet dus

gemaak word tussen ‘n meer gerieflike reis en meer geleentheid om te reis. Die verbruiker

se waardesisteem (wat vir hom/of haar belangrik is), asook die beskikbaarheid van die

hulpbron (geld), sal bepaal wat sy/haar keuse sal wees.

Omdat waardesisteme van persone en regerings verskil en daar terselfdertyd verskillende

vlakke van skaars hulpbronne is, dwing die skaars hulpbronne individue en regerings

dikwels om hul waardesisteme aan te pas. Skaarsheid dring individue dus om besluite te

maak oor hoe hulle hul hulpbronne gaan bestuur.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 21

Page 24: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Ekonomie behels ʼn studie van die gedrag van huishoudings en regerings en hoe hulpbronne

aangewend word om te voldoen aan die begeertes en behoeftes van verbruikers. Indien die

verbruiker hierbo onbeperkte hulpbronne gehad het, sou hy/sy nie nodig gehad het om te

kies tussen een besigheidsklas- of twee ekonomieseklas-kaartjies nie. Hy/sy sou twee

besigheidsklaskaartjies kon koop.

Om tussen mikro- en makro-ekonomie te onderskei, is ingewikkeld – die konsepte is baie

ineen geweef. Ekonome probeer die fenomeen verstaan om sodoende regerings en

verbruikers te adviseer om beter ingeligte besluite te neem.

Die toepassing van die konsep “skaarsheid” op sakeondernemings kan opgesom word in

die volgende definisie van skaarsheid en die daaropvolgende ekonomiese vrae:

ʼn Produk is skaars wanneer dit tegelykertyd begeerlik is, maar ook beperk is in terme

van die hoeveelheid wat beskikbaar is.

Om skaarsheid so goed as moontlik te oorkom, moet die rolspelers in ‘n ekonomie die

volgende vrae beantwoord:

1. Watter goedere moet geproduseer word?

2. Hoe behoort die goedere geproduseer te word?

3. Vir wie moet die goedere geproduseer word?

(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=scarcity)

Dit maak dus nie saak of ʼn nuwe onderneming tot die mark toetree nie en of die

onderneming al lank handel dryf nie. Om die vloei van die ekonomie aan die gang te hou,

moet die drie ekonomiese vrae altyd beantwoord word.

1.5.5 Vraag en aanbod

Vraag verwys na die hoeveelheid van ʼn produk of diens wat voornemende kopers kan

bekostig en bereid is om aan te koop. Die hoeveelheid van ʼn produk wat in ʼn bepaalde

tydperk deur ʼn individu, huishouding of onderneming aangevra word, hang dus nie slegs van

die behoefte of begeerte af nie, maar ook van die prys van die produk en die inkomste van

die voornemende koper. Die aanbod van goedere en dienste is daardie goedere en dienste

wat ondernemings beplan om gedurende ʼn bepaalde tyd teen verskillende pryse te verkoop.

Aanbod is in baie opsigte soos vraag en hang af van faktore soos die prys en

beskikbaarheid van plaasvervangers.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 22

Page 25: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Die wet van vraag kan dus formeel soos volg verklaar word: In die mark (vir enige goedere

of dienste) bestaan daar ʼn negatiewe verhouding tussen die prys van die goedere of dienste

en die hoeveelheid van die goedere en dienste waarop kopers aandring (met ander

woorde, hoe goedkoper ‘n produk is, hoe meer daarvan sal huishoudings wil hê. Aan die

ander kant, hoe minder van ‘n produk beskikbaar is, hoe duurder sal die produk wees).

Indien daar ʼn vraag is na ʼn motor deur 1000 mense en daar is slegs een motor op aanbod,

dan sal die verkoper die motor beskikbaar stel aan die persoon wat die hoogste prys

daarvoor kan betaal. Indien daar slegs een persoon is wat ʼn motor wil aanskaf en daar is ʼn

1000 motors in die mark, sal die koper kan kies van wie hy die motor wil koop en dus baie

min daarvoor betaal. Dus:

Vraag en aanbod beïnvloed die prys van ‘n produk en vice versa

Vraag en aanbod, en dus die prys van ‘n produk, word natuurlik ook beïnvloed deur die

inkomste van die huishoudings. ‘n Huishouding wat R4 000 per maand verdien se vraag na

‘n produk kan verdwyn as die produk se prys met R100 verhoog. Dieselfde verhouding mag

dalk geen effek op ‘n huishouding met ‘n inkomste van R40 000 per maand hê nie. Dus:

Inkomste het ‘n invloed op die verhouding tussen vraag aanbod en prys

Die verskil tussen vraag, behoefte en begeerte.

Dit is belangrik om nie deurmekaar te raak met hierdie drie terme nie. ‘n Behoefte is ‘n

produk of diens wat ‘n huishouding nodig het om te oorleef (byvoorbeeld

kruideniersware). ‘n Begeerte behels ‘n produk of diens wat nie nodig is vir oorlewing nie,

maar wat ‘n huishouding graag wil hê (byvoorbeeld uiteet of ‘n luukse motor).

Vraag is alle behoeftes en begeertes waarvoor ‘n huishouding geld het en bereid is om te

betaal.

Die markte kyk slegs na die bereidwilligheid om te betaal vir beide behoeftes en begeertes

en die vermoë om te betaal vir die produk. Die wet van vraag bepaal dat, hoe hoër die prys

van goedere, hoe laer die aanvraag daarna sal wees. Die grafieke hieronder toon die

verhouding tussen prys en vraag aan. Verbruikers sal tipies die duurder pryse van produkte

vermy en meer bekostigbare produkte koop. ʼn Voorbeeld hiervan in ons ekonomie is die

duurder produkte wat deur Woolworths aangebied word en die goedkoper produkte wat deur

Checkers aangebied word. Woolworths doen sake omdat daar ʼn vraag is na sy produkte

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 23

Page 26: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

deur verbruikers wat ʼn hoër inkomste het as ander verbruikers, maar Checkers verkoop baie

meer produkte as gevolg van die vraag na sy produkte.

In teenstelling met vraag, is aanbod ʼn aanduiding van die hoeveelheid produkte wat

produsente bereid is om te verkoop. Hoe hoër die vraag, hoe meer produkte sal verkoop

word. Wanneer die vraag verhoog, sal sakeondernemings die pryse van die goedere en

dienste hoër maak. Indien die prys te hoog word, sal die vraag outomaties afneem. ʼn

Voorbeeld hiervan is sportbyeenkomste soos rugby. Omdat daar waarskynlik ʼn hoër vraag

is na die Springbokke se wedstryde, sal die kaartjies vir toetse hoër wees as vir ander

provinsiale wedstryde.

In Figuur 1.4 hieronder toon die grafiek aan die linkerkant die verhouding tussen prys en

hoeveelheid van goedere wat aangekoop word. Hoe hoër die prys, hoe laer is die vraag en

hoe minder die hoeveelhede van die produk wat aangekoop word. In die grafiek aan die

regterkant is dit ook waar dat, as die vraag toeneem vir ʼn produk, die produksie daarvan sal

toeneem en dus ook die aanbod. So ‘n verhoging in vraag sal natuurlik ook die prys van die

produk verhoog.

Figuur 1.4: Vraag en aanbod in die ekonomie (http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=demand)

Tabel 1.1 beskryf kortliks faktore wat die vraag na ‘n produk of diens kan beïnvloed.

Determinant Verandering Korrekte beskrywing van invloed

Prys van produk Styging Daling in vraag

Daling Styging in vraag

Inkomste Styging Styging in die vraag

A3

A2

A1

Q1 Q2 Q3

AAN

VRAA

G

HOEVEELHEID

AANBOD

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 24

Page 27: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Daling Daling in die vraag

Voorkeur Styging Styging in die vraag

Daling Daling in die vraag

Bevolking (hoeveelheid

mense in ‘n land)

Styging Styging in die vraag

Daling Daling in die vraag

Toekomstige prys van

produk (wat ons verwag

met die prys gaan gebeur)

Styging Styging in die vraag

Daling Daling in die vraag

Tabel 1.1: Opsomming vraag, aanbod en prys (Mohr et al., 2010)

Behalwe vir die direkte oorwegings van huishoudings (soos in Tabel 1.1 hierbo aangedui), is

daar drie belangrike faktore wat die vraag-aanbod-prys-verhouding kan beïnvloed. Hierdie

faktore is elastisiteit, vorm van mededinging en die arbeidsmag. Elk van hierdie faktore word

hieronder bespreek.

Elastisiteit

Elastisiteit is ʼn maatstaf van gevoeligheid of sensitiwiteit. Die pryselastisiteit van vraag is die

verhouding van die persentasie verandering in die hoeveelheid gevra, tot die persentasie

verandering in prys. Elastisiteit beantwoord dus die vraag: As die prys van ‘n produk of diens

verander, tot watter mate sal die vraag na daardie produk of diens verander? Hierdie

verhouding staan bekend as die elastisiteitskoëffisiënt. Die elastisiteitskoëffisiënt is ‘n

getal en word nie uitgedruk in randwaarde, hoeveelhede of persentasies nie.

Elastisiteitskoëffisiënte word gebruik om die reaksie van verbruikers te meet teenoor die

verandering in pryse van goedere en dienste. Die volgende vergelyking stel die

elastisiteitskoëffisiënt voor.

Ep = Persentasie verandering in die hoeveelheid van die produk gevra

Persentasie verandering in die prys van die produk

Hierdie aspek word in meer besonderhede in Studie-eenheid 3 (par 3.7) bespreek.

Vorme van mededinging

Daar word, onder andere, onderskei tussen volmaakte mededinging en monopolieë.

Volmaakte mededinging kom voor wanneer die prys van ‘n produk suiwer deur vraag en

aanbod bepaal word. Nie een van die markdeelnemers (kopers of verkopers) kan die prys

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 25

Page 28: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

van die produk manipuleer nie en al die deelnemers moet die markprys aanvaar. Daar is

egter ʼn paar voorwaardes vir die volmaakte mededinging. Vir volmaakte mededinging om te

werk, moet die volgende vereistes nagekom word:

• Daar moet ʼn groot aantal kopers en verkopers wees.

• Daar mag geen samespanning tussen verkopers wees nie.

• Al die goedere in die mark moet identies wees.

• Kopers en verkopers moet vry wees om tot die mark toe te tree.

• Daar moet geen owerheidsinmenging wees nie.

Die teenoorgestelde van volmaakte mededinging is ‘n monopolie. Die woord “monopolie” is

afgelei van die Griekse woorde monos , wat “enkel” beteken en polein , wat “verkoop”

beteken. In sy suiwer vorm is ʼn monopolie ʼn markstruktuur met net een verkoper van goed,

of ʼn diens waarvoor daar geen substituut bestaan nie. Die toetrede tot hierdie spesifieke

mark word ook geheel en al geblokkeer deur die enigste verkoper in die mark.

Volmaakte mededinging en monopolieë vorm twee punte van ‘n kontinuum. In die meeste

gevalle sal die ekonomie van ‘n land êrens tussen hierdie twee ekstreme voorkom.

Die arbeidsmark

Soos wat die geval met produkte en dienste is, kan daar ook volmaakte mededinging of

monopolieë (of iets tussen die twee ekstreme) in die arbeidsmark voorkom. Volgens die

vereistes vir volmaakte mededinging, moet daar ʼn groot aantal kopers (werkgewers) en

verkopers (werknemers) in die mark wees. Arbeid moet homogeen wees, met ander woorde,

al die werknemers moet dieselfde vaardighede hê. Daar moet ook geen

owerheidsinmenging wees nie.

1.5.6 Oop en geslote ekonomieë

Daar word onderskei tussen oop en geslote ekonomieë. ‘n Ekonomie waar geen buitelandse

handel plaasvind nie, word as ‘n geslote ekonomie gesien. In so ‘n ekonomie sal slegs

huishoudings, die sakesektor en die regering betrokke wees. By oop ekonomieë sal

rolspelers van ander lande ook betrokke wees. Dit gebeur veral deur middel van invoere en

uitvoere.

Uitvoere vir elke land dra by tot die verhoging van inkomste vir die land se ekonomie.

Hierdie verhoogde inkomste word in die aktiewe ekonomie opgeneem wat bydra tot die groei

in die ekonomie.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 26

Page 29: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

1.5.7 Finansiële instellings

‘n Belanrike rolspeler in die ekonomie is die finansiële instellings. In die model wat in

Figuur 1.2 en 1.3 verskaf is, sal finansiële instellings deel van die faktoremark uitmaak (as ‘n

produksiefaktor, kapitaal). Finansiële instellings ontvang spaargeld vanaf huishoudings en

sakeondernemings en verskaf ook lenings aan huishoudings, ondernemings en die regering.

Die finansiële sektor is dus nie direk betrokke by die produksieproses in die ekonomie nie,

maar dra by tot die dinamika en groei in die ekonomie.

1.5.8 Die fiskale en monetêre beleid

‘n Land het gewoonlik beide ‘n fiskale en ‘n monetêre beleid. Die fiskale beleid behels die

wyse waarop die inkomste (gewoonlik deur belastings) en uitgawes van ‘n land met mekaar

versoen word en word deur die Departement van Finansies opgestel en bestuur. Die

monetêre beleid behels die geldeenheid van ‘n land en die wyse waarop die geldeenheid

hanteer moet word.

In teenstelling met die fiskale beleid van ʼn land wat deur die regering gevoer word, word die

monetêre beleid gevoer deur die sentrale bank van die land. Die hoofdoel met dié beleid is

om die waarde en die koopkrag van die geldeenheid te beskerm.

Hoewel die fiskale en monetêre beleide deur verskillende regeringsorganisasies hanteer

word, moet daar tog samewerking tussen hierdie twee organisasies wees. Die fiskale beleid

het ‘n invloed op die waarde of koopkrag van die geldeenheid.

1.5.9 Die regering/openbare sektor

Soos reeds genoem speel die regering of owerheid ‘n kritieke rol in enige ekonomie.

Die hooffunksie van die regering is om hulpbronne te gebruik (en produkte te lewer) wat nie

noodwendig deur die ander sektore van die ekonomie gebruik of gelewer kan word nie.

Die openbare sektor sluit al die vlakke van regering in, naamlik, nasionaal, provinsiaal en

plaaslike regerings. Hierdie drie vlakke van die openbare sektor neem deel aan die

ekonomie deur belastings te vorder en dit dan weer te bestee. Die regering spandeer dan

die geld weer op aspekte soos infrastruktuur, opvoeding, gesondheidsdienste en veiligheid

en sekuriteit.

Soos in ander lande in die wêreld, is die staatsektor in Suid Afrika ook verdeel in drie vlakke,

naamlik nasionaal, provinsiaal en plaaslik. Elke vlak word ook onderverdeel in drie

vertakkings, naamlik die wetgewende liggaam, die uitvoerende liggaam en die howe wat die

wette van die land afdwing.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 27

Page 30: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Daar is twee hoofsieninge van die rol van ʼn regering in die ekonomie. Die individualistiese

benadering erken die oppergesag van die individu en sy/haar vryheid van keuse. Die

welvaart van die individu moet gemaksimeer word. Die rol van die regering word beperk tot

ingryping waar die mark faal. Die individualistiese benadering hou ʼn noue verband met die

eienskappe van die vryemarkekonomie (http://myfundi.co.za).

Die openbare belange of kollektivistiese benadering tot die rol van ʼn regering huldig die

mening dat kollektiewe keuse en voorkeure ook ʼn bestaansreg het, onafhanklik van

individuele voorkeure. Die doelwitte van ʼn gemeenskap, as ʼn afsonderlike entiteit, verskil

van die som van die doelwitte van die individue waaruit daardie gemeenskap bestaan.

Volgens dié benadering moet maatskaplike welvaart, of die nasionale belang, eerder as ʼn

individu se welvaart, gemaksimeer word. Die voordele vir die individu word afgelei van die

voordele van die groep, of word bereik deur die groep.

In ʼn individualistiese benadering val die klem op die doeltreffendheid van hulpbrontoewysing

en ekonomiese groei; daarteenoor is die openbare belange benadering meer gemoeid met

die stryd teen armoede en die strewe na gelykheid (byvoorbeeld rakende die verspreiding

van rykdom). In terme van ekonomiese stelsels is die eerste benadering meer kapitalisties

van aard en die tweede meer sosialisties van aard.

1.5.10 Die buitelandse sektor

Die probleem van skaarste as die sentrale probleem van die ekonomie is reeds vroeër in

hierdie studie-eenheid aangespreek. Menslike behoeftes is onbeperk, maar die middele om

aan hierdie behoeftes te voldoen, is beperk. Op ʼn soortgelyke wyse, bestaan daar dus ook

ʼn wanbalans van hulpbronne in verskillende lande en moet lande sekere goedere en dienste

invoer om in die behoeftes van die mense in die land te voorsien.

Party lande het meer van sommige natuurlike hulpbronne en kan dit na ander lande uitvoer,

waar daar ʼn behoefte aan hierdie goedere en dienste is. So kan Suid-Afrika sy goud en

diamante uitvoer na ander lande en so ʼn groot inkomste verdien. Hierdie inkomste word

buitelandse valuta genoem. Hierdie buitelandse valuta kan dan weer gebruik word om vir

goedere en dienste, soos olie, wat na Suid Afrika ingevoer word, te betaal. Op hierdie wyse

word lande van mekaar afhanklik en vind internasionale handel plaas. Die handel wat

tussen lande plaasvind, beïnvloed die ekonomie op dieselfde wyse as handel binne die

grense van ʼn land. Hierdie ekonomiese aktiwiteite dra by tot die algehele groei van die

ekonomie en die skep van welvaart vir die inwoners van die land.

Enkele ander belangrike aspekte van die ekonomie, van toepassing op sakeondernemings,

word vervolgens bespreek.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 28

Page 31: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

1.6 Produksie, inkomste en besteding

In hierdie afdeling word produksie, inkomste en besteding in die ekonomie bespreek.

Voordat enigiets geproduseer kan word, is drie tipes produktiewe hulpbronne nodig:

• Natuurlike hulpbronne

• Arbeid

• Kapitaal

(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)

1.6.1 Die produksiefunksie

Soos reeds genoem is, speel produksie, inkomste en besteding ‘n kritieke rol in die

ekonomie van enige land. Die verhouding tussen hierdie drie faktore vorm, in ‘n sekere sin,

die basis waarop ekonomiese aktiwiteite in ‘n land plaasvind.

Hierdie paragraaf gaan die verhouding tussen produksie, inkomste en besteding verder

ondersoek.

Produksie verwys na die omskakeling van hulpbronne na goedere en dienste. Produksie kan

as ‘n funksie van die produksiefaktore voorgestel word.

X = f(L,K,M,R)

• Waar X die hoeveelheid van ʼn spesifieke produk is wat geproduseer word.

• L – verteenwoordig die eenheid of eenhede van arbeid beskikbaar in die

vervaardigingsproses

• K – verteenwoordig die kapitale inset, masjiene, vervoer en ander toerusting gebruik

in die vervaardigingsproses

• M – verteenwoordig land, natuurlike hulpbronne en grondstowwe gebruik in die

produksieproses

• R – verteenwoordig entrepreneurskap of onderneming

Die uitset van hierdie funksie (hoeveelheid geproduseer) word bepaal deur die hoeveelheid

van die produksiefaktore wat beskikbaar is, asook die verhouding waarin dit beskikbaar is.

Hoe groter die beskikbaarheid van produksiefaktore, hoe groter is die potensiële

hoeveelheid produkte wat vervaardig kan word.

Deur een van die faktore te verhoog, kan produksie ook verhoog word. As ʼn boer,

byvoorbeeld, ‘n beperkte stuk land en hoeveelheid toerusting het, kan die produksie verhoog

word as die arbeid verhoog. Deur een ekstra arbeider aan te stel, kan ‘n groter stuk land

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 29

Page 32: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

bewerk word, of ‘n ekstra (beskikbare) trekker bestuur word. Hierdie invloed van ‘n enkele

produksiefaktor is egter slegs sigbaar in die korttermyn. Die hoeveelheid arbeiders kan nie

onbeperk verhoog word sonder dat die toerusting en grond ook meer word nie.

Tabel 1.2 stel die korttermyn-verhoging van ‘n enkele produksiefaktor (in hierdie geval

arbeid) voor, asook die invloed wat dit op produksie-uitsette het.

In hierdie korttermynmodel vir landbouproduksie (waar die uitset in kilogram gemeet word)

sluit die volgende konstante produksiefaktore in:

• 1 x ploeg

• 1 x trekker

• 1 x bakkie

• 1 hektaar grond

• 10 x kilogram saad

Inset (L) Uitset (X) MPL (Marginale produksie van arbeid) (Hoeveel kg ekstra geproduseer word)

0 0 0

1 100 100 kg

2 200 100 kg

3 300 100 kg

- - -

10 1000 100 kg

Tabel 1.2: Konstante, marginale produksie (http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)

In hierdie voorbeeld word die toevoeging van een arbeider beloon met die verhoging van

100kg. Die derde kolom MPL definieer die verhouding in die produksiefunksie. Die kolom

meet die marginale produktiwiteit van arbeid, ʼn meting van die bydrae van elke eenheid

van arbeid tot die vlak van uitset.

Die voorbeeld se konstante marginale produktiwiteit (die feit dat produksie aanhou om toe te

neem, sonder om ander produksiefaktore te verhoog) is op die langtermyn onrealisties. Die

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 30

Page 33: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

beperkte kapitaal en grond sal verhoed dat die uitset altyd verhoog soos wat arbeid

toeneem.

ʼn Meer realistiese situasie sou dalende marginale produktiwiteit gewees het, waar die

toename in een inset die uitset nie noodwendig laat groei teen ʼn vaste koers nie. Dit is

onmoontlik om teen oneindige vlakke te produseer wanneer sommige faktore, soos

kapitaal en land, konstant bly. Tabel 1.3 verskaf ‘n meer realistiese prentjie:

Inset (L) Uitset (X) MPL (Marginale produksie van arbeid) (Hoeveel kg ekstra geproduseer word)

0 0 0

1 100 100 kg

2 180 80 kg

3 240 60 kg per

4 280 40 kg per

5 300 20 kg per

6 300 0 kg per

Tabel 1.3: Afnemende, marginale produksie (http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)

In hierdie voorbeeld verhoog die uitset vir elke eenheid van arbeid wat toegevoeg word. Die

bydrae van arbeidseenheid 6 dra egter geen groei in die uitset by nie. Die beskikbare grond

laat nie toe dat arbeidseenheid 5 en 6 enigiets bydra tot die uitset nie.

In Figuur 1.5 is arbeid die veranderlike faktor terwyl land, kapitaal en masjinerie konstant bly.

Daar is ʼn positiewe verhouding tussen arbeid- en uitsetvlakke, maar soos wat arbeid

toeneem, is die invloed daarvan op die uitset al minder. Die grafiek in Figuur 1.5

verteenwoordig dalende marginale produktiwiteit.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 31

Page 34: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Figuur 1.5: Afnemende/dalende marginale produksie (http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)

1.6.2 Produksiemoontlikhede

Die prentjie verander aansienlik wanneer twee of meer produkte vervaardig word deur

dieselfde onderneming. ʼn Meer realistiese produksieverhouding kan ontwikkel word. In ʼn

wêreld van skaars hulpbronne, sal ondernemings wat twee of meer produkte vervaardig,

meeding om dieselfde faktorinsette. Die produksie van een produk, “X”, sal onder druk kom

as gevolg van die produksie van produk “Y”, soos wat arbeid en ander hulpbronne

aangewend word in die vervaardiging van produk “Y”. Tabel 1.4 toon die mededinging vir

hulpbronne tussen twee produkte, naamlik leerhandsakke en leerskoene, aan. In die

voorbeeld kan die aanwending van een eenheid arbeid aan die produksie van handsak lei

tot produksie van 0 tot 210 eenhede skoene. Die aanwending van een eenheid arbeid aan

die produksie van handsakke, kan lei tot die produksie van 0 tot 185 eenhede skoene.

Punt Arbeiders vir skoene

Xskoene MPL,skoene Punt Arbeiders vir

handsakke

Yhandsakke MPL,handsakke

A 0 0 0 H 0 0 0

B 1 60 60 G 1 50 50

C 2 110 50 F 2 95 45

D 3 10 40 E 3 135 40

E 4 180 30 D 4 170 35

F 5 200 20 C 5 200 30

G 6 210 10 B 6 225 25

(X)

(L)

X = f(L)

280 180

2 4 0

a b

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 32

Page 35: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

H 7 210 0 A 7 245 20

200 10 260 15

Tabel 1.4: Produksiemoontlikhede: skoene en handsakke (aangepas van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)

Die hulpbron wat verander (en gedeel word tussen die twee vervaardigingsprosesse) is

arbeid. Gestel daar is slegs sewe arbeiders beskikbaar. Die kolomme Xskoene en Xhandsakke dui

aan hoeveel handsakke en skoene vir elke toewysing van arbeiders vervaardig kan word. As

daar, byvoorbeeld ses arbeiders aan skoene werk en een arbeider aan hansakke (Keuse G),

sal daar 210 skoene en 50 handsakke vervaardig word.

Gestel die vraag na handsakke neem toe (en daar is nie ekstra arbeiders wat aangestel kan

word nie), dan moet die skoen-arbeiders weggeneem word en na die handsakke geskuif

word. Die uitdaging sal wees om hierdie balans so te kies dat daar in die vraag voorsien kan

word.

Die kolomme MPL, Skoene en MPL, Handsakke dui op die marginale verhoging in die hoeveelheid

produkte wat vervaardig word as daar telkens ‘n nuwe arbeider bygevoeg word.

Figuur 1.6 verteenwoordig die data in Tabel 1.4. Die effektiefste wyse waaro produksie kan

plaasvind met die beskikbare hoeveelheid arbeiders, word op die kurwe voorgestel. Indien

produksiegetalle onder die kurwe voorkom (byvoorbeeld 170 handsakke en 110 skoene) is

dit ‘n aanduiding dat produktiwiteit verminder het. Dit kan ook natuurlik deur ‘n tekort aan

ander produksiefaktore veroorsaak word.

Figuur 1.6: Geleentheidskoste in die vervaardiging van twee produkte (aangepas van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)

Handsakke(Y)

Skoene(X)

170 135

60 110 0

A B C

D E

F G H

50 95

200 245

200 150

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 33

Page 36: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

1.6.3 Inkomste en besteding

Rolspelers (huishoudings, sakeondernemings en regerings) ontvang ‘n sekere inkomste. ‘n

Gedeelte van hierdie inkomste word spandeer op behoeftes en begeertes. Die deel van ‘n

inkomste wat spandeer word, is egter dikwels nie die totale inkomste nie. ‘n Deel van die

inkomste word soms uitgehou vir spaar- of beleggingsdoeleindes.

‘n Bekende ekonoom, John Keynes, het ʼn teorie ontwikkel wat fokus op die vlakke van

individue se besteebare inkomste. Hy het ‘n metode gevind om te beraam wat huishoudings

se werklike besteding sal wees (lees meer oor Keynes by

http://en.wikipedia.org/wiki/John_Maynard_Keynes).

Besteebare inkomste, werklike besteding en marginale intensie om te bestee.

Dit is belangrik om te onderskei tussen drie begrippe:

• Besteebare inkomste behels die deel van ‘n persoon se inkomste wat beskikbaar

is om te spandeer. Dit is gewoonlik die bedrag wat beskikbaar is wanneer

belastings en ander betalings van ‘n salaris afgetrek is.

• Werklike besteding behels die gedeelte van die besteebare inkomste wat ‘n

persoon spandeer. Individue spandeer nie altyd die hele besteebare inkomste nie

– ‘n gedeelte word gespaar of belê.

• Marginale intensie om te bestee: Hier word verwys na ‘n verhoging in ‘n persoon

se inkomste. Gestel ‘n persoon ontvang ‘n salarisverhoging van R2 000 maar

spandeer slegs R1 500 daarvan (en spaar die res), dan het so ‘n persoon 75%

van sy verhoging spandeer. Dus, vir elke rand verhoging, het die persoon 75c

spandeer. Hierdie 75c per rand (of 0.75) is die marginale intensie om te bestee.

Die oorblywende 0.25 word die marginale intensie om te spaar genoem.

Die marginale intensie om te bestee en te spaar verskil van persoon tot persoon.

Verbruikers in die laer inkomstegroep het ʼn groter waarskynlikheid om ‘n groter deel van hul

inkomste te bestee as dié in die hoër inkomstegroepe. Dit het weer ʼn invloed op die

regering se beleid ten opsigte van belastingkoerse.

Om ‘n land se totale besteding te bereken is ‘n redelike ingewikkelde proses. Inkomste speel

natuurlik ʼn belangrike rol in die bepaling van besteding. Ander faktore wat gebruik word,

sluit in:

• Die vlakke van werklike besteebare inkomste

• Rentekoerse en die beskikbaarheid van krediet

• Verbruikersvertroue

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 34

Page 37: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

• Veranderinge in die indiensnemingsyfers

Verbruikersvertroue word ook deur twee aspekte beïnvloed. Eerstens is verbruikers besorg

oor hul eie finansiële toestand en wil die nodige stappe neem om hul finansiële welstand te

verseker. Daardie stappe kan die individue se besteding vermeerder of verminder.

Tweedens is verbruikers ook bewus van die ekonomiese klimaat in ‘n land of industrie.

Indien die verbruiker se persepsie van die ekonomiese klimaat negatief is, kan hulle besluit

om eerder te spaar as om te bestee.

Baie van die wisselende bestedingspatrone kan ook toegeskryf word aan seisoenale

veranderinge in die ekonomie. Verbruikers wat vertroue in hul eie finansiële posisie en ook

vertroue in die land se ekonomie het, is meer bereid om besteding te verhoog. Die

bydraende faktore wat verbruikersvertroue laat toeneem, is gewoonlik:

• Verwagtinge van toekomstige inkomste en indiensneming.

• Die huidige vlakke van rentekoerse en die verwagtinge van toekomstige

rentekoersaanpassings.

• Patrone in indiensnemingsyfers.

• Vooruitsigte in regeringsbelastingaanpassings.

• Die veranderinge in die verbruiker se welvaart.

(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)

Figuur 1.2 het die ekonomiese siklus met slegs twee rolspelers voorgestel. In Figuur 1.3 is

die regering as rolspeler bygevoeg. In Figuur 1.7 hieronder word nog twee rolspelers (reeds

bespreek) ook in hierdie model geïnkorporeer: Finansië instellings en die buiteland.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 35

Page 38: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Figuur 1.7: Ekonomiese kringloop (http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)

1.7 Huishoudings, sakeondernemings en die regering in die ekonomie

Hoewel finansiële instellings en die buiteland ook deel uitmaak van die ekonomie, is die drie

mees prominente rolspelers die huishoudings, sakeondernemings en die regering.

Beskou weer die model om die verwantskap tussen huishoudings, sakeondernemings en die

staat in die ekonomie aan te toon. (Vir maklike verwysing word Figuur 1.3 as Figuur 1.8

hieronder weer verskaf). Die vloeidiagram is ʼn baie vereenvoudigde weergawe van ʼn baie

meer ingewikkelde ekonomiese kringloop.

Die vloei van produkte en dienste vanaf ondernemings na die verbruiker, of dan

huishoudings, word gebalanseer deur die vloei van geld in die teenoorgestelde rigting in ruil

vir die produkte of dienste.

Die vloei van produkte of dienste word in ʼn kloksgewyse rigting aangedui. Twee markte

verbind die sakeondernemings met die huishoudings, naamlik goederemarkte en

faktoremarkte. Die goedere-markte is die plek waar huishoudings hul produkte en dienste

HUISHOUDINGS SAKEONDERNEMINGS

FAKTORMARKTE

PRODUKTE MARKTE

REGERING

FINANSIËLE INSTELLINGS

BUITELAND

UITGAWES

VERGOEDING

SPAAR

BELASTING

INVOERE

INVESTEER

BESTEDING

UITVOERE

INKOMSTE

UITGAWES

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 36

Page 39: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

aankoop. Die faktoremarkte is die plek waar sakeondernemings hul natuurlike hulpbronne,

menslike hulpbronne en kapitale hulpbronne aankoop.

Huishoudings maak betalings vir die goedere en dienste wat hul aankoop vanaf

sakeondernemings. Sakeondernemings betaal vir die hulpbronne in die vorm van lone,

grondstowwe en produksiekoste in die voorbereiding van die produkte en dienste wat hulle

aan die huishoudings beskikbaar stel. Sakeondernemings betaal dus vir die koste van

produksie en die hulpbronne wat hul gebruik en verkoop dan die produkte aan die

huishoudings. Indien daar ʼn groter inkomste as uitgawes is, beteken dit dat die

sakeondernemings ʼn wins gemaak het.

In die teenoorgestelde rigting betaal die huishoudings vir die goedere en dienste en indien

hul nie al hul geld op produkte en dienste bestee nie, bly daar finansies oor wat as spaargeld

gereken word. Sakeondernemings word deur mense besit en bestuur en daarom word ʼn

gedeelte van die winste deur huishoudings verdien.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 37

Page 40: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Figuur 1.8: Die ekonomiese siklus (http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)

Die volgende stap in die ontleding van die vloei in die ekonomie, is om die staat by te voeg.

Die staat is verbind tot die ekonomie deur belastings, staatsbesteding en lenings in die siklus

van die ekonomie.

Ooreenkomstig die makro-ekonomiese teorie word die onttrekking van fondse by

huishoudings deur die regering gemeet. Belasting, in die vorm van persoonlike belasting en

eiendomsbelasting, is onttrekkings van geld uit huishoudings. ʼn Gedeelte van hierdie

onttrekking word terugbetaal in die vorm van sosiale sekuriteit en werkloosheidsvergoeding.

Daar is ʼn skakel tussen die regering en markte. Regerings bestee ook geld deur produkte

en dienste aan te skaf. Vanaf regerings vloei daar ook geld na huishoudings in die vorm van

BESIGHEDE

HUISHOUDINGS

FAKT

ORE

MAR

KTE

GOEDEREM

ARKTE

PRO

DUKS

IE

PRODUKSIE

FAKTORE FA

KTO

RE

GOEDERE GO

EDERE

DIENSTE

DIENSTE

STAAT

BELA

STIN

G BE

LAST

ING

DIEN

STE

DIEN

STE

BESTEDING

ARBEID

BESTEDING

GOEDERE

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 38

Page 41: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

salarisse en lone. ʼn Groot gedeelte van die geld vloei ook na die samelewing in die vorm

van sosiale voordele en ander subsidies.

Daar is ook ʼn skakel na finansiële instellings. Regerings soos die een in Suid-Afrika waar

daar drie vlakke bestaan, naamlik nasionaal, provinsiaal en plaaslik, benodig soms meer

fondse as wat deur belastings ingesamel word. Hierdie tekorte word dus aangevul deur

lenings van finansiële instellings. In Figuur 1.8 hierbo word die finansiële instellings nie

afsonderlik getoon nie. Vir die doeleindes van die vereenvoudiging van die ekonomiese

kringloop soos in Figuur 1.8 uitgebeeld, lê die finansiële instellings binne faktoremarkte.

Wat is die “grootte” van ‘n ekonomie?

Die grootte van ‘n land se ekonomie word gewoonlik gemeet aan die bruto-binnelandse

produk (BBP). Hierdie is ‘n getal wat uit ‘n groot hoeveelheid data saamgestel word. Hoe

groter die BBP is, hoe groter is ‘n land se ekonomie.

Elke pyltjie in Figuur 1.8 stel geld wat beweeg voor. Dit is dus logies dat ‘n verhoging in die

tempo waarmee die geld in die ekonomiese kringloop beweeg, ‘n verhoging in die grootte

van die ekonomie tot gevolg kan hê.

Die transaksies wat in Figuur 1.8 plaasvind is egter nie die enigste aspekte wat by die

berekening van BBP ingesluit word nie.

In hierdie paragraaf is huishoudings, sakeondernemings en die staat se rol in die

ekonomiese siklus bespreek. In die volgende afdeling word die belangrikheid van

ekonomiese groei tot welvaartskepping bespreek.

1.8 Die sakesiklus

In enige ekonomie in die wêreld is ekonomiese groei nooit stabiel of konstant nie. Die BBP

beweeg bo en onder die langtermyn ekonomiese patroon soos wat daar verlangsaming en

groei in die ekonomie plaasvind. Hierdie patroon van opswaai en afswaai van die

ekonomiese aktiwiteit van ʼn land, word die sakesiklus genoem. Figuur 1.9 toon ʼn tipiese

sakesiklus oor ʼn tydperk aan.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 39

Page 42: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Figuur 1.9: Die sakesiklus

(Vertaal van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)

ʼn Ideale sakesiklus word voorgestel in Figuur 1.9. Die siklus word in vier fases verdeel soos

wat die ekonomie verander oor ʼn langer termyn se groeisiklus. Die hoogtepunt van ʼn siklus

verteenwoordig die tyd wanneer werklike produksie die maksimum bereik. Die fase wanneer

produksie afneem, word die resessie of afswaaifase genoem. Die einde van die afswaaifase

is wanneer produksie sy laagste of minimum bereik. Hierdie laagtepunt in die sakesiklus

word die laagtepunt genoem. In die laaste fase van die sakesiklus begin die ekonomie weer

groei en hierdie fase word die herstel of opswaai genoem.

In die algemeen verwys ekonome na ʼn afswaai wat langer as ses maande duur as ʼn

resessie. In Suid-Afrika het die ekonomie in 2008 ʼn resessie beleef. Die probleem

waarmee ekonome worstel, is dat ʼn resessie nie dadelik waargeneem kan word nie en

wanneer die ekonomie in ʼn resessie is, het dit reeds ʼn paar maande vroeër begin.

Wanneer resessies langer en meer ernstig is (gewoonlik twee jaar of langer), verwys

ekonome daarna as ʼn depressie. Die belangrikste hiervan was die groot depressie in 1930.

Die resultate van so ʼn depressie is dat ʼn groot aantal mense hulle werk verloor; die BBP

verlaag en die produksie neem af.

Ekonome kyk na die volgende faktore om te probeer bepaal wanneer ʼn sakesiklus sy

hoogtepunt bereik:

Wer

klik

e pr

oduk

sie Hoogtepunt

Tyd

Lang termyn groeikurwe

Laagtepunt

Hoogtepunt

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 40

Page 43: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

• Die bruto binnelandse produk (BBP)

• Persoonlike besteebare inkomste

• Produksiesyfers

• Handelsverkope

Hierdie syfers word gewoonlik deur die Reserwebank bekend gemaak. Die inligting kan

verkry word op die Reserwebank se webtuiste (http://www.resbank.co.za/Lists/News).

Gebaseer op inligting van die Reserwebank kan ekonome die presiese fases in die

sakesiklus aantoon. Ekonome is egter versigtig om dadelik die fases vas te pen, omdat die

ekonomie vinnig in die teenoorgestelde rigting kan draai. Ekonome kan dus eers met

sekerheid hierdie fases verklaar wanneer tyd verloop het en daar genoeg bewyse is dat die

ekonomie aan die herstel of versleg is.

Wat die bepaling van, byvoorbeeld, ʼn hoogtepunt in die sakesiklus nog moeiliker maak, is

die feit dat nie al die faktore in die ekonomie op dieselfde tyd ʼn hoogtepunte bereik nie.

Produksiesyfers kan ʼn hoogtepunt in een maand toon en indiensnemingsyfers kan ʼn maand

later eers ʼn hoogtepunt bereik. Die volgende tabel is data uit die Amerikaanse ekonomie en

toon aan hoe moeilik dit is om werklike resessies vas te pen. In die periode November 1973

tot Maart 1975 het produksie stilgestaan, verkope en inkomste was onveranderd, maar

indiensneming het met +11 gegroei.

Resessiedatums Produksie Indiensneming Verkope Inkomste

Apr. 1960 – Feb. 1961 -3 0 -3 +1

Des. 1969 – Nov. 1970 -2 +3 -2 +8

Nov. 1973 – Mar. 1975 0 +11 0 0

Jan. 1980 – Julie 1980 -7 +2 -10 -1

Julie 1981 – Nov. 1982 0 0 -6 +1

Julie 1990 – Mar. 1991 +2 -1 +1 0

Mar. 2001 – Nov. 2001 -6 0 -7 0

Tabel 1.5: Resessiedatums in die VSA-ekonomie (http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)

Dit is baie belangrik om te verstaan dat veranderinge in produksievlakke gekoppel is aan

indiensnemingsyfers. Die langtermyngroeikurwe is die ideale sakesiklus en verteenwoordig

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 41

Page 44: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

die langtermyngroeipotensiaal van die ekonomie. In sulke omstandighede is die ekonomie

in die natuurlike vlakke van werklike produksie. Dit is ook ʼn aanduiding van natuurlike

vlakke van die BBP en natuurlike vlakke van die indiensnemingsyfers.

Wanneer die groeifase bokant die langtermyn-produksiegroeikurwe styg, sal die

werkloosheidsyfer daal. Die rede hiervoor is eenvoudig: meer werkers word benodig om die

styging in produksievlakke te handhaaf. Vir dieselfde rede sal ʼn afswaai die produksievlakke

onder die langtermyngroeikurwe druk en sal die vraag na arbeid afneem en dus die

werkloosheidsyfer verhoog.

Die skakel tussen verandering in die werklike produksie en werkloosheid is nie ʼn een-tot-een

verhouding nie. Ekonome maak gebruik van ʼn algemene aanvaarbare reël wat sê dat, as

die produksiesyfer met 2% styg, sal die werkloosheidsyfer met 1% afneem. Hierdie reël

staan bekend as die Okun’s Law nadat Arthur Okun, ʼn lid van die President Kennedy’s

Council of Economic Advisers, sy teorie geformuleer het.

Wat sou die rede vir die 2 tot 1 verhouding wees in die groei van die ekonomie tot die

werkloosheidsyfer? Eerstens is die koste van afleggings baie hoog en sakeondernemings

wat nuwe werknemers aanstel, betaal duur vir advertensiekoste en die uiteindelike plasing.

Nuwe werknemers is ook nie dadelik ten volle produktief nie as gevolg van verskeie redes,

soos opleiding en werkkultuur.

As gevolg van hierdie kostes probeer sakeondernemings om arbeid gedurende die afname

in produksie op projekte te plaas en gedurende die groeifases is dit goedkoper om arbeiders

oortyd te betaal as om nuwe aanstellings te maak.

Ander faktore wat bydra tot die 2 tot 1 ratio, is dat die werkloosheidsyfer bereken word deur

die verhouding van werklose werkers tot die populasiesyfer. Gedurende die groeifase van

die sakesiklus en die verbetering in algemene werksomstandighede, sal werkers wat

voorheen nie werk gesoek het nie, nou werk soek. Die resultaat hiervan is dat ʼn 1% groei in

die aantal werksgeleenthede, gekoppel is aan 2% groei in die ekonomie.

Laastens, speel inflasie ook ʼn rol in die sakesiklus. Inflasie is ‘n aanduiging (in persentasie)

van hoeveel die gemiddelde prys van goedere en dienste in ‘n sekere tydperk toegeneem

het. Wanneer die sakesiklus aan die einde van die afswaaifase kom en produksie sy

laagtepunt nader, neem inflasie af. Die teenoorgestelde gebeur wanneer produksie

toeneem gedurende die groeifase en inflasie dan toeneem.

1.9 Samevatting

Konsepte soos vraag, aanbod en skaarsheid speel ʼn belangrike rol in die ekonomie en hoe

sakeondernemings en regerings die vloei van die ekonomie beïnvloed en probeer

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 42

Page 45: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

manipuleer. Skaarsheid verwys na die beperkte hulpbronne beskikbaar en die onbeperkte

behoeftes en begeertes na die hulpbronne. Vraag en aanbod verwys na die verhouding

tussen prys en die hoeveelheid van sekere goedere of dienste wat deur verbruikers

aangevra word. As die prys verhoog, daal die vraag en die hoeveelheid van goedere en

dienste verhoog.

Produksie, inkomste en besteding is drie van die hoofkomponente binne die siklus van ʼn

ekonomie. Produkte vloei in een rigting, terwyl geld in die teenoorgestelde rigting vloei.

Die siklus van vloei van produkte en dienste tussen huishoudings en sakeondernemings,

balanseer die vloei van betalings gemaak in ruil vir goedere en dienste. In die eenvoudigste

vorm bestee huishoudings al hul geld op produkte en dienste en sakeondernemings gebruik

al hul winste om te betaal vir hulpbronne en salarisse, rente en huur terug aan die

huishoudings. Die binnelandse produk is die totale inkomste verdien deur huishoudings,

insluitende salarisse, huur, rente en winste.

Ekonomiese groei vind plaas wanneer meer goedere en dienste in die huidige jaar

geproduseer word, as in die vorige jaar. Ekonomiese groei word gemeet aan die BBP.

Faktore wat ekonomiese groei beïnvloed is:

• Toename in natuurlike hulpbronne

• Meer werkers wat toetree tot die arbeidsmag

• Belegging in beter tegnologie

• Regeringsbeleid

• Kompetisie

Oor ʼn tydperk word sekere patrone in die ekonomie herhaal. Ekonome verwys daarna as

fases in die sakesiklus. Die fases volg mekaar op in die volgende orde: Die hoogtepunt,

wanneer produksie op sy hoogste is, gevolg deur ʼn fase van afswaai, wanneer produksie

afneem. Daarna volg die laagtepunt in die siklus en word dan gevolg deur die herstelfase tot

by ʼn volgende hoogtepunt.

ʼn Afswaai wat langer as ses maande duur, word ʼn resessie genoem. Die natuurlike vlak van

werklike produksie is die vlak wat die langtermyngroei van die ekonomie aandui. Op hierdie

vlak sal die werkloosheidsyfer ook sy natuurlike vlak bereik.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 43

Page 46: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

1.10 Selfevaluering

Aktiwiteit 1

Beantwoord die volgende vrae. Onthou om te verwys na die beginsel of konsep in die

ekonomie en maak gebruik van die korrekte terminologie.

1. Verduidelik die ekonomie aan die hand van die skakel tussen huishoudings en

sakeondernemings, deur inkomste en uitgawes te gebruik as die vertrekpunt in jou

bespreking.

2. Wat is die verband tussen produksie en inkomste?

3. Verduidelik die konsep van aanbod en vraag in die ekonomie in geheel.

4. Verduidelik die fases van die sakesiklus aan die hand van voorbeelde.

5. Wat is die verskil tussen makro-ekonomie en mikro-ekonomie?

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie Bladsy 44

Page 47: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

STUDIE-EENHEID 2: BEGINSELS VAN EKONOMIE

2.1 Studie-eenheid leeruitkomstes

Kennis en begrip

Na voltooiing van Studie-eenheid 2 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te

demonstreer van die volgende:

• Die besluite wat mense neem in ekonomiese aktiwiteite

• Die interaksie tussen verbruikers in die ekonomie

• Die werking van die ekonomie in geheel

• Die algemene teorie van goedere en dienste in die ekonomie

• Die algemene teorie van waarde (nut), en ruil (geld)

Vaardighede

Jy sal ook in staat wees om:

• Die werking van die ekonomie in geheel te verduidelik.

• Die verskillende maniere waarop mense besluite neem, te verduidelik.

• Die interaksie van mense te analiseer.

• Die algemene teorie van goedere, waarde en ruil te analiseer.

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 45

Page 48: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

2.2 Verrykende bronne

• http://catalogs.mhhe.com/mhhe/home.do

• http://www.daviddfriedman.com/

• http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/

• http://www.amosweb.com/

• http://www.resbank.co.za

• Mohr, P en Fourie, L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Pretoria: Van

Schaik uitgewers.

• Nieman, G. Hough, J. Nieuwenhuizen, C. 2005: Entrepreneurship: A South African

Perspective. Pretoria: Van Schaik uitgewers.

• Wickham, PA. 2004: Strategic Entrepreneurship. Essex: Pearson Education Limited.

2.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter?

Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan:

Sleutelwoord Omskrywing

Grensnut Die bykomende nut wat ʼn verbruiker deur die verbruik van een

bykomende eenheid van ʼn produk verkry, word die grensnut

genoem.

Inflasie ʼn Algemene verhoging in die prys van alle goedere.

Kardinale nut Die beginsel dat nut op een of ander wyse gemeet kan word.

Nut Nut is bloot ʼn term vir verbruikersbevrediging. Die doel van

verbruikersgedrag kan dus omskryf word as die maksimering

van nut, gegewe die beskikbare middele en alternatiewe

verbruiksmoontlikhede.

Ordinale nut Ordinale nut beteken dat die bevrediging wat ʼn verbruiker

verkry deur verskillende produkte of kombinasies van

produkte te verbruik, in ʼn rangorde of voorkeurorde geplaas

kan word. (“Ordinaal” is afgelei van die plasing in ʼn bepaalde

orde.)

Phillips-kurwe Die Phillips-kurwe toon die verband tussen inflasie en

werkloosheid oor ʼn korttermyn aan.

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 46

Page 49: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Produktiwiteit Produktiwiteit is die meting van die doeltreffendheid van

produksie. Dit word gemeet aan die hoeveelheid uitsette wat

vir ‘n spesifieke inset verkry word.

Skaarsheid Die moontlikheid dat menslike behoeftes die

bevrediging/beskikbaarheid oorskry.

Waardeparadoks ʼn Waardeparadoks verklaar dat daar nie ʼn duidelike verband

is tussen die gebruikswaarde (of nut) en die ruilwaarde (of

prys) van ʼn produk is nie.

Werkloosheid Lede van die publiek wat in staat is om te werk, maar sonder

werk is.

2.4 Inleiding

Die woord “ekonomie” is afkomstig van die Griekse woord wat beteken “die een wat ʼn

huishouding bestuur”. Dit mag op die oog af nie lyk na ʼn logiese verklaring nie, maar soos

reeds in Studie-eenheid 1 aangedui is, is die wisselwerking tussen huishoudings en die

ekonomie baie nou verwant.

In huishoudings word daar daagliks besluite geneem oor verskeie aspekte van die dag-tot-

dag verpligtinge. Besluite soos: Wie gaan die ete kook? Wie gaan wasgoed was? Wie gaan

skoonmaak? Wie gaan watter program op TV kyk? In enige huishouding moet daar

hulpbronne aan hierdie take toegewys word, anders gaan sekere take nie verrig word nie.

Hierdie hulpbronne is altyd skaars, omdat al die lede van die huishoudings nie altyd

beskikbaar is om die pligte uit te voer nie.

Netso, in die ekonomie, vorm die gemeenskappe deel van die dag-tot-dag besluite, wat

geneem moet word. Wie gaan produkte kweek vir voedsel? Wie gaan klere vervaardig? Wie

gaan rekenaars vervaardig? En so kan die lys baie lank word. Aan al hierdie ekonomiese

aktiwiteite word hulpbronne toegewys. Hulpbronne soos mense, geboue, land, masjinerie

en kapitaal.

Hierdie bestuur van hulpbronne is belangrik, omdat hulpbronne skaars is. Soos in Studie-

eenheid 1 aangedui is, is skaarsheid ʼn probleem in die ekonomie, omdat nie al die

behoeftes en begeertes altyd bevredig kan word nie. Ekonomie is die studie van hoe

gemeenskappe die skaars hulpbronne gaan aanwend om in die behoeftes van miljoene

mense en huishoudings te kan voorsien. Ekonome bestudeer dus mense om sodoende te

probeer bepaal hoe hulle besluite neem, hoeveel hul werk, wat hulle koop en hoeveel hul

spaar. Ekonome bestudeer ook die gedrag van mense en hoe mense met mekaar

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 47

Page 50: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

interaksie het. Hierdie interaksie tussen mense en die besluite wat mense neem, word in

hierdie eenheid verduidelik om sodoende die werking van die ekonomie in sy geheel beter te

verstaan.

In die soeke na antwoorde in die ekonomie het ekonome deur die jaar sekere begrippe

geskep en word dit gebruik om die ekonomie te verklaar. Een van hierdie begrippe is die

nutsbenadering tot die ekonomie, of ook na verwys as die grensnut. Dit is belangrik om te

weet wat “grens” beteken en hoe die grenswaarde met ʼn gemiddelde waarde en ʼn totale

waarde verband hou. Alhoewel baie ekonome in die 1700’s en 1800’s gehoop het dat

grensnut eendag gemeet sou kon word, soos lengte of gewig, is dit vandag bekend dat

grensnut nie objektief gemeet kan word nie – dit kan slegs subjektief gemeet word.

Ekonomiese teorieë poog dus om te verduidelik hoe mense optree en ekonome kan nut

gebruik om verbruikerskeuse te ontleed (Mohr et al., 2010: 189).

2.5 Die mens en besluitneming in die ekonomie

Die ekonomie is op enige plek op aarde basies dieselfde. Of dit nou in Pretoria is, of in New

York in die Verenigde State van Amerika, of in Sydney, Australië, die ekonomie bly ʼn groep

mense wat interaktief met mekaar verkeer. Elke mens op aarde word gekonfronteer deur

besluite en daarom word die gedrag van die ekonomie gereflekteer in die gedrag van die

mense wat aktief aan die ekonomie deelneem. In hierdie interaksie is daar sekere beginsels

in die ekonomie wat in hierdie eenheid bespreek word. Vervolgens word die beginsels, wat

die besluitneming van mense in die ekonomie bepaal, bespreek (Mankiw, 2003: 4).

2.5.1 Beginsel 1: Kompromie

In die ekonomie is daar altyd ʼn kompromie wat die mens aangaan. Dit mag vreemd klink,

maar wanneer ʼn verbruiker ʼn koeldrank koop, is daar ʼn kompromie wat die verbruiker moet

aangaan tussen die geld wat hy daarvoor moet betaal en die koeldrank wat hy kan koop

(Mankiw, 2003: 4)

Neem die voorbeeld van ʼn student wat hierdie vak studeer. Die student moet elke dag ʼn

besluit neem tussen studies en om sosiaal te verkeer. Vir elke uur wat die student studeer,

word ʼn uur kuiertyd met sy vriende prysgegee. Vir elke uur wat die student met sy vriende

kuier, word ʼn uur se studietyd ingeboet. Elke werkende persoon moet ook elke dag besluite

neem ten opsigte van hoe hulle hul inkomste gaan spandeer. Die verbruiker kan klere, kos

en ander huishoudelike items aanskaf, of die geld gebruik om ʼn vakansie te gaan hou. Die

verbruiker kan ook geld spaar vir sy aftrede of om vir sy kinders se studies te betaal. Vir

elke rand wat die verbruiker op een van hierdie item spandeer, is daar ʼn rand minder om op

een van die ander items te spandeer (Mankiw, 2003: 5).

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 48

Page 51: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Hierdie selfde beginsel geld ook vir gemeenskappe. Die algemene voorbeeld is die keuse

tussen verdediging en verbruikersgoedere. ʼn Goeie voorbeeld is die wapentransaksie wat

Suid-Afrika aangegaan het, met geen ernstige bedreiging van ʼn moontlike aanval deur ʼn

ander land nie, en die keuse om geld te investeer in die produsering van voedsel vir die talle

mense wat onder die bestaansminimum lewe. ʼn Ander voorbeeld is die kompromie wat

aangegaan word tussen die vernietiging van die omgewing en die hoë vlakke van inkomste,

wat verdien kan word deur, byvoorbeeld, die ontginning van steenkool (Mankiw, 2003: 5).

Regerings reguleer die vernietiging van die omgewing deur wetgewing. Hierdie wetgewing

het gewoonlik die uitwerking dat vervaardiging duurder word. Die duurder vervaardiging

dwing winste laer. Dit het tot gevolg dat die eindproduk duurder word en lone en salarisse

laer afgedruk word. Hierdie wetgewing verseker ʼn beter omgewing en ʼn gesonder lewe,

maar dit het ook tot gevolg dat sakeondernemings, eienaars en werkers minder geld verdien

en dus minder geld in die ekonomiese siklus gestort word (Mankiw, 2003: 5).

Nog ʼn kompromie wat besluitneming beïnvloed, is die keuse tussen doeltreffendheid en

inkomste. Doeltreffendheid beteken dat die gemeenskap maksimum voordeel trek uit die

skaars hulpbronne wat die produk of diens vervaardig. Die inkomste is die voordeel wat uit

die verkoop van die produk of diens verkry word en wat verdeel word tussen die deelnemers

aan die ekonomie. In die meeste gevalle, sal die wetgewing, wat deur die staat ingestel

word, die doeltreffendheid beïnvloed en dus die verdeling van die inkomste ooreenkomstig

beïnvloed (Mankiw, 2003: 5).

Sommige van die wetgewing speel ook ʼn belangrike rol in die besluitnemingsprosesse van

die verbruiker. Persoonlike belasting neem gewoonlik inkomste weg van die meer

welgestelde mense en welsyn en ouderdomspensioene van die staat verdeel dan weer die

inkomste, verkry uit persoonlike belasting, aan armer mense. Wanneer die staat die

inkomste uit belastings herverdeel, vanaf welgestelde mense na arm mense, word die

hardwerkende mense beïnvloed om minder te produseer (Mankiw, 2003: 5).

Die feit dat verbruikers daagliks gekonfronteer word met kompromieë verklaar nog nie

hoekom en hoe mense besluite neem nie. Kompromie is egter belangrik omdat dit die mens

positief behoort te beïnvloed om beter besluite te neem wat die ekonomie sal laat groei.

2.5.2 Beginsel 2: Koste en voordeel

Die feit dat verbruikers met kompromieë gekonfronteer word, veroorsaak dat besluite

geneem moet word, wat die koste van die besluit, teenoor die waarde of voordeel wat dit kan

bring, te meet. Die koste van sekere besluite is nie altyd voor die hand liggend nie, maar

kan tog verstaan word, as die behoeftes en begeertes van die verbruiker in ag geneem word

(Mankiw, 2003: 6).

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 49

Page 52: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Neem die voorbeeld van die besluit om vir hierdie kwalifikasie in te skryf. Enersyds is daar

die voordeel van ʼn kwalifikasie, werksgeleenthede en ʼn inkomste. Die vraag is: Wat is die

koste van hierdie besluit? Daar is ʼn manier om die geld wat bestee is aan onderriggeld,

boeke en koshuisgelde te bereken, maar hierdie koste verteenwoordig egter nie die totale

uitgawes aan die verkryging van hierdie kwalifikasie nie (Mankiw, 2003: 6).

Die eerste probleem is dat, as die student sy studies opskort, hy nog steeds onkostes het,

soos die koop van kos en die betaling vir verblyf. Die kostes vir verblyf en kos mag dalk nie

dieselfde by die universiteit en die huis wees nie, maar dit bly egter uitgawes. Die tweede

probleem met die berekening van koste, is die koste van die tyd wat ingeboet word. Die tyd

wat die student spandeer aan die bywoning van klasse, die lees van teksboeke en die skryf

van eksamens, verhoed dat die student ʼn inkomste kan verdien deur te werk. Vir baie

studente is die besluit om ʼn inkomste prys te gee, die grootste kostebesluit wat geneem

moet word om te gaan studeer (Mankiw, 2003: 6).

Die geleentheidskoste van ʼn produk of diens is die opoffering wat gemaak word, in ruil vir

die produk of diens. Wanneer besluite geneem word, soos die besluit om te gaan studeer,

moet die geleentheidskoste in berekening gebring word. ʼn Voorbeeld van die berekening

van so ʼn geleentheidskoste, is wanneer atlete, soos rugbyspelers, die besluit moet maak

tussen die verkryging van ʼn kwalifikasie, of die inkomste van miljoene. Dit is dus nie ʼn

verrassing as rugbyspelers besluit om sport as loopbaan te kies nie (Mankiw, 2003: 6).

2.5.3 Beginsel 3: Rasionele verbruikers dink aan die marginale

Besluite is omtrent nooit swart of wit nie, maar altyd iewers tussenin, of in ʼn grys area.

Wanneer iemand aansit om te eet, is die besluit nie om te vas of om gulsig te wees nie,

maar eerder of ʼn ekstra porsie geneem moet word. Ekonome verwys na die marginale

verandering as klein verstellings aan ʼn plan. In baie gevalle neem verbruikers die beste

besluit, as die verskil in die kompromie kleiner is, eerder as groter. So, byvoorbeeld, is dit

makliker vir ʼn eerstejaarstudent om te besluit of hy nog een jaar van studie gaan doen na sy

eerste graad en of hy gaan bly om sy doktorsgraad af te handel. Om ekonomiese besluite te

neem, moet die verbruiker bewus wees van die voordele wat die besluit gaan inhou. In die

geval van een verdere jaar van studie, kan die moontlikheid van ʼn verbeterde inkomste, ʼn

oorweging wees teenoor die bykomende koste van nog ʼn jaar se studies (Mankiw, 2003: 6).

Gestel ʼn lugredery bedryf ʼn vlug tussen Johannesburg en Kaapstad. As die vliegtuig 200

passasiers kan neem en die totale koste van die vlug is R100,000.00, dan is die

gelykbreekkoste van een kaartjie 100,000/200 = R 500.00. Die redery behoort nooit ʼn

kaartjie te verkoop teen ʼn tarief minder as R 500.00 nie. Daar is gewoonlik passasiers wat

goedkoper kaartjies wil koop en gaan op ʼn bystandsgrondslag vir die vlug. Indien die redery

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 50

Page 53: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

190 kaartjies verkoop het, word die oorblywende 10 kaartjies aan bystandpassasiers

verkoop teen ʼn verminderde tarief. ʼn Passasier wil nou so ʼn kaartjie koop teen R 300.00.

Die vraag is of die redery die kaartjie moet verkoop en die antwoord is altyd, ja. Die

marginale verskil is so klein, dat die redery nie die verskil in inkomste gaan bereken nie. Die

voorbeelde toon dat die verbruiker beter besluite kan neem, as die marginale koste in

berekening gebring word. As die voordele van die marginale verskil beter is as die

kosteverskil, dan behoort dit altyd die verbruiker positief te beïnvloed (Mankiw, 2003: 7).

2.5.4 Beginsel 4: Verbruikers reageer op insentiewe

Soos reeds gesien, neem verbruikers besluite deur die koste van die besluit te vergelyk met

die voordele wat die besluit inhou. Die gedrag van die verbruiker sal ook verander, indien

die koste of die voordele van die transaksie verander. Met ander woorde, die verbruiker sal

altyd reageer op die verandering of die insentief wat die ekonomiese transaksie bied. Indien

die prys van appels verhoog, sal die verbruiker ophou om appels te koop en ʼn ander vrug

koop. Terselfdertyd sal die appelboer meer werkers huur om meer appelbome te plant,

omdat die moontlike inkomste uit die duurder appels, groter inkomste kan bring. Vroeër in

hierdie studie-eenheid word die prysverandering van een produk in die mark (elastisiteit),

gebruik om die effek van die invloed op die werking van die ekonomie, in sy geheel te

verduidelik (Mankiw, 2003: 7).

Beleidmakers, en veral die staat, maak gebruik van insentiewe om verbruikersgedrag te

beïnvloed. Dit vind gewoonlik plaas wanneer die koste of die voordeel van ʼn ekonomiese

transaksie verander en sodoende verander in ʼn insentief vir die verbruiker. ʼn Voorbeeld van

so ʼn gedwonge verandering in die koste en voordeel is ‘n subsidie op alternatiewe energie

(soos wind- of solar-energie). Sodra die subsidie in werking tree, mag verbruikers die

alternatiewe energie-produkte bo tradisionele produkte verkies, omdat hulle geld in die

proses kan spaar.

Beleidmakers maak ook baie keer die fout deur die verbruiker se gedrag te probeer

voorspel. ‘n Plaaslike regering mag, byvoorbeeld, besluit om ‘n tolpad op ‘n snelweg op te

rig om padgebruikers aan te moedig om eerder van alternatiewe roetes of openbare vervoer

gebruik te maak. Die doel hiervan is om die druk op snelweë te verminder. Wat egter in ‘n

geval soos hierdie kan gebeur, is dat die padgebruikers sal verkies om die tolgelde te betaal

en steeds die pad te gebruik, bloot omdat die koste van die alternatief te hoog is. Hierdie

koste kan finansieel wees, maar kan ook die vorm van vermorste tyd of ongerief aanneem.

Die berekening wat in ag geneem moet word met die oprigting van ‘n tolpad soos hierdie,

word ʼn kostevoordeel-berekening genoem. Die vebruikers kyk na die waarde van die

tolgelde en vergelyk dit met die alternatief (die tyd, koste en ongerief spandeer aan

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 51

Page 54: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

alternatiewe roets en publieke vervoer). Die verbruiker moet dan besluit wat die swaarste

weeg. Indien dit vir die verbuiker goedkoper, geriefliker en vinniger sal wees om van die

alternatiewe gebruik te maak, sal die gebruiker sy of haar besluit sodanig aanpas. Hierdie

gedeelte van die studie-eenheid het die besluitnemingsproses van die verbruiker bespreek.

Die volgende afdeling neem die interaksies tussen verbruikers in oënskou.

2.6 Die interaksie tussen verbruikers in die ekonomie

Soos wat individue in ʼn ekonomie besluite neem, het dit ook ʼn invloed op ander verbruikers.

Hierdie besluite van ander verbruikers, as gevolg van die besluite van individue, kan

grootskaalse gedragsveranderinge meebring, wat die ekonomie in sy geheel kan beïnvloed.

2.6.1 Beginsel 5: Handel beïnvloed alle rolspelers in die ekonomie

Soms word die handel tussen twee lande as mededinging gesien in die ekonomie en dit is

ook reg so. Mededinging tussen die VSA en Japan is veral groot, wanneer dit by die

vervaardiging van voertuie kom. Ford en Toyota is twee groot motorvervaardigers wat met

mekaar meeding in ʼn globale ekonomie (Mankiw, 2003: 8).

Die wanopvatting in hierdie benadering is dat die twee lande gewikkel is in die speel van ʼn

rugbywedstryd, waar daar net een wenner kan wees . Die teenoorgestelde is waar. Handel

tussen twee lande kan die algemene welvaart van die inwoners in beide lande verbeter.

Hierdie aspek van mededinging kan verder verduidelik word aan die hand van twee families.

Beide families kan individue hê wat om dieselfde werk meeding. Beide families kan met

mekaar in die supermark vir die beste produkte teen die laagste pryse meeding. Met ander

woorde, elke familie in die ekonomie ding met elke ander familie mee (Mankiw, 2003: 9).

Ten spyte van hierdie mededinging, sou die een familie nie in ʼn beter posisie gewees het as

die familie hulself geïsoleer het nie. Dit sou meebring dat elke familie sy eie kos sou moes

kweek, sy eie klere maak en sy eie huise bou. Families trek baie meer voordeel uit die

handel met ander families. Handel laat individue toe om te spesialiseer in sekere aktiwiteite,

soos byvoorbeeld om te boer, of om klere te maak, of om huise te bou. Handel skep die

geleentheid vir ʼn groter verskeidenheid van goedere en dienste in die mark en omdat daar

mededinging is, verlaag dit ook die pryse waarteen hierdie goedere en dienste aangebied

word (Mankiw, 2003: 9).

Lande, sowel as families, trek voordeel uit die vermoë om handel met mekaar te dryf.

Handel laat lande toe om te spesialiseer in die aktiwiteite waarin hul die beste kan doen, en

geniet sodoende, ʼn groter verskeidenheid van goedere en dienste. Alle lande in die wêreld

is mededinging vir mekaar, maar terselfdertyd ook vennote in die wêreldekonomie.

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 52

Page 55: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

2.6.2 Beginsel 6: Markte organiseer ekonomiese aktiwiteite

Die val van Kommunisme in die 1980’s is moontlik die mees belangrike verandering in die

wêreldekonomie, gedurende die laaste helfte van die vorige eeu. Kommunistiese regerings

het van die veronderstelling uitgegaan dat sentrale beplanners in die regering in die beste

posisie is om ekonomiese aktiwiteite te beplan. Hierdie beplanners het besluit wat

geproduseer moet word, wie dit moet produseer, hoeveel daar geproduseer moet word en

vir wie geproduseer moet word. Die rasionaal agter hierdie benadering was, dat dit slegs die

regering is, wat ekonomiese aktiwiteite so kan beplan, dat alle mense in die land

ekonomiese welvaart kan geniet (Mankiw, 2003: 9).

Die meeste van die lande wat hierdie sentrale beplanning vir die ekonomie toegepas het, het

hierdie teorie laat vaar en poog nou om markgedrewe ekonomieë te skep. In ʼn

markgedrewe ekonomie is die sentrale bestuur van die ekonomie vervang met die besluite

van miljoene verbruikers en sakeondernemings. Sakeondernemings besluit wie om aan te

stel en wat om te vervaardig. Huishoudings besluit vir wie hulle wil werk en wat om met hul

inkomste te koop. Hierdie ondernemings en verbruikers handel met mekaar in die

werksplek, waar pryse en selfbelang die besluite van alle verbruikers beïnvloed (Mankiw,

2003: 9).

Met die eerste waarneming, is dit moeilik om te glo dat vrymarkekonomieë ʼn sukses kan

wees. Niemand in die aktiewe ekonomie handel met mekaar, met die oog daarop om die

algehele welvaart van die land te verbeter nie. In ʼn vryemark is daar baie vervaardigers en

baie verbruikers, met baie goedere en dienste en elkeen is afsonderlik geïnteresseerd in sy

eie welvaart. Ten spyte van die gedesentraliseerde besluitneming en selfbehep in eie

welvaart, het die vryemarkekonomie bewys dat die manier waarop ekonomiese aktiwiteite in

die vryemark bedryf word, baie suksesvol is en ekonomiese welvaart bevorder.

Adam Smith is een van die ekonome wat in die 1700’s ʼn groot bydrae gelewer het tot die

teorie van die Ekonomie soos dit vandag bekend is. In sy boek, An Inquiry into the Nature

and Causes of the Wealth of Nations (1776), sê Adam Smith dat dit is, asof die interaksie

tussen huishoudings en ondernemings in die markte deur ʼn onsigbare hand gelei word tot

voordeel van al die deelnemers. In hierdie studie-eenheid word gepoog om hierdie

onsigbare hand te probeer verklaar. Dit word algemeen aanvaar dat “prys”, die onsigbare

hand is, wat die ekonomie beheer. “Prys” reflekteer beide die waarde van die produk of

diens en die koste van vervaardiging, aan die verbruikers. Ondernemings kyk na pryse

wanneer hulle moet besluit wat om te vervaardig, en huishoudings kyk na pryse, wanneer

hulle moet besluit wat om te koop. In hierdie proses neem die ondernemings en

huishoudings ʼn onbewuste besluit oor die sosiale voordele en koste van hul ekonomiese

aktiwiteite. As gevolg van hierdie interaksie, beïnvloed die prys van goedere en dienste die

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 53

Page 56: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

individue in hul besluitnemingsproses, wat bydra tot die algemene welvaart van die

gemeenskap in sy geheel (Mankiw, 2003: 9).

ADAM SMITH EN DIE ONSIGBARE HAND

Dit mag dalk blote toeval wees dat Adam Smith sy boek, An Inquiry into the Nature and

Causes of the Wealth of Nations, in dieselfde jaar (1776) as die Declaration of

Independence van die Amerikaanse revolusionêre magte, gepubliseer het. Hierdie

Declaration of Independence en die boek van Adam Smith deel die siening dat die

individu self verantwoordelik is vir sy uiteindelike bestemming en dat die staat se

begeleiding nie nodig is nie. Hier is Adam Smith se beskrywing van hoe mense

interaktief met mekaar verkeer in die ekonomie:

Die mens word feitlik daagliks gekonfronteer deur geleenthede om hulp van sy

medemens te vra, en dit sal ydel van hom wees om hierdie hulp as welwillendheid te

aanvaar. Sy kanse op sukses sal groter wees as hy sy mede-mens se belange so

beïnvloed, dat hulle glo dat hul hulp aan hom in hul eie belang sal wees. Dit is nie die

slagter, brouer of bakker se welwillendheid wat kos op ons tafel sit nie, maar die

belangrikheid van hul eie belang.

'n Individue se hooffokus is nie op die bevordering van publieke belang nie. Hy tree op in

sy eie belang en word gelei deur 'n ONSIGBARE HAND om belange te bevorder wat nie

noodwendig sy aanvanklike bedoeling was nie. Hierdie is ook nie noodwendig sleg vir die

samelewing nie. Deur sy eie belange te bevorder maak hy dikwels 'n groter bydrae tot die

samelewing as wat hy die belange van die samelewing direk sou wou bevorder.

Smith sê dat elke deelnemer aan die ekonomie gemotiveer word deur eie belang en dat

die onsigbare hand van die ekonomie die eie belang begelei na ekonomiese welvaart.

(Mankiw, 2003: 9)

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 54

Page 57: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Wanneer die staat verhoed dat pryse vasgestel word deur vryemark beginsels, word die

onsigbare hand aan bande gelê en versteur dit die natuurlike proses van aanbod en

aanvraag. ʼn Voorbeeld is die regulering van brandstofpryse in ʼn land. Hulpbronne word dus

nie tot beste voordeel van die ekonomie aangewend nie. Regulering versteur prysbepaling

en dus die besluitnemingsproses van huishoudings en ondernemings. Hierdie regulering

van die ekonomiese aktiwiteite, verduidelik dan die mislukking van die Kommunistiese

stelsel.

2.6.3 Beginsel 7: Die staat se rol in die ekonomie

As die onsigbare hand so suksesvol is, hoekom is daar regerings? Een antwoord is dat die

onsigbare hand in die ekonomie, die staat se beskerming nodig het. Sekere menseregte

moet beskerm word en net die staat kan dit reguleer. ʼn Boer sal nie kos produseer as hy

weet dit kan gesteel word, sonder gevolge nie. ʼn Restaurant sal nie kos voorsit, as hy weet

sy kliënte gaan nie daarvoor betaal nie. Die samelewing verwag van die staat om

wetgewing en polisiëring daar te stel vir beskerming van basiese mense regte (Mankiw,

2003: 10).

Daar is ʼn tweede rede waarom die staat belangrik is in die ekonomie. Alhoewel die

vryemark die ekonomie self organiseer, is daar belangrike uitsonderings. Een van die

uitsonderings is dat die staat inmeng in die ekonomie om doeltreffendheid en gelykheid te

bevorder. Dit beteken dat die staat se rol is, om die koek groter te maak en dat die verdeling

van die koek, beter versprei word (Mankiw, 2003: 10).

Alhoewel die “onsigbare hand” die mark lei in die doeltreffende toekenning van hulpbronne,

gebeur dit nie altyd nie. Ekonome beskryf dit as ʼn markineenstorting wanneer die mark

toegelaat word om hulpbronne ondoeltreffend aan te wend. ʼn Voorbeeld is wanneer een

persoon se aksies kan lei tot die benadeling van ʼn ander se welvaart. ʼn Vervaardiger kan

besoedeling veroorsaak, wat ʼn ander vervaardiger so benadeel, dat laasgenoemde nie kan

produseer nie (Mankiw, 2003: 10).

Nog ʼn voorbeeld van die ineenstorting van die mark, is markkragte wat deur een persoon of

klein groepe gebruik kan word om pryse te manipuleer. ʼn Voorbeeld is as daar slegs een

broodbakker in ʼn dorp is, wat sy broodpryse baie hoog maak, omdat daar geen mededinging

is nie. Sonder mededinging het verbruikers geen alternatief as om die duur brood te koop.

In sulke gevalle is die inmenging van die staat nodig om die doeltreffendheid van die

ekonomie te bevorder (Mankiw, 2003: 10).

Die onsigbare hand mag ook misluk om die ekonomiese welvaart regverdig te versprei. ʼn

Vryemark beloon diegene wat hul vermoë aanwend om goedere en dienste te produseer,

wat deur verbruikers aangekoop word. ʼn Rugbyspeler verdien baie meer as die

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 55

Page 58: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

skaakkampioen van die land, net omdat die publiek baie eerder rugby as skaak wil kyk. Die

onsigbare hand verseker nie dat almal in die land genoeg het om te eet en aan te trek nie.

Staatsbeleid en wetgewing verseker dikwels dat daar ʼn baie meer regverdige verspreiding

van welvaart is (Mankiw, 2003: 10).

Een van die belangrikste take van ‘n regering in ‘n kapitalistiese of vryemark-samelewing is

om die nodige infrastruktuur te skep wat entrepreneurskap kan bevorder. Dit is soms moeilik

vir ‘n regering om kleinsakeondernemings en entrepreneurskap te bevorder deur direk by die

ondernemings betrokke te raak. ‘n Meer effektiewe wyse om entrepreneurskap te bevorder

is die skep van ‘n guntige omgewing waarin hierdie ondernemings sake doen.

Om te beweer dat die staat altyd die ekonomie kan verbeter, is ook nie waar nie. Die staat

se inmenging moet slegs sovêr strek, dat die vryemark nie die ekonomie misbruik, slegs vir

eie gewin nie. Nasionalisering van privaatondernemings is nie ʼn manier om die ekonomie te

verbeter nie; inteendeel, daar is genoeg bewyse in die wêreld dat dit die teenoorgestelde

uitwerking het.

2.7 Die werking van die ekonomie in geheel

Hierdie studie-eenheid het begin deur die besluite van individue en sakeondernemings te

bespreek en dit is opgevolg deur die bespreking van die interaksie tussen die rolspelers in

die ekonomie. Al hierdie besluite en interaksie saam, maak dat die ekonomie in sy geheel

slaag. Die drie laaste beginsels het betrekking op die werking van die ekonomie in sy

geheel.

2.7.1 Beginsel 8: Lewenstandaard en produksie

Die verskille in die lewenstandaarde van mense oor die wêreld heen, is verbysterend. In die

jaar 2000 was die gemiddelde inkomste in Amerika, $34,100 per individu. In dieselfde jaar

was die gemiddelde inkomste in Mexiko slegs $8,790 per individu en die gemiddelde

inkomste per Nigeriër was slegs $800. Hierdie groot verskille in inkomste, word gereflekteer

in die kwaliteit van lewe vir die inwoners van elke land. Die burgers van ryk lande het meer

luukse items soos motors en huishoudelike produkte, beter gesondheidsdienste en beter

opvoedkundige fasiliteite as arm lande. Mense in ryk lande het ook ʼn langer

lewensverwagting as mense in arm lande (Mankiw, 2003: 11).

Verandering in die lewenstandaarde oor lang tydperk het ook ʼn bydrae tot die welvaart in

sekere lande. In eerstewêreldlande groei die inkomste per kapita met 2% per jaar. Dit het

tot gevolg dat rykdom in hierdie lande elke 35 jaar verdubbel. Wat is die rede vir hierdie

groot verskille in die lewenstandaarde in verskillende lande? Die antwoord is eenvoudig:

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 56

Page 59: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Byna alle veranderinge in lewenstandaarde is toe te skryf aan produktiwiteit (Mankiw, 2003:

11).

Produktiwiteit is ‘n maatskaf van hoeveel uitset ‘n spesifieke inset tot gevolg het. In terme

van produksie, kan produktiwiteit gesien word as die hoeveelheid produkte wat met ‘n

sekere hoeveelheid hulpbronne vervaardig is. ‘n Maatskappy wat 100 eenhede van ‘n

produk produseer is meer produktief as ‘n maatskappy met presies dieselfde hulpbronne wat

50 eenhede van dieselfde produk vervaardig. Werknemers is een van hierdie hulpbronne en

speel ‘n groot rol in die produktiwiteit van ‘n onderneming of ‘n land. In die meeste lande

waar werkers ʼn hoë produktiwiteit handhaaf, neem die lewenstandaarde toe. Hoe hoër die

produktiwiteit van ʼn land, hoe hoër die inkomste per werker. Die fundamentele verwantskap

tussen produktiwiteit en lewenstandaarde is eenvoudig, maar die gevolge daarvan is

verreikend.

Dit is belangrik om te onthou dat produktiwiteit nie die enigste faktor is wat lewenstandaarde

verhoog nie. Loonverhogings dra ook by tot die verhoging in lewenstandaarde, maar sonder

die verhoging in produktiwiteit, is dit egter van korte duur (Mankiw, 2003: 11).

Nog aspekte wat die lewenstandaard van ‘n land kan verhoog, sluit die verantwoordelike

besteding deur ‘n regering in. Dit is algemeen bekend dat lande waar korrupsie hoogty vier,

gewoonlik verlaagde lewenstandaarde ervaar.

Gesonde mededinging binne die ekonomie dra ook by tot die verhoging in lewenstandaarde.

Mededinging vanaf die buiteland kan ook ʼn positiewe rol in die verhoging van

lewenstandaarde speel.

Die verhouding tussen produktiwiteit en lewenstandaarde het ook ʼn beduidende invloed in

die vorming van beleid. Beleid kan positief bydrae tot produktiwiteit, deur

opleidingsprogramme daar te stel, toegang tot tegnologie te verleen en die verskaffing van

gereedskap wat nodig is vir die vervaardiging van goedere en lewering van dienste (Mankiw,

2003: 11).

2.7.2 Beginsel 9: Die staat se betrokkenheid by die druk van geld

In Januarie 1921 het ʼn koerant 0.30 mark in Duitsland gekos. Twee jaar later het dieselfde

koerant 70,000,000 mark gekos. Alle ander produkpryse het in hierdie tydperk in Duitsland

met dieselfde tempo toegeneem. In die geskiedenis is hierdie periode gekenmerk deur die

grootste verhoging wat ooit in inflasie gemeet is (Mankiw, 2003: 12).

Inflasie het groot probleme in die ekonomieë van baie lande veroorsaak. ʼn Land se

inflasiekoers van 3% sal die pryse van goedere, oor die tydperk van 20 jaar, laat verdubbel.

Dit is daarom ʼn belangrike mikpunt van die staat om inflasie so laag as moontlik te hou,

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 57

Page 60: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

omdat dit die ekonomie nadelig kan beïnvloed. Waardeur word inflasie veroorsaak? Die

oorsaak is feitlik altyd dieselfde, naamlik die toename in die geldvoorraad. Wanneer

regerings groot hoeveelhede geld druk en beskikbaar stel in die ekonomie, verlaag die

waarde van die geldeenheid. Om die konsep te verduidelik, kan na die sogenaamde

goudstandaard verwys word. Indien ʼn land net soveel geld mag hê, as wat hy goudreserwes

het, sal die geldeenheid se waarde verlaag as die geldvoorraad toeneem, sonder toename

in die goudreserwes (Mankiw, 2003: 13).

Wat is die goudstandaard?

In die eerste monetêre stelsels is goud as ‘n betaalmiddel gebruik. Omdat goud moeilik was

om rond te dra en omdat groot hoeveelhede daarvan ‘n sekuriteitsrisiko vir die eienaar

ingehou het, moet ‘n stelsel ontwikkel word om hierdie probleme te oorkom. Die oplossing

was redelik eenvoudig: Goud is by ‘n bank gestoor en die eienaar van die goud het ‘n stuk

papier gekry waarop die waarde van die goud neergeskryf is. Die stukkie papier was ‘n

belofte dat, sou die draer die papier by die bank inhandig, die bank vir die draer die

ooreenkomstige bedrag in goud sou gee.

Mettertyd het die draers van die “stukkie papier” (wat papiergeld geword het) nie die goud

gaan opeis nie, maar bloot die geldnote gebruik vir transaksies. Die reël was egter dat die

waarde van al die geldnote in omloop nooit meer mag wees as die waarde van die goud wat

in die bank gestoor was nie. Hierdie reël het as die goudstandaard bekend gestaan.

Vandag word die goudstandaard nie meer gevolg nie. Daar kan dus baie meer of minder

geld in ‘n land in omloop wees as wat daar goud deur hul sentrale bank besit word.

2.7.3 Beginsel 10: Inflasie en werkloosheid

Inflasie, gemeet as ‘n persentasie, is ‘n aanduiding van die gemiddelde styging in pryse van

produkte en dienste. Inflasie word gewoonlik vir ‘n jaartydperk gemeet.

Ekonomiese groei, en veral ‘n verhoging in inkomste, sal inflasie laat styg. Op die

korttermyn word ‘n verhoging in inflasie met ‘n vermindering in werkloosheid geassosieer:

Hoe werk dit? Hou die basiese kringloop tussen produksie, inkomste en besteding wat in

Studie-eenheid 1 bespreek is, in gedagte. Inflasie behels ‘n styging in die pryse van

produkte en dienste. Soos reeds genoem is, sal ‘n verhoging in pryse die produksie van

daardie produkte of dienste verhoog – vervaardigers kan meer geld maak. Om die

verhoogde vlak van produksie moontlik te maak, word meer werkers benodig. As hierdie

werkers aangestel is, is daar minder werklose mense in die land. Daarom neem

werkloosheid af.

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 58

Page 61: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Hierdie verhouding tussen inflasie en werkloosheid is die eerste keer deur Phillips, ʼn

ekonoom, waargeneem. Hierdie verhouding word voorgestel in die Phillipskromme (kyk

Figuur 2.1 hieronder). Uit die kromme is dit duidelik dat wanneer inflasie styg, werkloosheid

sal afneem (Mankiw, 2003: 13).

Figuur 2.1: Die Phillipskromme (Mohr et.al., 2010: 528)

Die beginsel waarop die Phillipskromme gebaseer is, bly vandag vir baie owerhede ʼn

probleem. Inflasie is ‘n direkte resultaat van ekonomiese groei – iets wat ‘n regering wil

aanmoedig. As inflasie egter toegelaat word om te styg, kan dit kostes van produksie

verhoog (ondernemings betaal duurder vir hulpbronne) en die besteebare inkomste van

huishoudings verminder. As ‘n kritieke hulpbron, arbeid, te duur raak vir ‘n onderneming, kan

dit lei tot werkloosheid. As ‘n huishouding se besteebare inkomste afneem, neem die vraag

na produkte en dienste af, wat kan lei tot ‘n afname in ekonomiese groei.

Dit is daarom ‘n moeilike balans wat ‘n land se reserwebank moet handhaaf wanneer inflasie

ter sprake is. Suid-Afrika poog om inflasie tussen 3% en 6% te hou. As inflasie bo 6% styg,

word ‘n rentekoersverhoging oorweeg. Hierdie rentekoersverhoging het gewoonlik ‘n daling

in besteding (en verhoging in spaar) tot gevolg, wat inflasie weer onder beheer sal bring.

Bogenoemde is ‘n vereenvoudigde verduideliking van die faktore wat inflasie beïnvloed en

aspekte wat deur inflasie beïnvloed word. Dit is belangrik om te onthou dat ‘n groot aantal

ander elemente by inflasie betrokke is, soos wat in die geval van Zimbabwe gesien was.

0

1

2

3

4

5

-1 1 2 3 4 5

INFL

ASIE

(%)

WERKLOOSHEID (%)

A

B

C

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 59

Page 62: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Wat het in Zimbabwe gebeur?

Die geval van Zimbabwe se ekonomie is ‘n interessante gevallestudie. Hoewel dit nie

moontlik is om die hele geval hier te bespreek nie, is dit ‘n belangrike voorbeeld van ‘n

land waar inflasie geheel en al hand-uit geruk het.

As gevolg van politieke besluite is sanksies teen Zimbabwe ingestel. Politieke

onstuimigheid het ook veroorsaak dat selfs ondernemings van lande wat nie deur die

sanksies geraak is nie, hul beleggings uit Zimbabwe onttrek het. Die ekonomie het dus

baie vinnig en dramaties tot ‘n stilstand gekom.

Een van die pogings wat die regering aangewend het om die ekonomie te stimuleer, ten

spyte van die sankies, was om geld in die ekonomie te stort (en ekstra note te druk).

Hierdie is egter ‘n korttermyn-oplossing met langtermyn gevolge. Die ekstra geld was nie

genoeg om die ekonomie weer aan die gang te kry nie. Die druk van geld het die aanbod

van Zimbabwe dollars verhoog, wat die waarde daarvan laat val het. Omdat die waarde

van die geld geval het, het produkte en dienste se pryse drasties gestyg. Om dit vir

mense moontlik te maak om hierdie produkte te bekostig (veral die staatsamptenare se

salarisse) moes meer geld gedruk word. Hierdie het in ‘n bose kringloop ontaard omdat

die oorsprong van die probleem nooit aangespreek is nie.

Zimbabwe se inflasiekoers het ‘n hoogtepunt van 2 660 522% in 2008 bereik

(www.tradingeconomics.com). Die land het intussen hul eie geldeenheid opgegee en

gebruik die Amerikaanse dollar as ‘n geldeenheid.

2.8 Die teorie van goedere in die ekonomie

Die doel van ekonomiese aktiwiteit is om menslike behoeftes te bevredig. Die meeste

behoeftes word deur goedere en dienste bevredig. Goedere is tasbare voorwerpe soos

voedsel, klere, huise, boeke en motors. Dienste is ontasbare dinge soos mediese dienste,

regsdienste, finansiële dienste en dienste wat deur staatsamptenare gelewer word. In die

ekonomie word oor die algemeen verwys na goedere en dienste. Daar is verskeie soorte

goedere en dienste. In hierdie afdeling word onderskei tussen verbruikersgoedere en

kapitaalgoedere, asook verskillende kategorieë van goedere: finale goedere en intermediêre

goedere, privaatgoedere en owerheidsgoedere, ekonomiese goedere en vrye goedere,

homogene goedere en heterogene goedere (Mohr et al., 2010: 20).

2.8.1 Verbruikersgoedere en kapitaalgoedere

Verbruikersgoedere is goedere wat deur individue of huishoudings verbruik word.

Voorbeelde sluit in voedsel, wyn, klere, meubels en ander huishoudelike toebehore.

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 60

Page 63: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Kapitaalgoedere kan nie verbruik word nie, maar word gebruik in die vervaardiging van

verbruikersgoedere. Voorbeelde van kapitaalgoedere is masjinerie, aanlegte en toerusting

wat vir vervaardiging gebruik word, skoolgeboue, paaie en damme. Verbruikersgoedere kan

in drie kategorie verdeel word (Mohr et al., 2010: 20):

• Nie duursame goedere: Dit is goedere wat net een keer gebruik kan word, soos

voedsel, wyn, tabak, brandstof en medisyne.

• Semi-duursame goedere: Dit is goedere wat meer as eenkeer gebruik kan word,

maar ʼn beperkte leeftyd het soos klere, skoene, lakens, komberse en motorbande.

• Duursame goedere: Dit is goedere wat gewoonlik etlike maande en selfs jare hou,

soos meubels, motors, huise, yskaste en wasmasjiene.

2.8.2 Finale goedere en intermediêre goedere

Finale goedere is goedere wat deur verbruikers, huishoudings en ondernemings gebruik

word. ʼn Voorbeeld van finale goedere, is brood. Intermediêre goedere is goedere wat

gekoop word en dan in die vervaardiging van ander produkte gebruik word. Meel wat deur ʼn

bakker gebruik word, is ʼn voorbeeld van intermediêre goed, wat verder verbruik word om

brood te bak. Wanneer ʼn huishouding egter meel koop, is dit ʼn finale produk, omdat die

brood wat daarmee gebak gaan word, deur die huishouding geëet gaan word (Mohr et al.,

2010: 21).

2.8.3 Privaatgoedere en owerheidsgoedere

Privaatgoedere is goed wat deur individue of huishoudings verbruik word. Goedere soos

klere, voedsel en motors is private goedere. ʼn Kenmerk van privaatgoedere is dat die

verbruik daarvan deur ander uitgesluit is. Owerheidsgoedere, daarenteen, is goed wat

deur die gemeenskap in geheel verbruik word. ʼn Verkeerslig is ʼn voorbeeld van

owerheidsgoed. Ander voorbeelde is verdediging en staatshospitale (Mohr et al., 2010: 21).

2.8.4 Ekonomiese goedere en vrye goedere

Ekonomiese goedere is goedere wat teen ʼn koste vervaardig word en waarvoor skaars

bronne verbruik word. Ekonomiese goedere word daarom ook skaarsgoedere genoem. Die

meeste goedere in ʼn ekonomie is ekonomiese goedere (Mohr et al., 2010: 21).

Vrye goedere, daarenteen, is goedere wat nie skaars is nie en daarom nie ʼn prys het nie.

Lug, sonskyn en seewater by die kus word gewoonlik as vrye goedere beskou. Al die gawes

van die natuur word as vrye goedere beskou, omdat dit nie deur die mens geproduseer is

nie. Tog verg dit in baie gevalle groot moeite om die vrye goedere vir die mens bruikbaar te

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 61

Page 64: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

maak. Water moet opgegaar word en teen groot onkoste in pypleidings vervoer word om tot

beskikking van die verbruiker te kom (Mohr et al., 2010: 21).

Sommige goedere wat as vry beskou word, soos onderwys, is ook nie heeltemal vry nie.

Die kinders ontvang dalk gratis onderrig, maar die onderwyser moet betaal word en dit

geskied deur belastingbetalers. In die ekonomiese sin, is baie vrye goedere nie altyd gratis

nie, omdat die belastingbetaler daarvoor moet betaal (Mohr et al., 2010: 21).

2.8.5 Homogene en heterogene goedere

Homogene goedere is goedere wat in alle opsigte presies dieselfde is. Daar is min

voorbeelde van sulke goedere. ʼn Ons fyngoud is ʼn voorbeeld – een ons fyngoud is presies

dieselfde as ʼn volgende ons fyngoud (Mohr et al., 2010: 21).

Heterogene of gedifferensieerde goedere is goedere met verskillende variëteite, kwaliteite

en handelsmerke. Die meeste goedere is heterogene goedere. Selfs brood kom in

verskillende vorms, groottes, kwaliteite en soorte voor (Mohr et al., 2010: 21).

2.9 Die algemene teorie van nut en ruil

In hierdie afdeling word die algemene teorie van die waarde (nut) van goedere en dienste

bespreek, in samehang met die prys wat die verbruiker bereid is om daarvoor te betaal. In

ekonomiese teorie word daarna verwys as die waarde- (nut) en ruilbeginsel. Alle goedere

en dienste het ʼn waarde wat deur verskeie ekonomiese faktore, maar in besonder, deur

vraag en aanbod, bepaal word. (In Afrikaans word die woord “nut” gebruik eerder as

“waarde”.)

Nut word gesien as die waarde wat ‘n produk of diens vir ‘n individu of organisasie het. Dit

kan, volgens sommige beginsels, as ‘n spesifieke getal uitgedruk word. Een produk kan ook

meer nut vir ‘n persoon hê as ‘n ander produk, selfs al kan hierdie nut nie as ‘n getal

uitgedruk word nie.

Fullbrooke (2002:61) sê dat die nut of die ruilwaarde, van een tipe goedere (ʼn brood), op

enige plek of tyd, die bedrag is van die tweede tipe goedere (geld), wat daar en dan verkry

kan word, in ruil vir die eerste. Met ander woorde, ‘n persoon wat bereid is om R10 vir ‘n

brood te bepaal, heg R10 se nut (of waarde) aan die brood.

In die bespreking van vraag en aanbod word aangeneem dat die hoeveelheid verkope van ʼn

produk sal toeneem as die prys van die produk daal en sal afneem as die prys toeneem. In

hierdie afdeling word verbruikersgedrag in meer besonderhede ondersoek, met die oog op

die nut van ʼn produk, teenoor die ruil, wat die produk die besitting van die verbruiker, wat die

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 62

Page 65: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

transaksie voltooi, maak. Die soeklig val op twee benaderings tot verbruikerskeuse (Mohr

et al., 2010: 184):

1. Die nutsbenadering en

2. die onsydigheidsbenadering.

Die nutsbenadering berus op die idee van kardinale nut, terwyl die onsydigheidsbenadering

op die idee van ordinale nut berus. Die belangrikste begrippe wat in hierdie afdeling

bekendgestel word, is (Mohr et al., 2010: 184):

• Nut,

• grensnut en

• geweegde grensnut.

Benewens die feit dat dit ʼn regverdiging vir die wet van vraag bied, is grensnut ook die

eerste grensbegrip wat in hierdie studie aangetref word. Grensbegrippe speel ʼn belangrike

rol in neoklassieke ekonomiese ontleding en die verskil tussen totale, grens en gemiddelde

waardes, word daarom in besonderhede verduidelik. Ons verduidelik ook

onsydigheidskrommes en dui aan wat hul vernaamste eienskappe is. Daarna word die

begrotingslyn bekendgestel, wat saam met onsydigheidskrommes, die verbruikersewewig

bepaal. Dit word gevolg deur ʼn ontleding van die invloed van verandering in inkomste en

pryse en die afleiding van die vraagkromme (Mohr et al., 2010: 185).

Die teorie van verbruikersgedrag word ook verduidelik. Hierdie teorie is relatief maklik om te

verstaan. Dit is egter belangrik om te onthou dat teorie altyd ʼn vereenvoudiging van die

werklikheid is. In die ontleding van verbruikersgedrag moet sekere

vereenvoudigingsaannames gemaak word (Mohr et al., 2010: 185).

Dit kan ʼn bron van frustrasie vir enigeen wees, wat teorie met beskrywing verwar. Soos

deurgaans in hierdie studie aangedui, is die doel van teorie nie om gedrag te beskryf nie,

maar om gedrag te verduidelik en te voorspel en om beleidsbesluite te ontleed. Om hierdie

doelwitte te bereik, is algemene teorieë nodig, wat dan op bepaalde gevalle toegepas kan

word. Om sulke teorieë te formuleer, moet sekere vereenvoudigingsaannames gemaak

word (Mohr et al., 2010: 185).

2.9.1 Nut

Verbruik is nie ʼn doel op sigself nie. Huishoudings en individuele verbruikers verbruik nie

bloot goedere en dienste om dit op te gebruik nie. Die doel van verbruik is om behoeftes te

bevredig. In die ontleding van verbruikersgedrag, word aangeneem dat huishoudings of

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 63

Page 66: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

verbruikers poog om met die beskikbare middele en alternatiewe tot hulle beskikking, hul

behoeftebevrediging te maksimeer (Mohr et al., 2010: 186).

Nut is bloot ʼn term vir verbruikersbevrediging. Hierdie term is in die 19de eeu, vir die eerste

keer, deur ekonome gebruik om die graad van behoeftebevrediging wat ʼn huishouding of

verbruiker uit die verbruik van goedere of dienste verkry, of verwag om te verkry, uit te druk.

Die doel van verbruikersgedrag kan dus omskryf word as die maksimering van nut, gegewe

die beskikbare middele en alternatiewe verbruiksmoontlikhede (Mohr et al., 2010: 186).

Die nut van ʼn spesifieke goed of diens is ʼn maatstaf van die mate waarin dit ʼn menslike

behoefte bevredig. Dit is egter ʼn abstrakte en subjektiewe begrip. ʼn Spesifieke produk het

nie ʼn unieke, meetbare nut wat op alle verbruikers van toepassing is nie. Smaak en

behoeftes verskil van een verbruiker tot ʼn volgende. ʼn Produk sal ook op verskillende tye en

verskillende plekke, verskillende grade van bevrediging aan ʼn bepaalde verbruiker verskaf.

ʼn Sambreel sal, byvoorbeeld groter behoeftebevrediging bied, wanneer dit reën as wanneer

dit nie reën nie. Netso, sal ʼn yskas groter nut in tropiese gebiede hê, as by die suidpool.

Daar is ook geen instrument of maatstaf waarmee nut objektief gemeet kan word nie. Een

verbruiker se nut (of behoeftebevrediging) kan dus nie met die van ʼn ander verbruiker

vergelyk word nie (Mohr et al., 2010: 186).

2.9.2 Kardinale en ordinale nut

Om nut te kan kwantifiseer (in ‘n getal om te skakel) word daar na twee beginsels gekyk

(Mohr et al., 2010: 186):

• Kardinale nut. Die beginsel van kardinale nut bepaal dat nut wel gemeet kan word

en uitgedruk kan word as ‘n spesifieke getal.

• Ordinale nut. Die beginsel van ordinale nut bepaal dat nut nie as ‘n enkele getal

uitgedruk kan word nie, maar dat produkte en dienste in ‘n rangorde sorteer kan word

volgens die nut wat dit aan die verbruiker verskaf. ‘n Mens kan, byvoorbeeld, nie sê

dat ‘n brood 50 eenhede nut en ‘n sjokoladekoek 100 eenhede nut het nie, maar ‘n

mens kan wel aandui dat sjokoladekoek meer nut as brood vir ‘n verbruiker het.

Die nutsbenadering tot die ontleding van verbruikersgedrag (hierbo bespreek) berus op die

aanname dat ʼn verbruiker waardes kan toeken aan die hoeveelheid bevrediging (nut) wat hy

of sy uit die verbruik van elke opeenvolgende eenheid van ʼn verbruiksgoed of diens verkry.

Daar word ook aanvaar dat dit moontlik is om die nut van verskillende verbruiksgoedere en

dienste kwantitatief te vergelyk. Die nutsbenadering berus dus op die idee van kardinale nut (Mohr et al., 2010: 186).

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 64

Page 67: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Die onsydigheidsbenadering, daarenteen, berus op die idee van ordinale nut, wat slegs

vereis dat verbruikers hul voorkeur, ten opsigte van die verbruik van verskillende

kombinasies van produkte en dienste, in ʼn bepaalde rangorde kan plaas. Die kardinale

nutsbenadering berus op die aanname dat bevrediging (nut) op die een of ander wyse op ʼn

kardinale skaal gemeet kan word en dat nutsverskille presies gekwalifiseer kan word. As die

grensnut van sjokolade, byvoorbeeld 5 eenhede en die grensnut van jogurt 10 eenhede is, is

die grensnut van jogurt tweemaal so groot, as dié van sjokolade (Mohr et al., 2010: 187).

Ordinale nut, daarenteen, beteken eenvoudig dat die bevrediging wat ʼn verbruiker verkry

deur verskillende produkte of kombinasies van produkte te verbruik, in ʼn rangorde of

voorkeurorde geplaas kan word. Die verbruiker kan verskillende produkte of

produkkombinasies, volgens sy of haar voorkeur in ʼn rangorde plaas, maar kan niks sê

aangaande die absolute vlak van bevrediging, wat elke produk of produkkombinasie verskaf

nie. Die grootte van die nutsverskille kan derhalwe nie bepaal word nie. Die verbruiker kan

slegs ʼn rangorde van hoogste tot laagste, beste tot slegste, mees bevredigende tot minste

bevredigende, en so meer aandui. Die nutsbenadering wat op kardinale nut berus, word

eerstens bespreek (Mohr et al., 2010: 186).

2.9.3 Die nutsbenadering: grensnut en totale nut

Die nutsbenadering tot die ontleding van verbruikersgedrag, berus op die aanname dat ʼn

individuele verbruiker subjektiewe nutsvergelykings kan maak van elke opeenvolgende

eenheid van ʼn verbruiksgoed wat verbruik word. Om hierdie eenhede van ander

metingseenhede (bv. meter, liter en rand) te onderskei, word dit utils (afgelei van utility)

genoem (Mohr et al., 2010: 188).

Voorbeeld 2.1

Beskou Johan Smit se verbruik van piesangs gedurende ʼn bepaalde periode.

Veronderstel dat die eerste piesang wat hy verbruik, aan hom ʼn nut van 50 utils, verskaf.

Nadat hy een piesang geëet het, neem die intensiteit van sy behoefte aan piesangs af en

die tweede piesang se nut is slegs 35 utils, ensovoorts. Die ekstra of bykomende nut wat

ʼn verbruiker deur die verbruik van een bykomende eenheid van ʼn produk verkry, word

grensnut genoem. In ons voorbeeld is die grensnut van die eerste piesang 50 utils en

die grensnut van die tweede piesang 35 utils (Mohr et al., 2010: 188).

Tabel 2.1 bevat hipotetiese waardes vir die grensnut van piesangs wat gedurende ʼn

bepaalde tydperk deur Johan Smit verbruik word. Sy totale nut is die som van al die

grensnutte. Die totale nut van een piesang is 50 utils, die totale nut van twee piesangs is

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 65

Page 68: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

85 utils (d.w.s. 50 + 35), ensovoorts. Hierdie verwantskap tussen totale waardes en

grenswaardes is baie belangrik in ekonomiese ontledings (Mohr et al., 2010: 185).

Aantal piesangs verbruik Grensnut (utils) Totale nut (utils)

1 50 50

2 35 85

3 29 114

4 18 132

5 12 144

6 6 150

7 2 152

8 0 152

9 -4 148

Tabel 2.1: Grensnut en totale nut met die verbruik van piesangs as voorbeeld (Mohr et al., 2010: 185)

Tabel 2.1 illustreer dat indien identiese (of homogene) eenhede van ʼn goed, die een na die

ander verbruik word, die grensnut tot nul sal afneem. Negatiewe nut word disutiliteit genoem. Solank as wat die grensnut positief is, neem die totale nut toe. Dit bereik ʼn

maksimum wanneer die grensnut gelyk is aan nul (d.w.s. wanneer die verbruiker versadig is)

en neem dan af, as die grensnut negatief word (d.w.s. wanneer disutiliteit intree). In die

tabel word versadiging ná die verbruik van die sewende piesang bereik (Mohr et al., 2010:

185).

Jy kan jou eie eksperiment uitvoer om hierdie teorie te toets. Neem ʼn pak sjokolade of ʼn

pak lekkergoed en verbruik die inhoud, een na die ander. Ken ʼn waarde toe aan die

bevrediging wat deur die verbruik van elke bykomende eenheid verkry word. Die resultaat

sal waarskynlik ʼn soortgelyke verloop hê, as dit wat in Tabel 2.1 geïllustreer is. Hierdie

neiging word die wet van dalende grensnut genoem (Mohr et al., 2010: 185).

Volgens die wet van dalende grensnut, neem die grensnut van goed of ʼn diens af, namate

meer eenhede daarvan gedurende ʼn gegewe periode verbruik word. Die wet word somtyds

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 66

Page 69: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

ook die eerste wet van Gossen genoem, vernoem na die Duitse ekonoom Herman Heinrich

Gossen (1810-1858), wat dit in 1854 geformuleer het.

Die wet van dalende grensnut kan ook aan die hand van totale nut uitgedruk word.

Wanneer ʼn verbruiker meer eenhede van bepaalde goedere verbruik, sal die verbruiker se

totale nut met betrekking tot daardie goedere teen ʼn dalende koers toeneem. Met ander

woorde, die toevoeging tot totale nut, deur die verbruik van elke bykomende eenheid van die

produk sal afneem. Hierdie toevoeging tot totale nut, is natuurlik die grensnut van die

produk (Mohr et al., 2010: 185).

Figuur 2.2 en 2.3 hieronder stel respektiewelik die dalende grensnut en die totale nut vir die

data in Tabel 2.1 voor.

Figuur 2.2: Grensnut vir piesangs verbuik (Sien Tabel 2.1)

Figuur 2.3: Totale nut vir piesangs verbruik (Sien Tabel 2.1)

-10

0

10

20

30

40

50

60

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Axis

Titl

e

Nut vir piesangs verbruik

Grensnut

020406080

100120140160

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Totale nut vir piesangs verbruik

Totale nut (utils)

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 67

Page 70: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Die onderskeid tussen totale nut en grensnut bied ook ʼn moontlike oplossing vir ʼn probleem

waarmee Adam Smith in die 18de eeu geworstel het. Hierdie probleem word gewoonlik die

waardeparadoks genoem.

Die waardeparadoks van Adam Smith

In sy boek, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations wat in 1776

gepubliseer is, het Adam Smith verklaar dat daar nie ʼn duidelike verband tussen die

gebruikswaarde (of nut) en die ruilwaarde (of prys) van ʼn produk is nie. Om hierdie punt

te illustreer het hy water en diamante as voorbeelde gebruik.

Water het ʼn hoë gebruikswaarde, maar ʼn lae ruilwaarde. Diamante het weer ʼn lae

gebruikswaarde maar ʼn hoë ruilwaarde. Smith het tot die gevolgtrekking gekom dat daar

geen verband bestaan tussen die gebruikswaarde en die ruilwaarde nie.

Smith het die probleem wat die waardeparadoks genoem word opgelos, deur te beweer

dat die ruilwaardes of relatiewe pryse deur die aanbod bepaal word en van arbeidskoste

afhang.

Die grensnutteorie het ʼn moontlike oplossing gebied vir die waardeparadoks. Volgens

hierdie teorie lê die geheim daarin, dat daar tussen totale nut en grensnut onderskei moet

word. Die totale nut van water is baie hoog. Die grensnut van water is egter baie laag.

Die verbruik van water is baie hoog en die grensnut van water is baie klein, omdat die

bevrediging van een ekstra glas water baie min is. Diamante, daarenteen, het ʼn lae totale

nut, relatief tot water, maar omdat diamante skaars is en min diamante gekoop word, het

dit ʼn hoë grensnut. Volgens die grensnutteorie word die relatiewe pryse deur die vraag

bepaal, in plaas van die aanbod, soos deur Smith aanvaar is (Mohr et al. 2010: 188).

Totale nut, grensnut en die wet van dalende grensnut word vervolgens gebruik om

verbruikersvoorkeur te ondersoek.

2.9.4 Verbruikersewewig volgens die nutsbenadering

In die ontleding van verbruikersgedrag word aanvaar dat elke verbruiker poog om sy of haar

behoeftebevrediging deur die verbruik van goedere en dienste te maksimeer. Die doel is

dus om die hoogste bereikbare vlak van totale nut te behaal. Die byvoeglike naamwoord

“bereikbare” is belangrik, aangesien ʼn verbruiker se vermoë om behoeftes te bevredig, deur

sy of haar inkomste en die pryse van die verskillende goedere en dienste beperk of begrens

word. Vir ʼn gegewe inkomste en ʼn gegewe stel pryse van goedere en dienste sal ʼn

verbruiker in ewewig wees as hy of sy die maksimum moontlike totale nut verkry. Onthou

dat ewewig ʼn situasie is waar daar geen aansporing vir die deelnemers (in hierdie geval die

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 68

Page 71: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

verbruiker) is om hulle planne te verander nie. Wanneer ʼn verbruiker die maksimum

moontlike totale nut uit sy of haar inkomste verkry het, gegewe die pryse van die

verskillende goedere en dienste, is daar geen aansporing vir die verbruiker om sy of haar

planne te verander nie (Mohr et al., 2010: 188).

In die grensnutteorie word aangeneem dat verbruikers bewus is van hulle behoeftes, asook

van die nut wat hulle deur die bevrediging van hierdie behoeftes sal verkry. Daar word dus

aanvaar dat elke verbruiker in ʼn posisie is om sy of haar behoeftes in volgorde van

belangrikheid te rangskik en om ʼn lys op te stel van die dinge wat hy of sy verkies om te

koop. Hierdie lys, wat die smaak van die verbruiker weerspieël, word ʼn voorkeurskaal genoem. Die aanname dat ʼn voorkeurskaal bestaan, impliseer nie dat verbruikers werklik so

ver gaan as om hul voorkeurskaal neer te skryf, en om waardes toe te ken aan die

bevrediging wat deur die verbruik van elke eenheid verkry word nie. Dit dui bloot daarop dat

verbruikers slegs rasionele besluite kan neem, indien hulle wel iets soos ʼn voorkeurskaal in

gedagte het (Mohr et al., 2010: 188).

Voorbeeld 2.2

In Tabel 2.2 word so ʼn voorkeurskaal aangetoon. ʼn Verbruiker, Heide Tietz, verbruik drie

goedere, naamlik brood, vleis en rys. Brood kos R1.00 per eenheid, vleis, R3.00 per

eenheid en rys, R2.00 per eenheid. Die tabel toon die grensnut (MU) en die totale nut

(TU) vir een tot tien eenhede brood, vleis en rys, wat per week verbruik kan word. (MU en

TU is onderskeidelik afgelei van marginal utility en total utility. Die tabel toon ook die

geweegde grensnut. Die geweegde grensnut is die grensnut per eenheid, gedeel deur

die prys per eenheid (MU/P).

Die betekenis van die geweegde grensnut sal mettertyd duideliker word.

Kombinasie Eenhede Totale nut (utils) Brood Vleis Rys

1 12 0 1 336

2 9 1 0 360

3 8 0 2 390

4 7 1 1 408

5 6 2 0 405

6 6 0 3 414

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 69

Page 72: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

7 5 1 2 426

8 4 2 1 417

9 4 0 6 408

10 3 3 0 387

11 3 1 3 414

12 2 2 2 399

13 2 0 5 372

14 1 1 4 372

15 1 3 1 363

16 0 6 0 306

17 0 2 3 351

18 0 0 6 306

Tabel 2.2: Voorkeurskaal met moontlike kombinasies (Mohr et al., 2010: 188)

2.9.5 Totale, gemiddelde en grenswaardes

Hierdie begrippe kan met die volgende voorbeeld toegelig word:

Voorbeeld 2.3

Moosa September, ʼn Ekonomie en Entrepreneurskap-student, moet tien werkopdragte

gedurende die jaar inhandig. Elke werkopdrag tel 100 punte. Vir die eerste werkopdrag

behaal hy 70 punte. In hierdie stadium is sy totale punt, grenspunt en gemiddelde punt

almal gelyk aan 70. Vir die tweede werkopdrag behaal hy 50 punte. Hierdie toevoeging

tot sy totale punt, word nou sy grenspunt, wat 50 is. Sy totale punt is nou 70, plus 50,

dit wil sê, 120. Sy gemiddelde punt is nou 120, gedeel deur 2, dit wil sê, 60. Waarom het

sy gemiddelde punt gedaal? Omdat sy grenspunt (50) laer as sy vorige gemiddelde (70)

is (Mohr et al., 2010: 188).

REËL: Wanneer die grenswaarde laer as die vorige gemiddelde waarde is, neem die gemiddelde waarde af.

Vir die derde werkopdrag behaal hy 60 punte. Hierdie ekstra of bykomende punt word

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 70

Page 73: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

nou sy grenspunt. Sy totale punt is nou 180 (d.w.s. 70 + 50 + 60). Sy gemiddelde punt is

180, gedeel deur 3, dit wil sê, 60. Sy gemiddelde punt bly dus onveranderd.

REËL: Wanneer die grenswaarde gelyk aan die vorige gemiddelde waarde is, bly die gemiddelde waarde onveranderd.

Vir die vierde werkopdrag word 80 punte aan hom toegeken. Sy gemiddelde punt is 260

gedeel deur 4, dit wil sê, 65. Sy gemiddelde punt het toegeneem. Waarom? Omdat sy

grenspunt hoër as sy vorige gemiddelde punt is (Mohr et al., 2010: 189).

REËL: Wanneer die grenswaarde groter as die vorige gemiddelde waarde is, neem die gemiddelde waarde toe.

Moosa se prestasie in die oorblywende ses werkopdragte en die ooreenstemmende

totale grens en gemiddelde waarde, word in die tabel opgesom. Werk deur die tabel en

let op hoe die drie reëls, waarna hierbo verwys word, altyd geld (Mohr et al., 2010: 186).

Werkopdrag- nommer

Punte behaal

Totale punt

Grenspunt Gemiddelde punt

1 70 70 70 70

2 50 120 50 60

3 60 180 60 60

4 80 260 80 65

5 40 300 40 60

6 60 360 60 60

7 67 427 67 61

8 93 520 93 65

9 20 540 20 60

10 80 620 80 62

Tabel 2.3: Moosa se totale, grens- en gemiddelde punte (Mohr et al., 2010: 186)

Die verwantskappe tussen totale waardes en grenswaardes, en tussen grens- en

gemiddelde waardes, kan soos volg opgesom word (Tabel 2.4):

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 71

Page 74: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Totale waardes en grenswaardes Grens- en gemiddelde waardes

Wanneer ʼn totale waarde toeneem, is die

ooreenstemmende grenswaarde positief. OF Wanneer ʼn grenswaarde positief is, neem

die ooreenstemmende totale waarde toe.

Wanneer die grenswaarde laer as die gemiddelde waarde is, neem die

gemiddelde waarde af.

OF

Wanneer die gemiddelde waarde afneem,

moet die grenswaarde onder die

gemiddelde waarde lê.

Wanneer ʼn totale waarde afneem, is die

ooreenstemmende grenswaarde negatief. OF

Wanneer ʼn grenswaarde negatief is, neem

die ooreenstemmende totale waarde af.

Wanneer die grenswaarde hoër as die gemiddelde waarde is, neem die

gemiddelde waarde toe.

OF

Wanneer die gemiddelde waarde toeneem,

moet die grenswaarde bokant die

gemiddelde waarde lê.

Wanneer ʼn totale waarde ʼn maksimum of

ʼn minimum bereik, is die

ooreenstemmende grenswaarde nul. OF Wanneer ʼn grenswaarde nul is, bly die

ooreenstemmende totale waarde

onveranderd.

Wanneer die grenswaarde gelyk aan die

gemiddelde waarde onveranderd

OF

Wanneer die gemiddelde waarde nie toe of

afneem nie (bv. by ʼn maksimum of

minimum), moet die grenswaarde gelyk aan

die gemiddelde waarde wees.

Tabel 2.4: Verwantskap tussen totale waardes en grenswaardes (Mohr et al., 2010: 187)

Die belangrikste begrip in die nutsbenadering is grensnut. Grensbegrippe speel ʼn

belangrike rol in die ekonomiese ontleding. Dit is belangrik om te weet wat “grens” beteken

en hoe die grenswaarde met ʼn gemiddelde waarde en ʼn totale waarde verband hou.

Alhoewel baie ekonome in die 1700’s en 1800’s gehoop het dat grensnut eendag gemeet

sou kon word, soos lengte of gewig, is dit vandag ʼn feit dat grensnut nie objektief gemeet

kan word nie – dit kan slegs subjektief gemeet word.

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 72

Page 75: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

2.10 Samevatting

In hierdie studie-eenheid is die besluite wat mense neem, die interaksie tussen mense en

die werking van die ekonomie, in sy geheel, bespreek. In die ekonomie word hierdie drie

aspekte deur tien beginsels gedryf.

Hoe mense besluite neem 1. Verbruikers reageer op kompromieë.

2. Die koste van iets is, wat die verbruiker

bereid is om op te offer, om dit te kry.

3. Rasionele mense neem die marginale

verskille tussen koste en voordeel in ag.

4. Verbruikers reageer op insentiewe.

Die interaksie tussen mense 5. Handel, binnelands en tussen lande, strek tot

voordeel van almal.

6. Aktiwiteite in die markte word gebruik om

ekonomiese aktiwiteite te organiseer.

7. Die staat kan die ekonomie positief

beïnvloed.

Die werking van die ekonomie 8. ʼn Land se lewenstandaarde is direk gekoppel

aan die vermoë om goedere en dienste te

produseer.

9. Pryse van goedere styg as die staat meer

geld druk.

10. As inflasie styg, neem werkloosheid af.

Die belangrikste begrip in die nutsbenadering is grensnut. Grensbegrippe speel ʼn

belangrike rol in die ekonomiese ontleding. Dit is belangrik om te weet wat “grens” beteken

en hoe die grenswaarde met ʼn gemiddelde waarde en ʼn totale waarde verband hou.

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 73

Page 76: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

2.11 Selfevaluering

Aktiwiteit 2

1. Gee voorbeelde van kompromieë wat die verbruiker in die ekonomie mee

gekonfronteer word.

2. Wat is die geleentheidskoste as jy ʼn fliek in die inkopiesentrum wil gaan kyk, teenoor

die verantwoordelikheid om te studeer?

3. Water is nodig vir oorlewing. Is die marginale voordeel van ʼn glas water groot of klein?

4. Waarom is dit belangrik vir beleidmakers om oorweging te skenk aan insentiewe? Gee

ʼn voorbeeld.

5. Lys en beskryf die drie beginsels van interaksie tussen verbruikers in die ekonomie.

6. Verduidelik die invloed van die onsigbare hand in die ekonomie. Gee ʼn voorbeeld van

mislukking in die ekonomie. Verduidelik die verhouding tussen inflasie en

werkloosheid, aan die hand van die Phillipskromme.

7. Lys en beskryf die drie beginsels wat die werking van die ekonomie verduidelik.

Aktiwiteit 3

Gee ʼn definisie vir elk van die volgende begrippe:

1. Nut

2. Grensnut

3. Kardinale nut

4. Ordinale nut

Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie Bladsy 74

Page 77: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

STUDIE-EENHEID 3: BASIESE EKONOMIESE KONSEPTE VIR DIE

ENTREPRENEUR

3.1 Studie-eenheid leeruitkomstes

Kennis en begrip

Na voltooiing van Studie-eenheid 3 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te

demonstreer van die volgende:

• Geleentheidskoste vir die entrepreneur

• Vergelykende voordele vir die entrepreneur

• Waarde van die entrepreneur

• Aanbod en aanvraag

• Elastisiteit

Vaardighede

Jy sal ook in staat wees om:

• Te onderskei tussen die volgende begrippe wat belangrik is vir die entrepreneur:

geleentheidskoste, vergelykende voordeel, utility, vraag en aanbod, elastisiteit en

insentiewe.

• Die belangrike beginsels, metodes, prosedures en tegnieke as entrepreneur toe te

pas.

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 75

Page 78: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

3.2 Verrykende bronne

• http://catalogs.mhhe.com/mhhe/home.do

• http://www.daviddfriedman.com/

• http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/

• http://www.amosweb.com/

• http://www.resbank.co.za

• Mohr, P en Fourie, L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Pretoria: Van

Schaik uitgewers.

• Nieman, G. Hough, J. Nieuwenhuizen, C, 2005: Entrepreneurship: A South African

Perspective. Pretoria: Van Schaik uitgewers.

• Wickham, PA. 2004: Strategic Entrepreneurship. Essex: Pearson Education Limited.

3.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter?

Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan:

Sleutelwoord Omskrywing

Aanbod Die hoeveelheid produkte en dienste wat deur vervaardigers

in die mark beskikbaar gestel word.

Aanvraag Die behoeftes en begeertes waarvoor huishoudings oor die

nodige fondse beskik en bereid is om te betaal.

Absolute voordeel ʼn Land het ʼn absolute voordeel bo ʼn ander land, indien die

tweede land nie die goedere of dienste teen dieselfde prys

kan vervaardig nie.

Elastisiteit Elastisiteit is ʼn maatstaf van gevoeligheid of sensitiwiteit in die

mark wanneer die prys van ʼn produk opwaarts of afwaarts

verander.

Geleentheidskoste Die geleentheidskoste van ʼn keuse is die waarde van die

beste alternatief, wat die besluitnemer kon gekies het, maar

nie gekies het nie.

Vergelykende voordeel /relatiewe voordeel

Wanneer een land ‘n laer geleentheidskoste ten opsigte van ‘n

spesifieke produk het as ‘n ander land.

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 76

Page 79: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

3.4 Inleiding

In die ekonomie is daar voortdurend situasies waar die verbruiker keuses moet uitoefen om

te kies tussen sekere goedere en dienste as gevolg van skaars hulpbronne. Ekonomiese

besluite is altyd moeilik. Wanneer ‘n verbruiker tussen twee geleenthede moet kies, is

geleentheidskoste die waarde wat die verbruiker verloor met die geleentheid wat nie gekies

is nie.

Elke keer wanneer ʼn verbruiker ʼn keuse maak, is daar ʼn geleentheidskoste ter sprake en

ekonome gebruik altyd geleentheidskoste wanneer hulle koste meet. Die koste van ‘n

produk of diens is dit wat iemand moet opoffer om sodanige produk of diens te bekom.

Geleentheidskoste is een van die belangrikste begrippe in die ekonomie, aangesien dit die

kern van die ekonomiese probleem van skaarsheid en keuse saamvat.

Daar word deesdae algemeen aanvaar dat die mees suksesvolle ekonomieë dié is wat sterk

ekonomiese bande met die res van die wêreld het. Die omvang van ʼn land se

betrokkenheid by handel, word die oopheid van sy ekonomie, of die mate van integrasie in

die wêreldekonomie, genoem.

Elastisiteit is ʼn maatstaf van gevoeligheid of sensitiwiteit. Wanneer twee veranderlikes met

mekaar verband hou, wil ʼn mens dikwels weet hoe sensitief of gevoelig die afhanklike

veranderlike vir veranderings in die onafhanklike veranderlike is.

3.5 Geleentheidskoste vir die entrepreneur

In die ekonomie is daar voortdurend situasies waar die verbruiker keuses moet uitoefen,

deur te kies tussen sekere goedere en dienste, as gevolg van skaars hulpbronne. Die skaars

hulpbronne hier verwys na die geld wat die verbruiker het om te betaal vir ʼn produk of diens.

Neem byvoorbeeld die keuse wat op die verbruiker afgeforseer word om te kies tussen twee

produkte omdat daar nie genoeg geld (hulpbronne) is om vir al twee te betaal nie. Die

geleentheidskoste van ʼn keuse verwys na die waarde van die produk wat nie gekoop kon

word nie. Die verbruiker het dus die alternatiewe keuse uitgeoefen en net een produk

geneem. Met ander woorde, die geleentheidskoste van ʼn keuse is die waarde van die

geleentheid wat verbeur moes word.

Geleentheidskoste is een van die belangrikste begrippe in die ekonomie, aangesien dit die

kern van die ekonomiese probleem van skaarsheid en keuse saamvat. Elke keer wanneer ʼn

verbruiker ʼn keuse uitoefen, is daar ʼn geleentheidskoste ter sprake. Ekonome gebruik altyd

geleentheidskoste om die probleem van skaarsheid in die ekonomie te meet (Mohr et al.,

2010: 8).

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 77

Page 80: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Dit is ook ʼn belangrike element van die ekonomiese denkwyse. Ekonome neem nie net

eksplisiete geldelike koste (wat dikwels rekeningkundige koste genoem word) in ag nie.

Ekonome neem ook implisiete koste in ag, deur altyd te vra, hoe die skaars bronne

alternatiewelik aangewend kon gewees het (Mohr et al., 2010: 8).

3.5.1 Die produksiemoontlikheidskromme

Skaarsheid, keuse en geleentheidskoste kan met behulp van die

produksiemoontlikheidskromme of produksiemoontlikheidsgrens voorgestel word. Hierdie

konsep word met die volgende voorbeeld toegelig:

Voorbeeld 3.1

Gestel ʼn geïsoleerde gemeenskap langs die weskus oorleef daagliks deur vis te vang en

aartappels te produseer. Hierdie gemeenskap het gevind dat hul met al die beskikbare

hulpbronne wat hulle het, slegs 5 mandjies vis per dag kan verwerk, of 100kg aartappels

per dag kan produseer. Daar is slegs ʼn aantal ure per dag beskikbaar vir visvang en

hierdie tyd is ook die tyd wat hul moet gebruik om aartappels te produseer. Tyd is dus ʼn

skaarsheid. Ook het hierdie gemeenskap slegs ʼn paar mense, wat gesond genoeg is om

vis te vang of aartappels te produseer. Die aantal produktiewe mense is dus ook ʼn

skaarsheid (Mohr et al., 2010: 8).

Die gemeenskap het egter gou agtergekom dat slegs vis, of slegs aartappels nie ʼn goeie

dieet is nie en dat albei nodig is vir ʼn gesonde leefstyl. Sonder enige ekonomiese kennis

het hierdie gemeenskap gou geleer dat hulle met ʼn geleentheidskosteprobleem sit,

alhoewel hulle dit hoogs waarskynlik nie so sou genoem het nie. Die keuse was

eenvoudig: vang vyf mandjies vis per dag, of produseer 100kg aartappels per dag, of

verwerk ʼn kombinasie van die twee produkte.

Die hulpbronne moes dus verdeel word tussen visvang en die produsering van

aartappels. Hulpbronne is dus verplaas tussen die produksiemoontlikheid van visvang,

na die produksiemoontlikheid van aartappelverbouing. Na ʼn paar jaar se

eksperimentering het die gemeenskap tot die kombinasie van produksiemoontlikhede

gekom, soos in Tabel 3.1 voorgestel word. Hierdie kombinasies verteenwoordig die

maksimum produksie wat deur al die moontlike hulpbronne geproduseer kan word.

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 78

Page 81: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Moontlikheid Vis (mandjies per dag) Aartappels (per dag)

A 0 100

B 1 95

C 2 85

D 3 70

E 4 40

F 5 0

Tabel 3.1: Produksiemoontlikhede vir gemeenskap aan die weskus (Mohr et al., 2010: 8)

Indien die gemeenskap besluit om opsie E te oorweeg vir hul daaglikse produsering van

vis en aartappels, beteken dit dat hulle vier mandjies vis kan verwerk en 40kg aartappels

kan produseer. Ongeag van die opsie wat hul kies, kan hulle nie meer vis of aartappels

produseer, as wat die spesifieke opsie toelaat nie. Deur opsie vier te kies, het die

gemeenskap 60kg aartappels se produksieprys en een mandjie vis se produksieprys

gegee.

Die geleentheidskoste om 40kg aartappels te produseer, is gelyk aan een mandjie vis en

die geleentheidskoste om vier mandjies vis te produseer, is gelyk aan 60kg aartappels.

Die gemeenskap moet dus kies tussen meer aartappels en minder vis, of meer vis en

minder aartappels. Gegewe die beskikbare hulpbronne, is dit onmoontlik om meer

aartappels as vis te produseer en andersom, soos wat in die verskillende opsies in Tabel

3.1 aangetoon word.

Die verskillende kombinasies kan grafies voorgestel word, soos deur die

produksiemoontlikheidskromme in Figuur 3.1 (Mohr et al., 2010: 8):

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 79

Page 82: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Figuur 3.1: Produksiemoontlikheidskromme vir gemeenskap aan die weskus (Mohr et al., 2010: 9)

Visproduksie word op die horisontale as gemeet. Die kombinasies in die tabel word deur

die punte A, B, C, D, E en F voorgestel. Die verskillende punte is met mekaar verbind om

ʼn kromme te vorm. Daar is egter ook ander moontlikhede vir die kombinasies van vis tot

aartappels beskikbaar, soos wat daar tussen twee aangrensende punte op die kromme

beweeg word. Die produksiemoontlikheidskromme toon alle kombinasies van twee

goedere of dienste wat geproduseer kan word, indien ʼn gemeenskap se hulpbronne ten

volle en doeltreffend benut word (Mohr et al., 2010: 9).

Soos wat daar van punt A na punt B beweeg word op die kromme, styg die produksie van

vis, terwyl die produksie van aartappels afneem. Ten einde een mandjie vis te produseer,

moet die gemeenskap 5kg aartappels opoffer. Om die tweede mandjie vis te produseer,

moet die gemeenskap 15kg aartappels opoffer. Soos wat daar langs die

produksiemoontlikheidskromme beweeg word, neem die produksie van vis toe en die

produksie van aartappels neem af. Hierdie eienskap word die geleentheidskoste genoem

(Mohr et al., 2010: 9).

Die kromme lê aan die grens van beskikbare hulpbronne. Indien die hulpbron, mense,

afneem, sal die kromme na binne beweeg, of alternatiewelik sal daar minder aartappels

en vis geproduseer kan word. Gestel dat die aantal aktiewe mense in hierdie

ekonomiese aktiwiteit dieselfde bly, sal die produksie van vis en aartappels, soos deur

punt G, in die grafiek nooit moontlik kan wees nie.

Hierdie produksiemoontlikheidskromme is ʼn baie nuttige hulpmiddel om skaarsheid,

keuse en geleentheidskoste te illustreer (Mohr et al., 2010: 9).

• Skaarsheid word geïllustreer deur die feit dat alle punte wat regs van die kromme lê

0

40

70

85 95

1 2 3

AART

APPE

LS (k

g pe

r

VIS (mandjies per dag)

A B

C

D

E

4 5

100

F

• G

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 80

Page 83: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

(soos G), onbereikbaar is. Die kromme vorm dus die grens tussen wat moontlik is en

dit wat nie moontlik is nie.

• Keuse word geïllustreer deur die feit dat daar tussen die moontlike kombinasies op

die kromme gekies moet word.

• Geleentheidskoste word voorgestel deur wat as die negatiewe helling van die

kromme bestempel word. Dit beteken bloot dat meer van die een produk slegs

geproduseer kan word, as daar minder van die ander geproduseer word. Die

geleentheidskoste verwys gevolglik na die kompromie tussen die twee produkte.

Die dilemma waarmee die gemeenskap sit, is dat ekonomiese groei onder die huidige

toestande onmoontlik is. Produksie by punt G in Figuur 3.1 kan nie plaasvind, indien daar

nie ʼn veranderinge in die samestelling van die gemeenskap, of die ander hulpbronne kom

nie. Om hierdie ekonomiese groeiprobleem te verduidelik, word ʼn

produksiemoontlikheidskromme gebruik wat die produksie van verbruikersgoedere en

kapitaalgoedere illustreer (Mohr et al., 2010: 22).

3.6 Vergelykende voordeel in die ekonomie

Daar word deesdae algemeen aanvaar dat die mees suksesvolle ekonomieë dié is wat sterk

ekonomiese bande met die res van die wêreld het. Die omvang van ʼn land se

betrokkenheid by handel, word die oopheid van sy ekonomie, of die mate van integrasie in

die wêreld ekonomie genoem. In Tabel 3.2 word drie groepe van lande met mekaar

vergelyk, ten opsigte van hul invoere en uitvoere (handel met ander lande) in 2005.

Moontlikheid

Uitvoere (Persentasie van BBP)

Invoere (Persentasie van BBP)

2005 2005

Lae-inkomste lande

Indië 19,0 20,6

Tanzanië 22,9 28,8

Middel-inkomste lande

Turkye 27,4 31,9

Suid-Afrika 27,5 28,1

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 81

Page 84: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Hoë-inkomste lande

Suid-Korea 42,5 41,0

Swede 48,7 44,5

Tabel 3.2: Oopheid van ekonomieë van enkele geselekteerde lande (Mohr et al., 2010: 388)

In hierdie afdeling word die vergelykende voordeel wat lande met oop ekonomieë het,

kortliks bespreek. Soos reeds gesien, het sekere lande produksiefaktore wat ander lande

nie het nie, soos byvoorbeeld natuurlike hulpbronne (Suid-Afrika – goud), arbeid (China),

kapitaal (Duitsland) en ondernemerskap (Amerika). Die volgende voorbeelde word

voorgehou in die bespreking van vergelykende voordele.

3.6.1 Absolute voordeel

Voordat vergelykende of relatiewe voordeel bespreek word, eers ʼn kort oorsig oor absolute

voordeel (Mohr et al., 2010: 388).

Voorbeeld 3.2

Veronderstel Australië en Japan produseer albei wol en digitale videokameras. Een

arbeider in Australië kan 100kg wol, of 5 digitale videokameras per week produseer.

Hierteenoor kan een arbeider in Japan 50kg wol, of 10 digitale videokameras per week

produseer. Daar kan dus gesê word, dat Australië ʼn absolute voordeel in die produksie

van wol het en Japan ʼn absolute voordeel in die vervaardiging van videokameras. Albei

lande sal dus voordeel trek, indien elkeen spesialiseer in die produksie van die item

waarin hy ʼn absolute voordeel het. Australië sal ʼn deel van sy wol na Japan uitvoer en

Japan sal ʼn aantal van sy digitale videokameras na Australië uitvoer.

Met volle spesialisasie, sal die arbeider in Australië 100kg wol per week en die

Japannese arbeider 10 digitale videokameras per week vervaardig. Veronderstel die

ruilverhouding is 10kg wol vir een digitale videokamera, sal Australië 50kg wol na Japan

uitvoer, in ruil vir 5 digitale videokameras. Met spesialisasie en handel kan Australië en

Japan nou elk 50kg wol en 5 digitale videokameras per week verbruik, wat andersins

onmoontlik sou gewees het. Hierdie scenario word in Tabel 3.3 getoon (Mohr et al.,

2010: 390).

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 82

Page 85: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

LAND Produksie en verbruik

Voor handel Na handel

Australië 100kg wol of 5 digitale

videokameras

50kg wol en 5 digitale

videokameras

Japan 50kg wol of 10 digitale

videokameras

50kg wol en 5 digitale

videokameras

Tabel 3.3: Relatiewe of vergelykende voordeel (Mohr et al., 2010: 390)

Hierdie eenvoudige voorbeeld illustreer die voordele van handel, indien elke land ʼn absolute

voordeel in die produksie van ʼn bepaalde produk het. In die volgende gedeelte van hierdie

studie-eenheid word die relatiewe of vergelykende voordeel bespreek.

3.6.2 Relatiewe (of vergelykende) voordeel

Absolute voordeel is egter nie ʼn voorvereiste vir internasionale handel nie. Handel kan ook

voordelig wees, indien een land meer doeltreffend in die produksie van beide produkte is.

Hierdie moontlikheid is vroeg in die 19de eeu deur die Engelse ekonoom, David Ricardo,

(1772-1823) geïdentifiseer en in sy wet van relatiewe (of vergelykende) voordeel saamgevat.

Ricardo beweer dat albei lande voordeel sal trek uit handel, indien die geleentheidskoste

van produksie (of relatiewe pryse) in die twee lande verskil. ʼn Ander voorbeeld om hierdie

wet of beginsel te illustreer, word nou gebruik (Mohr et al., 2010: 391):

Voorbeeld 3.3a

Veronderstel daar is net twee lande. Duitsland en Suid Afrika en dat ʼn Duitse arbeider

twee motors, of agt vate wyn per dag, en ʼn Suid-Afrikaanse arbeider een motor, of ses

vate wyn per dag kan produseer. Volgens hierdie voorbeeld (wat hieronder opgesom

word), is minder insette in Duitsland nodig om een motor of een vat wyn te produseer, as

wat in Suid-Afrika die geval is. Duitsland het dus ʼn absolute voordeel bo Suid-Afrika in

die produksie van albei produkte (Mohr et al., 2010: 391):

Maksimum produksie per arbeider per dag in Duitsland en Suid-Afrika, is dus:

Duitsland 2 motors, of 8 vate wyn

Suid-Afrika 1 motor, of 6 vate wyn

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 83

Page 86: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Aangesien Duitsland beide produkte met minder insette as Suid-Afrika kan produseer, wil

dit voorkom asof Duitsland niks kan baat deur met Suid-Afrika handel te dryf nie. Maar is

dit werklik die geval? Om hierdie vraag te beantwoord, moet die produksiekoste van

motors en wyn in die twee lande aan die hand van die geleentheidskostebeginsel ontleed

word.

In Duitsland is die koste om twee motors te produseer, gelyk aan dié van 8 vate wyn.

Deur skaars arbeidsbronne te gebruik om twee motors te produseer, word die produksie

van agt vate wyn prysgegee. Indien die geleentheidskoste konstant is, beteken dit dat die

koste om een motor in Duitsland te produseer, gelyk is aan vier vate wyn. Maar in Suid-

Afrika moet ses vate wyn prysgegee word, om een motor te produseer. Dit kos dus

relatief minder om motors in Duitsland te produseer, as in Suid-Afrika. Duitsland moet

minder vate wyn prysgee, as Suid-Afrika om ʼn motor te vervaardig (Mohr et al., 2010:

391).

Die geleentheidskoste om wyn te produseer is egter laer in Suid-Afrika as in Duitsland.

Om ses vate wyn in Suid-Afrika te produseer, moet een motor prysgegee word. Die

geleentheidskoste om een vat wyn in Suid-Afrika te produseer is ⅙ van ʼn motor. In

Duitsland is die produksiekoste van vier vate wyn gelyk aan dié van een motor. Die

geleentheidskoste om een vat wyn in Duitsland te produseer, is dus ¼ van ʼn motor. Dit

kos dus relatief minder om wyn in Suid-Afrika te produseer as in Duitsland (Mohr et al.,

2010: 391).

Alhoewel Duitsland ʼn absolute voordeel bo Suid-Afrika het in die produksie van albei

produkte, het dit nie ʼn relatiewe voordeel in beide nie. Anders gestel, Duitsland is twee

keer so doeltreffend as Suid-Afrika in die produksie van motors, maar is slegs effens

meer doeltreffend in die produksie van wyn. Duitsland is relatief meer doeltreffend in die

produksie van motors, wat impliseer dat Suid-Afrika relatief meer doeltreffend (of relatief

minder ondoeltreffend) in die produksie van wyn is. Duitsland het ʼn relatiewe voordeel in

die produksie van motors, terwyl Suid-Afrika ʼn relatiewe voordeel in die produksie van

wyn het (Mohr et al., 2010: 391)

Volgens die teorie (of wet) van relatiewe voordeel, sal elke land geneig wees om te

spesialiseer in daardie goedere waarin dit ʼn relatiewe voordeel het en dan ʼn deel daarvan

uitvoer. In die voorbeeld sal beide Duitsland en Suid-Afrika dus ʼn aansporing hê om te

spesialiseer en handel te dryf, mits ʼn gemeenskaplike voordelige ruilverhouding gevind

kan word. Elke land sal slegs die verskuiwing van hulpbronne wat deur spesialisasie

vereis word, onderneem indien handel bepaalde voordele meebring. Suid-Afrika sal

byvoorbeeld slegs gewillig wees om bronne na wynproduksie te verskuif, indien minder

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 84

Page 87: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

as ses vate wyn vir ʼn motor uit Duitsland verruil kan word. Insgelyks sal Duitsland slegs

bereid wees om bronne na motorvervaardiging te verskuif, indien meer as vier vate wyn

bekom kan word, in ruil vir elke motor wat na Suid-Afrika uitgevoer word. In die voorbeeld

sal beide lande dus slegs uit handel kan baat, indien een motor vir meer as vier, maar

minder as ses vate wyn, verruil word (Mohr et al., 2010: 392).

Veronderstel 1 motor word vir 5 vate wyn verruil:

• Duitsland baat by handel – vir elke motor wat Duitsland na Suid-Afrika stuur,

word vyf vate wyn in ruil ontvang. Dit sal vir Duitsland dus lonend wees om

arbeidsbronne van wynproduksie na motorproduksie te verskuif en die oorskot

motorproduksie uit te voer. Voor internasionale handel, kan Duitsland slegs vier

vate wyn produseer en verbruik, vir elke motor wat prysgegee word. Na

internasionale handel, kan Duitsland vyf vate wyn invoer en verbruik vir elke motor

wat prysgegee (d.w.s. uitgevoer) word (Mohr et al., 2010: 392).

• Suid-Afrika baat by handel – vir elke vyf vate wyn wat Suid-Afrika na Duitsland

stuur, word een motor in ruil ontvang. Dit sal dus vir Suid-Afrika lonend wees om

arbeiders van motorproduksie na wynproduksie te verskuif en die surplus

wynproduksie uit te voer. Voor internasionale handel, kan Suid-Afrika slegs een

motor produseer en verbruik, vir elke ses vate wyn wat prysgegee word. Na

internasionale handel, kan Suid-Afrika een motor invoer en verbruik deur slegs vyf

vate wyn prys te gee (d.w.s. uit te voer) (Mohr et al., 2010: 392).

Let egter op die volgende:

• Internasionale handel sal slegs plaasvind, indien relatiewe voordele bestaan, dit

wil sê indien geleentheidskoste in die twee lande verskil. Indien die

geleentheidskoste in albei lande dieselfde is (bv. as ʼn arbeider een motor of ses

vate wyn in albei lande kan produseer), bestaan daar geen gronde vir handel nie.

In so ʼn geval bestaan daar gelyke voordeel. Wanneer ʼn land ʼn absolute voordeel

in die produksie van albei produkte het, maar die geleentheidskoste-verhouding

(of relatiewe prysverhouding) dieselfde in albei lande is, is daar ook geen rede om

handel te dryf nie. As ʼn Duitse arbeider, byvoorbeeld twee motors of agt vate wyn

en ʼn Suid-Afrikaanse arbeider een motor, of vier vate wyn kan produseer, is die

geleentheidskoste in beide lande dieselfde en kan hulle dus geen voordeel uit

handel put nie. Relatiewe voordeel (wat in geleentheidskosteverskille weerspieël

word) is ʼn noodsaaklike en voldoende voorwaarde vir wedersyds lonende

internasionale handel (Mohr et al., 2010: 392).

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 85

Page 88: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

• Albei lande sal slegs baat vind as die handels- of ruilverhouding êrens tussen die

geleentheidskoste verhoudings in die twee lande lê. Indien een motor,

byvoorbeeld, internasionaal vir vier vate wyn verruil word, sal slegs Suid-Afrika

daarby baat. In so ʼn geval, sal daar vir Duitsland geen aansporing wees om

handel te dryf nie. Insgelyks, indien een motor vir ses vate wyn verruil word, sal

Duitsland daarby baat, maar nie Suid-Afrika nie. In dié geval sal daar geen

aansporing vir Suid-Afrika wees om handel te dryf nie (Mohr et al., 2010: 392).

Die voordele van handel in die voorbeeld hierbo word verder in die onderstaande voorbeeld

geïllustreer. Hierdie voorbeeld om internasionale handel te verduidelik, is baie

vereenvoudig. Vervoerkoste, die moontlikheid van stygende en dalende koste en die invloed

van wisselkoerse is, byvoorbeeld, buite rekening gelaat. Hierdie en ander gekompliseerde

faktore word in meer gevorderde kursusse in internasionale ekonomie behandel.

In die voorbeeld hieronder word daar verder op bogenoemde voorbeeld voortgebou.

Voorbeeld 3.3b

Veronderstel dat Duitsland en Suid-Afrika elk 25 arbeiders het. Veronderstel verder dat,

voordat handel plaasvind, 15 arbeiders in elke land aangewend word om motors te

vervaardig en 10 arbeiders om wyn te produseer. Dit beteken dat 30 motors en 80 vate

wyn in Duitsland geproduseer en verbruik word, terwyl 15 motors en 60 vate wyn in Suid-

Afrika geproduseer en verbruik word. Dit kan soos volg in Tabel 3.4 opgesom word

(Mohr et al., 2010: 392):

Produksie en verbruik voor handel en spesialisasie

Produk Duitsland Suid-Afrika Totaal

Motors (eenhede) 30 15 45

Wyn (vate) 80 60 140

Tabel 3.4: Produksie en verbruik voor handel en spesialisasie (Mohr et al., 2010: 392)

Veronderstel Duitsland en Suid-Afrika besluit om te spesialiseer en handel te dryf teen ʼn

ruilverhouding van vyf vate wyn per motor. In Duitsland sal al die bronne aangewend

word om motors te vervaardig (d.w.s. Duitsland sal in die produksie van motors

spesialiseer), terwyl Suid-Afrika in die produksie van wyn sal spesialiseer. Duitsland sal

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 86

Page 89: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

nou 50 motors en Suid-Afrika 150 vate wyn produseer. Beide hierdie produksievlakke is

hoër as die vlakke van 45 motors en 140 vate wyn, wat bereik kon word, voordat handel

plaasgevind het. Veronderstel daar word ooreengekom om 17 Duitse motors vir 85 vate

Suid-Afrikaanse wyn te verruil. Die resultaat kan soos volg opgesom word (Tabel 3.5)

(Mohr et al., 2010: 392).

Produkte

Produksie na spesialisasie Verbruik na handel

Duitsland Suid-Afrika

Totaal Suid-Afrika

Duitsland Totaal

Motor

(eenhede) 50 0 50 0 50 0

Wyn (vate) 0 150 0 150 0 150

Tabel 3.5: Produksie en verbruik, na handel en spesialisasie (Mohr et al., 2010: 392)

Ons sien dus dat albei lande hul verbruik van beide produkte kan verhoog deur te

spesialiseer en handel te dryf teen ʼn ruilverhouding wat vir albei voordelig is. Vergeleke

met die situasie voordat handel plaasvind, is dit nou vir Duitsland moontlik om drie

bykomende en vyf bykomende vate wyn te verbruik. In Suid-Afrika kan twee bykomende

motors en vyf bykomende vate wyn verbruik word.

Bronne van relatiewe voordeel

Relatiewe voordeel bied wel ʼn verklaring vir internasionale handel, maar daar is nog nie

verklaar waarom ʼn land ʼn relatiewe voordeel met betrekking tot sekere produkte het en nie

ten opsigte van ander nie. Die oorsake van relatiewe voordeel is geleë in die faktore wat die

relatiewe vraag na, en aanbod van elke produk bepaal (Mohr et al., 2010: 393).

Tegnologie

Indien ʼn land ʼn produksieproses het wat tegnologies beter is as die prosesse wat in ander

lande gebruik word, kan dit veroorsaak dat daardie land ʼn relatiewe voordeel het. ʼn

Tegnologiese voorsprong beteken dat meer uitset, per eenheid inset geproduseer kan word.

Daar is in die verlede dikwels verkeerdelik aangevoer dat Suid-Afrikaanse nywerhede in

staat moet wees om met buitelandse produsente mee te ding, bloot omdat lone in Suid-

Afrika soveel laer as in die nywerheidslande was. Loonkoste, opsigself, is egter

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 87

Page 90: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

onvoldoende om eenheidskoste (d.w.s. koste per eenheid wat geproduseer word) te

verklaar. Indien loonkoste laag is en elke arbeider slegs ʼn geringe uitset produseer (d.w.s.

indien arbeidsproduktiwiteit laag is), kan eenheidskoste hoog wees, in vergelyking met die

situasie in ʼn land waar loonkoste hoog is, maar produksietegnieke ʼn hoë inset of

produktiwiteit per arbeider tot gevolg het. Tegnologies-voortreflike produksieprosesse kan

dus die uitwerking van loonverskille tussen lande neutraliseer.

Terselfdertyd moet egter besef word, dat die feit dat ʼn land oor ʼn voortreflike

produksieproses beskik, nie beteken dat daardie land altyd ʼn voordeel sal hê nie. In die

praktyk kan die oordrag van tegnologie tussen lande ʼn beduidende impak op die relatiewe

voordeel van lande hê. ʼn Ontwikkelde land, soos Duitsland, kan byvoorbeeld aanvanklik ʼn

relatiewe voordeel in die produksie van elektriese toestelle hê, sodat Duitse tegnologie meer

as vergoed vir die nadele van die hoë loonkoste in die land. Duitsland sal dus elektriese

toestelle uitvoer. Met verloop van tyd, kan produsente in ander lande, soos Suid-Korea,

egter begin om die Duitse tegnologie na te boots. Indien lone en ander insetkoste in Suid-

Korea laer as in Duitsland is, sal laasgenoemde sy relatiewe voordeel met betrekking tot

elektriese toestelle verloor en mettertyd selfs begin om elektriese toestelle uit Suid-Korea in

te voer. Hierdie verskynsel is die basis waarop die produklewensiklusteorie van

internasionale handel berus (Mohr et al., 2010: 393).

In ʼn dinamiese wêreldekonomie kan enige land se relatiewe voordeel voortdurend verander.

Die internasionale oordrag van tegnologie verklaar in ʼn groot mate waarom ontwikkelde

lande soos Duitsland en Japan veld begin verloor het in die produksie van produkte soos

staal en tekstielstowwe, teenoor die nuwe nywerheidslande.

Faktorbegiftiging

Een van die belangrikste verklarings vir lande se relatiewe (of vergelykende) voordeel, is

geleë in die feit dat verskillende lande met verskillende hoeveelhede skaars hulpbronne

begiftig is. Omdat die skaars hulpbronne in verskillende verhoudings gebruik word om

verskillende produkte te produseer, verskil die produksiekoste van soortgelyke produkte

noodwendig tussen lande (Mohr et al., 2010: 394).

Eli Heckscher en Bertil Ohlin het ʼn teorie van relatiewe voordeel ontwikkel, wat berus op die

verskille in faktorbegiftiging tussen lande. Volgens die Heckscher Ohlin teorie, sal elke land

geneig wees om daardie produkte uit te voer wat met behulp van die land se relatief

oorvloedigste hulpbronne geproduseer word. Die kerneienskappe van die teorie kan soos

volg verduidelik word. Veronderstel ʼn wêreld met slegs twee hulpbronne: kapitaal en arbeid.

Veronderstel die Verenigde Koningryk beskik oor meer kapitaal as Indië, terwyl Indië weer

oor ʼn groter hoeveelheid arbeid as die Verenigde Koninkryk beskik. Die soorte produkte wat

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 88

Page 91: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

in die twee lande geproduseer word, sal noodwendig die verskillende faktorbegiftigings

weerspieël. In die Verenigde Koninkryk behoort dit relatief minder te kos om

kapitaalintensiewe produkte te produseer en in Indië behoort arbeidsintensiewe produkte

goedkoper geproduseer te word. Volgens Heckscher en Ohlin berus elke land se relatiewe

voordeel op hierdie verskille in relatiewe koste (Mohr et al., 2010: 394).

In werklikheid is daar egter ʼn groot verskeidenheid bronne, asook verskille in die kwaliteit

van die bronne en alle internasionale handel kan derhalwe nie deur ʼn enkele handelsteorie

verklaar word nie.

Verskille in smaak in vraag

Die verklarings vir relatiewe voordele aan die hand van tegnologie en faktorbegiftiging,

beklemtoon die aanbodtoestande in die verskillende lande. Relatiewe pryse word egter nie

net deur aanbodfaktore bepaal nie. Vraagfaktore beïnvloed ook ʼn land se relatiewe

voordeel (Mohr et al., 2010: 394).

Indien die verbruikers in Duitsland, byvoorbeeld, ʼn relatiewe voorkeur vir (of groter vraag na)

produk X het en verbruikers in Frankryk ʼn relatiewe voorkeur vir (of groter vraag na) produk

Y het, sal relatiewe pryse voor handel, tussen Duitsland en Frankryk verskil, selfs al beskik

hulle oor dieselfde faktorbegiftiging en produksietegnieke. Smaak- en vraagverskille moet

dus ook in ag geneem word om die handel tussen lande te verklaar. Godsdienstige,

kulturele, sosiologiese en klimatologiese verskille tussen lande, sal onder die faktore wees

wat verbruikersbesluite in verskillende lande sal beïnvloed. Daarbenewens het verskille in

die vlak van ekonomiese ontwikkeling ook ʼn uitwerking op verbruikerspatrone. In arm lande,

met ʼn lae per capita-inkomste, sal daar ʼn groot mark vir noodsaaklike produkte wees, maar

slegs ʼn klein mark vir luukse goedere. Daarteenoor is die mark vir luukse goedere veel

groter in ontwikkelde lande. Dit verklaar gedeeltelik waarom die ontwikkelde lande (soos

Duitsland en Frankryk) gewoonlik hoofsaaklik met ander ontwikkelde lande handel dryf, ten

minste wat verbruiksgoedere betref (Mohr et al., 2010: 394).

Die relatiewe voordeel, soos hierbo bespreek, verduidelik waarom lande ooreenkom om met

mekaar handel te dryf. Soos reeds gesien, in Studie-eenheid 2, is die algemene welvaart of

lewenstandaard in lande afhanklik van handel wat plaasvind tussen lande. Indien ʼn land

geen handel dryf nie en vir alles self onderhoudend is, sal daar geen buitelandse kapitaal die

land binnevloei nie. Dit is dus noodsaaklik dat elke land sy relatiewe voordeel in die

vervaardiging van produkte sal uitbrei, om sodoende deel te word van die internasionale

handel.

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 89

Page 92: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

3.6.3 Vraag en aanbod

Dit is belangrik dat die entrepreneur kennis neem van die konsepte “vraag” en “aanbod” en

hoe dit die ekonomie beïnvloed. Hierdie konsepte is breedvoerig in Studie-eenheid 1 (par

1.5.4) bespreek.

Moontlik die belangrikste kenmerk van ‘n entrepreneur is dat hy of sy ‘n geleentheid in die

mark identifiseer en daardie geleentheid ontgin. Die geleentheid is op ‘n spesifieke vraag in

die mark gebaseer – ‘n kliënt het ‘n behoefte of begeerte en is bereid om te betaal om aan

die behoefte of begeerte te voldoen. Vraag vorm dus die basis van enige produk of diens

wat ‘n entrepreneur aan die mark wil beskikbaar stel.

Die entrepreneur moet ook bewus wees van die huidige aanbod van die produk of diens wat

hy of sy aan die mark wil bekendstel. As daar min ondernemings is wat ‘n produk vervaardig

(terwyl daar ‘n groot vraag na die produk is) is die entrepreneur se kanse op sukses groter

as wat die mark reeds versadig is met ‘n groot aanbod.

3.6.4 Oop en geslote ekonomieë

Die ekonomie waarby net huishoudings, die sakesektor en die staat betrokke is, staan

bekend as ʼn geslote ekonomie. Wanneer die buiteland deur invoere en uitvoere betrokke

raak by die ekonomie, word die ekonomie ʼn oop ekonomie.

Hoewel min lande werklik geslote is, moet die entrepreneur bewus wees van die mate

waartoe sekere lande internasionale handel aanmoedig, veral as die entrepreneur beplan

om in die internasionale arena sake te doen.

3.7 Elastisiteit

Elastisiteit is ʼn maatstaf van gevoeligheid of sensitiwiteit. Wanneer twee veranderlikes met

mekaar verband hou, wil ʼn mens dikwels weet hoe sensitief of gevoelig die afhanklike

veranderlike vir veranderings in die onafhanklike veranderlike is (Mohr et al., 2010: 162).

‘n Spesifieke vorm van elastisiteit hou verband met die markte se sensitiwiteit ten opsigte

van pryse. Hierdie sensitiwiteit staan bekend as pryselastisiteit.

ʼn Belangrik vraag wat die berekening van pryselastisiteit probeer beantwoord, is:

Wat sal die effek van ‘n verandering van prys en hoeveelhede van produkte of dienste op vraag en aanbod wees?

ʼn Algemene definisie van elastisiteit word bespreek. Daarna word die pryselastisiteit van vraag ontleed. Die inkomste-elastisiteit van vraag, die kruis-elastisiteit van vraag en die prys-elastisiteit van aanbod word ook ondersoek.

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 90

Page 93: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Daar is reeds gesê dat vraag- en aanbodkrommes van die nuttigste ontledingsinstrumente in

die ekonomie is. Die redes hiervoor is die feit dat vraag en aanbod gebruik kan word om

(Mohr et al., 2010: 162):

• verskillende ekonomiese verskynsels te verklaar (bv. hoe die prys van ʼn produk

bepaal word);

• te voorspel wat sal gebeur indien ʼn ekonomiese veranderlike verander (bv. wat met

die prys van ʼn produk sal gebeur indien die prys van ʼn substituut vir daardie produk

verander); en om

• die uitwerking van beleidsbesluite te ontleed (bv. wat met die prys van sigarette en

die hoeveelheid verhandel en belastinginkomste sal gebeur indien die belasting op

sigarette verhoog word).

In die res van die studie-eenheid word vraag- en aanbodkrommes gebruik om ʼn

verskeidenheid kwessies te ondersoek. Dit is dus belangrik om ʼn goeie begrip van die

grondbeginsels van vraag en aanbod te hê, soos vroeër in hierdie gids bespreek is.

Ekonome, sakelui en die owerheid is ook baie geïnteresseerd in die omvang van sulke

veranderings, byvoorbeeld:

• Met hoeveel sal die prys en die hoeveelheid verander, indien die vraag of die aanbod

verander?

• Hoe sal ʼn verandering in die prys van goedere of dienste die totale besteding aan die

betrokke goedere of dienste beïnvloed?

• Sal die verandering in die hoeveelheid gevra, proporsioneel groter of kleiner wees,

as die prysverandering?

• In watter gevalle sal dit meer voordelig vir die aanbieders wees om die prys van ‘n

produk te verhoog en wanneer behoort hulle die prys te verlaag?

• Wat sal die uitwerking op die prys en die hoeveelheid wees, indien prysbeheer op ʼn

sekere produk ingestel word?

Hierdie is sommige van die baie vrae waarin ekonome belang stel, maar wat slegs

beantwoord kan word, indien inligting oor die gevoeligheid van die hoeveelheid gevra en

hoeveelheid aangebied vir prysverandering, beskikbaar is. Met ander woorde, ekonome wil

weet met hoeveel die gevraagde hoeveelheid en die aangebode hoeveelheid, in reaksie op

verandering in pryse, sal verander.

In tegniese terme word gesê, dat inligting benodig word oor die pryselastisiteit van die vraag

en die aanbod. Maar wat beteken elastisiteit? (Mohr et al., 2010: 162)

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 91

Page 94: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

3.7.1 ʼn Algemene definisie van elastisiteit

Elastisiteit is ʼn maatstaf van gevoeligheid of sensitiwiteit. Wanneer twee veranderlikes met

mekaar verband hou, wil ʼn mens dikwels weet hoe sensitief of gevoelig die afhanklike

veranderlike vir veranderings in die onafhanklike veranderlike is. Die grootte van die mielie-

oes is afhanklik van die reënval. Maar hoe sensitief of gevoelig is die grootte van die mielie-

oes vir ʼn verandering van, byvoorbeeld, een persentasiepunt in die reënval?

In die ekonomie is daar baie oorsaaklike (of kousale) verbande wat tot soortgelyke vrae lei.

Hoe gevoelig is investering vir veranderings in die rentekoers? Hoe gevoelig is die owerheid

se belastinginkomste vir veranderings in belastingbetalers se inkomste? Hoe gevoelig is die

hoeveelheid arbeid wat aangebied word vir veranderings in die loon koers. Hoe gevoelig is

die vraag na invoer vir veranderings in binnelandse inkomste? Die lys is bykans eindeloos.

In elke geval word belang gestel in die gevoeligheid of sensitiwiteit van ʼn afhanklike

veranderlike vir veranderings in ʼn onafhanklike veranderlike. Die maatstaf vir sulke

gevoeligheid of sensitiwiteit staan as elastisiteit bekend (Mohr et al., 2010: 164).

Elastisiteit kan dus gemeet word deur die persentasieverandering van ‘n afhanklike veranderlike wanneer die onafhanklike veranderlike met een persentasiepunt verander.

Elastisiteit word deur die volgende vergelyking bereken:

Elastisiteit = persentasieverandering in afhanklike veranderlike

persentasieverandering in onafhanklike veranderlike

Daar kan hoofsaaklik tussen vier tipes elastisiteite onderskei word (Mohr et al., 2010: 164):

• Die pryselastisiteit van vraag

• Die inkomste-elastisiteit van vraag

• Die kruiselastisiteit van vraag

• Die pryselastisiteit van aanbod

Die belangrikste van die vier, is die pryselastisiteit van vraag wat vervolgens ondersoek

word.

3.7.2 Die pryselastisiteit van vraag

In die geval van ʼn vraagkromme is die afhanklike veranderlike die hoeveelheid gevra en die

onafhanklike veranderlike die prys van die produk. Die pryselastisiteit van vraag is die

persentasieverandering vir die hoeveelheid gevra, indien die prys van die produk met een

persent verander. Dit word verkry deur die persentasieverandering in die hoeveelheid

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 92

Page 95: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

gevra, deur die persentasieverandering in die prys van die betrokke produk te deel. Deur

die simbool ep vir die pryselastisiteit van vraag te gebruik, kan die definisie soos volg

geskryf word:

Ep = Persentasie verandering in die hoeveelheid van die produk gevra

Persentasie verandering in die prys van die produk

Indien die prys van die produk, byvoorbeeld met 5% verander en dit tot ʼn verandering van

10% in die hoeveelheid gevra lei, is ep =10% / 5% = 2. Dit impliseer dat ʼn 1% verandering in

die prys van die produk, tot ʼn 2% verandering in die hoeveelheid gevra sal lei (Mohr et al.,

2010: 166).

Sommige belangrike aspekte en implikasies van hierdie definisie, behoort beklemtoon te

word (Mohr et al., 2010: 166):

• Elastisiteit word bereken deur persentasieverandering (wat relatiewe verandering is,

nie absolute verandering nie) te gebruik. Absolute veranderings in pryse en

hoeveelhede kan nie gebruik word nie, aangesien pryse in geldeenhede uitgedruk

word, terwyl hoeveelhede in fisiese eenhede uitgedruk word. Indien

persentasieveranderings gebruik word, beïnvloed die eenhede waarin pryse en

hoeveelhede gemeet word nie die resultaat nie. Pryse kan in rand, sent, dollar, euro,

jen of enige ander geldeenheid gemeet word en hoeveelhede kan in sakke, kartonne,

bottels, kilogram, pond, liter, gelling, meter, jaart, of enige ander metingseenheid

wees.

• Die pryselastisiteit van vraag is die verhouding van die persentasieverandering in die

hoeveelheid gevra tot die persentasieverandering in prys. Hierdie verhouding staan

bekend as die elastisiteitskoëffisiënt, wat bloot ʼn getal is en nie in eenhede,

persentasies of enigiets anders gemeet word nie.

• Elastisiteitskoëffisiënt, stel ons in staat om te vergelyk hoe verbruikers sal reageer

op verandering in die pryse van verskillende goedere en dienste (bv. vuurhoutjies,

motorvoertuie, vleis, petrol en universiteitsopleiding). ʼn Verandering in die absolute

hoeveelheid vuurhoutjies gevra, kan nie met ʼn verandering in die hoeveelheid motors

vergelyk word nie. Die uitwerking van ʼn R1-verandering in die prys van vuurhoutjies,

kan ook nie met die uitwerking van ʼn R2-verandering in die prys van ʼn motor

vergelyk word nie. ʼn Verandering van R1 in die prys van ʼn dosie vuurhoutjies is ʼn

groot verandering, terwyl ʼn verandering van R2 in die prys van ʼn motor onbeduidend

is. Wat wel vergelyk kan word, is die elastisiteitskoëffisiënt vir motors. So ʼn

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 93

Page 96: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

vergelyking bied inligting oor die relatiewe gevoeligheid van die twee produkte vir

prysveranderings.

• Streng gesproke het die pryselastisiteit van vraag ʼn minusteken, aangesien die

verandering in die prys van ʼn produk en die verandering in die hoeveelheid gevra, in

teenoorgestelde rigtings beweeg. Wanneer die prys styg, neem die hoeveelheid

gevra af en wanneer die prys daal, neem die hoeveelheid gevra toe. Hierdie

probleem word soms oorkom deur ʼn minusteken in die definisie van die

pryselastisiteit van vraag in te sluit, maar dit is ʼn omslagtige benadering. In hierdie

studie-eenheid word die minusteken geïgnoreer en bloot op die positiewe waarde

van die pryselastisiteit van vraag gekonsentreer. Wanneer die pryselastisiteit van

vraag na tamaties gelyk is aan 0.5, beteken dit dat ʼn 1% styging in die prys van

tamaties, tot ʼn 0,5% afname in die hoeveelheid gevra, sal lei (of dat ʼn 1% daling in

die prys van tamaties tot ʼn 0,5% toename in die hoeveelheid gevra sal lei).

Voorbeeld 3.4

‘n Onderneming verkoop ‘n spesifieke skoen teen R150. Daar word maandeliks

gemiddeld 50 van hierdie skoene verkoop. Die onderneming verhoog die prys na R200

en vind dat die verkope gedaal het na 40 per maand.

Vraag 1

Die bestuur van die onderneming wil bepaal hoe sensitief die vraag na die skoene is vir

veranderings in die prys. Bereken die pryselastisiteit.

Oplossing:

Voordat die pryselastisiteit bereken kan word moet die persentasieverhoging van beide

die onafhanklike veranderlike (prys) en afhanklike veranderlike (hoeveelheid verkoop)

bepaal word:

Prys het met R50 toegeneem: R50 / R200 = 25%

Verkope het met 10 skoene afgeneem: 10 / 50 skoene = 20%

Pryselastisiteit = % 𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣 𝑣𝑣𝑣𝑣 ℎ𝑜𝑜𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑜𝑜ℎ𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣

% 𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣 𝑣𝑣𝑣𝑣 𝑝𝑝𝑣𝑣𝑝𝑝𝑝𝑝

=20%25%

= 0.8

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 94

Page 97: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Vraag 2

Gestel die onderneming het besluit om die prys van die skoene met slegs R15 te

verhoog. Beraam die hoeveelheid skoene wat dan verkoop sou word.

Oplossing

Woord van waarskuwing: Hierdie oplossing neem aan dat die pryselastisiteit presies

dieselfde bly vir alle verhogings en verlagings in die prys. Dit is nie noodwendig die geval

nie.

Ons weet reeds dat, vir elke persentasiepunt wat die prys styg, die verkope met 0.8 daal.

Die prys styg met R15 / R150 = 10%

Die hoeveelheid sal dus daal met 10% x 0.8 van 50 = 4 skoene.

Daar sal dus 46 skoene verkoop word.

3.7.3 Interpretasie van die pryselastisiteit van vraag

Om die pryselastisiteit van vraag te bereken, moet die persentasieverandering in die

hoeveelheid gevra bereken en deur die persentasieverandering in die prys van die produk

gedeel word. In hierdie studie word daar nie van die studente verwag om ingewikkelde

berekenings te doen nie. Daar word egter van jou verwag om die pryselastisiteit korrek te

interpreteer.

Figuur 3.2: Pryselastisiteit van vraag (Mohr et al., 2010: 164)

Figuur 3.2 stel ʼn hipotetiese pryselastisiteit van vraagkromme voor. Die pryselastisiteit is die

helling van die grafiek en bly dus dieselfde, ongeag wat die prys of hoeveelheid is. Gestel

PRYS

HOEVEELHEID

║ ║

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 95

Page 98: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

die vraag na beesvleis word deur die vraagkromme voorgehou. Die snyding van die grafiek

met die asse is onwaarskynlik: Die prys van beesvleis sal nooit daal tot nul rand per kilogram

nie en as dit sou, sou dit beteken dat die vraag na beesvleis so hoog sal wees, dat daar

nooit aan die vraag voldoen sal kan word nie. Die prys van beesvleis kan ook nie tot R 10

000.00 per kilogram toeneem nie, omdat niemand dan beesvleis sal koop nie. As die prys

van die vleis styg, sal die hoeveelheid afneem. As die prys daal, sal die hoeveelheid

toeneem. Die pryselastisiteit in hierdie geval is dus kleiner as 1.

Die inligting in Tabel 3.6 is ʼn opsomming van die pryselastisiteit van vraag.

Kategorie Betekenis (Q = hoeveelheid, P = prys)

Volmaak onelastiese vraag

(ep=0)

Q verander nie as P verander nie.

Onelastiese vraag (0 < ep < 1) Persentasieverandering in Q is kleiner

as persentasieverandering in P.

Eenheidselastisiteit (ep =1) Persentasieverandering in Q is gelyk

aan persentasieverandering in P.

Elastiese vraag (1 < ep < ∞) Persentasieverandering in Q is groter

as persentasieverandering in P.

Volmaak elastiese vraag (ep = ∞)

Onbepaalde hoeveelheid (Q) teen

gegewe prys (P) gevra, niks teen ʼn

effens hoër prys gevra nie.

Tabel 3.6: Pryselastisiteit van vraag, ʼn opsomming (Mohr et al., 2010: 172)

3.7.4 Toepassings

Die pryselastisiteit van vraag het verskeie toepassings in ekonomiese analise.

Ondernemings en beleidsmakers het inligting oor pryselastisiteit nodig wanneer prys en

ander beleidsbesluite geneem moet word. Die verdeling van die las van aksynsregte en

invoertariewe, of van die voordele van subsidies, hang, byvoorbeeld, af van die

pryselastisiteit van vraag. Sakeondernemings het ook inligting nodig oor die wyse waarop

die hoeveelheid gevra, beïnvloed sal word, indien die prys van ʼn produk of diens sou

verander.

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 96

Page 99: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

3.8 Samevatting

In hierdie studie-eenheid is die basiese konsepte van die ekonomie, soos dit van toepassing

is op die entrepreneur, bespreek Die geleentheidskoste van die ekonomie is ook ʼn

geleentheid wat die entrepreneur in die mark kan sien, om sodoende aktief en effektief tot

die ekonomie te kan toetree. Dit kan wees deur die gebruik van arbeid, of kapitaal, of

tegnologie.

Sekere ekonomiese instrumente kan ook deur die entrepreneur ingespan word, om ʼn

voordeel in die mark te kry. Die produksiemoontlikheidskromme stel potensiële produksie

voor, maar dui nie aan watter van die verskillende kombinasies geproduseer moet word nie.

Die finale keuse hang van die gemeenskap se voorkeure af. Die entrepreneur kan egter die

resultate van die gebruik van ʼn produksiemoontlikheidskromme gebruik, om toe te tree tot

die sakewêreld.

Die pryselastisiteit van vraag het verskeie toepassings in ekonomiese analise.

Ondernemings en beleidmakers het inligting oor pryselastisiteit nodig, wanneer prys en

ander beleidsbesluite geneem moet word. Die verdeling van die las van aksynsregte en

invoertariewe, of van die voordele van subsidies, hang, byvoorbeeld af van die

pryselastisiteit van vraag. Ondernemings het ook inligting nodig oor die wyse waarop die

hoeveelheid gevra, beïnvloed sal word, indien die prys van ʼn produk of diens sou verander.

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 97

Page 100: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

3.9 Selfevaluering

Aktiwiteit 4

1. Waarom word die handel tussen lande nie gesien as ʼn wen-verloorsituasie nie?

2. Verduidelik die produksiemoontlikheidskromme aan die hand van ʼn tabel en grafiek.

Maak gebruik van twee produkte, anders as die vis- en aartappelsvoorbeeld.

3. Verduidelik die verskil tussen absolute voordeel en vergelykende voordeel.

4. Gee ʼn definisie van elastisiteit.

5. Verduidelik die interpretasie van die pryselastisiteit van vraag aan die hand van die

volgende inligting:

a. Pryselastisiteit = 0.7

b. Pryselastisiteit = 1.9

c. Pryselastisiteit = 0

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur Bladsy 98

Page 101: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

STUDIE-EENHEID 4: DIE ENTREPRENEUR EN SY INVLOED OP DIE

EKONOMIE

4.1 Studie-eenheid leeruitkomstes

Kennis en begrip

Na voltooiing van Studie-eenheid 4 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te

demonstreer van die volgende:

• Die entrepreneur se invloed op werkskepping

• Die entrepreneur en wetgewing

• Die entrepreneur se invloed op ekonomiese groei

• Ekonomiese uitdagings vir die entrepreneur

Vaardighede

Jy sal ook in staat wees om:

• Die invloed van die entrepreneur op werkskepping te ontleed.

• Die invloed van belasting op die entrepreneur te ondersoek en te beskryf.

• Die invloed van die entrepreneur op ekonomiese groei te ontleed.

• Die uitwerking van staatsbeleid en wetgewing op die entrepreneur te identifiseer en

te ontleed.

• Die uitdagings in die ekonomie vir die entrepreneur te identifiseer en te beskryf.

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 99

Page 102: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

4.2 Verrykende bronne

• http://catalogs.mhhe.com/mhhe/home.do

• http://www.daviddfriedman.com/

• http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/

• http://www.amosweb.com/

• http://www.resbank.co.za

• Mohr, P en Fourie, L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Pretoria: Van

Schaik uitgewers.

• Nieman, G. Hough, J. Nieuwenhuizen, C, 2005: Entrepreneurship, A South African

Perspective. Pretoria: Van Schaik uitgewers.

• Wickham, PA. 2004: Strategic Entrepreneurship. Essex: Pearson Education Limited.

4.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter?

Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan:

Sleutelwoord Omskrywing

Aksynsbelasting Belastingverpligting op plaaslike produksie van sekere

kommoditeite soos motors, juwele, bier en wyn, sonder

inagneming van die verkope.

Alleeneienaarsaak ʼn Spesifieke vorm wat ʼn onderneming kan aanneem. ʼn

Alleeneienaarsaak word slegs deur een persoon bestuur en

besit.

Belasting op toegevoegde waarde (BTW)

Belasting op toegevoegde waarde (BTW) is belasting wat

gevorder word op die toegevoegde waarde van ʼn produk of

diens. Sommige produkte in Suid-Afrika is uitgesluit van

BTW.

Beslote korporasie (BK) ʼn Spesifieke vorm wat ʼn onderneming kan aanneem. ʼn

Beslote korporasie (BK.) moet ten minste een lid hê, met ʼn

maksimum van tien lede.

Die basiese voorwaardes van indiensneming

Die Wet op basiese voorwaardes van indiensneming

handel oor die jaarlikse verlof- en siekteverlofvereistes,

asook spesiale verlof waarop die werknemer geregtig is en

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 100

Page 103: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

ander basiese indiensnemingsvereistes.

Die Wet op arbeidsverhoudinge

Die Wet op arbeidsverhoudinge handel oor die prosedure

wat gevolg moet word wanneer iemand afgedank word en

bied ook aan die werknemer regstellende aksies teen

onregverdige en onregmatige optrede, met betrekking tot

afdanking en algemene praktyke binne die werksplek.

Geboorte In hierdie konteks: die begin van die onderneming.

Groeifase In hierdie fase neem die groei van die onderneming toe.

Handelslisensies Plaaslike regerings reik in sommige gevalle

handelslisensies vir nuwe en voornemende ondernemings

uit.

Individuele inkomstebelasting

ʼn Jaarlikse belasting gebaseer op die jaarlikse inkomste

van ʼn individu en vennootskappe.

Inkubasie In hierdie konteks: ʼn Fase van die sakesiklus wat plaasvind

voor die geboorte van ʼn onderneming.

Kompensasiefonds Die Compensation for Occupational Injuries and Diseases

Act (Act 61 of 1997) vereis van werkgewers om hulle

werknemers te verseker (insluitende tydelike personeel),

teen ongelukke en siektes, wat kan lei tot dood of

gestremdheid.

Maatskappye belasting ʼn Jaarlikse belasting op die inkomste van maatskappye en

beslote korporasies.

PAYE en SITE Pay as you earn (PAYE) en Standard Income Tax on

Employees (SITE) is twee vorme van persoonlike belasting.

Private maatskappy ʼn Spesifieke vorm wat ʼn onderneming kan aanneem. ʼn

Maatskappy word gesien as ʼn afsonderlike regsentiteit en

moet dus as ʼn belastingbetaler registreer. Die regspersoon

van die maatskappy is afsonderlik van dié van sy eienaars.

Sekondêre belasting op Maatskappye

ʼn Belasting gebaseer op die dividend en distribusies

betaalbaar deur maatskappye en beslote korporasie.

Seëlregte Fooie gehef op ʼn aantal dokumente in Suid-Afrika (die

belasting word op die dokumente self gehef en nie op die

transaksie wat uit die dokumente voortspruit nie).

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 101

Page 104: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Vaardigheidsontwikkeling en vaardigheidsontwikkelings- heffing

Die Vaardigheidsontwikkelingswet vereis van die

werkgewer om van tyd tot tyd werknemers se vaardighede

te bevorder en uit te brei, deur verdere opleiding wat ook as

voordeel vir die onderneming sal strek.

Vennootskap ʼn Spesifieke vorm wat ʼn onderneming kan aanneem. ʼn

Vennootskap kom tot stand wanneer twee of meer persone

besluit om, gesamentlik, ʼn onderneming te begin.

Volwasse stadium In hierdie konteks: Die fase waar die onderneming nie meer

groei nie en alle onsekerhede en wisselvallighede nie meer

van toepassing is nie.

Werkloosheidsversekerings- fonds

Die Werkloosheidsversekeringsfonds (WVF) voorsien

voordele aan persone wat werkloos is en aan die

afhanklikes van persone wat bygedra het tot die fonds.

4.4 Inleiding

In hierdie studie-eenheid word die invloed van die entrepreneur op die ekonomie bespreek.

Die ekonomie, soos reeds gesien, is die interaksie van hoofsaaklik huishoudings,

ondernemings, die staat en die buiteland. Die entrepreneur speel ʼn belangrike rol in die

ekonomie en veral in die potensiële groei van die ekonomie.

Eerstens gaan die rol van die entrepreneur in werkskepping bespreek word. Die

entrepreneur en die klein- tot mediumgrootte ondernemings is verantwoordelik vir 60 tot 70

persent van die werksgeleenthede in lande. Die werksgeleenthede in die formele

vervaardigingsbedryf is ietwat laer as in die dienstesektore. In ʼn land soos Italië is 80% van

alle ondernemings in die hande van die entrepreneur.

Die staat het ook ’n invloed op die entrepreneur in die vorm van belastings en aksynsregte.

Die entrepreneur het ʼn verskeidenheid keuses ten opsigte van in die vorm wat die

onderneming kan aanneem. Elke vorm het sy unieke voordele en nadele en ook belastings-

en ander regulerende vereistes.

Verder is die entrepreneur grootliks verantwoordelik vir ekonomiese groei en speel die staat

ook hier sy rol. Die staat is hoofsaaklik gemoeid met die verandering en skep van beleid om

die entrepreneur in staat te stel om maksimum invloed op die ekonomie te hê. Die

ekonomie stel spesifieke uitdagings aan die entrepreneur. In die besonder word

werkloosheid, die toegang tot hulpbronne en die bemagtiging van die entrepreneur, ten

opsigte van produktiwiteit en effektiwiteit bespreek.

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 102

Page 105: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

4.5 Die entrepreneur se invloed op werkskepping

4.5.1 Werkskeppingspotensiaal

Volgens die OECD is die entrepreneur en die klein- en mediumgrootte onderneming

verantwoordelik vir 60 tot 70 persent van die werksgeleenthede in lande. Die

werksgeleenthede in die formele vervaardigingsbedryf is ietwat laer as in die dienste

sektore. Die grootste bydrae tot die werksgeleenthede in die klein- en mediumgrootte

ondernemings, is in die hotel- en restaurantbedryf.

Die belangrikheid van die entrepreneur in die ekonomie word weerspieël in die 60 tot 70

persent van die werksgeleenthede wat geskep word. Die OECD het ook bevind dat groot

ondernemings en organisasies al hoe minder werksgeleenthede skep en dat die aantal

werksgeleenthede in hierdie ondernemings aan die afneem is. Statistieke sedert die 1980’s

toon dat daar ʼn verskuiwing in die indiensnemingspatrone in organisasies is en dat

ondernemings met minder as 100 mense, die grootste groei in indiensnemingsyfers toon.

In Suid-Afrika bly die grootste uitdaging nog steeds die werkloosheidsprobleem. Die staat

het verskeie beleidsveranderinge aangebring in ʼn poging om werkskepping te bevorder.

Suid-Afrika het ʼn buitengewone lae indiensnemingsyfer en dit het ʼn invloed op ander sosiale

en ekonomiese vlakke, soos onvoldoende onderwys, swak gesondheidsuitkomste en hoë

vlakke van geweld en misdaad.

(www.oecd.org)

Die werkloosheidsyfers van lidlande van die OECD word in Figuur 4.1 getoon.

Figuur 4.1: Werkloosheid in die OECD lande vir persone tussen 15 en 24 jaar (http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_unemployment_rate)

01020304050607080

Werkloosheid (%)

Werkloosheid (%)

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 103

Page 106: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

4.5.2 Oorsake van werkloosheid

Die oorsake van werkloosheid is kompleks en die oplossings multidimensioneel. Verskeie

vraag-en-aanbodfaktore speel ʼn rol in die hoë werkloosheidsyfers en is reeds sedert die

vroeë 1990s ʼn probleem wat nie opgelos kan word nie. Die grootste probleem bly egter die

lae ekonomiese groei en die lae arbeidsintensiewe groei-inisiatiewe. Terwyl die staat reeds

verskeie beleidsaanpassing gedoen het, bly die werkloosheidsyfers ʼn probleem in Suid-

Afrika.

Die uitdaging vir die staat is die bemagtiging van die entrepreneur deur die verandering van

wetgewing en ander regulerende liggame. Tesame met die verandering van die landskap vir

die entrepreneur, is dit belangrik dat die opvoedkundige landskap in Suid-Afrika verander om

die jeug te bemagtig met kennis en vaardighede. Dit is hoofsaaklik die jeug wat deur

werkloosheid geraak word. In pogings van die staat om die probleem aan te spreek, is die

volgende aspekte aangespreek:

• Entrepreneurskapkultuur: Soos wat sosiale en kulturele agtergrond die individu se

algemene voorkeure tot die lewe beïnvloed, so beïnvloed dit ook entrepreneuriese

aktiwiteite en organisasiekultuur (Schoof 2006:23).

• Entrepreneurskapopleiding: Entrepreneurskapopleiding is een van die insentiewe

wat aangespreek moet word in Suid-Afrika, om meer jongmense betrokke te kry by

werkskepping. Entrepreneurskapvaardighede kan slegs deur formele programme

werklik ʼn impak maak en daardeur kan ʼn algemene entrepreneuriese ingesteldheid

gevestig word, met gepaardgaande vaardighede.

• Bemagtiging van jeugentrepreneurskap: ʼn Gunstige omgewing moet geskep word

vir die jeug om betrokke te raak by entrepreneurskap en die ontwikkeling van sakelui.

Te veel regulasies en wetgewing maak dit moeilik vir entrepreneurs om eie

ondernemings te registreer en aktief aan die ekonomie deel te neem.

• Toegang tot finansiering: Die staat het reeds verskeie programme ontwikkel om

toegang tot finansiering makliker te maak. (Meer hieroor in Studie-eenheid 5.) Dit

bly egter ʼn probleem vir baie jongmense om toegang te verkry tot lenings en kapitaal

vir die sake-idees.

(http://www.oecd.org/document/0,3746,en_2649_201185_46462759_1_1_1_1,00.html)

Figuur 4.2 toon die struikelblokke wat entrepreneurskap beïnvloed en werkskepping nadelig

raak.

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 104

Page 107: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Figuur 4.2: Faktore wat entrepreneurskap beïnvloed (Aangepas uit Van Schoon, 2006:23)

4.6 Die entrepreneur en wetgewing

4.6.1 Belasting

Belasting in Suid-Afrika word opgeëis deur die sentrale regering en geadministreer deur die

Suid-Afrikaanse Inkomste Diens (SAID). Die grondwet gee aan sommige provinsies

belastingsmag. Dit sluit gewoonlik net die assessering van die koers, asook ander

belastingaspekte, gebaseer op onroerende eiendom, in. Die Suid-Afrikaanse regering

implementeer hoofsaaklik twee tipes belasting, naamlik direkte en indirekte belasting wat

die volgende insluit (Nieman et al., 2005: 111):

• Direkte belasting

o Individuele inkomstebelasting – ʼn jaarlikse belasting gebaseer op die jaarlikse

inkomste van ʼn individu en vennootskappe

o Maatskappye belasting – ʼn jaarlikse belasting op die inkomste van

maatskappye en beslote korporasies

Entrepreneur

Sosiale en kulturele

agtergrond

Toegang tot finansies

Wetgewing en ander regulasies

Entrepreneurskap opleiding

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 105

Page 108: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

o Sekondêre belasting op maatskappye – ʼn belasting gebaseer op die dividende

verklaar en betaalbaar deur maatskappye en beslote korporasies

• Indirekte belasting

o Belasting op toegevoegde waarde (BTW) – ʼn rekening-gebaseerde, waarde-

gebaseerde belasting wat gehef word op toerusting en goedere, asook dienste.

o Aksynsbelasting – pligte op plaaslike produksie van sekere kommoditeite, soos

motors, juwele, bier en wyn, sonder inagneming van die verkope.

o Seëlregte (stamp duty) – fooie gehef op ʼn aantal dokumente in Suid-Afrika. Die

belasting is op die dokumente self en nie op die transaksie wat uit die dokumente

voortspruit nie. Die belasting kan gehef word op ʼn geskrewe ooreenkoms. ʼn

Soortgelyke transaksie, wat mondelings gemaak is, is nie onderworpe aan

belasting nie.

Die SAID verseker dat belastingwette nagekom word en maak seker dat elke

belastingbetaler se korrekte belastingbedrag ontvang word. Eienaars van alleeneienaarsake

en vennootskappe hoef nie die onderneming vir inkomstebelasting te registreer nie, omdat

dit deel van die individu se persoonlike inkomste vorm. Hy/sy moet dus die onderneming se

inkomste insluit by sy/haar persoonlike inkomste. Eienaars van alleeneienaarsake en

vennootskappe moet egter as voorlopige belastingbetalers geregistreer by hulle plaaslike

ontvanger van inkomste.

Beslote korporasie en maatskappye word afsonderlik van die eienaar vir belastingdoeleindes

geregistreer. Beslote korporasies en maatskappye moet dus in hulle eie kapasiteit as

belastingbetalers registreer. By maatskappye en beslote korporasies word ʼn vaste koers,

gebaseer op die jaarlikse inkomste, na hersiening, gehef. ‘n Rekenmeester help die

kleinsake-eienaar om te bepaal watter bedrag hy aan die ontvanger moet oorbetaal. Die

volgende belastingwetgewing is van direkte toepassing op die entrepreneur (Nieman et al.,

2005: 111):

PAYE en SITE

PAYE en SITE is twee vorme van persoonlike belasting. Betaal soos jy verdien, beter

bekend as Pay As You Earn (PAYE), en standaard inkomstebelasting op werknemers, beter

bekend as Standard Income Tax on Employees (SITE), is stelsels van belastinginvordering,

wat deur die werkgewer van die werknemer se jaarlikse inkomste afgetrek moet word en aan

die SAID oorbetaal moet word. Die werkgewer is volgens wetgewing verplig om hierdie

belasting op ʼn maandelikse basis van die werknemer se salaris af te trek (Nieman et. al.

2005: 112).

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 106

Page 109: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Dit is die werkgewer se plig om by die plaaslike ontvanger van inkomste te registreer, sodra

hy/sy werknemers in diens neem. Om as ʼn werkgewer te registreer, moet ʼn IRP1-vorm

voltooi word. Wanneer die aansoek voltooi is, verskaf die SAID ʼn tabel aan die werkgewer,

wat aandui hoe belasting van sy/haar werknemers afgetrek moet word. Hierdie tipe

belasting staan bekend as werknemersbelasting. Die werkgewer benodig dus sekere

inligting van die werknemer, om te bepaal op watter skaal belasting afgetrek moet word.

Werknemers voorsien hul werkgewer van die nodige inligting, deur ʼn IRP 2-vorm te voltooi.

Wanneer die werknemer sy jaarlikse inkomstebelastingvorm voltooi, moet die werknemer

kan bewys dat die nodige aftrekkings gedurende die jaar van sy salaris of loon afgetrek is

(Nieman et. al. 2005: 112).

Werkgewers moet hulle werknemers voorsien van ʼn IRP 5-vorm om in te dien vir

belastingdoeleindes. Indien ʼn werknemer bedank of afgedank word, moet hy onmiddellik

van ʼn IRP 5 voorsien word, wat aandui hoeveel belasting van sy salaris afgetrek is,

gedurende die jaar wat hy wel by die onderneming gewerk het.

4.6.2 Regsaspekte verbonde by die stig van ‘n nuwe onderneming

Registrasie by die Departement van Arbeid

Die eienaar van ʼn nuwe onderneming, wat beplan om mense in diens te neem, moet by die

Departement van Arbeid registreer om by te dra tot werkloosheidsversekering en

kompensasiefondse.

Werkloosheidversekeringsfonds

Die werkloosheidsversekeringsfonds (WVF) voorsien voordele aan persone wat werkloos is

en aan die afhanklikes van persone wat bygedra het tot die fonds. Belastingvrye voordele

word uitbetaal teen 45% van die vorige verdienstes, onderhewig aan sekere vereistes.

Siekte, kraam, aannemings en afhanklike voordele word ook betaal vir werknemers wat

bygedra het tot die WVF.

Bydrae is verpligtend vir alle personeel, wat minder as ʼn sekere bedrag jaarliks verdien. ʼn

Werkgewer is verplig om bydraes tot die WVF vír alle werknemers wat daarvoor kwalifiseer

in terme van die Unemployment Act 30 of 1966, te maak. Die bydrae tot WVF is 2% van die

werknemer se maandelikse inkomste. Die 2% word soos volg bereken: 1% uit die

werknemer se inkomste en 1% uit die werkgewer se sak.

Om vir WVF te registreer, moet die werkgewer ʼn UF 1-vorm van die Departement van

Arbeid verkry en binne 14 dae, vanaf die datum wat die vorm van die Departement van

Arbeid verkry is, voltooi (Nieman et al., 2005: 113).

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 107

Page 110: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Kompensasiefonds

Die Compensation for Occupational Injuries and Diseases Act (Act 61 of 1997) vereis van

werkgewers om hulle werknemers (insluitende tydelike personeel) te verseker, teen

ongelukke en siektes, wat kan lei tot dood of gestremdheid, deur ʼn bydra tot die

kompensasiefonds te maak. Die bydrae kan deur die werknemers verhaal word (Nieman et

al., 2005: 113).

Die koers waarteen betalings aan die fonds gemaak word, wissel van industrie tot industrie,

op so ʼn wyse dat elke industrie moet verseker, dat enige beserings opgedoen, gedek sal

wees. Die voordele verseker dat die werknemer vergoed sal word vir enige besering, of

siekte in die werksplek en vrywaar die werkgewer van enige siviele eise, as gevolg van

enige nalatigheid.

Handelslisensies

Plaaslike regerings reik handelslisensies in sommige gevalle uit vir nuwe en voornemende

ondernemings. Sulke lisensies is nie altyd ʼn vereiste nie en dit bly die verantwoordelikheid

van die entrepreneur om seker te maak of ʼn bedryfslisensie nodig is. Die voornemende

entrepreneur moet sy plaaslike regering in die verband kontak. Handelslisensies word

gereguleer deur die Business Act (Act 71 of 1991), wat die tipe ondernemings wat ʼn

handelslisensie benodig spesifiseer. Die volgende is ʼn paar voorbeelde van handelslisensies

wat benodig word (Nieman et al., 2005: 113):

• Verkoop of verskaf van etes of bederfbare produkte.

• Voorsorgmaatreëls vir sekere gesondheidsfasiliteite of vermaak.

• Smouse in maaltye of bederfbare produkte, insluitende enige kos wat van een plek

na ʼn ander vervoer word.

Om ʼn handelslisensie te kry moet ʼn L1-vorm voltooi word en tesame met ʼn eenmalige fooi

aan die plaaslike munisipaliteit se lisensiërings departement ingedien word. ʼn L2-vorm is die

lisensie wat uitgereik word deur die munisipaliteit.

4.6.2 4.6.3 Regsaspekte in die normale vloei van sakebedrywighede

ʼn Entrepreneur se regsverpligtinge hou nie by die registrasieproses van die onderneming op

nie, maar gaan voort gedurende die bestaan van die onderneming. In die volgende afdeling

sal ander aspekte bespreek word, wat die entrepreneur in ag moet neem, gedurende die

normale gang van die onderneming se bedryfsaktiwiteite (Nieman et al., 2005: 115).

Sluit van kontrakte

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 108

Page 111: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

ʼn Kleinsake-eienaar moet moontlik ʼn aantal kontrakte gedurende die oprigting en bestaan

van die onderneming sluit, byvoorbeeld, die verkryging van die sakeperseel, om te reël vir

finansiering en die terugbetaling daarvan vir bates wat aangekoop word. Voornemende

kleinsake-eienaars neem nie altyd al die regsaspekte in ag wanneer hulle besluit om ʼn

onderneming te begin nie.

Tydens die sluit van kontrakte, moet die kleinsake-eienaar sekere aspekte in ag neem,

byvoorbeeld:

• Fynskrif in kontrakte bevat soms baie stipulasies met betrekking tot die ooreenkoms,

wat slegs deur regspersone verstaan en korrek geïnterpreteer kan word.

• Dat die kontrakterende maatskappy, wel die kontrakterende maatskappy is en nie net

ʼn front vir ’n ander maatskappy nie.

• Dat al die reëlings in die kontrak vervat is, deur elke bladsy te parafeer en die laaste

bladsy van die ooreenkoms te onderteken, as bewys dat die hele dokument gelees

is.

Die kleinsakeonderneming kan in die verloop van sy sakebedrywighede met verskeie

ooreenkomste gekonfronteer word, wat ʼn impak mag hê op die sukses van die

onderneming. Hierdie ooreenkomste kan enige van die volgende insluit:

• Huur van ʼn perseel

• Verhuring van toerusting en/of eiendom

• Huurkoop van kapitale toerusting en motorvoertuie

• Afbetalingsooreenkomste by verskeie finansieringsinstansies

• Borge, soos vereis deur finansiële instellings

• Goedere en/of dienste gelewer

• Indiensnemingsooreenkomste vir permanente, tydelike en kontrakwerkers

Elkeen van die bovermelde ooreenkomste verg deeglike oorweging, asook vereistes

waaraan voldoen moet word. Alternatiewe regshulp sal dus van tyd tot tyd nodig wees, om

te verseker dat ooreenkomste in orde is. Dit is dus noodsaaklik dat deeglike navorsing

gedoen moet word, wanneer daar oorweeg word om kontrakte aan te gaan. Dit is belangrik

dat alle partye tot die ooreenkoms beskerm word, om voortgesette deelname aan die

vereistes van die kontrak te verseker (Nieman et al., 2005: 115).

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 109

Page 112: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Arbeidswetgewing bestuur en beheer indiensneming in Suid-Afrika

Indiensneming is een van die moeilikste aspekte wat die entrepreneur moet bestuur. Dit is

daarom nodig om noukeurig kennis te neem van die wetgewing wat indiensneming reguleer.

Indiensneming in Suid-Afrika word gereguleer deur die volgende wetgewing (Nieman et al.,

2005: 117):

• Wet op Arbeidsverhoudinge – Labour Relations Act (LRA)

• Wet op Basiese Diensvoorwaardes – Basic Conditions of Employment Act (BCEA)

• Wet op Beroepsgesondheid en Veiligheid – Occupational Health and Safety Act

• Wet op Vaardigheidsontwikkeling en Vaardigheidsontwikkelingsheffings – Skills

Development and Skills Development Levies Act

• Wet op Gelyke Indiensneming – Employment Equity Act

Die Wet op Arbeidsverhoudinge handel oor die prosedure wat gevolg moet word wanneer

iemand afgedank word en bied ook aan die werknemer ʼn remedie teen onregverdige en

onregmatige optrede, met betrekking tot afdanking en algemene praktyke binne die

werksplek.

Die Wet op Basiese Diensvoorwaardes handel oor die jaarlikse verlof- en

siekteverlofvereistes, asook spesiale verlof waarop die werknemer geregtig is. Die aantal

werksure wat gedurende ʼn week gewerk mag word, tesame met vergoeding vir oortyd en

hoe die vergoeding bereken moet word, maak ook deel uit van hierdie wet.

Die Wet op Vaardigheidsontwikkeling en Vaardigheidsontwikkelingsheffings vereis

van die werkgewer om van tyd tot tyd werknemers se vaardighede te bevorder en uit te brei

deur verdere opleiding, wat dus ook tot voordeel van die onderneming sal strek.

Die Wet op Gelyke Indiensneming is daarop gerig om die ongeregtighede van die verlede

reg te stel en diegene wat in die verlede in die werksomgewing benadeel is, nou ʼn reg op

gelykheid te gee.

Alle werkgewers en entrepreneurs moet seker maak dat alle wetlike vereistes nagekom

word. Dit word aanbeveel dat entrepreneurs by ʼn werkgewersassosiasie soos Confederation

of Employers of Southern-Africa (CONFESA) aansluit. CONFESA beskerm die werkgewer

se regte en vertaal regsterme in algemene taal, sodat dit beter verstaan kan word. Hier volg

ʼn lys van dienste wat CONFESA aan die werkgewer bied:

• ʼn Praktiese handleiding wat die wette, kontrakte, dissiplinêre stappe, asook stappe

vir arbeidsverhoudinge bevat.

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 110

Page 113: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

• Om duur litigasie te voorkom, verskaf hulle ʼn 24-uur hulplyn.

• Konsultante

(Nieman et al., 2005: 117)

Standaarde

Die Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) is gemoeid met die stel en implementering

van standaarde wat deur ‘n verskeidenheid organisasies toegepas moet word. Die SABS is

deur die regering daargestel om die funksies van die Departement van Handel en Nywerheid

te reguleer. Die SABS word beheer deur Wet 29 van 1993 en administreer ongeveer 70

velde, wat oor ʼn wye spektrum strek. Die verpligte voorwaardes is daargestel om te

verseker dat al die regsvereistes nagekom word, met betrekking tot neergelegde nasionale

standaarde vir veiligheid en gesondheid van alle produkte wat plaaslik vervaardig word, of

wat ingevoer of uitgevoer word. Die produkte moet getoets word en dan gesertifiseer word

dat dit geskik is vir gebruik (Nieman et al., 2005: 118).

Entrepreneurs wat produkte vervaardig wat, volgens wetgewing, aan sekere standaarde

moet voldoen, sal moet kennis neem van die SABS en die prosedures wat met

standaardisasie te make het.

Regverdige handel en verbruikersbeskerming

‘n Verantwoordelike entrepreneur en sakeonderneming sal verseker dat kliënte regverdig

behandel word. Die Mededingingskommissie het ʼn reeks funksies in terme van die

Competitions Act (Act 89 of 1998) daargestel. Sommige van hierdie funksies sluit in:

• Ondersoeke na anti-mededingende gedrag,

• die assessering van samesmeltings of oornames, en

• die neem van die toepaslike stappe om mededinging te moniteer.

Die doel van hierdie wetgewing is om die mark se deursigtigheid in die ekonomie te

beskerm, om struikelblokke tot mededinging te kan identifiseer en om daarvolgens op te tree

en te reageer (Nieman et al., 2005: 118).

Omgewingsbestuur

Die Wet op Omgewingsbestuur (Enviromental Act) geniet baie aandag in Suid-Afrika en

streng strawwe kan opgelê word, indien ʼn onderneming die omgewing beskadig. Direkteure

van maatskappye kan ook ooreenkomstig hierdie wetgewing vervolg word. Die wetgewing

het noodsaaklik geword, as gevolg van die roekelose en nalatige besoedeling van die

omgewing.

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 111

Page 114: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Toegang tot Inligting

Die Wet op Toegang tot Inligting (Access to Information Act) stel individue in staat om

inligting of rekords te verkry, wat in die besit en beheer van ʼn openbare instansie of ʼn private

liggaam is en wat aan sekere vereistes moet voldoen. Die wet verseker vrylike toegang tot

gespesifiseerde inligting in terme van die grondwet. Die wet, met die uitsluiting van sekere

gedeeltes, het in werking getree op 9 Maart 2001 (Nieman et al., 2005: 118).

Beskerming teen woeker

Die Woekerwet (Usary Act, 73 of 1968) is daar om die belange van persone te beskerm, wat

huurkontrakte, krediet- en geldleningtransaksies sluit. Die doel is om die belange van die

individu teen uitbuiting te beskerm, met betrekking tot terugbetalingsooreenkomste. Dit geld

vir natuurlike persone, asook regspersone wat huurkontrakte en geldleningsooreenkomste

gesluit het (Nieman et al., 2005: 118).

4.7 Die entrepreneur en ekonomiese groei

Groei is vervat in die kultuur van die sakeonderneming en word gesien as ʼn kenmerk van

sukses. Groei verseker groter winste, beter kapitale produkte, groter geboue en welvaart vir

die eienaars. Dit bring ook beloftes van hoër salarisse en bevordering vir die werkers in die

onderneming. In hierdie afdeling word die groei van die ekonomie, as gevolg van die

entrepreneur se insette in die sakewêreld, bespreek (Nieman et al., 2005: 231).

4.7.1 Hoekom ekonomiese groei

Klein, medium en mikro-organisasies is deur die regering geïdentifiseer as instrumente wat

die ekonomiese groei van Suid-Afrika kan stimuleer. Met die groei van die ekonomie word

probleme soos werkloosheid aangespreek en is dit een van die hoofdoelwitte van die staat

om sosiale probleme en armoede aan te spreek. Tans is daar ongeveer 10 miljoen mense

werkloos, dit is byna 40% van die bevolking. Die staat het in 1994 besluit om

entrepreneurskap aan te moedig om die volgende doelwitte te bereik (Nieman et al., 2005:

231):

• Werkskepping

• Armoedeverligting

• Welvaartskepping

• Sosiale stabiliteit

• Gelyke deelname aan die ekonomie

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 112

Page 115: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

4.7.2 Groei as doelwit van die entrepreneur

Een van die eienskappe van ʼn entrepreneur is die motivering om te groei. Dit is een van die

eienskappe wat die entrepreneur onderskei van die gewone klein onderneming. ʼn Klein

onderneming funksioneer in ʼn gegewe mark, terwyl die entrepreneur sy eie markte skep.

Die entrepreneuriese onderneming moet doeltreffend wees en binne die raamwerk van die

toegelate wetgewing en ander regulasies meeding. Die entrepreneur wag nie vir

geleenthede nie en het gewoonlik spesifieke doelwitte ten opsigte van groei. Die volgende

aspekte is uitdagings waarmee die entrepreneur gekonfronteer word (Nieman et al., 2005:

231):

• Groei en strategie. Groei moet plaasvind en daarvoor is daar ʼn strategie nodig.

Hierdie strategie is gewoonlik ʼn langtermynstrategie. Groeistrategieë moet die

beskikbaarheid van hulpbronne in ag neem.

• Groei en hulpbronne. Elke groeiplan moet hulpbronne sorgvuldig beplan –

hulpbronne soos kapitaal, mense, masjinerie en geboue. Hierdie hulpbronne moet

deur die entrepreneur self bestuur word en tot maksimum voordeel van die

onderneming uitgebou word.

• Groei en risiko. Die entrepreneur moet ook deeglik bewus wees van die

gepaardgaande risiko’s. Groei bring uitdagings, soos druk op hulpbronne en

kontantvloei. Die groei van ʼn onderneming kan te vinnig plaasvind en druk plaas op

kontantvloei. Groei skep ook uitdagings aan die entrepreneur, ten opsigte van nuwe

produkte en produkkennis.

4.7.3 Beheer en beplan groei

Groei vereis strategie, hulpbronne en besluitneming en is daarom ʼn proses wat beplan en

bestuur moet word. Die volgende faktore is baie belangrik vir suksesvolle groei:

• Begeerte. Die begeerte om te groei moet gereflekteer wees in die visie van die

entrepreneur.

• Potensiaal. Die entrepreneur en die onderneming moet die potensiaal hê om te

groei en dit moet vervat wees in die missie van die onderneming.

• Rigting. Die rigting van die beplande groei moet duidelik in die strategie van die

onderneming vervat wees.

• Bestuur. Groei moet bestuur word. Dit verg beplanning, beheer en organisasie.

(Nieman et al., 2005: 231)

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 113

Page 116: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

4.7.4 Eienskappe van groei

Hoe bepaal ‘n mens of ‘n onderneming besig is om te groei of te stagneer? Nieman (2010:

278) identifiseer agt eienskappe van groeiende ondernemings:

Figuur 4.3: Eienskappe van groeiende ondernemings (Nieman 2010: 278)

Kortliks meer oor elk van hierdie eienskappe:

• Die onderneming domineer die mark. Vir sommige produkte is dit maklik om te

bepaal wie die dominante markspelers is. Dink maar aan ontbytgraan, banke,

kleinhandelaars, rekenaarbedryfstelsels (operating systems) en universiteite. Dit is

maklik om onmiddellik die name van die grootste rolspelers vir elk van die

bogenoemde te noem.

Sommige dominante markspelers is egter moeiliker om te identifiseer omdat hulle

industrie-spesifiek is. Voorbeelde sluit in: Datavasleggers, vervaardigers van

spesialiskomponente en ondernemings wat gespesialiseerde dienste lewer. Dit is

dus moontlik om ‘n mark te domineer sonder dat die algemene publiek van die

onderneming bewus is.

• Differensiasie. In hierdie konteks behels differensiasie ‘n onderneming se vermoë

om homself of sy produk of diens in so ‘n mate van ander te onderskei dat die

onderneming as voorkeurverskaffer van die produk of diens geag word.

• Produkleierskap. ‘n Produk waarvan die kwaliteit sy mededingers ver vooruit is, dui

dikwels op ‘n onderneming wat groot bedrae geld in produkontwikkeling belê het. Dit

kan dus ook dui op ‘n onderneming waar langtermyngroeidoelwitte ‘n hoë prioriteit

geniet.

•Die onderneming domineer die mark

•Differensiasie

•Produkleierskap

•Buigbaarheid

•Innovasie

•Oriëntasie ten opsigte van die toekoms

•Uitvoeraktiwiteite

•Verwante groei

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 114

Page 117: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

• Buigbaarheid. Ondernemings wat vinnig by snel veranderende omstandighede kan

aanpas, is dikwels ook ondernemings wat nuwe geleenthede aangryp en benut. Die

teenoorgestelde – om die status quo te laat voorkeur geniet bo die ontginning van

nuwe geleenthede – lei dikwels tot stagnasie en agteruitgang. Ondernemings met ‘n

groot mate van aanpasbaarheid en buigbaarheid, is dus dikwels ondernemings wat

groei ervaar.

• Innovasie. Soos met produkleierskap sal groeiende ondernemings ook geld, tyd en

energie belê in die ontwikkeling van nuwe, innoverende produkte of dienste. Verder

sal innovasie ook in die onderneming se daaglikse prosesse gesien word.

• Oriëntasie ten opsigte van die toekoms. Groeiende ondernemings het ‘n

langtermynbeskouing van groei. Sodanige ondernemings sal nie sommer ‘n

langtermyngroeidoelwit verruil vir korttermyngroei nie. Daar word ook in alle opsigte –

finansieel en strategies – voorsiening gemaak vir veranderinge, bedreigings en nuwe

geleenthede wat in die toekoms mag opduik.

• Uitvoeraktiwiteite. Hoewel uitvoer nie noodwendig ‘n vereiste is vir groei nie, is

ondernemings wat internasionale markte ondersoek of ontgin, dikwels snel-

groeiende ondernemings. Die entrepreneur moet egter sorg aan die dag lê om nie

uitvoermarkte te ontgin bloot om suksesvol voor te kom nie – die fokus moet op die

uitbreiding van die onderneming geplaas word, nie op die status wat met ‘n

bykomende, oorsese adres gepaardgaan nie.

• Verwante groei. Groeiende ondernemings poog altyd om in verwante markte uit te

brei om moontlike beperkings in hul bestaande markte te oorkom. ‘n

Mediamaatskappy wat aanvanklik op gedrukte media gefokus het, kan uitbrei na

Internet-media toe. Daar is voorbeelde van mediamaatskappye wat filmstudios,

internetdiensverskaffers en uitgewers besit. Die bestuur van ‘n onderneming moet

egter versigtig wees dat daar nie in so ‘n mate van die kernbedryf afgewyk word, dat

die bykomende ondernemings op die langtermyn tot verliese lei nie.

4.7.5 Fases van groei

Die tipiese, relatief-suksesvolle onderneming beweeg deur vier fases van groei. Die

entrepreneur moet van hierdie fases bewus wees. Sodoende sal hy of sy nie moedeloos

raak as gevolg van die aanvanklike stadige groei nie, maar sal hy of sy ook nie onkant

betrap word wanneer die onderneming se groei ‘n plato bereik nie. Die vier fases is (Nieman

2010: 282):

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 115

Page 118: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

• Inkubasie. Tydens hierdie fase bestaan die onderneming nog nie. Hierdie fase

behels die beplanning van die onderneming, asook al die stappe wat met die stig van

die nuwe onderneming gepaardgaan.

• Beginfase. Tydens die beginfase sal die onderneming begin sake doen. Die

onderneming is baie broos en vereis harde werk van die entrepreneur. ‘n

Onderneming se kanse om te misluk is groot tydens hierdie fase. Tog is die

entrepreneur tydens hierdie fase deeglik bewus van sy of haar kanse om te misluk

en word alles op die spel geplaas om mislukking te voorkom. Kontantvloei en

korttermyngroei is die hooffokus van die entrepreneur.

• Groeifase (deurbraak). Die suksesvolle entrepreneur sal ‘n onderneming in so mate

bestuur dat dit die groeifase bereik. Op hierdie stadium het die onderneming

bekendheid in die mark verwerf en word daar dikwels eksponensiële groei ervaar.

Ironies is daar ‘n groot aantal ondernemings wat tydens hierdie fase misluk. ‘n

Onderneming wat nie op die groei voorbereid is nie, mag ‘n verskeidenheid probleme

ondervind (Nieman 2010: 283):

o Aanstel van vaardige personeel. Die entrepreneur moet in ‘n groter mate

verantwoordelikhede delegeer. As hierdie verantwoordelikhede nie aan die regte

personeel gegee word nie, kan dit tot groot skades lei.

o Kontantvloei. Die grootste rede waarom ondernemings misluk tydens die

groeifase, is omdat hulle nie die kontantvloei het om die groot hoeveelheid nuwe

kontrakte te voltooi nie. ‘n Enkele kontrak van ‘n paar miljoen rand kan ‘n

onderneming ten gronde laat gaan as daar iets fout gaan.

o Lewering. As die infratruktuur, prosesse en ander kapasiteit van die

onderneming nie betyds by die groei aangepas word nie, kan dit onmoontlik

wees vir die onderneming om die produk of diens aan alle kliënte betyds te

lewer. Dit kan tot ‘n verlies van besigheid en dus finansiële verliese lei.

o Produksie. Aansluitend by die probleem van lewering, gebeur dit dikwels dat die

vervaardigingskapasiteit van die onderneming nie voldoende is om die kontrakte

na te kom nie.

• Volwassenheid. Tydens die laaste fase begin groei afneem. Die suksesvolle

onderneming is egter ‘n markleier en vind dit maklik om nuwe produkte en dienste

aan bestaande kliënte te bied. Die gevaar van hierdie fase is dat ondernemings so

gemaklik met hul sukses kan raak, dat hulle nooit vernuwe nie. Dit kan lei tot ‘n

negatiewe groei. Geen organisasie is van vernuwing vrygestel nie – daar is menige

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 116

Page 119: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

voorbeeld van internasionale maatskappye wat ten gronde gegaan het omdat hulle

nie tred gehou het met veranderinge nie.

Figuur 4.4 stel hierdie fases grafies voor.

Figuur 4.4: Fases van sakegroei

(Nieman et al., 2010: 282)

4.7.6 Sleutelfaktore gedurende die groeifase

Entrepreneurs het spesifieke bestuursvaardighede nodig gedurende die verskillende

groeifases van die entrepreneuriese onderneming. Die vaardighede is (Nieman et. al. 2005:

231):

• Beheer. Groei skep probleme wat beheer en vertroue verg.

• Verantwoordelikheid. Soos wat die onderneming groei, moet die entrepreneur kan

onderskei tussen verantwoordelikheid en outoriteit. Die entrepreneur moet leer om

te delegeer en te vertrou.

• Weerstand teen mislukking. Op hierdie stadium het die onderneming aanvanklike

mislukking vrygespring of oorbrug, maar dit is steeds belangrik om die volgende in ag

te neem:

o Morele mislukking. Dit verwys na die innerlike vertroue van die entrepreneur

om te slaag.

o Persoonlike mislukking. Dit verwys na tekortkoming in persoonlike

vaardighede.

Inkubasie Beginfase Groeifase Volwassenheid Nuwe groei

Stagnasie/ Agteruitgang

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 117

Page 120: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

o Geen beheer. Dit verwys na eksterne faktore wat die onderneming kan bedreig,

soos wetgewing en internasionale handelsooreenkomste.

• Verandering. Die gepaardgaande groei het tot gevolg dat baie dinge kan verander

en hierdie verandering moet goed deur die entrepreneur bestuur word.

Laastens, moet die entrepreneur ʼn program vir suksesvolle ekonomiese groei van die

onderneming volg. Hierdie program is nie beperk tot die volgende faktore nie, maar moet

minstens die volgende insluit:

• Verkry al die feite ten opsigte van die beoogde groei.

• Skep ʼn groeispan wat die nuwe ontwikkeling sal bestuur.

• Beplan vir groei.

• Stel werknemers aan om die groei te ondersteun.

• Bestuur ʼn groeikultuur.

• Maak gebruik van eksterne en interne advies.

(Nieman et al., 2005: 231)

Tabel 4.1 is ʼn opsomming van die verskillende fases van die groeiproses, volgens Crijns en

Ooghe (1997), waardeur die entrepreneur gaan:

Aspek Geboorte Vroeë groei Latere groei Volwassenheid

Strategiese doelwitte

Oorlewing Volhoubaarheid

van winste

Groei deur

uitbreiding

Belegging-

opbrengste

Struktuur Informeel Funksioneel Desensifiseer Matriks van

produkgroepe

Beheersisteme Direkte

markterugvoer

Standaarde Formele

verslagdoening

Beplanning en

belegging-

sentrums

Bestuurstyl Kreatief Leierskap Delegering Koördinering

Rol van die entrepreneur

Eienaar-

werknemer

Eienaar-

bestuurder

Algemene

bestuurder

Beheer

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 118

Page 121: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Funksie van die entrepreneur

Direkte toesig Oorhoofse

toesig

Indirekte

beheer

Beherende

aandeel

Fokus van die entrepreneur

Produseer en

verkoop

Doeltreffende

operasionele

bestuur

Markuitbreiding Konsolidasie en

innovering

Tabel 4.1: Veranderinge in die lewensiklus van die entrepreneuriese onderneming (Soos aangehaal in Nieman et al., 2005: 241)

Sakeondernemings wat groei, is belangrik vir die ekonomiese groei in enige land. Dit is om

hierdie rede, dat die staat in 1994 besluit het, dat die klein, medium en mikro-ondernemings

gesteun en aangemoedig moet word om te groei. Dit sal uiteraard ook werkskepping

bevorder.

4.8 Staatsbeleid en wetgewing en die invloed daarvan op die entrepreneur

Een van die belangrikste besluite wat elke entrepreneur moet maak, is watter tipe

onderneming gevestig gaan word, met ander woorde, watter tipe regsvorm gaan die

onderneming aanneem. ʼn Klein onderneming kan in Suid-Afrika verskeie regsvorme

aanneem, soos ʼn alleeneienaarsaak, ʼn vennootskap, ʼn beslote korporasie of ʼn private

maatskappy. Elkeen van die vorme het sy eie unieke regsimplikasies en die voornemende

entrepreneur moet hierdie regsimplikasies in ag neem. Die doel van hierdie afdeling is nie

om die entrepreneur te adviseer oor watter tipe sake-entiteit bedryf moet word nie, maar om

hom/haar van die nodige inligting te voorsien om ingeligte besluite te kan maak.

4.8.1 Alleeneienaarsaak

ʼn Alleeneienaarsaak word slegs deur een persoon besit en bestuur. Die eienaar doen sake

in sy eie kapasiteit en het dus nie nodig om die onderneming as ʼn regsentiteit te registreer

nie. Dit beteken dat die eienaar, as individu, belas word op sy/haar individuele aandeel van

die inkomste gegenereer deur die onderneming en het nie die beskerming van beperkte

aanspreeklikheid nie. Die eienaar is dus persoonlik verantwoordelik vir al sy aksies, dus

raak die risiko van die onderneming sy eie persoonlike bates, wat die onderneming en sy

persoonlike bates insluit.

Die statutêre vereistes vir ʼn alleeneienaarsaak is beperk. Die eienaar is nie verplig om sy

finansiële state vir ʼn oudit voor te berei nie. Die eienaar van die alleeneienaarsaak is egter

verplig om vir belasting te registreer, die relevante belastings te betaal, om lisensies te

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 119

Page 122: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

bekom (afhangende van die produk wat gelewer word) en om by te dra tot die kompensasie-

en die werkloosheidsversekeringsfonds.

ʼn Alleeneienaarsaak bied dus die voordeel dat dit maklik is om op te rig, aangesien daar

bykans geen statutêre verpligtinge bestaan wanneer die onderneming opgerig word nie,

behalwe vir die regsaspekte wat in die normale vloei van die sakebedrywighede ter sprake

is. Die grootste nadeel van ʼn alleeneienaarsaak is dat die eienaar alleen aanspreeklik is vir

alle skulde en laste wat die onderneming in sy bestaan aangaan. Die eienaar kan, onder

andere, sy/haar huis inboet, om te betaal vir die onderneming se skulde.

Voordele van ʼn alleeneienaarsaak:

• Maklik om te stig

• Eienaar maak alleen besluite rakende die onderneming

• Minimum regsvereistes om aan te voldoen

• Eienaar ontvang alle winste vir eie gewin

• Maklik om die onderneming te ontbind

Nadele van ʼn alleeneienaarsaak:

• Onbeperkte aanspreeklikheid vir enige laste van die onderneming (krediteure, kostes

vir enige eise met betrekking tot werknemers, of skulde aan ʼn derde persoon, of

kliënt).

• Beperkte vermoë om ʼn inkomste te genereer. Die onderneming se kapitaal word

beperk tot dit wat die eienaar self kan verseker, dit beperk die uitbreiding van die

onderneming en is ook een van die mees algemene oorsake dat hierdie tipe

onderneming misluk.

• Die eienaar kan beperkte vaardighede hê, maar kan mense in diens neem wat

sy/haar tekorte, in sekere afdelings van die onderneming kan aanvul.

(Nieman et al., 2005: 121)

4.8.2 Vennootskap

ʼn Vennootskap kom tot stand wanneer twee of meer persone besluit om gesamentlik ʼn

onderneming te begin. Daar is geen ingewikkelde regsvereistes waaraan voldoen moet

word om die onderneming te stig nie. Dit kan deur ʼn geskrewe of mondelinge ooreenkoms

tussen die partye betrokke gedoen word. Daar is egter sekere vereistes waaraan die

kontrak moet voldoen, voordat dit as ʼn geldige ooreenkoms gesien sal word:

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 120

Page 123: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

• Die vennote moet ʼn gesamentlike oogmerk hê om ʼn wins te maak.

• Die daaglikse bedryfshandelinge moet tot voordeel van al die vennote betrokke,

gedoen word.

• Elke vennoot moet finansieel, of andersins tot die onderneming bydra.

Daar word verkies dat ʼn geskrewe ooreenkoms (kontrak) deur ʼn prokureur opgestel word en

deur al die vennote, in die teenwoordigheid van twee bevoegde getuies, onderteken word.

Hierdie ooreenkoms kan later help om enige misverstande tussen die vennote uit die weg te

ruim. Die ooreenkoms moet die name van die vennote bevat, asook watter bydrae hulle

gaan maak tot die onderneming, hul jaarlikse salarispakkette, die verdeling van winste en

die aanspreeklikheid vir verliese. Die kontrak moet ook die onderneming se doel en

oogmerk omskryf.

‘n Vennootskap se eienaars geniet nie beperkte aanspreeklikheid vir skulde nie. Elke

vennoot word dus individueel aanspreeklik gehou vir al die skulde van die onderneming.

Elke vennoot word individueel getakseer op sy/haar inkomste uit sy/haar aandeel, van wat

die onderneming genereer. Indien een vennoot uit die vennootskap wegbreek, moet die

hele vennootskap ontbind word en ʼn nuwe vennootskap gesluit word.

Behalwe vir al die ander vereistes waaraan ʼn vennootskap moet voldoen, moet die

vennootskap ook voldoen aan Seksies 3, 4 en 5 van die Wet op Besigheidsname (Wet 27

van 1960). Na aanleiding van die wet mag die onderneming nie katalogusse, briewe,

bestellings of state, sonder die volgende inligting uitreik nie:

• Die naam van die onderneming

• Die adres of plek waar die onderneming sake bedryf

• Die naam van elke vennoot

• Die nasionaliteit van elke vennoot, wat nie ʼn Suid-Afrikaanse burger is nie

Indien daar nie aan al die bovermelde vereistes voldoen word nie, is dit ʼn kriminele

oortreding en strafbaar deur die wet. Die aantal persone in ʼn vennootskap word beperk tot

twintig.

Voordele van ʼn vennootskap:

• Maklik om te stig en te bestuur

• Finansieel sterker as ʼn alleeneienaarsaak

• Kombineer die verskillende vaardighede van die vennote

• Elke vennoot het ʼn persoonlike belang by die onderneming.

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 121

Page 124: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Nadele van ʼn vennootskap:

• Onbeperkte aanspreeklikheid van die vennote.

• Elke vennoot mag aanspreeklik gehou word vir die skulde van die onderneming, dus

kan swak besluite van een vennoot daartoe lei dat die onderneming, asook die ander

vennote, hulle persoonlike bates verloor om die skulde van die onderneming te

vereffen.

• Die mag van bestuur word meestal verdeel en die verskillende opinies van die

vennote kan die vloei van die sakebedrywighede vertraag.

• ‘n Venootskap is nie ʼn regsentiteit nie.

• Die onderneming word ontbind elke keer wat daar ʼn nuwe vennoot by die

vennootskap aansluit, asook wanneer ʼn vennoot die vennootskap verlaat.

• Die beperking tot ʼn maksimum van twintig lede kan die groei van die onderneming in

die wiele ry. Rekenmeesters en prokureurs is uitgesluit van hierdie beperking.

(Nieman et al., 2005: 121)

4.8.3 Beslote korporasie (BK)

Volgens die nuwe maatskappywet van 2008, kan nuwe beslote korporasies nie meer gestig

word nie. Bestaande beslote korporasies kan voortgaan soos dit tans is of bestaande

beslote korporasie kan van eienaars verwissel. Dit is ook moontlik om ʼn bestaande (maar

dormante) beslote korporasie te koop. Die onderstaande is egter nog van toepassing op die

bestaande beslote korporasies.

ʼn Beslote korporasie (BK) moet ten minste een lid hê, met ʼn maksimum van tien lede. Die

lede van die BK moet natuurlike persone wees en nie regspersone, soos ʼn maatskappy of

klubs nie.

Die BK het soortgelyke eienskappe as ʼn maatskappy en is ʼn regspersoon wat moet

registreer by die Registrateur van Beslote Korporasies. Die lede van die BK het beperkte

aanspreeklikheid. ʼn BK, as regspersoon, moet in sy eie naam by die SAID registreer om

belasting te betaal. Die eienaars van die BK is ook die lede van die BK. Die lede van die BK

het nie aandele in die BK nie en het dus slegs belang by die BK. Elke lid se belang in die

BK word bepaal deur ʼn persentasie toekenning, wat nie aandelekapitaal en dus nie ʼn

aanduiding van die aandeelhouding is nie. Lidmaatskap aan ʼn BK is beperk tot natuurlike

persone, maar vanaf 1 Januarie 2006 mag ʼn trustee van ʼn trust, of ʼn Inter Vivos Trust (trust

van ʼn lewende persoon), of ʼn Testamentêre Trust, soos uiteengesit in Artikel 29(1A) of

29(2)(b) van die Wet op Beslote Korporasies (Wet 69 van 1984), ook ʼn lid wees.

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 122

Page 125: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Alle lede van die BK moet die Wet op Beslote Korporasies (Wet 69 van 1984) gehoorsaam,

wat stipuleer dat die naam van die onderneming gevolg moet word deur BK in Afrikaans en

CC in Engels. ʼn Assosiasie-ooreenkoms moet tussen die lede van die BK opgestel en

onderteken word deur die lede en veilig bewaar word, waar dit net deur die lede bekom kan

word.

Die reëls wat die interne beheer van die BK kan gewysig word in die assosiasie-ooreenkoms

van die lede van die BK. Die BK het nie ʼn afsonderlike raad van direkteure nie, alhoewel die

lede van die BK in die bestuur van die BK kan deelneem. Die BK mag nie aandele in ʼn

ander BK besit nie en vir belastingdoeleindes word daar met ʼn BK gehandel asof dit ʼn

maatskappy is.

Voordele van ʼn BK:

• Relatief maklik om ʼn BK te stig en te bestuur.

• ʼn BK bly voortbestaan, al sou die lede van die BK verander.

• Lede van die BK het beperkte aanspreeklikheid. Dit beteken dat hulle nie

aanspreeklik gehou kan word vir die skulde van die BK nie, maar daar moet in

gedagte gehou word, dat sommige belastinglaste steeds bestaan. Van die

belastinglaste wat steeds ter sprake is, is werknemersbelasting, bykomende

belasting en boetes of rente, waarvoor die BK aanspreeklik is, as die bovermelde nie

binne die voorgeskrewe tydperk aan die SAID betaal word nie.

• Oordra van eienaarskap is maklik

• Minder regsvereistes as ʼn maatskappy.

Nadele van ʼn BK:

• Aantal lede beperk tot ʼn maksimum van tien.

• Meer regsvereistes as ʼn alleeneienaarsaak of ʼn vennootskap.

(Nieman et al., 2005: 123)

4.8.4 Private maatskappy

ʼn Private maatskappy word gesien as ʼn afsonderlike regsentiteit en moet dus registreer as ʼn

belastingbetaler in eie reg. Die lede van die maatskappy is afsonderlik van die eienaars.

Die eienaars van ʼn maatskappy is ook die aandeelhouers van die maatskappy. ʼn

Maatskappy mag nie aandele in ʼn BK hê nie. Die maksimum lede van ʼn maatskappy word

beperk tot vyftig.

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 123

Page 126: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

ʼn Maatskappy is ʼn assosiasie van mense geïnkorporeer, in terme van die Wet op

Maatskappye (Wet 71 van 2008). ʼn Maatskappy mag aandelekapitaal besit, of as dit nie ʼn

onderneming is met die oog op wins nie, kan dit ʼn onderneming sonder aandelekapitaal

wees.

Die nuwe wet maak voorsiening vir twee kategorieë van maatskappye: Winsgerigte en nie-

winsgerigte maatskappye. ‘n Nie-winsgerigte maatskappy geniet sekere belastingvoordele

omdat die oogmerk nie wins is nie. Die winsgerigte maatskappye sluit in:

• Private maatskappye (wat die beslote korporasies vervang)

• Publieke maatskappye (wat op die aandelebeurs genoteer is)

• Maatskappye met onbeperkte aanspreeklikheid (gebruik vir professionele persone,

die naam van die maatskappy het die agtervoegsel “Inc”).

• Maatskappye wat deur die regerings besit word (sogenaamde SOCs).

ʼn Maatskappy moet geregistreer wees by die Registrateur van Maatskappye en word

geïdentifiseer deur die woorde Proprietary Limited of die afkorting (PTY)LTD na die naam

van die onderneming. Wanneer daar aan al die vereistes van ʼn maatskappy voldoen is, sal

die Registrateur van Maatskappye ʼn Sertifikaat van Inkorporasie uitreik.

Voordele van ʼn private maatskappy:

• Die onderneming gaan voort, al verander die aandeelhouers ononderbroke.

• Aandeelhouers het beperkte aanspreeklikheid met betrekking tot die maatskappy se

laste, met uitsondering van sekere belastings. Soos die BK, bly die maatskappy

aanspreeklik vir belastinglaste, soos werknemersbelasting, bykomende belasting en

boetes of rente, wat betaalbaar is as die bovermelde nie binne die voorgeskrewe

tydperk aan die SAID betaal word nie.

• Oordrag van eienaarskap is maklik.

• Makliker om kapitaal in te vorder en uit te brei.

• Die doeltreffendheid van bestuur word gemoniteer deur aandeelhouers.

• Aanpasbaar van ʼn klein tot groot onderneming.

Nadele van ʼn private maatskappy:

• Onderhewig aan ʼn aantal regsvereistes.

• Moeiliker en duurder om op te rig as ander soorte eienaarskap.

(Nieman et al., 2005: 123)

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 124

Page 127: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

4.8.5 Die registrasieproses

Die Companies and Intellectual Property Commission (CIPC) is ʼn onderafdeling van die

Departement van Handel en Nywerheid en is verantwoordelik vir die registrasie van ʼn nuwe

onderneming, soos beslote korporasies en maatskappye.

Registrasie van ʼn alleeneienaarsaak en ʼn vennootskap

Daar is geen formele vereistes vir die registrasie van ʼn alleeneienaarsaak en ʼn vennootskap

nie.

Registrasie van ʼn beslote korporasie

Alle beslote korporasies word gereguleer deur die Wet op Beslote Korporasies (Wet 69 van

1984). Die doel van die wet is om voorsiening te maak vir die eenvormigheid van die

registrasieproses, inkorporasie, bestuur, beheer en likwidasie van beslote korporasies vir

samelopende aangeleenthede.

Die registrasie van private maatskappye

Alle Suid-Afrikaanse maatskappye word gereguleer deur die Wet op Maatskappye, wat

geadministreer word deur die Departement van Handel en Nywerheid. Die wet skryf die

prosedure voor waarvolgens ʼn maatskappy geregistreer moet word.

4.8.6 Intellektuele eiendomsreg

Intellektuele eiendom (intellectual property) verwys na al die produkte wat deur persone se

vernuf ontwerp is en bemark word vir kommersiële gewin. Baie ondernemings ontstaan as

gevolg van ʼn oorspronklike idee. Om te verseker dat die entrepreneur se intellektuele

eiendom beskerm word, moet sekere stappe gedoen word. Intellektuele eiendom kan

beskerm word deur kopiereg, die registrasie van patente, ʼn handelsmerk of ʼn ontwerp.

CIPC registreer intellektuele eiendom. Die registrasie van patente, handelsmerke, ontwerpe

en kopiereg word daagliks opgedateer. Die verskillende maniere om intellektuele

eiendomsregte te beskerm is:

• Kopiereg. Die Berne Copyright Convention is ʼn organisasie wat wêreldwyd lande

verteenwoordig en wat die basiese grondslag vir wetgewing neerlê. In Suid-Afrika is

die Wet op Kopiereg (Wet 98 van 1978) in werking.

• Ontwerpe. Registrasie is verpligtend voor regte vir ʼn ontwerp bekom kan word. Die

Paris Convention laat die ontwerper toe om sy ontwerp te registreer in ʼn verdere 6

lande na die basiese registrasie voltooi is in die ontwerper se tuisland (of die eerste

registrasie in enige land).

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 125

Page 128: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

• Patente. ʼn Patent is die geregistreerde eksklusiewe reg van ʼn ontwerper om sy

ontwerp te maak, te gebruik of te verkoop. ʼn Ontwerp kan of ʼn nuwe produk, proses

of voorwerp wees, of ʼn verbetering op enige van die bovermelde. Dit moet dus ʼn

unieke ontwerp wees, wat aan spesiale vereistes voldoen.

• Handelsmerke. ʼn Handelsmerk is enige van die volgende:

o Frase

o Simbool

o Ontwerp

o Klank

o Reuk

o Kleur

o Produkkonfigurasie

o Kombinasie van die bovermelde

Die primêre doel van handelsmerke is om te voorkom dat verbruikers die oorsprong van

sekere produkte of dienste kan verwar (Nieman et al., 2005: 126). Maatskappye spandeer

baie geld en tyd om die betroubaarheid van hul produkte te vestig. As ‘n ander onderneming

‘n swak kwaliteit produk met ‘n soortgelyke voorkoms vervaardig, kan dit veroorsaak dat

verbruikers die swak produk met die goeie maatskappy assosiseer.

4.9 Ekonomiese uitdagings vir die entrepreneur

Die grootste uitdaging vir die entrepreneur in Suid-Afrika, is die afwesigheid van ʼn konstante

ekonomiese groei en werkskepping. Die verandering na ʼn multikulturele demokrasie in

1994, het moeilike politieke, sosiale en ekonomiese uitdagings aan die mense van Suid-

Afrika gestel. Die grootste hiervan is die implementering van die ryk hulpbronne om

ekonomiese groei en werkskepping te bevorder (Mohr et al., 2010:534).

Ekonomiese prestasie sal afhang van die vlakke van aanvraag en aanbod en die

doeltreffendheid van die produksiefaktore (verwys weer na Studie-eenheid 1) soos arbeid,

land, kapitaal, masjinerie en ander natuurlike hulpbronne.

4.9.1 Ekonomiese uitdagings – werkloosheid, werkskepping en markte

Hoë vlakke van werkloosheid voor en na 1994, bly ʼn groot probleem in die Suid-Afrikaanse

ekonomie. Werkloosheid wissel in Suid-Afrika van 0% vir hooggekwalifiseerde tot 50% vir

ongeskoolde arbeid. Soos reeds gesien, dra entrepreneurs tot 70% by van alle

werksgeleenthede. Die uitdaging is vir die klein- en medium-grootte ondernemings om

volhoubare werksgeleenthede te skep, om die vloei van die ekonomie te bevorder. Die staat

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 126

Page 129: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

het reeds wetgewing en ander regulasies aangepas om werkskepping aan te moedig (Mohr

et al., 2010:534).

4.9.2 Kapitaal, investering en finansiële markte

Die vlakke van spaar in Suid-Afrika is ook van die laagste in die wêreld en dit plaas verdere

druk op die ekonomie. Omdat spaarvlakke laag is, plaas dit druk op die beskikbaarheid van

geld vir investering. Kortliks kom dit daarop neer, dat geld nie geskep kan word nie. Banke

word toegelaat om ’n persentasie van alle geld wat op spaarrekeninge lê, weer uit te leen.

Direkte buitelandse investering word dus ook as gevolg van hierdie lae vlakke van spaar

beïnvloed en geld vloei nie na Suid-Afrika, soos wat die staat graag sou wou sien nie (Mohr

et al., 2010:534).

Oor die algemeen is Suid-Afrika se bankwese en finansiële sektor doeltreffend en vergelyk

dit goed met ander lande in die wêreld se finansiële sektore. Ongelukkig het die

modernisering van die finansiële sektore en bankwese nie bygedra tot die groei van die

ekonomie en armoedeverligting nie.

4.9.3 Land- en grondhervorming

Die eienaarskap van grond en eiendomme in Suid-Afrika reflekteer ook nie die demografie

van die land nie. Die staat het sekere grondhervormingsbeleide en inisiatiewe geloods,

maar dit het nog nie die gewenste uitwerking op die ekonomie nie. Die staat het drie

grondhervormingsinisiatiewe, naamlik:

• Restitusie, om diegene wat na 1913 van hul grond beroof is, te kompenseer.

• Grondbesithervorming maak voorsiening vir individue en gemeenskappe om grond

te besit en te benut vir ekonomiese doeleindes.

• Herverdeling is ʼn proses wat dit vir swart landelike inwoners moontlik maak om

grond te besit deur toegewings.

(Mohr et al., 2010:534)

4.9.4 Produktiwiteit en insentiewe

Die staat het beleid geformuleer wat produktiwiteit en mededinging moes bevorder, maar dit

het nie die ekonomie ondersteun soos wat verwag is nie. Sommige van hierdie

beleidsinisiatiewe is:

• Aksyns en ander tariefbeleide het nie bygedra tot die uitvoerverwagtinge wat

geskep is nie. Suid-Afrika word benadeel deur ondoeltreffende uitvoermaatreëls en

soortgelyke invoerbeperkings, wat internasionale handel belemmer.

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 127

Page 130: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

• Privatisering en sektorale deregulasie vind te stadig plaas en plaas verdere druk

op die mikro- en makro-ekonomiese doelwitte van die staat. Dit stuur gemengde

boodskappe aan buitelandse beleggers, ten opsigte van die staat se gewilligheid om

ekonomiese hervorming op hierdie vlak te ondersteun en aan te moedig.

• Die verslapping van en opheffing van kapitale uitvloei het buitelandse investering

bevorder, maar die binnelandse ekonomiese verwagting belemmer verdere groei.

• Die wisselkoersbeleid van die reserwebank is reaktief en nie proaktief nie.

Wisselkoersvlakke belemmer ook buitelandse ekonomiese ontwikkeling.

(Mohr et al., 2010:534)

4.9.5 Verbetering van die ekonomiese beleidraamwerk

Daar is nog ruimte vir verbetering in die huidige ekonomiese ontwikkelingsinisiatiewe.

Terwyl die voorgestelde beleidsveranderings oor ʼn wye vlak van die ekonomie lê, is die

onderlinge behoefte om die investeringsklimaat in Suid-Afrika meer aanloklik te maak vir

buitelandse beleggers. Beleidveranderings wat die entrepreneur sal bevoordeel, sluit in:

• Die aanmoediging van direkte buitelandse investering sal ekonomiese voordele bring

in die vorm van langtermyn finansiële beleggings, tegnologie-oordrag en toegang tot

internasionale handel. Tot dusver is daar gefokus op makro-ekonomiese stabiliteit

en nie mikro-ekonomiese stabiliteit nie.

• Versnelde privatisering kan belangrike bykomende motivering wees vir direkte

buitelandse investering deur, byvoorbeeld, die aankoop van bates.

• Die klein- en medium-grootte ondernemings in Suid-Afrika is onderontwikkeld. Vyf

en sewentig persent van alle Suid-Afrikaanse ondernemings het minder as 100

werknemers. Die struikelblokke vir hierdie ondernemings is beperkte toegang tot

finansies en kapitaal, hoë koste van hulpbronne en swak ondersteuning en

verskaffingsprogramme vanaf die staat.

• Die arbeidsmark in Suid-Afrika is onstabiel, met groot verskille in vaardighede en

salarisse en lone. Die ongeskoolde en semi-geskoolde arbeid word die hardste

getref, as gevolg van die hoë vlakke van lone wat deur georganiseerde vakbonde

afgedwing word en verder deur sektorale vasstellings gereguleer word. Een van die

moeilikste hervormings wat moet plaasvind, is die hervorming van die arbeidsmag

wat sal bydra tot werkskepping.

• Opleiding is noodsaaklik vir die opheffing van vaardighede en dit sal bydra tot die

oplossing van produktiwiteitsprobleme, wat ondervind word in veral die

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 128

Page 131: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

vervaardigingsektore. Gebrek aan vaardighede is van die grootste faktore wat

ekonomiese groei belemmer.

Die uitdaging wat die ekonomie aan die entrepreneur in Suid-Afrika stel, bly ʼn probleem vir

die staat en die entrepreneur. Alhoewel daar baie gedoen is om die entrepreneur te

bemagtig en klein- en medium-grootte ondernemings te ondersteun, groei en ontwikkel die

ekonomie nie na wense nie (Mohr et al., 2010:534).

4.10 Samevatting

Hierdie studie-eenheid het die invloed van die entrepreneur op die ekonomie bespreek.

Entrepreneurs skep nuwe ondernemings. Nuwe ondernemings skep weer nuwe

werksgeleenthede, verskerp die intensiteit in die ekonomie in die vorm van mededinging.

Entrepreneurs gebruik nuwe tegnologie en verhoog sodoende die produktiwiteit as ʼn

vergelykende voordeel in die mark. Hierdie eienskappe van die entrepreneur lei na direkte

verhoging in ekonomiese groei in ʼn land.

Om die groei in die ekonomie te stimuleer, word die entrepreneur bemagtig deur verskeie

beleide en wetgewing wat deur die staat gereguleer word. Grondhervorming, nuwe

beleidsraamwerke en produktiwiteitsinsentiewe stuur die ekonomie in bepaalde rigtings,

waar die entrepreneur die geleenthede sien en betrokke raak in ekonomiese aktiwiteite.

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 129

Page 132: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

4.11 Selfevaluering

Aktiwiteit 5

1. Verduidelik hoe die entrepreneur werkskepping kan bevorder.

2. Noem enige twee wette wat die entrepreneur beïnvloed in sy dag-tot-dag aktiwiteite.

3. Waarom het die staat in 1994 besluit om entrepreneurskap te bevorder?

4. Noem drie ekonomiese uitdagings vir entrepreneurs.

Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie Bladsy 130

Page 133: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

STUDIE-EENHEID 5: FINANSIERING VIR DIE ENTREPRENEUR

5.1 Studie-eenheid leeruitkomstes

Kennis en begrip

Na voltooiing van Studie-eenheid 5 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te

demonstreer van die volgende:

• Die finansiële behoeftes van die entrepreneur

• Die finansiële besluite van die entrepreneur

• Die finansiële bronne tot beskikking van die entrepreneur

• Die staat se rol in die finansiering van die entrepreneur

• Finansiering vir uitbreiding en groei

Vaardighede

Jy sal ook in staat wees om:

• Die finansiële behoeftes van die entrepreneur te ontleed.

• Die finansiële besluite wat die entrepreneur moet neem te ontleed.

• Die finansiële bronne tot beskikking van die entrepreneur te evalueer.

• Die staat se rol in die finansiering van die entrepreneur te ontleed.

• Finansiering vir uitbreiding en groei te ontleed.

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 131

Page 134: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

5.2 Verrykende bronne

• http://catalogs.mhhe.com/mhhe/home.do

• http://www.daviddfriedman.com/

• http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/

• http://www.amosweb.com/

• http://www.resbank.co.za

• Mohr, P en Fourie, L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Pretoria: Van

Schaik uitgewers.

• Nieman, G. Hough, J. Nieuwenhuizen, C, 2005: Entrepreneurship, A South African

Perspective. Pretoria: Van Schaik uitgewers.

• Wickham, PA. 2004: Strategic Entrepreneurship. Essex: Pearson Education Limited.

5.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter?

Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan:

Sleutelwoord Omskrywing

Aandelebeursnotering Dit verwys na ʼn maatskappy wat op die aandelebeurs

genoteer word om aandele aan die publiek te verkoop.

Aandelekapitaal Finansiering wat verkry word deur eienaarskap in die

onderneming, in die vorm van aandele, te verkoop

Balansstaat ʼn Finansiële staat, wat die bates en laste van ʼn onderneming

reflekteer.

Banklenings ʼn Lening aan die onderneming deur ʼn kommersiële bank.

Bedryfskoste Die deurlopende kostes betrokke by die dag-tot-dag bedryf

van ‘n onderneming

Besluitnemingsmatriks ’n Besluitnemingstegniek wat ‘n matriks van

besluitnemingsopsies, faktore wat die besluite beïnvloed en

moontlike uitkomste uiteensit.

Bruto wins Die prys waarteen ‘n produk verkoop word, nadat slegs die

direkte koste van die aankoop of vervaardiging van die produk

afgetrek is.

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 132

Page 135: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Deelnemend Deelnemende besluitneming, soms ook genoem kollektiewe of

konsulterende besluitneming, is wanneer die entrepreneur

ander persone binne en buite die onderneming betrek by die

besluitnemingsproses.

Demokraties In die demokratiese proses laat die entrepreneur toe dat ander

deelneem aan die proses, maar dat die finale besluit deur ‘n

stemming bepaal word.

Finansiële plan Die finansiële plan het ten doel om aan die entrepreneur en

finansieringsinstansies te bewys dat die onderneming ʼn kans

het op sukses en dat die onderneming winsgewend bedryf kan

word.

Faktorisering van debiteure

Die gebruik van ‘n onderneming se debiteure (mense wat aan

die onderneming geld skuld) om kort-termynfinansiering te

bekom.

Gelykbreekkostes Die gelykbreekpunt is wanneer die inkomste, verkry uit die

bedryf, gelyk is aan die totale bedryfsuitgawes.

Inkomstestaat ʼn Finansiële staat wat die totale inkomstes en uitgawes van ‘n

onderneming uiteensit.

Konsensus In die konsensusbesluitnemingstyl moet elke lid van die groep

betrokke by die besluit met die keuse saamstem voordat ‘n

besluit geneem word.

Kontantvloeistaat Die kontantvloeistaat verskaf ‘n aanduiding van alle kontant wat by die onderneming in- en uitvloei.

Koste- of voordeelanalise

Ook bekend as die sake-analise model. Dit is ʼn tegniek waar

die voordele van die aktiwiteite bymekaargetel word en dan

met die koste van die aktiwiteite in verband gebring en

daarvan afgetrek word.

Koste van verkope Die koste wat aangegaan word om die produk of diens in ʼn

verkoopbare toestand te bring.

Kragveldanalise Die kragveldanalisetegniek vergelyk al die kragte vir en teen

die besluit. Die kragte wat die sterkste inwerk op die besluit,

sal die aanduiding gee of die besluit geneem moet word, al

dan nie.

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 133

Page 136: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Netto wins Die geld wat oorbly nadat alle uitgawes van alle inkomstes

afgetrek is.

Omset Die totale verkope van ʼn onderneming in ʼn gegewe tydperk.

Oortrokke fasiliteit Die leningsgedeelte van ʼn lopende bankrekening.

Outokraties Die outokratiese besluitnemingstyl is een waarin die

entrepreneur totaal in beheer bly en ten volle eienaarskap

neem van besluite sonder om aan ander insae in die besluit te

gee.

Paarvergelykingsanalise Hierdie is ʼn raamwerk waar faktore met mekaar vergelyk word

en die relatiewe belangrikheid of verskille tussen die twee

opsies teen mekaar opgeweeg word.

Sake-engele

(Business angels)

Sake-engele is professionele beleggers wat spesialiseer in die

befondsing van entrepreneurs en nuwe ondernemings en as

gevolg van ‘n emosionele affilliasie met die onderneming of

entrepreneur besluit om in die onderneming te belê.

Verskaffer- en kliëntfinansiering

‘n Vorm van befondsing om ooreenkomste aan te gaan met

bestaande verskaffers en kliënte deur uitstel te kry vir die

betaling van rekeninge aan krediteure, of die vroeë

vereffening van rekeninge deur die debiteure.

Voordele en nadele besluitneming

Hierdie is die eenvoudigste vorm van besluitnemingstegniek,

waar die voordele en nadele van besluite teenoor mekaar

opgeweeg word.

Waagkapitaal-ondernemings

Waagkapitaalbeleggers belê in hoër risiko-industrieë wat hulle

self goed ken en waar die opbrengspotensiaal hoog is.

5.4 Inleiding

Finansies speel die grootste rol in die lewe van die entrepreneur. Geen entrepreneur sal ʼn

onderneming begin wat nie winste gaan realiseer nie. Die beplanning vir die finansiële

bestuur van die onderneming is dus belangrik, nie net omdat dit die winsgewendheid van die

onderneming moet verseker nie, maar ook omdat die staat ʼn groot deel van hierdie inkomste

gaan opeis.

In hierdie studie-eenheid word die finansiële behoeftes van die entrepreneur bespreek. Dit

word opgevolg deur die besluitnemingsproses van die entrepreneur, wat finansiële besluite

ten opsigte van die finansiële befondsing vir die nuwe onderneming moet neem. Verskeie

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 134

Page 137: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

befondsingsopsies is vir die entrepreneur beskikbaar. Dit kan eie kapitaal van die

entrepreneur, gewoonlik spaargeld wees, of die verkryging van lenings of ander kapitaal

afkomstig van beleggers.

Die rol van die staat in terme van belasting, regulasies en ander wetgewende verpligtinge

wat die entrepreneur se inkomste en uitgawes reguleer, word ook bespreek. Belasting in die

vorm van persoonlike belasting en maatskappyebelasting word in besonderheid bespreek.

Laastens word die opsies vir uitbreiding bespreek. Die verkryging van kapitaal speel hier die

belangrikste rol.

5.5 Finansiële behoeftes van die entrepreneur

Een van die moeilikste besluite waarmee baie entrepreneurs worstel, is waar die finansies

vandaan gaan kom om die onderneming mee te begin. Die sake-idee van die entrepreneur

is baie keer eenvoudig en die potensiaal vir groei groot, maar as die finansies ontbreek, sal

die onderneming nooit die lig sien nie. Die verkryging van fondse is uiters belangrik en

deeglike beplanning is nodig voordat die onderneming die lig gaan sien. Die volgende

aspekte behoort in ag geneem te word:

• Hoe veel finansies is nodig?

• Wanneer is die finansies nodig?

• Watter sekuriteit kan die entrepreneur bied?

• Is die entrepreneur bereid om beheer oor die onderneming prys te gee, inruil vir

finansiering?

(http://tutor2u.net/business/finance/finance_sources_smes.htm)

Nadat die entrepreneur besluit het dat die nuwe onderneming ʼn realiteit is, is die beplanning

daarvan, en veral die finansiële beplanning, uiters belangrik In hierdie afdeling word daar

gefokus op die finansiële behoeftes van die entrepreneur en daarom word slegs die

finansiële beplanning bespreek. Finansiële beplanning maak deel uit van die groter

sakeplan. Nieman et al.(2005: 90) beskryf die sakeplan as ʼn geskrewe dokument wat die

beplande doelwitte van die onderneming uitspel en hierdie plan bevat dan ook die

gedetailleerde stappe om hierdie doelwitte te bereik.

Die bogenoemde definisie beteken dat die entrepreneur se sakeplan minstens die volgende

aspekte sal insluit:

• Die beplanningsproses wat al die doelwitte van die nuwe onderneming bevat.

• ʼn Bemarkingsplan

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 135

Page 138: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

• ʼn Menslike hulpbronplan

• ʼn Stelsels- en tegnologieplan

• ʼn Finansiële plan

• ʼn Risikobestuursplan

• ʼn Strategiese plan

Daar is drie redes waarom ʼn sakeplan opgestel moet word.

1. Om finansiële bystand te verkry.

2. Om te dien as ʼn interne padkaart, sodat die entrepreneur die vordering van die

onderneming kan volg.

3. Die plan word gebruik as ʼn instrument om risiko’s te verminder.

Die finansiële behoeftes van die entrepreneur kan slegs bepaal word, indien die

entrepreneur ʼn gestruktureerde beplanning implementeer. Hierdie beplanning sluit eerstens

die opstel van ʼn volledige finansiële behoeftebepaling in. Die tweede stap is om ʼn

gelykbreekpuntbepaling te doen om sodoende die prys van die produk of diens te bepaal.

Die derde stap in die bepaling van die finansiële behoefte, is die opstel van geprojekteerede

finansiële state soos die kontantvloeistaat, die inkomstestaat en die balansstaat (Nieman et

al., 2005: 96).

5.5.1 Die finansiële plan

Hierdie studie-eenheid fokus op die finansiële behoeftes van die entrepreneur. Die

finansiële plan, wat deel van die sakeplan is, sal dus in meer besonderhede bespreek word.

Die finansiële plan het ten doel om, eerstens, aan die entrepreneur te bewys dat die

onderneming ʼn kans het op sukses, en dat die onderneming winsgewend bedryf kan word.

Tweedens moet die finansiële plan aan moontlike beleggers en/of finansieringsinstansies

bewys dat die onderneming winsgewend bedryf kan word.

Die finansiële plan staan sentraal tot al die ander beplande aktiwiteite van die onderneming

en sal aan die entrepreneur wys hoeveel geld nodig is om die onderneming te begin en

hoeveel geld nodig sal wees om die onderneming te bedryf. Terwyl die entrepreneur nog in

die beplanningsfase van die onderneming is, sal dit nodig wees om geprojekteerde

finansiële planne vir drie jaar voor te berei.

5.5.2 Bepaling van die bedryfsuitgawes

ʼn Eerste vertrekpunt in die finansiële beplanning sal wees om die moontlike koste van die

onderneming te probeer bepaal. Tipiese kostes behoort die volgende in te sluit:

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 136

Page 139: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

• Produkontwikkelingskostes, insluitende enige navorsings- en ontwikkelingskoste.

• Regskostes, indien patenteregte en ander handelsmerke geregistreer gaan word.

• Die toets van nuwe produkte, voordat dit amptelik bemark kan word.

• Bemarkingskostes, soos marknavorsing en advertensiekostes, wanneer die

onderneming in die bedryfsfase is.

• Die huur of aankoop van sakepersele vir operasionele behoeftes.

• Die aankoop en installering van masjinerie en toerusting.

• Die aankoop van kantoortoerusting en installasiekostes.

• Voorsiening vir bedryfsuitgawes, soos salarisse en lone, huur, internet, advertensies,

en vervangingskoste vir verbruikbare items vir ten minste ses maande.

• Voorsiening vir onvoorsiene uitgawes.

• Voorraad.

(Nieman et al., 2005: 90)

Bedryfsuitgawes is herhalende uitgawes wat maandeliks of weekliks betaalbaar is. Hierdie

herhalende uitgawes kan in kategorieë ingedeel word, soos in Tabel 5.1 getoon.

Operasionele koste Beskrywing

Mense • Salarisse en lone

• Eienaarsvergoeding

• Wetlike verpligtinge, soos werkloosheidversekering, en ander

• Voorsorgfondsbydraes

• Bonusse

• Mediese versekering

Fasiliteite • Huur van geboue, masjinerie en toerusting

• Toerusting

• Water en elektrisiteit en ander munisipale dienste

• Versekering

• Onderhoud

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 137

Page 140: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Geld • Rente op lenings

• Bankkostes

Bemarking • Advertensiekostes

• Bemarkingsmateriaal

• Demonstrasies

• Borgskappe

Administrasie • Versendingskoste

• Telekommunikasie-uitgawes

• Plaaslike belastings

• Regskoste

Tabel 5.1: Voorbeelde van herhalende bedryfsuitgawes (Aangepas uit Nieman et al., 2005: 94)

5.5.3 Gelykbreekkostes

Nadat die operasionele uitgawes bereken is, is die volgende stap in die ontleding van die

entrepreneur se finansiële behoeftes,om die gelykbreekpunt te bepaal. Die gelykbreekpunt

is wanneer die inkomste verkry gelyk is aan die totale bedryfsuitgawes. Die gelykbreekpunt

moet bekend wees aan die entrepreneur, omdat dit die absolute minimuminkomste vir die

onderneming aandui, om lewensvatbaar te wees. Die gelykbreekpunt beteken ook dat die

onderneming geen wins maak nie.

Gestel die entrepreneur bereken die herhalende bedryfuitgawes soos volg: Totale uitgawes

is gelyk aan R 100,000.00 per maand. Die inkomste uit die bedryf van die onderneming

moet gelyk aan R 100,000.00 per maand wees, om gelyk te breek.

Die volgende finansiële aspekte het betrekking op die berekening van die gelykbreekpunt

(Nieman et al.. 2005: 94):

• Omset – Dit is die totale inkomste verkry uit die verkope van die onderneming.

• Koste van verkope – Dit is die koste wat aangegaan is om die produk of diens voor

te berei vir verkope.

• Bruto wins – Dit is die verskil tussen die omset en die koste van verkope.

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 138

Page 141: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

• Bedryfskoste – Dit is die deurlopende uitgawes van die onderneming, byvoorbeeld

water en elektrisiteit.

• Netto wins – Dit is die wins nadat die bedryfkoste van die bruto wins afgetrek is.

Tabel 5.2 verduidelik hierdie konsepte met voorbeelde:

Finansiële term Voorbeeld 1 Voorbeeld 2

Omset R 500,000.00 R 600,000.00

Koste van verkope R 400,000.00 R 400,000.00

Bruto wins R 100,000.00 R 100,000.00

Bedryfskoste R 100,000.00 R 100,000.00

Netto wins R 0.00 R 100,000.00

Tabel 5.2: Berekening van wins (Aangepas uit Nieman et al., 2005: 94)

Gelykbreek-analise behels die bepaling van die punt waarby ‘n onderneming se inkomstes

en uitgawes presies dieselfde is. Daar word geen wins of verlies gemaak nie. ‘n

Entrepreneur wat ‘n nuwe sakeonderneming wil begin, sal moet bepaal hoeveel produkte

verkoop moet word vir die onderneming om gelyk te breek. Alle verkope na die gelykbreek-

punt, sal dan bydra tot die wins.

Die volgende stap in die berekening van die entrepreneur se finansiële behoeftes, is die

berekening van die kontantvloeibehoeftes, die bepaling van die inkomste deur die

inkomstestaat en die berekening van die bates, soos in die balansstaat getoon.

5.5.4 Finansiële state

Die kontantvloeistaat

Die kontantvloeistaat moet minstens vir die eerste twee jaar van die onderneming se

bestaan, elke maand gedoen word. Die kontantvloeistaat dui aan hoeveel geld (slegs

kontant en nie skulde nie) die onderneming binnekom en hoeveel geld uit die onderneming

vloei (Nieman et al., 2005: 95).

Tabel 5.3 is ʼn voorbeeld van ʼn kontantvloeistaat:

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 139

Page 142: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Kontantvloeiprojeksie vir 3 maande Januarie Februarie Maart

Openingsbalans 10,000 14,000 11,000

Kontant ontvangste

Kontantverkope 20,000 16,000 22,000

Rente 5,000 3,000 4,000

Geld ontvang van debiteure 0 1,000 0

Totale ontvangste 25,000 20,000 26,000

Betalings

Voorraadaankope 15,000 15,000 10,000

Krediteure betaal 2,000 3,000 2,000

Bedryfsuitgawes 3,000 4,000 2,000

Kapitaal 1,000 1,000 0

Totale betalings 21,000 23,000 14,000

Kontantverandering 4,000 (3,000) 12,000

Sluitingsbalans 14,000 11,000 23,000

Tabel 5.3: Geprojekteerde kontantvloeistaat vir 3 maande (Aangepas uit Nieman et al., 2005: 95)

Geprojekteerde inkomstestaat

Die geprojekteerde inkomstestaat toon aan die entrepreneur waar die inkomste vir die

volgende maande gaan kom. Dit dui ook aan watter uitgawes te wagte kan wees en hoeveel

wins (of verlies) gemaak gaan word. Die gemiddelde prys per item bly relatief onveranderd,

so ook die bedryfsuitgawes en die vervaardigingskostes. Die veranderde koste is die koste

van verkope. Tabel 5.4 toon die geprojekteerde inkomstestaat.

Inkomstestaat vir ABC Handelaars vir die jaar geëindig Februarie 2015

Inkomstes R73,000

Verkope R50,000

Min Koste van verkope R20,000

Netto Wins R70,000

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 140

Page 143: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Plus rente-inkomste R3,000

Uitgawes (R25,200)

Water en elektrisiteit R2,000

Huur R5,500

Brandstof R4,200

Skryfbehoeftes R1,000

Telefoon R1,500

Internet R1,000

Lone R10, 000

NETTO WINS R47,800

Tabel 5.4: Die geprojekteerde inkomstestaat (Aangepas uit Nieman et al., 2005: 96)

Die balansstaat

Die laaste staat in die berekening van die entrepreneur se finansiële behoeftes, is die

balansstaat. Die balansstaat sluit die volgende items in:

Bates Waarde Laste Waarde

Bedryfsbates Korttermynlaste

Kontant R 100,000 Belasting uitstaande R 50,000

Voorraad R 70,000

Debiteure R 30,000 Krediteure R 140,000

Vaste bates Langtermynlaste

Geboue R 500,000 Lenings R 120,000

Masjinerie en toerusting R 100,000 Voertuie R 200,000

Voertuie R 200,000

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 141

Page 144: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Totale bates R 1,020,000 Totale laste R 520,000

Totale laste R 520,000

Netto bates R 500,000

Kapitaal R 400,000

Reserwes R 100,000

R 500,000

Tabel 5.5: Geprojekteerde balansstaat (Aangepas uit Nieman et al., 2005: 96)

5.6 Finansiële besluite van die entrepreneur

Besluitneming is ʼn noodsaaklike vaardigheid wat enige voornemende entrepreneur nodig

het. Hierdie besluite kan wissel van die keuse van ‘n verskaffer tot die likwidasie van ‘n

onderneming.

Entrepreneurs moet soms belangrike besluite neem in tye wanneer die ekonomie in die land

in ʼn afswaaifase is. Wanneer werknemers afleggings in die gesig staar, as gevolg van die

ekonomiese omstandighede waarin die onderneming is, begin mense dink aan die

moontlikheid om ʼn eie onderneming te begin. Eenvoudig gestel, besluitneming is ʼn

kognitiewe proses: Iets wat in die gedagtes van die besluitnemer plaasvind. Dit is ʼn posisie

of opinie of gevolgtrekking wat gemaak word na sorgvuldige oorweging. Die

besluitnemingsproses maak alternatiewe planne van aksie moontlik deur ʼn proses van

denke, geheue en evaluasie van die feite (http://www.decision-making-

confidence.com/definition-of-decision-making.html).

5.6.1 Die besluitnemingsproses

Alle besluite word nie op dieselfde wyse geneem nie. Sommige besluite is maklik en ander

baie meer gekompliseerd. Vir die entrepreneur om te besluit om sy/haar eie onderneming te

begin, is dalk maklik; die werklike moeilike besluite kom eers wanneer die entrepreneur

oorgaan tot aksie en besluite moet neem wat groot finansiële implikasies kan hê. Die

moeiliker besluite het gewoonlik die volgende eienskappe (http://www.decision-making-

confidence.com/definition-of-decision-making.html):

• Onsekerheid – die entrepreneur het nie altyd al die feite voordat besluite geneem

moet word nie.

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 142

Page 145: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

• Kompleksiteit – die entrepreneur moet soms tussen baie interafhanklike faktore

keuses maak.

• Hoë risiko’s – die besluite wat die entrepreneur gaan neem, hou soms hoë risiko’s

in, nie net vir die entrepreneur self nie, maar ook vir ander partye, soos finansiële

instellings en personeel, wat betrokke is.

• Alternatiewe – vir elke keuse of oplossing is daar alternatiewe, met elkeen sy eie

onsekerhede, kompleksiteite en gevolge.

• Interpersoonlike aspekte – die reaksie van mense is nie voorspelbaar nie en

entrepreneurs het hul eie persoonlikhede, wat beteken dat nie alle mense altyd

tevrede sal wees met sekere besluite nie.

Die entrepreneur kan ʼn sistematiese proses volg, wat die besluitneming en veral die meer

gekompliseerde besluitneming makliker sal maak. Figuur 5.1 verskaf tien punte wat in ag

geneem kan word wanneer besluite geneem word.

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 143

Page 146: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Figuur 5.1: 'n Tien-puntplan om besluitneming te bevorder (www.decision-making-confidence.com)

5.6.2 Die besluitnemingstyl

Elke mens maak besluite, maar die entrepreneur moet besluite maak wat ander rolspelers

gaan beïnvloed en ook die toekoms van die onderneming gaan bepaal. Die besluite van die

entrepreneur kan verreikende gevolge hê en daarom is dit belangrik dat die entrepreneur

verantwoordelike besluite sal neem. Die entrepreneur, as alleeneienaar, of as bestuurder

van ʼn klein groepie mense, word deur ander mense dopgehou en daarom is dit belangrik

hoe ander betrokkenes die besluitnemingsproses sal ervaar. Die besluitnemingstyl kan

soms die besluit self oorskadu. Al sal die resultaat van ʼn besluit goed wees, kan die manier

hoe die besluit geneem is, vir ʼn lank tyd ander se gedrag beïnvloed. Die entrepreneur moet

in ag neem waaroor die besluit geneem moet word en ook hoe die besluit geneem gaan

word.

•Bepaal die doelwit van die besluitnemingsproses.

•Klassifiseer en kategoriseer die doelwitte in orde van belangrikheid.

•Bepaal watter besluitnemingstyl gevolg gaan word (ʼn kort oorsig oor verskillende besluitnemingstyle word later bespreek).

•Ontwikkel alternatiewe aksies vir moontlike oplossings.

•Evalueer elke alternatief teen die doelwitte wat reeds gestel is en teen ander toepaslike kriteria.

•Besluit op die mees toepaslike alternatief wat die bereiking van die doelwitte die beste aanspreek (besluitnemingsprosesse volg later).

•Evalueer die gekose alternatief vir bykomende gevolge.

•Kommunikeer die besluit aan die rolspelers wat daardeur geraak gaan word en verduidelik die rasionaal. Verskaf inligting rondom risiko’s en voordele.

•Implementeer die keuse.

•Maak seker dat die aksies wat geneem is, doeltreffend geïmplementeer word en neem stappe sodra probleme opduik.

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 144

Page 147: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Daar is vier tipe besluitnemingstyle. Die entrepreneur het sy eie persoonlikheid en daarom

sal die meeste entrepreneurs verkies om ʼn sekere styl, wetend of onwetend, meer te gebruik

as ander. Die belangrike feit is dat al vier van die style korrek kan wees – die

omstandighede sal dit bepaal. Die vier besluitnemingsstyle is:

• Outokraties

• Deelnemend

• Konsensus

• Demokraties

(http://www.decision-making-confidence.com/definition-of-decision-making.html)

Die vier style word nou kortliks bespreek en die voordele en nadele van elke styl word

uitgelig.

Outokratiese besluitnemingstyl

Die outokratiese besluitnemingstyl is een waarin die entrepreneur totaal in beheer bly en ten

volle eienaarskap van die besluite neem. Die entrepreneur bly ook verantwoordelik vir die

uitkoms van die besluit. Die entrepreneur as outokratiese besluitnemer raadpleeg niemand

anders nie en maak staat op sy eie insig, inligting en persepsies rondom die situasie.

Voordele van die styl is dat die entrepreneur vinnig en sonder die inmenging van ander die

besluit kan neem. Die verantwoordelikheid vir die uitkoms, is dié van die entrepreneur.

Die nadele van ʼn outokratiese besluit, is dat dit ander wat nie betrokke was by die

besluitnemingsproses nie, negatief kan beïnvloed en die doeltreffendheid en produktiwiteit

negatief kan beïnvloed.

Deelnemende besluitnemingstyl

Deelnemende besluitneming, soms ook genoem kollektiewe of konsulterende besluitneming,

is wanneer die entrepreneur ander persone, binne en buite die onderneming, betrek by die

besluitnemingsproses. Die entrepreneur kry sodoende ander se insette in die situasie en

moedig ander aan om hul idees, opinies, persepsies, kennis en inligting in die

besluitnemingsproses te deel.

Die voordele van hierdie styl is dat die besluit geneem word in ʼn groepsituasie. Die besluit

wat geneem word betrek ander mense en personeel en maak so almal deel van die besluit.

ʼn Meer ingeligte besluit word in hierdie proses geneem en die groep wat die besluit geneem

het aanvaar eienaarskap vir die besluit.

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 145

Page 148: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Die grootste nadeel van hierdie styl is dat dit tyd in beslag neem om al die partye te kry om

konsensus te bereik. Diegene wie se voorstelle nie aanvaar word nie, kan ook verwerping

en uitsluiting ervaar.

Konsensus as besluitnemingstyl

Die belangrikste eienskap van die konsensusbestuurstyl is dat die besluit nie geneem word

voordat almal met die besluit saamstem nie. Hierdie styl skep gewoonlik ʼn sterk gevoel van

bemagtiging by diegene wat getaak is om die besluit te neem. Die verantwoordelikheid vir

die besluit word deur al die lede van die span gedeel.

Die voordele van die konsensusbesluitnemingstyl is dat dit tot spanwerk en gedeelde

verantwoordelikheid vir die uitkoms lei. Hierdie styl verseker ook ʼn beter kans op sukses,

omdat meer mense betrokke was by die proses.

Die nadeel is dat dit veel langer kan neem om die besluit te formuleer en dan te neem.

Demokratiese besluitnemingstyl

In die demokratiese proses laat die entrepreneur toe dat ander deelneem aan die proses,

maar dat die besluit uiteindelik geneem gaan word op grond van ʼn stem wat uitgebring gaan

word. Die meerderheidsbesluit sal geld in hierdie proses. Sodra die entrepreneur se

onderneming begin groei, is hierdie dikwels die bestuurstyl en proses wat gevolg word. Die

doeltreffendheid van die besluite wat geneem word, is weereens afhanklik van die

kundigheid en ondervinding van die persone wat aan die proses deelneem.

’n Voordeel van hierdie styl is dat die onderneming se mense betrokke raak by die bestuur

van die onderneming.

’n Nadeel is dat die besluite nie noodwendig die beste is nie en dat die proses kortgeknip

kan word, omdat daar voortydig tot ʼn stemmery oorgegaan kan word. Diegene wat ook teen

die besluit gestem het, kan negatief teenoor die uitkoms staan en nie volle samewerking gee

nie.

5.6.3 Besluitnemingsmodelle en -tegnieke

Watter besluitnemingstyl ook gebruik word, die entrepreneur bly die belangrikste rolspeler in

hierdie proses. Soms is dit nodig dat die entrepreneur moet besluit watter styl gebruik moet

word, vir die beste belang van die onderneming. Die Vroom-Yetton-Jago-

besluitnemingsmodel is een metode wat gebruik kan word om die situasie te ontleed en dan

te besluit op die besluitnemingstyl. Die model gebruik sewe vrae wat die entrepreneur kan

help met die keuse van ʼn besluitnemingstyl. Die tyd wat beskikbaar is om tot ʼn besluit te

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 146

Page 149: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

kom, speel ook ʼn rol in die keuse van styl. Die sewe vrae word in Figuur 5.2 hieronder

voorgestel:

Figuur 5.2: Die sewe vrae wat deur die Vroom-Yetton-Jago besluitnemingsmodel gevra word (www.decision-making-confidence.com)

Sodra die entrepreneur al die relevante inligting versamel het met betrekking tot die besluit

wat geneem moet word, moet daar tot aksie oorgegaan word. Die volgende tegnieke kan

oorweeg word wanneer besluite geneem word:

• Koste- of voordeelanalise. Ook bekend as die sake-analisemodel. Dit is ʼn tegniek

waar die voordele van die aksies bymekaargetel word. Die koste geassosieer met

die besluit, word dan daarvan afgetrek word.

• Kragveldanalise. Die kragveldanalise tegniek vergelyk al die kragte vir en teen die

besluit en die kragte wat die sterkste inwerk op die besluit, sal die aanduiding gee of

die besluit geneem moet word al dan nie.

• Besluitnemingsmatriks. Hierdie tegniek word ook genoem die multikriteria

besluitnemingsanalise. Verskeie faktore word in ag geneem en teenoor mekaar

geplaas en vergelykings word dan gemaak.

• Paarvergelykingsanalise. Hierdie is ʼn raamwerk waar faktore met mekaar vergelyk

word en die relatiewe belangrikheid of verskille tussen die twee opsies teen mekaar

opgeweeg word.

Wat is die kwaliteit van die besluit wat geneem moet word?

Wat is die vlak van kundigheid en ondervinding van die entrepreneur met betrekking tot die doelwit?

Wat is die vlakke van kundigheid en ondervinding van die ander deelnemers met betrekking tot die doelwit?

Wat is die toegewydheid wat van die ander betrokkenes verwag word vir suksesvolle implementering?

Wat is die vlakke van toegewydheid van die ander betrokkenes ten opsigte van die besluit en uitkomstes?

Is die doelwitte en die onderneming se strategiese doelwit in ooreenstemming?

Wat is die vlakke van potensiële konflik tussen die entrepreneur en die werknemers van die onderneming?

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 147

Page 150: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

• Voordele en nadele besluitneming. Hierdie is die eenvoudigste vorm van

besluitnemingstegniek, waar die voordele en nadele van die besluit teenoor mekaar

opgeweeg word.

(http://www.decision-making-confidence.com/definition-of-decision-making.html)

Besluitneming volg op die insameling van al die feite en die insig wat verkry is oor die

situasie. Dit kan beskou word as die uitkomste van ʼn gedagteproses wat gelei het tot die

besluit en die daaropvolgende aksie, te midde van al die alternatiewe wat oorweeg kon

word. Die entrepreneur staan midde-in die sukses van die onderneming en kan voordeel

trek uit die verskillende metodes, tegnieke en style in die besluitnemingsprosesse.

5.7 Bronne van finansies tot beskikking van die entrepreneur

Die entrepreneur gaan finansies nodig hê vir die onderneming en oorweging moet geskenk

word aan die bronne waar die entrepreneur kan gaan aanklop vir finansiering. Daar is

hoofsaaklik twee kategorieë van finansiering wat beskikbaar is vir die entrepreneur. Die

eerste is die interne bron. Hiermee word verwys na finansiering wat die entrepreneur self

kan voorsien. Dit kan wees in die vorm van spaargeld of bates wat verkoop kan word om

kontant te genereer vir die nuwe onderneming. Bates kan ook gebruik word as waarborge

vir finansiering. Die tweede kategorie van finansiering is eksterne finansiering en kan kom

van ʼn verskeidenheid van bronne.

Die volgende is oorwegings vir die entrepreneur om finansies te verkry:

• Gebruik van eie spaargeld. Sommige entrepreneurs het genoeg spaargeld om

selfonderhoudend te wees en ʼn salaris te trek vanaf die eerste dag af. Die probleem

is egter dat, as die onderneming nie vinnig genoeg geld begin genereer nie, hierdie

spaargeld vinnig kan opraak. Die entrepreneur moet besluite neem oor die

lewenstandaard wat gehandhaaf is, voordat die onderneming begin is, en die gebruik

van eie spaargeld wat emosionele druk kan plaas. Veral as die onderneming reeds

aan die gang is en onder finansiële druk verkeer, moet die entrepreneur soms groot

opofferings maak om nie net self te oorleef nie, maar ook die onderneming te laat

voortleef.

• Die aangaan van skuld. Lenings kan die entrepreneur help om die onderneming op

die been te bring. Dit kan ook dien as korttermyn oorbruggingskapitaal en die

verbetering van die kontantvloeiposisie van die onderneming. Die probleem is egter

dat baie finansiële instellings wel lenings sal toestaan, maar dan moet die

entrepreneur in sy persoonlike hoedanigheid daarvoor aanspreeklikheid aanvaar.

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 148

Page 151: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Hierdie lening word dan ʼn persoonlike lening en plaas die entrepreneur onder

verdere druk.

5.7.1 Interne bronne

Soos hierbo genoem, verwys interne bronne na die entrepreneur self, of na die onderneming

van die entrepreneur, wat reeds aktief aan ekonomiese aktiwiteite deelneem. Die volgende

aspekte word geklassifiseer as interne bronne van finansiering vir die entrepreneur:

• Persoonlike bron. Dit is die finansiering beskikbaar vir die nuwe onderneming wat

deur die entrepreneur gespaar is. Spaargeld is die goedkoopste vorm van

finansiering beskikbaar vir die entrepreneur. Dit kan ook kredietfasiliteite wees wat

verkry is voordat die onderneming begin is. Entrepreneurs stel soms ook hul vaste

bates as waarborg vir lenings, of verkry tweede verbande op vaste bates en hierdie

geld word dan gebruik om die onderneming te befonds.

• Winste. Hierdie finansiering is afkomstig van die handel waarin die onderneming

betrokke is. Baie ondernemings is winsgewend van die eerste dag af en die winste

wat so gegenereer word, kan aangewend word om die onderneming uit te brei.

• Vriende en familie. Vriende en familie is soms simpatiek teenoor die entrepreneur

en sal dan persoonlike lenings aan die entrepreneur maak. Die

terugbetalingsooreenkoms en rente verskuldig kan ook makliker onderhandel word,

as wat kommersiële banke sal aanbied.

(http://www.decision-making-confidence.com/definition-of-decision-making.html)

5.7.2 Eksterne bronne

Eksterne bronne is wanneer die entrepreneur nie eie finansiering het nie en die behoefte

ontstaan om finansiering te kry van ander instansies of persone. Die mees algemene vorme

van eksterne finansiering is:

• Oortrokke fasiliteit. Hierdie is die mees algemene vorm van finansiering en ook

gesien as ʼn korttermynlening. Die meeste kommersiële banke sal onder streng

maatreëls, geld aan entrepreneurs beskikbaar stel in die vorm van ʼn oortrokke

fasiliteit op die entrepreneur se lopende rekening. Die banke sal uit die aard van die

onderneming se bedrywighede sekere waarborge vereis, wat deur die entrepreneur

self verskaf sal moet word.

• Banklenings. Hierdie is ʼn meer langtermynoplossing vir die entrepreneur en die

nuwe onderneming. Weereens sal die bank, op grond van die aard van die

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 149

Page 152: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

onderneming se bedrywighede en die persoonlike kredietwaardigheid van die

entrepreneur, sekere vereistes vir die terugbetaling en waarborge stel.

• Aandelekapitaal. ʼn Verdere vorm van finansiering is wanneer die entrepreneur

besluit om aandele in die onderneming te verkoop, om sodoende kontant te

genereer. Die uitdaging hier is dat die entrepreneur nie meer die alleeneienaar is nie

en dat hy verantwoordelikheid neem vir die aandeelhouers in die onderneming.

• Sake-engele en waagkapitaliste. Sake-engele en waagkapitaliste is professionele

beleggers wat spesialiseer in die befondsing van entrepreneurs en nuwe

ondernemings. Beide behels beleggers wat redelik hoë risiko’s met hul beleggings

neem. Waar ‘n waagkapitalis se grootste doelwit volhoubare en bevredigende

opbrengs op sy belegging is, sal ‘n sake-engel se redes meer persoonlik wees. ‘n

Sake-engel is dikwels ‘n suksesvolle sakepersoon wat wil terugploeg in

entrepreneurs se lewens, bloot omdat hy of sy self die uitdagings waarmee so ʼn

entrepreneur gekonfronteer word, verstaan. ‘n Entrepreneur wat ‘n belegging van ‘n

sake-engel ontvang is dus gelukkig.

Beide hierdie beleggers het gewoonlik kennis van die verskillende markte en soek

na goeie groeigeleenthede. Hulle is meestal ook self entrepreneurs en verstaan die

uitdagings wat aan entrepreneurs gestel word. Die nadeel van hierdie vorm van

befondsing, is dat die entrepreneur gewoonlik ʼn mate van beheer moet afstaan aan

die belegger.

• Kredietkaarte. Kredietkaarte is ʼn baie gewilde manier van befondsing onder

kleinsakeondernemings en entrepreneurs. Die entrepreneur betaal vir uitgawes

gedurende die maand en het dan tyd gedurende die kredietvrye periode om die

uitgawes te dek.

5.7.3 Wanneer word finansiering benodig?

Beleggings in entrepreneuriese maatskappye word soms geklassifiseer ooreenkomstig die

stadium waarin die onderneming homself bevind. Die mees algemene erkende fases waarin

ondernemings hulself kan bevind en die tipe finansiering benodig:

• Beplanningsfase. Befondsing word benodig vir navorsing, evaluering en

ontwikkeling.

• Beginfase. Finansiering vir produkontwikkeling en bemarking. Maatskappye kan

dalk reeds in die proses wees om te begin, of is al ʼn rukkie reeds aan die gang, maar

het nog nie met verkope begin nie.

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 150

Page 153: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

• Uitbreidingsfase. Finansiering vir die groei en uitbreiding van die onderneming wat

gelykbreek, of reeds ʼn wins toon. Kapitaal kan gebruik word om produksie te

vermeerder of vir mark- en produkontwikkeling, of vir bykomende werkskapitaal.

5.8 Die staat se rol in die finansiering van entrepreneurs

Ekonomiese groei bly ʼn doelwit van feitlik alle lande in die wêreld. Suid-Afrika, as ʼn

ontwikkelende land, het beleggings en internasionale handel nodig om ekonomiese groei te

stimuleer. Die staat het in 1994 besluit dat daar ernstig aandag gegee moet word aan die

entrepreneur, omdat die regering die potensiaal vir ekonomiese groei deur die entrepreneur

erken het. In Suid-Afrika is daar verskeie moontlikhede vir die entrepreneur en enkele van

hierdie bronne word nou kortliks bespreek (Nieman et al., 2005: 148).

Twee departemente, die Departement van Handel en Nywerheid en die Nasionale Tesourie

speel die belangrikste rol in die ontwikkeling van die klein- en mediumonderneming. In

hierdie verband rapporteer die Mikrofinansiële Reguleerder aan die Minister van Handel en

Nywerheid. Ander rolspelers is die reguleerders van finansiële instansies, die Finansiële

Diensteraad en die Reserwebank.

Buiten spesifieke take, is die departemente, soos hierbo genoem, daarvoor verantwoordelik

om die volgende sake te ondersoek en aksie te neem waar nodig (Nieman et al., 2005: 149):

• Verbruikersbeskermingsprobleme

• Die reguleringvereistes vir nie-bank finansiële instellings en die verskaffing van

finansies aan die entrepreneur.

• Sekere praktyke en reëlings wat toegang tot inligting in kredietooreenkomste verhoed

en die voorkeurbehandeling wat banke aan sekere groepe verleen.

• Fiskale veranderings wat entrepreneurs toegang gee tot privaatfondse en tot sake-

engele.

• Die verandering aan die Bankwet om die vlakke van mededinging in alle areas van

die bankwese te verbeter.

Vervolgens word die rol van enkele van die staatsinstellings bespreek, soos dit van

toepassing is op die klein-, medium- en mikro-instellings waar die entrepreneur aan die stuur

van sake is.

5.8.1 Die Departement van Handel en Nywerheid

Die Departement van Handel en Nywerheid word steeds gesien as die primêre rolspeler in

die bemagtiging van entrepreneurs en kleinsakeondernemings. In 2001 het die staat besluit

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 151

Page 154: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

om die verantwoordelikheid verder uit te brei na ander staatsdepartemente. Volgens hierdie

besluit van die regering het die ander departemente opdrag gekry om nader aan mekaar te

beweeg, om sodoende die klein- en medium-grootte ondernemings te ondersteun (Nieman

et al., 2005: 149).

Die ontwikkeling en promovering van klein- en mediumondernemings (KMO) is in Suid-Afrika

ʼn belangrike doelwit van die Departement van Handel en Nywerheid. Die belangrikste take

van die departement ten opsigte van KMO ontwikkeling is:

• Hersiening van die Woekerwet, die Wet op Kredietooreenkomste en die Wet op

Huurkooptransaksies, met die oog op die promulgering van ʼn oorkoepelende

kredietwet.

• Verbetering van die inligting van KMO terugbetalingsooreenkomste en blootstelling

aan krediet.

• Verbetering van die inligting wat beskikbaar is oor die KMO sektor.

• Die skep van ʼn eenvoudige en eenvormige stelsel vir die registrasie van

kommersiële lenings.

(Nieman et al., 2005: 149)

Probleme waarmee die entrepreneur en die KMO tans worstel, is onlangs in ʼn aantal

beleidsdokumente van die staat bespreek. Hierdie beleide beïnvloed die geïntegreerde

entrepreneurskap en kleinsake-ontwikkelingstrategie van die Departement van Handel en

Nywerheid. Kern tot hierdie beleide is die Nasionale Nywerheidsbeleidsraamwerk wat ʼn

logiese uitvloeisels is van die regering se breë ekonomiese beleid.

‘n Nuwe departement

‘n Nuwe regeringsdepartement, die Departement vir Kleinsake-Ontwikkeling, is onlangs

op die been gebring. Hierdie departement se hooftaak sal wees om die nodige

ondersteuning aan kleinsakeondernemings te verskaf. Vir entrepreneurs is dit goeie nuus,

omdat die land vir die eerste keer ‘n ministerie het wat die uitsluitlike doel het om kleiner

sakeondernemings te ondersteun.

Die Departement van Handel en Nywerheid het ʼn aantal produkte en dienste aan die

entrepreneur beskikbaar gestel om toegang te kry tot befondsing, deur die volgende

organisasies:

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 152

Page 155: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Die Suid-Afrikaanse Mikrofinansiering Apex Fonds

Hierdie fonds is gestig om toegang tot mikro lenings aan entrepreneurs te verleen vir die

skep van mikro- en kleinondernemings. Hierdie mikrofinansieringsorganisasie is nasionaal

aan entrepreneurs beskikbaar (Nieman et al., 2005: 148).

Khula Enterprise Finance Limited

Khula is gestig met die uitsluitlike doel om entrepreneurs en kleinsakeondernemings by te

staan met aansoeke vir finansiering. Khula het vennootskappe met die meeste groot

kommersiële banke gevorm en ondersteun entrepreneurs met verskeie

finansieringsprodukte. Van hierdie finansieringsprodukte sluit ook kredietwaarborge in

(Nieman et al., 2005: 148).

Khula ondersoek ook nuwe maniere om toegang tot finansiering moontlik te maak vir

entrepreneurs deur vennootskappe met sektor-spesifieke rade te sluit. Een van die

doelwitte van Khula is om die staat te ondersteun in sy teikens van ekonomiese groei.

Die Thuso Mentorskapskema verleen ook hulp en advies aan entrepreneurs met die opstel

van sakeplanne en ander hulp wat nodig is vir finansieringsaansoeke.

Die Nasionale Bemagtigingsfonds (NBF)

Die Nasionale Bemagtigingsfonds stel ʼn aantal finansieringsopsies aan die entrepreneur

beskikbaar, soos finansiering van die aanvanklike ondernemingskoste, befondsing vir groei

en uitbreiding vir entrepreneurs in die landelike omgewings en gemeenskapsopheffing en vir

Swart Ekonomiese Bemagtigingsprojekte (Nieman et al., 2005: 148).

Die Industriële Ontwikkelingskorporasie

Deur die verskeie sake-eenhede van die Industriële Ontwikkelingskorporasie (IOK) word

sektor-spesifieke finansieringsprodukte vanaf R 1miljoen en meer aan entrepreneurs en

kleinsake-eienaars beskikbaar gestel. Die IOK is ook aktief betrokke by die ontwikkeling van

nuwe produkte om sodoende ʼn tipe kapitaaloorbrugging aan die entrepreneur te verleen

(Nieman et al., 2005: 148).

Bykomend tot bogenoemde instansies is daar ook ʼn verskeidenheid van sektor-spesifieke

kredietinstrumente geskep, deur ander departemente, soos die Landbank en die

Mikrolandbou Finansiële Instituut van Suid-Afrika onder toesig van die Departement van

Landbou.

Small Enterprise Development Agency (SEDA)

SEDA het ʼn mandaat om die kleinhandel, eerder as die groothandel, van advies te voorsien.

SEDA het ʼn uitgebreide netwerk van kantore landswyd en het verskeie vennootskappe met

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 153

Page 156: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

ander instellings gevorm, met die doel om toegang te verleen tot sakeontwikkelingsdienste

(Nieman et al., 2005: 149).

Provinsiale regeringsagentskappe soos die Gauteng Enterprise Propeller (GEP) in Gauteng,

Limpopo Business Support Agency (LIBSA) in Limpopo, en die Western Cape’s Red Door

verleen ʼn aantal sakeontwikkelingsdienste aan kleinsakeondernemings en entrepreneurs en

versterk die verhouding met SEDA (Nieman et al., 2005: 149).

Verskeie munisipaliteite is ook betrokke by die ondersteuning van kleinsakeondernemings

deur die plaaslike ontwikkelingsagentskappe en toegewyde kleinsake koöperatiewe

programme en openbare/private inisiatiewe.

Die jeugontwikkelingsprogramme

Sedert 2001 verleen die National Youth Development Agency (voorheen bekend as die

Umsobomvu Youth Fund of UYF) spesifieke finansiële en sakeontwikkelingsprodukte aan

die jeug van Suid-Afrika. Sommige van hierdie dienste sluit strategiese vennootskappe in

met die private sektor finansiële instansies. ʼn Program skakel van die jeugorganisasies met

nasionale aankoopsgeleenthede in die korporatiewe sektor en die staat. Die Umsobomvu

fonds het verskeie ander fondse, onder andere, die Klein-, Medium- en Mikro-

organisasiefonds, die Umsobomvu Youth Fund Business Partners Franchise Fund en die

UYF-Eerste Nasionale Fonds wat befondsing voorsien aan jong entrepreneurs, asook

mikrolenings en befondsing vir uitbreiding (Nieman et al., 2005: 149).

Ondersteuning aan vroulike entrepreneurs

Die staat het ook verskeie programme ingestel wat daarop gemik is om vroulike

entrepreneurs by te staan en te ontwikkel. So is die Suid-Afrikaanse Vroue Entrepreneurs

Netwerk (SAWEN) gevorm. ʼn Inisiatief van die Departement van Handel en Nywerkheid het

ʼn nasionale netwerkforum vir individue en organisasies gestig wat die bevordering van

vroulike entrepreneurs ondersteun (Nieman et al., 2005: 149).

SAWEN verteenwoordig die aspirasies van vroulike entrepreneurs en hou georganiseerde

opvoedkundige programme en handelskoue vir lede. Daar is ook al bande gevorm met

vroulike entrepreneurs in ander dele van die wêreld.

Tegnologie vir vroue in die sakewêreld

Tegnologie vir Vroue in die Sakewêreld is nog ʼn inisiatief van die Departement van Handel

en Nywerheid wat die bevordering van vroue in die sakewêreld ondersteun deur die

toepassing van wetenskap en tegnologie. Die doel is om weerstand teen innovering en

groei teen te werk en die onderneming in ʼn meer mededingende posisie te plaas, plaaslik,

asook internasionaal (Nieman et al., 2005: 149).

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 154

Page 157: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Tshumisano Trust

Tshumisano Trust is ʼn kleinsakeondersteuningsagentskap van die Departement van

Wetenskap en Tegnologie. Hierdie organisasie het verskeie tegnologiestasies landswyd by

die kampusse van die Universiteite van Tegnologie gevestig. Hierdie stasies is betrokke by

die fasilitering van die oordrag van tegnologie tussen die Universiteite en

kleinsakeondernemings.

Doel van finansiering en ondersteuningsdienste

Die oorhoofse doel van die instansies wat finansiering en ondersteuningsdienste aan

entrepreneurs verskaf, is die volgende (Nieman et al., 2005: 149).

• Die vestiging van ʼn entrepreneurskapkultuur en die verhoging in die skepping van

nuwe ondernemings.

• Die skep van ʼn netwerk vir klein-, medium- en mikro-ondernemingsfinansiering.

• Skep ʼn aanvraag na kleinsakeprodukte en -dienste.

• Versterk die plaaslike netwerk vir kleinsakeontwikkelingsdienste.

• Verbeter die kleinsakevaardighede en kapasiteit.

• Voorsien die nodige ondersteuningsinisiatiewe.

• Verbeter die regulerende omgewing.

5.8.2 Die mikro-ekonomiese hervormingstrategie

Die mikro-ekonomiese hervormingstrategie plaas die kleinsakeontwikkeling op die

voorgrond, kragtens die wye spektrum van swart ekonomiese bemagtiging en ander

inisiatiewe, soos die bemagtiging van vroue en ander voorheen benadeelde persone. Die

sektore waar groei moontlik is, asook geografiese areas waar armoede en werkloosheid

hoog is, word geoormerk vir ontwikkeling en die skep van ondersteuningsbasisse.

Die strategiese ontwikkelingsraamwerk sluit, onder andere, die volgende maatstawwe in:

• ʼn Reklameveldtog om die KMO aan die verbruiker bekend te stel.

• Hulp aan KMO’s met die ontwikkeling van nuwe produkte en dienste.

• Die koördinering en beskikbaarstelling van opleidingsprogramme.

• Verbetering op die toegang tot finansiële instellings.

• Die ontwikkeling van bestaande ondernemings om nasionaal uit te brei.

(Nieman et al., 2005: 149).

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 155

Page 158: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

5.8.3 Die rol van die Nasionale Tesourie

Die Nasionale Tesourie speel ʼn belangrike rol in die ontwikkeling van KMO’s, veral wanneer

ondernemings misluk, as gevolg van die feit dat hulle nie toegang tot finansiering het, soos

in ander ontwikkelende lande nie. Die fokus van die Tesourie is om die fiskale

ondersteuning stadig, maar betekenisvol te verskuif van ʼn skuldinsentief na ʼn

kapitaalintensief. Dit beteken dat die Tesourie aandag moet gee aan regverdigheid en

soortgelyke behandeling van alle ondernemings, wanneer dit by belastingvoordele en ander

intensiewe kom, om uit te voer, om ondernemings aan te moedig en beperkinge op handel

op te skort.

5.8.4 Rol van die Finansiële Diensteraad

Die Finansiële Diensteraad het die volgende funksies (Nieman et al., 2005: 149):

• Toesighouding oor die nakoming van die wette wat die finansiële instansies reguleer

en finansiële dienste verskaf.

• Adviseer die minister aangaande die werkswyses van die finansiële instansies en die

dienste wat gelewer word.

• Om programme en inisiatiewe van finansiële instansies en liggame wat die finansiële

dienste industrie verteenwoordig, aan te beveel en verbruikers in te lig oor potensiële

produkte en dienste.

5.8.5 Die rol van die Mededingingskommissie

Die doel van die Wet op Mededinging in Suid-Afrika is hoofsaaklik om die verbruiker se

welvaart te maksimeer deur doeltreffende toekenning van hulpbronne. Die wet het ook ten

doel om te verseker dat klein- en medium-grootte ondernemings ʼn gelyke kans kry om aan

die ekonomie deel te neem, en om voorheen benadeelde persone die geleentheid te gee om

eienaarskap in ondernemings te verkry. Hulle het ook ten doel om:

• Die doeltreffendheid, aanpasbaarheid en ontwikkeling van die ekonomie te bevorder.

• Die verbruiker van mededingende pryse en produkkeuses te voorsien.

• Werkskepping te bevorder en die sosiale en ekonomiese welvaart van alle Suid

Afrikaners te bevorder.

• Geleenthede te skep vir Suid-Afrikaanse maatskappye om deel te neem aan

internasionale handel.

(Nieman et al., 2005: 149)

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 156

Page 159: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

5.8.6 Rol van die Reserwebank

Die Reserwebank is verantwoordelikheid:

• Vir die formulering en implementering van monitêre beleid tot voordeel van die hele

gemeenskap.

• Om te verseker dat die Suid-Afrikaanse geld, bankwese en finansiële stelsels in

geheel, tot voordeel van almal in Suid-Afrika sal wees.

• Om die staat by te staan in die formulering van ekonomiese beleid.

• Om die land en sy mense op die hoogte te hou van fiskale beleid en ekonomiese

toestande.

(Nieman et al., 2005: 149)

Die instellings soos hierbo genoem verseker ʼn doeltreffende sakeomgewing vir die KMO’s

en hul finansiële behoeftes. Dit is veral die Departement van Handel en Nywerheid, die

Nasionale Tesourie en die ander regulerende instansies wat in samewerkingsooreenkomste

gewikkel is om die ekonomiese doelwitte, wat spesifiek gerig is op die bemagtiging van die

KOM’s, te bevorder.

5.9 Finansiering vir uitbreiding en groei

Entrepreneurs maak in die meeste gevalle gebruik van persoonlike finansiering. Hierdie

fondse kom gewoonlik van spaargeld, tweede verbande of kredietkaarte. Hierdie is van die

goedkoopste maniere van finansiering. Die uitdaging is egter wanneer die onderneming

begin groei en bykomende kapitaal benodig, vir die groei en ontwikkeling van die

onderneming.

ʼn Tweede en goedkoop manier van befondsing is om reeds vroeg in die bestaan van die

onderneming, goeie verhoudinge met finansiële instellings en kliënte te bou. Die meeste

adviseurs sal ook die raad gee dat voorsiening gemaak moet word vir finansiering wanneer

dit nie regtig nog is nie en wanneer die onderneming in die posisie is om die lenings terug te

betaal. In hierdie afdeling word daar na vyf moontlikhede gekyk om kapitaal te bekom vir die

verdere uitbreiding en ontwikkeling van die entrepreneuriese onderneming. Die vyf bronne

van befondsing is:

• Verskaffer- en kliëntfinansiering

• Skuldfinansiering

• Waagkapitaliste en beleggersengele

• Gesofistikeerde finansiële vennote

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 157

Page 160: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

• Aandele uitreiking

(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm)

5.9.1 Verskaffer- en kliëntfinansiering

Die goedkoopste vorm van befondsing is om ooreenkomste aan te gaan met bestaande

verskaffers en kliënte deur uitstel te kry vir die betaling van rekeninge aan krediteure, of die

vroeë vereffening van rekeninge deur die debiteure. Hoe groter die verskaffernetwerk hoe

beter die moontlikheid vir uitbreiding. Die entrepreneur moet ʼn goeie sakeplan voorlê en die

verskaffers oortuig van die vooruitsigte van die moontlike groei wat kan plaasvind.

Gewoonlik laat verskaffers ʼn 30-dae vereffening van rekeninge toe. Die kontantvloei van die

entrepreneur kan aansienlik verbeter word, indien die verskaffers toegee tot ʼn langer

terugbetalingsperiode. ʼn Aanvaarbare terugbetalingsooreenkoms van tot soveel as 90 dae

in die praktyk is aanvaarbaar, maar dit sal alleenlik moontlik wees as die entrepreneur goeie

verhoudinge met die verskaffer opgebou het.

Die moontlikheid is ook daar om met kliënte te onderhandel vir groter bestellings, vroeë

aflewering en kortings op kontantbetalings.

Die voordele van hierdie tipe befondsing is:

• Die totale beheer van die onderneming se finansies bly in die hande van die

entrepreneur self.

• Daar is geen finansiële las van ʼn afbetalingsooreenkoms nie.

• Die onderneming kan saam met die bestaande verskaffers en kliënte groei en

verhoudinge kan sodoende net verbeter.

Die nadele van hierdie tipe befondsing is:

• Hierdie tipe befondsing beperk die hoeveelheid kapitaal, omdat daar nie nuwe

markte geskep word nie.

• Ekonomiese groei is stadig.

• Die verhoudinge kan vinnig versleg, indien die entrepreneur nie by die ooreenkoms

oor die vereffening van rekeninge kan hou nie.

Indien die entrepreneur nuwe markte wil ontgin en die onderneming laat groei, is hierdie tipe

befondsing nie ideaal nie. Die entrepreneur het dan moontlik geen keuse as om

skuldfinansiering te oorweeg nie.

(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm)

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 158

Page 161: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

5.9.2 Skuldfinansiering

Daar is verskillende tipes van lenings beskikbaar en ook ʼn groot verskeidenheid finansiële

instansies wat lenings toestaan. Die eerste vorm van kredietverlening is bate-gebaseerde

lenings. Banke sal lenings aan ondernemings toestaan op grond van:

• Voorraad

• Debiteure

• Toerusting

• Vaste eiendom

• Waarborge

Indien die entrepreneur ʼn goeie verhouding met sy bank opgebou het en ʼn goeie

kredietrekord het, kan die bank lenings toestaan sonder persoonlike waarborge.

Die voordele van hierdie tipe befondsing is:

• Markverwante rentekoerse word betaal.

• Die waarde van die onderneming word nie verminder nie.

• Die bates van die onderneming dien as waarborg.

Die nadele van hierdie tipe befondsing is:

• Soms kan die bank persoonlike waarborge vereis, wat kan beteken dat die

entrepreneur persoonlik kan skade ly, as die terugbetaling nie gedoen kan word nie.

(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm)

5.9.3 Kontantvloeileners

Sommige finansiële instansies spesialiseer in die voorsiening van geld gebaseer op die

geprojekteerde kontantvloei van die onderneming. Die onderneming mag dalk nie vaste

bates of groot hoeveelhede voorraad hê nie, maar is baie winsgewend en het ʼn positiewe

kontant vloei.

Die voordele van hierdie tipe befondsing is:

• Die lening is gebaseer op markverwante rente koerse.

• Die waarde van die onderneming word nie verminder nie.

• Die onderneming se operasionele geskiedenis en vooruitskattings kan dien as

waarborg.

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 159

Page 162: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Die nadele van hierdie tipe befondsing is:

• Soms kan die bank persoonlik waarborge vereis wat kan beteken dat die

entrepreneur persoonlik kan skade ly, as die terugbetaling nie gedoen kan word nie.

(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm)

5.9.4 Faktorisering van debiteure

Banke verskaf krediet aan ondernemings gebaseer op die debiteure van die onderneming.

Indien die debiteure ʼn goeie kredietrekord het, sal die bank die debiteur se rekening

voortydig betaal en sodoende kan die entrepreneur die kontant gebruik om voorraad aan te

koop of nuwe produkte te ontwikkel. Die bank neem die risiko, gebaseer op die

kredietwaardigheid van die debiteur. Faktorisering is gewoonlik gebaseer op ʼn persentasie

van die faktuur se waarde.

Die voordele van hierdie tipe befondsing is:

• Onmiddellike kontantvloei as gevolg van verkope.

Die nadele van hierdie tipe befondsing is:

• Die rente gehef, word direk van die winste van die verkope verhaal.

(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm)

5.9.5 Sake-engele

Sake-engele is gewoonlik afgetrede uitvoerende beamptes of sakepersone wat hul eie geld

belê in klein, nuwe of ontwikkelende ondernemings. Sake-engele soek na geleenthede om

waarde tot hul eie beleggings toe te voeg. Hierdie beleggers word gewoonlik deur kontakte

in die industrie verwys en is gewoonlik ook kenners in die spesifieke industrie waar hulle

hulp verleen aan jong entrepreneurs. Sake-engele tree ook as mentors op vir jong

entrepreneurs.

Die voordele van hierdie tipe befondsing is:

• Die kapitaal verkry is van kundiges in die industrie.

• Sake-engele het gewoonlik kontakte in dieselfde industrie wat kan help met

bemarking en die uitbreiding na nuwe markte.

• Hierdie beleggers vereis goeie beheer in die onderneming en die implementering van

doeltreffende bedryfsprosesse.

• Sake-engele bied goeie geleenthede vir mentorskap en opleiding van bestuurders en

eienaars.

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 160

Page 163: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Die nadele van hierdie tipe befondsing is:

• Sake-engele kan met vooropgestelde opinies die groei en ontwikkeling van die

onderneming anders benader en wil stuur, as wat die entrepreneur in gedagte het.

• Die deelname van dié beleggers aan die bestuur van die onderneming, kan probleme

vir die entrepreneur en sy personeel veroorsaak.

• Die vereistes vir beter finansiële beheer en implementering van doeltreffender

bedryfsprosesse, kan beteken dat die entrepreneur nie meer die laaste sê het nie.

(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm)

5.9.6 Private geldmarkondernemings

Die private geldmarkondernemings is goeie hulpbronne vir die entrepreneur wat gereed is

om die onderneming te laat groei en in nuwe markte, met nuwe produkte, te laat toetree.

Private geldmarkondernemings stel belang in die oorname van die onderneming en kan ʼn

goeie keuse wees, indien die entrepreneur sy onderneming wil verkoop, of dalk

mededingende ondernemings wil uitkoop, om sy/haar eie onderneming te vergroot.

Die voordele van hierdie tipe befondsing is:

• Soos met sake-engele, bring hierdie befondsing nie net kapitaal na die onderneming

nie, maar ook kundigheid en ʼn netwerk van mense in die industrie.

• Hierdie beleggers het gewoonlik toegang tot baie kapitaal en in moeilike

omstandighede, sal hierdie beleggers spreekwoordelik “die wa deur die drif sleep”.

Die nadele van hierdie tipe befondsing is:

• Hierdie beleggers is finansiële kundiges en het langtermyndoelwitte. Hoe langer die

befondsing nodig is, hoe meer beheer word daar oor die onderneming geneem.

(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm)

5.9.7 Waagkapitaalondernemings

Hierdie beleggers soek entrepreneuriese ondernemings wat groot potensiaal toon vir

beleggings of moontlike oornames. Waagkapitaalbeleggers belê in industrieë wat hulle self

goed ken en waar die opbrengspotensiaal hoog is.

Die voordele van hierdie tipe befondsing is:

• Soos met sake-engele, bring waagkapitaalbeleggers nie net kapitaal na die

onderneming nie, maar ook kundigheid en ʼn netwerk van mense in die industrie.

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 161

Page 164: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

• Hierdie beleggers het gewoonlik toegang tot baie kapitaal en in moeilike

omstandighede, sal hierdie beleggers die onderneming aan die lewe hou.

Die nadele van hierdie tipe befondsing is:

• Waagkapitaalbeleggers belê vir die langtermyn, neem groot risiko’s en sal alles in hul

vermoë doen om ʼn goeie opbrengs te verseker. Die entrepreneur raak minder

belangrik as die onderneming self.

(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm)

5.9.8 Strategiese vennote

Strategiese vennote stel belang in die onderneming se tegnologie, die span, die kliëntebasis,

geografie en die handelsmerk. Strategiese vennootskappe kan baie geld in die

onderneming laat invloei, maar hulle het gewoonlik hul eie agendas, wat probleme vir die

entrepreneur en sy onderneming kan veroorsaak. Entrepreneurs gebruik dikwels hierdie

vorm van strategiese vennote, as hulle hul ondernemings wil verkoop. Hierdie vennote sal

dan ook uit dieselfde industrie kom.

Die voordele van hierdie tipe befondsing is:

• Hierdie vennote stel belang in die mark en produk waarin die entrepreneur se

onderneming sake bedryf.

• Strategiese vennote stel nie noodwendig in die opbrengste van die belegging belang

nie, maar eerder in die feit dat hulle toegang tot die produkte en markte verkry.

Die nadele van hierdie tipe befondsing is:

• Strategiese vennote kan bestaande kanale vir die onderneming toemaak.

• Belangrike regte mag dalk opgeëis word deur die strategiese vennoot.

(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm)

5.9.9 Aandelemarknotering

ʼn Verdere tipe befondsingsmoontlikheid is om die onderneming (maatskappy) se aandele op

ʼn aandelemark (soos die Johannesburgse aandelemark) te noteer en te verkoop. Hierdie is

egter ʼn veeleisende taak en kan baie duur raak, deurdat baie man-ure vereis word vir die

herstrukturering van die onderneming, om aan al die vereistes van die aandelemark te

voldoen.

Die voordele van hierdie tipe befondsing is:

• ʼn Verskeidenheid beleggers kan belangstel om aandele te koop.

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 162

Page 165: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

• Dit kan ook goeie bemarking beteken, met die gepaardgaande verhoging in die totale

waarde van die onderneming.

Die nadele van hierdie tipe befondsing is:

• Genoteerde maatskappye is onderworpe aan streng regulasies.

• Die finansiële posisie van die maatskappy is in die openbare domein.

• Aandeelhouers vereis hoë prestasie van die onderneming.

• Enige ekonomiese verandering in die betrokke industrie, kan groot skade aan die

waarde van die onderneming berokken.

(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm)

5.10 Samevatting

Toegang tot finansies is van kardinale belang om te verseker dat die entrepreneur se

onderneming suksesvol gaan wees. In hierdie studie-eenheid word die finansiële state, die

gelykbreekpunt en die berekening van kostes bespreek.

Die entrepreneur word tegelykertyd gekonfronteer met baie en belangrike besluite wat

geneem moet word. Hy/sy moet, onder andere, besluit op die besluitnemingstyl wat hy/sy

gaan toepas. Daar is ook tegnieke wat aangewend kan word om besluite te neem.

Wanneer die entrepreneur seker is oor die aard en die finansiële behoeftes van die

onderneming, moet hy/sy die verskillende bronne van finansiële bystand oorweeg.

Finansies word benodig vir die geboorte, die groei- en uitbreidingsfases van die

onderneming. Bronne sluit die entrepreneur se eie kapitaal, en/of ander bronne soos banke,

beleggers en notering op ʼn aandelebeurs in.

Die staat speel ʼn groot rol in die bedryf van ʼn onderneming. Hierdie rol sluit die wetgewende

aspekte in om die onderneming amptelik te registreer, ook belastings en ander tariewe, wat

die entrepreneur moet betaal om ʼn wettige onderneming te bedryf. Indien die onderneming

suksesvol is, word die entrepreneur gekonfronteer met die keuse om uit te brei en hierdie

aspek het sy eie unieke uitdagings.

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 163

Page 166: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

5.11 Selfevaluering

Aktiwiteit 6

1. Noem die drie finansiële state wat gebruik word in die finansiële behoeftebepaling van

die entrepreneur.

2. Wat is die eienskappe van ʼn moeilike besluit?

3. Noem die vier besluitnemingstyle.

Aktiwiteit 7

1. Noem die mees algemene vorm van eksterne finansiering.

Aktiwiteit 8

1. Wat is die rol van elk van die volgende in die ontwikkeling van

kleinsakeondernemings?

• Die Nasionale Tesourie

• Die Finansiële Diensteraad

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur Bladsy 164

Page 167: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

WOORDELYS IN ENGELS

Afrikaans Engels

Aandelebeurs Stock exchange

Aandelekapitaal Share capital

Absolute voordeel Absolute advantage

Alleeneienaarsaak One man business

Balansstaat Balance sheet

Banklenings Bank loan

Bedryfskoste Operational cost

Belasting op toegevoegde waarde Value added tax

Beslote Korporasie (BK) Closed Corporation

Besluitnemingsmatriks Decision making matrix

Bruto wins Gross profit

Deelnemend Consultative

Demokraties Democratic

Elastisiteit Elasticity

Faktorisering van debiteure Factoring of debtors

Finansiële plan Financial plan

Geleentheidskoste Opportunity cost

Gelykbreekkostes Break-even cost

Groeifase Growth phase

Handelslisensie Trade license

Individuele inkomstebelasting Individual income tax

Inkomstestaat Income statement

Inkubasie Incubation

Konsensus Consensus

Kontantvloeistaat Cash flow statement

Woordelys in Engels Bladsy 165

Page 168: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Koste- of voordeelanalise Cost or advantage analysis

Koste van verkope Cost of sales

Kragveldanalise Power field analysis

Maatskappyebelasting Companies Tax

Netto wins Net profit

Omset Turnover

Oortrokke fasiliteit Overdraft

Outokraties Autocratic

Paarvergelykingsanalise Pair comparison analysis

Private maatskappy Private Company

Sake-engele Business angels

Sekondêre belasting op maatskappye Secondary tax on companies

Seëlregte Stamp duty

Vennootskap Partnership

Vergelykende voordeel / Relatiewe

voordeel

Relative advantage

Vergoedingsfonds Compensation fund

Volwasse stadium Mature stage

Voordele en nadele besluitneming Advantages and disadvantages decision

making

Waagkapitaalondernemings Venture capital firms

Werkloosheidsversekeringsfonds Unemployment Insurance fund

Wet op Arbeidsverhoudinge Labour Relations Act

Wet op Basiese Diensvoorwaardes Basic Conditions of Employment Act

Wet op Vaardigheidsontwikkeling en

Vaardigheidsontwikkelingsheffings

Skills Development and Skill Development

Levies Act

Woordelys in Engels Bladsy 166

Page 169: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

BRONNELYS

• Fullbrook, E. 2002. An Intersubjective Theory of Value. Routledge New York.

• http://1.bp.blogspot.com/_3WhmkeI_c6U/TStIpkVHMMI/AAAAAAAAAy0/O_7M5j8GE

2s/s1600/International_Trade.jpg

• http://3.bp.blogspot.com/-

Y9LlIz1gPtc/Tb_HwKCxLsI/AAAAAAAAA6k/4Xgx0EqSc_U/s1600/Practical%2Bimpo

rtance%2Bof%2Belasticity%2Bof%2Bdemand.jpg

• http://bankofnaturalcapital.com/wp-

content/uploads/2011/02/Copy_of_green_economy_graph_earth.jpg

• http://drpinna.com/wp-content/uploads/2010/09/Supply-Demand-photo.jpg

• http://goodnewsaday.files.wordpress.com/2011/05/gas_price_cartoon-1.jpg

• http://images.quickblogcast.com/39647-36554/tlc_cartoon.gif

• http://myfundi.co.za/

• http://www.amosweb.com

• http://www.babywinegiftbaskets.com/wp-content/uploads/2011/07/Financial-Plan.gif

• http://www.businessblogshub.com/wp-content/uploads/2010/11/money.jpg

• http://www.decision-making-confidence.com/definition-of-decision-making.html

• http://www.neoclassic.com/wp-content/uploads/2009/09/Marginal-utility.jpg

• http://www.oecd.org/document/0,3746,en_2649_201185_46462759_1_1_1_1,00.htm

• http://www.reedtechnologies.com/images/kaizen_circle.jpg

• http://www.startupjunkies.org/5_Financial_Decisions.html

• http://www.townshiptimes.co.za/wp-content/uploads/2011/11/Govt-commissions-SA-

business-guide.png

• http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/

• http://www.wheii.com/productmarket.gif

• http://www.who.int/management/Finmancyclethm.jpg

• http://www1.snapon.com/display/901/WWW/Home/natural_resources_large.jpg

Bronnelys Bladsy 167

Page 170: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

• Labour Force Statistics Database; ILO, Laborstat Database; and Statistics South

Africa, Quarterly Labour Force Survey, 2008.

• Mankiw, N.G. 2003. Principles of Economics. London: South-Western College

Publications.

• Mohr, P & Fourie, L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Pretoria: Van

Schaik uitgewers.

• Nieman, G., Hough, J. Nieuwenhuizen, C. 2005. Entrepreneurship, A South African

Perspective. Pretoria: Van Schaik uitgewers.

• Saunders, P. & Gilliard, J.V. 2000. A framework for teaching basic economic

concepts. New York: QuarkXPress.

• Schoof, U. 2006. Stimulating Youth Entrepreneurship: Barriers and incentives to

enterprise. Printed by the International Labour Office, Geneva, Switzerland.

• Skidelsky, R. & Keynes, J.M. 1992. The Economist as Saviour. London: Macmillan.

• Wickham, P. A. 2004. Strategic Entrepreneurship. Essex: Pearson Education

Limited.

Bronnelys Bladsy 168

Page 171: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

SELFEVALUERINGSRIGLYNE

Riglyne: Aktiwiteit 1

1. Par. 1.7 verduidelik die ekonomie aan die hand van die skakel tussen huishoudings en

sakeondernemings.

2. Par. 1.6.2 en 1.6.3 verduidelik die konsep van produksie en inkomste.

3. Die wet van aanvraag kan formeel soos volg verklaar word: In die mark (vir enige

goedere of dienste) bestaan daar ʼn teenoorgestelde verhouding tussen die prys van

die goedere of dienste en die hoeveelheid van die goedere en dienste waarop kopers

aandring. Indien daar ʼn aanvraag is na ʼn motor deur 1000 mense en daar is slegs een

motor op aanbod, dan sal die verkoper die motor beskikbaar stel aan die persoon wat

die hoogste prys daarvoor kan betaal. Indien daar slegs een persoon is wat ʼn motor

wil aanskaf en daar is ʼn 1000 motors in die mark, sal die koper kan kies van wie hy die

motor wil koop en dus baie min daarvoor betaal.

In teenstelling met aanvraag, is aanbod ʼn aanduiding van die hoeveelheid produkte

wat verkoop sal word na aanleiding van ʼn sekere aanvraag. Hoe hoër die aanvraag,

hoe meer produkte sal verkoop word. In beide voorbeelde van aanbod en aanvraag

speel prys ʼn belangrike rol. Omdat die aanvraag verhoog, sal sakeondernemings die

pryse van die goedere en dienste hoër maak. Indien die prys te hoog word, sal die

aanvraag outomaties afneem. ʼn Voorbeeld hiervan is sportbyeenkomste soos rugby.

Omdat daar waarskynlik ʼn hoër aanvraag is na die Springbokke se wedstryde, sal die

kaartjies vir toetse hoër wees as vir ander provinsiale wedstryde.

4. Gebruik die diagram van die sakesiklus (Figuur 1.9) en beskryf dan die siklus.

5. Makro-ekonomie is die studie van die gedrag van die ekonomie in geheel. Makro-

ekonomie behels die totale uitset van ʼn nasie en hoe die nasie sy skaars hulpbronne

aanwend om maksimum produksievlakke te bereik vir toekomstige groei. Ekonome

gebruik gemiddeldes om die algehele oorsig van die strukture van die ekonomie en die

verhoudings wat aspekte tot mekaar het, te verklaar. Makro-ekonomie verklaar die

funksionering van die ekonomie op ʼn nasionale vlak.

Mikro-ekonomie behels soortgelyke doelwitte, maar op die vlak van individue en

sakeondernemings binne die groter ekonomie van ʼn land. Mikro-ekonomie volg ʼn

meer wetenskaplike benadering en verklaar aspekte van die groter ekonomie.

Veranderinge in die mikro-ekonomie kan baie vinniger waargeneem word as

veranderinge in die makro-ekonomie. Mikro-ekonomie verklaar hoe die

Selfevalueringsriglyne Bladsy 169

Page 172: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

vryemarkekonomie en die miljoene van verbruikers en produsente funksioneer in die

toepassing van produktiewe hulpbronne om goedere en dienste te produseer. Mikro-

ekonomie verklaar verder hoe goedere en dienste geproduseer word en dan versprei

word vir verbruik.

Riglyne: Aktiwiteit 2

1. Kompromieë

• Die keuse tussen die koop van een produk, ten koste van ʼn ander, byvoorbeeld om

te kies tussen ʼn koeldrank en ʼn sjokolade.

• Die keuse tussen die aankoop van ʼn versekeringspolis en om te betaal vir ʼn

vakansie.

2. Jy moet ʼn besluit neem tussen studies en om te gaan fliek. Vir elke uur wat jy studeer,

gee jy ʼn uur se fliektyd prys. Vir elke uur wat jy fliek, word ʼn uur se studietyd ingeboet.

3. Die marginale waarde is baie klein.

4. Insentiewe is ʼn poging om die ekonomiese gedrag van mense te verander met die

doel om sekere ekonomiese teikens te bereik. Aksynsbelasting ʼn voorbeeld van ʼn

ekonomiese insentief.

5. Beginsels in interaktiewe aktiwiteite

a. Handel beïnvloed alle rolspelers in die ekonomie.

b. Markte organiseer ekonomiese aktiwiteite.

c. Die staat se rol in die ekonomie.

6. Verwys na Par. 2.6.2 vir ʼn breedvoerige verduideliking.

7. Die werking van die ekonomie

a. Lewenstandaard en produksie.

b. Die staat se betrokkenheid by die druk van geld.

c. Inflasie en werkloosheid

Riglyne: Aktiwiteit 3

Nut Nut is bloot ʼn term vir verbruikersbevrediging. Die doel van

verbruikersgedrag kan dus omskryf word as die maksimering

van nut, gegewe die beskikbare middele en alternatiewe

verbruiksmoontlikhede.

Selfevalueringsriglyne Bladsy 170

Page 173: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Kardinale nut Kardinale nut berus op die idee dat nut op die een of ander

wyse gemeet kan word.

Ordinale nut Ordinale nut beteken dat die bevrediging wat ʼn verbruiker

verkry deur verskillende produkte of kombinasies van

produkte te verbruik, in ʼn rangorde of voorkeurorde geplaas

kan word. (“Ordinaal” is afgelei van die plasing in ʼn bepaalde

orde.)

Grensnut Die bykomende nut wat ʼn verbruiker deur die verbruik van een

bykomende eenheid van ʼn produk verkry, word die grensnut

genoem.

Riglyne: Aktiwiteit 4

1. Kyk na relatiewe (of vergelykende) voordeel in paragraaf 3.6.

2. Kyk na Tabel 3.1 en Figuur 3.1 met die beskrywing.

3. ʼn Absolute voordeel is wanneer een land die voordeel het in die vervaardiging van

goedere of dienste, ten opsigte van koste, produktiwiteit en doeltreffendheid,

teenoor ʼn ander land wat dieselfde goedere en dienste vervaardig.

4. Elastisiteit is ʼn maatstaf van gevoeligheid of sensitiwiteit in die mark teenoor die

goed of diens, wanneer die prys van ʼn produk opwaarts of afwaarts verander.

Wanneer twee veranderlikes met mekaar verband hou, wil ʼn mens dikwels weet

hoe sensitief of gevoelig die afhanklike veranderlike vir veranderings in die

onafhanklike veranderlike is.

5. Pryselastisiteit word soos volg beskryf:

a. Die pryselastisiteit is kleiner as 1, wat dui op ‘n onelastiese vraag. Die

persentasieverandering in die hoeveelheid is kleiner as die

persentasieverandering in die prys.

b. Die pryselastisiteit is groter as 1, wat dui op ‘n elastiese vraag. Dit beteken

dat die persentasieverandering in die hoeveelheid is groter as die

persentasieverandering in die prys.

c. Die pryselastisiteit is nul, wat dui op ‘n volmaak onelastiese vraag. Die

hoeveelheid verander nie as die prys verander nie.

Selfevalueringsriglyne Bladsy 171

Page 174: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Riglyne: Aktiwiteit 5

1. Die belangrikheid van die entrepreneur in die ekonomie word weerspieël in die 60 tot

70 persent van die werksgeleenthede wat geskep word. Die OECD het ook bevind dat

groot ondernemings al hoe minder werksgeleenthede skep en dat die aantal

werksgeleenthede aan die afneem is. Statistieke sedert die 1980’s toon dat daar ʼn

verskuiwing is in die indiensnemingspatrone in ondernemings en dat ondernemings

met minder as 100 mense die grootste groei in indiensnemingsyfers toon.

2. Wette:

• Wet op Basiese Diensvoorwaardes

• Wet op Arbeidsverhoudinge

3. Entrepreneurskap

• Werkskepping

• Armoedeverligting

• Welvaartskepping

• Sosiale stabiliteit

• Gelyke deelname aan die ekonomie

4. Ekonomiese uitdaging:

• Kapitaal, belegging en finansiële markte

• Land- en grondhervorming

• Werkloosheid, werkskepping en markte

Riglyne: Aktiwiteit 6

1. Finansiële state

• Geprojekteerde inkomstestaat

• Geprojekteerde kontantvloeistaat

• Geprojekteerde balansstaat

2. Eienskappe:

• Onsekerheid – die entrepreneur het nie altyd al die feite voordat besluite geneem

moet word nie.

Selfevalueringsriglyne Bladsy 172

Page 175: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

• Kompleksiteit – die entrepreneur moet soms tussen baie interafhanklike faktore

keuses maak.

• Hoë risiko’s – Die besluite wat die entrepreneur gaan neem, het soms hoë

risiko’s, nie net vir die entrepreneur self nie. maar ook vir ander betrokke partye,

soos finansiële instellings en personeel

3. Besluitnemingstyle:

• Outokraties

• Deelnemend

• Konsensus

• Demokraties

Riglyne: Aktiwiteit 7

1. Eksterne finansiering:

• Oortrokke fasiliteit. Hierdie is die mees algemene vorm van finansiering en ook

gesien as ʼn korttermynlening. Die meeste kommersiële banke sal onder streng

maatreëls, geld aan entrepreneurs beskikbaar stel in die vorm van ʼn oortrokke

fasiliteit op die entrepreneur se lopende rekening. Die banke sal uit die aard van

die onderneming se bedrywighede sekere waarborge vereis, wat deur die

entrepreneur self verskaf sal moet word.

• Banklenings. Hierdie is ʼn meer langtermynoplossing vir die entrepreneur en die

nuwe onderneming. Weereens sal die bank, op grond van die aard van die

onderneming se bedrywighede en die persoonlike kredietwaardigheid van die

entrepreneur, sekere vereistes vir die terugbetaling en waarborge stel.

• Aandelekapitaal. ʼn Verdere vorm van finansiering is wanneer die entrepreneur

besluit om aandele in die onderneming te verkoop, om sodoende kontant te

genereer. Die uitdaging hier is dat die entrepreneur nie meer die alleeneienaar is

nie en dat hy verantwoordelikheid neem vir die aandeelhouers in die onderneming.

• Sake-engele. Sake-engele is professionele beleggers wat spesialiseer in die

befondsing van entrepreneurs en nuwe ondernemings. Hierdie beleggers het

gewoonlik kennis van die verskillende markte en soek na goeie groeigeleenthede.

Hierdie beleggers is meestal ook self entrepreneurs en verstaan die uitdagings wat

aan entrepreneurs gestel word. Die nadeel van hierdie vorm van befondsing, is dat

die entrepreneur gewoonlik ʼn mate van beheer moet afstaan aan die belegger.

Selfevalueringsriglyne Bladsy 173

Page 176: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap

Riglyne: Aktiwiteit 8

1. Die Nasionale Tesourie speel ʼn belangrike rol in die ontwikkeling van KMO’s, veral

wanneer ondernemings misluk, as gevolg van die feit dat hulle nie toegang tot

finansiering het, soos in ander ontwikkelende lande nie. Die fokus van die Tesourie is

om die fiskale ondersteuning stadig, maar betekenisvol te verskuif van ʼn skuldinsentief

na ʼn kapitaalintensief. Dit beteken dat die Tesourie aandag moet gee aan

regverdigheid en soortgelyke behandeling van alle ondernemings, wanneer dit by

belastingvoordele en ander intensiewe kom, om uit te voer, om ondernemings aan te

moedig en beperkinge op handel op te skort.

Die Finansiële Diensteraad het die volgende funksies (Nieman et al., 2005: 149):

• Toesighouding oor die nakoming van die wette wat die finansiële instansies

reguleer en finansiële dienste verskaf.

• Adviseer die minister aangaande die werkswyses van die finansiële instansies en

die dienste wat gelewer word.

• Om programme en inisiatiewe van finansiële instansies en liggame wat die

finansiële dienste industrie verteenwoordig, aan te beveel en verbruikers in te lig

oor potensiële produkte en dienste.

Selfevalueringsriglyne Bladsy 174

Page 177: Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap ENP105

www. a k a d e m i a . a c . z a

konomie en entrepreneurskap is deel van die SosialeWetenskappe en is ’n vakgebied wat poog om te verklaarhoe die doeltreffende gebruik van skaars bronne in

ekonomiese behoeftes kan voorsien en hoe die entrepreneur totwerkskepping en ekonomiese groei kan bydra.

Die ekonomie verklaar hoe rykdom geskep, versprei en verbruikword. Dit verduidelik hoe ’n land soos Suid-Afrika produkte pro -du seer, dit dan versprei en hoe dit verbruik word. Die ekonomieverklaar voorts hoe die inkomste wat gegenereer word, verspreiword deur die partye wat aan die ekonomiese aktiwiteite deel -geneem het. Die partye betrokke in die ekonomie is gewoonliksakeondernemings, werknemers, die gemeenskap en die staat.

Die ekonomie probeer ook vrae beantwoord soos: Wat wordgeproduseer? Hoe word dit geproduseer? Hoekom produseersekere lande net sekere produkte? Hoe word natuurlike hulp -bronne gebruik? Hoe verdien ’n land geld en hoe word geldbestee? Hoe word mense in diens geneem? Watter tipe teg -nologie word gebruik in maatskappye? Wat is die verhouding vanal hierdie aspekte van die ekonomie tot mekaar en hoe beïnvloeddit rykdom en armoede in verskillende gemeenskappe?

Entrepreneurskap is waarskynlik die belangrikste element in dieontwikkeling van die ekonomie in enige land. Deur innovering skepdie entrepreneur mededingende markte en werkgeleenthede.Entrepreneurskap bemagtig gewone mense en verseker dat ont -luikende markte ’n belangrike bydrae kan lewer tot die plaaslikeen internasionale ekonomiese markte.

In die hedendaagse ekonomie word die entrepreneur beskou as eenvan die belangrikste dryfvere in die ekonomiese groei van ’n land.

E

a k a d e m i aj o u o o p , a f r i k a a n s e l e e r t u i s t e