127
0 2013 Masterscriptie Rijksuniversiteit Groningen Communicatie- en Informatiewetenschappen Jacob Dijkstra {1683632] Begeleider: prof. dr. C.Jansen [BEGRIJPELIJKHEID TEKSTEN WWW.LENTIS.NL] Masterscriptie Jacob Dijkstra over de begrijpelijkheid van de website van Lentis

Begrijpelijkheid teksten

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Begrijpelijkheid teksten

0

2013

Masterscriptie Rijksuniversiteit Groningen Communicatie- en Informatiewetenschappen Jacob Dijkstra {1683632] Begeleider: prof. dr. C.Jansen

[BEGRIJPELIJKHEID TEKSTEN WWW.LENTIS.NL] Masterscriptie Jacob Dijkstra over de begrijpelijkheid van de website van Lentis

Page 2: Begrijpelijkheid teksten

1

Inhoudsopgave Inleiding ......................................................................................................................................................... 3

Methode ........................................................................................................................................................ 7

Opbouw ......................................................................................................................................................... 8

Huidige werkwijze Lentis ............................................................................................................................... 9

Schrijfadvies vanuit Lentis ....................................................................................................................... 11

Opbouw literatuurverslag ........................................................................................................................... 13

CCC-model ............................................................................................................................................... 13

Bronnen ............................................................................................................................................... 15

Opbouw………………………………………………………………………………………………………………………………………………….17

Correspondentie: voldoende samenhang ............................................................................................... 16

Consistentie: consequente opbouw ........................................................................................................ 25

Correctheid – correcte verbindingswoorden .......................................................................................... 30

Formulering ................................................................................................................................................. 34

Correspondentie: gepaste formulering ................................................................................................... 34

Consistentie: eenheid van stijl ................................................................................................................ 46

Correctheid: correcte zinsbouw en woordkeus ...................................................................................... 53

Presentatie .................................................................................................................................................. 57

Correspondentie: gepaste presentatie ................................................................................................... 57

Consistentie: afstemming tekst en vormgeving ...................................................................................... 62

Correctheid: correcte spelling en interpunctie ....................................................................................... 65

Schrijven voor het web ................................................................................................................................ 67

Opbouw: voldoende samenhang ............................................................................................................ 68

Formulering: gepaste formulering .......................................................................................................... 73

Presentatie: gepaste presentatie ............................................................................................................ 80

Schrijven voor lezers met een lage leesvaardigheid ................................................................................... 88

Checklist ...................................................................................................................................................... 94

Conclusies per zorggroep ............................................................................................................................ 99

Doelgroep ............................................................................................................................................ 99

Lentis (hoofdpagina) .............................................................................................................................. 100

Linis ........................................................................................................................................................ 102

Page 3: Begrijpelijkheid teksten

2

Jonx ........................................................................................................................................................ 103

Dignis ..................................................................................................................................................... 104

Welnis .................................................................................................................................................... 106

Forint ..................................................................................................................................................... 108

Lentis Direct ........................................................................................................................................... 109

Klachten en Problemen ......................................................................................................................... 112

Verdere aanbevelingen ............................................................................................................................. 114

Literatuurlijst: ............................................................................................................................................ 116

Bijlage: overzicht adviezen ....................................................................................................................... 119

Opbouw en structuur ............................................................................................................................ 120

Zinnen .................................................................................................................................................... 122

Woorden ................................................................................................................................................ 123

Perspectief en toon ............................................................................................................................... 124

Lezers met een lage leesvaardigheid .................................................................................................... 125

Opmaak en stijl ...................................................................................................................................... 126

Page 4: Begrijpelijkheid teksten

3

Inleiding

Lentis is een overkoepelend zorgconcern van meerdere zorginstellingen in de provincie Groningen. Hier richt men zich op verschillende aspecten van de geestelijke gezondheidszorg. Lentis heeft op 27 april 2012 een vernieuwde website gelanceerd. De website is vanaf die datum in een nieuw jasje gestoken. Momenteel zijn er nog steeds mensen bezig met de innovatie en verbetering van deze website. Het doel van deze innovatie is om de informatie om te website zo makkelijk vindbaar en zo leesbaar en begrijpelijk mogelijk te maken. De hamvraag van de contactpersoon bij Lentis met betrekking tot de innovatie van de website is, of de informatie op de website nog wel passend is. De contactpersoon verwacht dat er mogelijk te veel aanbodgericht wordt geschreven. Te veel vanuit het perspectief van de

behandelaar en te weinig vanuit het perspectief van de patiënten. De vrees is dat de teksten daarom niet goed (genoeg) aansluiten bij de bezoekers van de website.

In de moderne samenleving maakt men steeds meer gebruik van het internet. Zo ook de patiënten van Lentis. In toenemende mate gebruiken patiënten het internet om informatie te vinden over hun aandoening, of om in contact te komen met lotgenoten. Vanuit Lentis wordt het gebruik van internet in de communicatie met de patiënten toegejuicht. Deze digitale vorm van gezondheidscommunicatie, ook wel e-health genoemd, maakt het mogelijk om op afstand met patiënten te communiceren. Voorwaarde voor een succesvolle communicatie is dat de boodschappen en informatie die Lentis digitaal verspreidt begrijpelijk zijn.

Een belangrijk onderdeel van de website van Lentis wordt ´psycho-educatie’ genoemd. Dit houdt in dat de website bezoekers uitleg geeft over psychische klachten en problemen. Doel van de website is om bezoekers in duidelijke taal uitleg te geven over mogelijke klachten. Vervolgens kunnen mensen, indien nodig, doorverwezen worden naar de juiste zorggroep binnen Lentis voor verdere informatie. Wanneer de informatie over een mogelijke psychische klacht niet duidelijk is, dan wordt het voor een bezoeker erg moeilijk om te vinden wat hij zou kunnen doen bij bepaalde klachten.

Op de oude website was het probleem, volgens Lentis, dat er te veel vanuit het aanbodperspectief geschreven werd (Wij zijn Lentis en dit bieden wij aan...) en te weinig van uit de vraag van bezoekers (Ik heb last van deze klachten en wat kan Lentis voor mij betekenen?). De meeste lezers zullen weinig zinnen hebben om het antwoord op hun vraag te moeten zoeken binnen het uitgebreide aanbod van Lentis. Door deze mismatch in vraag een aanbod komt het voor dat bezoekers informatie niet kunnen vinden.

In dit onderzoek staan twee vragen centraal:

Zijn de teksten van Lentis begrijpelijk voor de bezoekers?(Indien nee: hoe kunnen deze teksten begrijpelijker gemaakt worden?)

Zijn de teksten van Lentis aantrekkelijk? (Indien nee: hoe kunnen de teksten aantrekkelijker gemaakt worden, zodat de bezoekers niet afhaken tijdens het lezen?)

Het doel van het onderzoek zal dus zijn om de huidige teksten te analyseren en om aan de hand van literatuur adviezen te verstrekken om de huidige teksten (waar nodig) te verbeteren. De adviezen uit de literatuur kunnen tevens als handleiding gebruikt worden voor toekomstige teksten. Met behulp van dit verslag kan de innovatie van de website dus voortgezet worden door de huidige teksten te optimaliseren en kunnen ook toekomstige teksten begrijpelijk worden opgesteld.

Page 5: Begrijpelijkheid teksten

4

Doelgroep Lentis

De doelgroep van Lentis (inwoners uit de provincie Groningen) bestaat voor een groot gedeelte uit mensen met een lage sociaal economische status (SES). Uit een gesprek met de contactpersoon van Lentis is gebleken dat deze groep voor Lentis het moeilijkst te bereiken is. Ook is uit dit gesprek gebleken dat juist deze groep veel voorkomt in het gebied waar Lentis opereert en en dat deze groep veel te maken heeft met psychiatrische problematiek. Dat er een link is tussen een lage SES en contact met gezondheidsinstellingen, blijkt uit onderzoek van het CBS (2007). In het artikel ‘Intelligentie, sociaaleconomische status en ziekenhuisopnamen van jongvolwassenen’ merkt het CBS (2007) een sterke samenhang tussen een laag beroeps- en

opleidingsniveau van jongvolwassenen en/of hun ouders enerzijds en ziekenhuisopnames anderzijds. Uit een onderzoek van het RIVM (beschreven in het Zorgkompas (2010)) blijkt dat de zorgconsumptie van lager opgeleide mensen hoger is dan die van hoger opgeleide mensen. Dit is het geval op alle gebieden van zorg, behalve het bezoek aan de tandarts.

Uit het ‘Gezondheidsprofiel 2010’ blijkt dat de gemiddelde sociaal economische status (SES) in de provincie Groningen laag is. Het CBS stelde in 2008 vast dat Groningen de provincie is met het hoogste percentage werkloosheid in Nederland. Tevens is het zo dat er vijf Groningse gemeentes in de top 10 van gemeentes met de laagste gemiddelde inkomens staan, met de gemeente Oude Pekela op nummer 1.

Daarnaast is ook het aantal arbeidsongeschikten in de provincie Groningen met 0,6% hoger dan het landelijke gemiddelde (7,6% in Groningen en 7,0 % landelijk). Tot slot zien we dat het aantal huishoudens met recht op een bijstandsuitkering in Groningen hoger is dan het landelijke gemiddelde. In Groningen is dit percentage 5,1 % tegenover een landelijk gemiddelde van 3,8%. De aanwezigheid van veel mensen met een lage SES in de omgeving en de wetenschap dat deze groep vaker gebruik maakt van zorg, benadrukt de noodzaak van dit onderzoek gericht op goede communicatie met deze doelgroep.

Behalve het feit dat mensen met een lage SES vaker in contact komen met zorginstellingen, kan het ook zijn dat zij moeite hebben met het lezen en begrijpen van informatie over gezondheid. Een lage SES hangt vaak samen met een lagere scholing. Dit kan er toe leiden dat bijvoorbeeld overheidsinformatie of gezondheidsinformatie minder goed begrepen wordt. De mate waarin mensen succesvol zijn het begrijpen van gezondheidsinformatie om zo de juiste gezondheidsbeslissingen maken voor zichzelf en voor anderen, wordt ‘health literacy’ genoemd.

Het belang van een goede ‘health literacy’ wordt beschreven door het Canadian Council on Learning (2008): “Without adequate health-literacy skills, ill-informed decisions may be taken, health conditions may go unchecked or worsen, questions may go unasked or remain unanswered, accidents may happen and people may get lost in the healthcare system”. Het vergroten van de health literacy kan zich richten op verschillende facetten. Uit onderzoek van Hibbard (2007) blijkt dat tekstbegrip kan worden beïnvloed door motivatie. Hoe meer moeite iemand wil steken in de tekst, hoe beter de tekst wordt begrepen. Dit betekent dat patiënten geactiveerd moeten worden: zij moeten gemotiveerd worden om zich te verdiepen in hun gezondheid en hun gezondheidszorg. Hibbard geeft hiervoor twee manieren: patiënten helpen bij het begrijpen wat er

Page 6: Begrijpelijkheid teksten

5

precies op het spel staat wanneer zij keuzes maken over gezondheidszorg én gezondheidsmateriaal (folders, websites) gebruiken dat minder moeite kost om te verwerken. In dit onderzoek ligt de focus op het tweede element: het creëren van begrijpelijk materiaal dat zo min mogelijk moeite kost om te verwerken.

Wat zijn begrijpelijke teksten?

Rudd (2001) stelt aan dat er uit meerdere onderzoeken is gebleken dat veel gezondheidsmaterialen de de leesvaardigheid van de gemiddelde volwassene te boven gaan. Volgens taalbureau BureauTaal (www.bureautaal.nl) is het ook met Nederlandse teksten niet goed gesteld. Zij schrijven dat overheden en bedrijven hun teksten op een te hoog niveau schrijven. Op basis van het ‘Common European Framework’ (door De Raad van Europa) zijn verschillende leesniveaus onderscheiden. Voor het Nederlands zijn er volgens BureauTaal de volgende zes leesniveaus: A1 en A2: het niveau van de basisgebruiker; de lezer kan heel eenvoudige tot eenvoudige teksten lezen en begrijpen. B1 en B2: het niveau van de onafhankelijke gebruiker; de lezer kan ‘normale’ alledaagse teksten lezen en begrijpen. Een tekst op niveau B1 wordt begrepen door zo’n 80 procent van de Nederlandse bevolking. C1 en C2: het niveau van de vaardige gebruiker; de lezer kan complexe teksten lezen en begrijpen. C1 is ongeveer mbo-plus tot hbo-niveau. Uit de twee grafieken van BureauTaal blijkt dat er een verschil te vinden is tussen de beide leesniveaus:

(Bron www.tijdvoorduidelijkheid.nl)

Page 7: Begrijpelijkheid teksten

6

Bovenstaande cijfers klinken angstaanjagender dan dat ze uiteindelijk zijn, zo stelt Jansen (2013). Hij stelt in zijn artikel dat het hele systeem van ‘schrijven op B1-niveau’ niet juist is. Ten eerste heeft het ‘Common European Framework’ waar de taalniveaus op gebaseerd zijn, niets met het moeilijkheidsniveau van een tekst te maken. Het Europese kader was volgens Jansen (2013) ingericht op het beschrijven van de vaardigheden om mondeling en schriftelijk te communiceren, in een Europese taal die niet iemand zijn moedertaal is. Vanuit de Europese kaders is er dus niet zoiets als ‘een tekst op B1-niveau’ of ‘Overheden die schrijven op C1-niveau’. Ook de percentages die BureauTaal noemt (95 % leest op B1-niveau) zijn volgens Jansen onjuist en onvoldoende onderzocht.

Het is dus weinig zinvol om te zeggen dat een tekst over gezondheid begrijpelijk is, omdat de tekst ‘op B-1 niveau’ geschreven is. Beter is het om de definitie van ‘Health Literacy’ van Twickler et al (2009) als het ware een kwart slag te draaien, zodat deze niet op mensen maar op teksten toepasbaar is. Twickler et al (2009) definiëren mensen met een goede health literacy als ‘mensen die aandacht hebben voor hun gezondheid en in staat zijn om informatie daarover te verzamelen, begrijpen en toe te passen’. Een tekst over gezondheid is dan begrijpelijk wanneer die de lezers in staat stelt de relevantie informatie te vinden, te begrijpen en toe te passen. De teksten van Lentis zijn dus alleen begrijpelijk wanneer ze de lezers in staat stellen die drie doelen te bereiken.

Page 8: Begrijpelijkheid teksten

7

Methode

Het onderzoek is begonnen met literatuurstudie. Op basis van diverse handboeken en artikelen is er gekeken naar bestaande informatie over begrijpelijke en aantrekkelijke teksten. Het resultaat van deze literatuurstudie is een overzicht met verschillende schrijfadviezen.

Uit deze adviezen is een ‘checklist’ opgesteld. Op deze checklist staan de belangrijkste punten waarop de huidige teksten van Lentis zijn beoordeeld. Deze checklist kan tevens dienen als richtlijn voor nieuwe toekomstige teksten van Lentis.

Aan de hand van de checklist zijn alle teksten van Lentis beoordeeld. De resultaten van de beoordeling van alle huidige teksten zijn terug te vinden in Excel bestanden. Hierin staan per zorggroep alle ingevulde checklists. Ook is er voor iedere zorggroep een Word document waarin alle teksten met de bijbehorende op- en aanmerkingen te lezen zijn. Bij het beoordelen is ook rekening gehouden met verschillende routes die een bezoeker kan nemen op de website. Op verzoek van de contactpersoon van Lentis zijn er ook Excel bestanden opgesteld waarin alle mogelijke routes per zorggroep uiteengezet zijn.

Uit de analyse zijn vervolgens conclusies getrokken. Deze conclusies zijn, wederom per zorggroep, behandeld. Hierin komen de belangrijkste verbeterpunten en aanbevelingen voor de teksten van Lentis naar voren.

Page 9: Begrijpelijkheid teksten

8

Opbouw

Het verslag zal beginnen met een bespreking van de huidige werkwijze bij Lentis. In deze paragraaf wordt

besproken hoe Lentis nu te werk gaat en welke schrijfadviezen er al bij Lentis aanwezig zijn.

Vervolgens gaat het verslag verder met de literatuurstudie. De literatuurstudie gaat van start met een

bespreking van het CCC-model en een overzicht van de gebruikte bronnen. Vervolgens worden er diverse

taaladviezen gegeven. De taaladviezen worden gegeven in de volgorde die aansluit bij het CCC-model.

Er is ook een overzicht waar de adviezen op een thematische manier gerangschikt zijn (bijvoorbeeld

‘Adviezen over zinnen’ of ‘Adviezen over woordkeus’). In het digitale document kunnen lezers via

hyperlinks direct naar de bijpassende adviezen gaan. Dit overzicht is te vinden in de bijlage van het

verslag.

Na het literatuurverslag volgt de checklist. De checklist bestaat uit controlepunten die gebruikt zijn voor

de analyse van de website. De checklist wordt kort besproken en in zijn geheel weergegeven.

De analyse van alle onderdelen van de website van Lentis wordt niet besproken in dit verslag. Per

zorggroep is er een Excel bestand met ingevulde checklists en een Word document met alle op- en

aanmerkingen. De grote hoeveelheid pagina’s zouden het verslag minder leesbaar maken. Daarom zijn

alle analyses in losse Excel- en Word documenten weergegeven. .

Na de checklist zal in het verslag dus niet de analyse worden weergegeven, maar wordt er direct

doorgegaan naar de belangrijkste conclusies en aanbevelingen.

Het verslag sluit af met een literatuurlijst, met daarin alle gebruikte boeken en artikelen.

Page 10: Begrijpelijkheid teksten

9

Huidige werkwijze Lentis

Lentis is een overkoepelende zorginstelling die bestaat uit verschillende zorggroepen. Deze zorggroepen worden weergegeven in de volgende organogram (bron: www.lentis.nl):

De verschillende zorggroepen hebben verschillende functies: (bron: www.lentis.nl)

Welnis, preventieve en curatieve psychische en psychiatrische zorg voor volwassenen Persoonlijke en moderne hulp in de vorm van preventieve of specialistische zorg en behandeling bij psychische en psychiatrische problemen. Uiteenlopend van somber, angstig of gespannen zijn tot persoonlijkheidsstoornissen en eetproblemen. Linis geestelijke gezondheidszorg Linis ondersteunt mensen van 18 tot 65 jaar die:

door hun psychiatrische problemen in het dagelijks leven op verschillende gebieden moeilijkheden ervaren,

door psychiatrische problemen een klinische opname nodig hebben.

Jonx, jeugd geestelijke gezondheidszorg en autisme behandeling en begeleiding Jonx is er voor kinderen, jongeren, ouders, het gezin en de school. Jonx helpt onder andere kinderen en jongeren die druk zijn, boos of agressief zijn, zich trager ontwikkelen, zich angstig voelen, somber zijn en/of een specifieke handicap als autisme hebben.

Page 11: Begrijpelijkheid teksten

10

Dignis, zorg voor ouderen Dignis ondersteunt en behandelt mensen, die:

problemen en vragen hebben die te maken hebben met het ouder worden, psychiatrische, somatische of psychogeriatrische problemen hebben, die ontstaan bij of als

gevolg van het ouder worden of een niet aangeboren hersenletsel.

Forint, forensische ggz en intensieve psychiatrie Forint is er voor de groep kwetsbare mensen die:

complexe en ernstige psychiatrische problemen hebben, vaak in combinatie met verslavingsproblemen,

als gevolg daarvan grensoverschrijdend gedrag (dreigen te) vertonen,

en daardoor in een aantal gevallen een delict hebben gepleegd, en/of overlast geven en een bedreiging kunnen vormen voor zichzelf, hun naaste omgeving

en/of de samenleving.

Uit documenten die opgesteld zijn door de ontwikkelaar van de website (Concept 7) blijkt dat de aanvraag de aanvraag van Lentis voor een vernieuwde website, voortkwam uit het gevoel dat de oude website niet langer voldeed aan de verwachtingen. Zowel de eisen en wensen van de organisatie als die van de bezoekers kwamen volgens Lentis te weinig naar voren. Zo was de informatie volgens Lentis té aanbodgericht en te weinig vraaggericht. Bovendien was de website te onoverzichtelijk. Hierdoor was informatie soms moeilijk te vinden voor gebruikers. Ook was er de vrees dat de bestaande teksten niet goed leesbaar waren en daardoor niet begrijpelijk genoeg voor de meeste bezoekers.

Bij de nieuwe website zou het gebruikersgemak voorop moeten staan. De doelstelling van de vernieuwde website is: ‘het tot stand brengen van een heldere, eenvoudige en eenduidige website, die de verschillende bezoekersgroepen zonder omweg naar de door hen gewenste informatie leidt’.

In een presentatie die Concept 7 bij een tussentijdse evaluatie aan Lentis gaf, blijkt dat de nieuwe website dus meer vraaggericht moet zijn dan de oude website. De homepagina Lentis.nl moet een vraaggerichte website worden met als doel mensen zo snel mogelijk naar de juiste zorggroep te helpen. Binnen deze zorggroep is het belangrijk dat de informatie gepresenteerd wordt vanuit mogelijke zorgvragen die bezoekers kunnen hebben. Met deze ideeën is de nieuwe website uiteindelijk de lucht in gegaan.

Uit een gesprek met een communicatiemedewerker van Lentis kwam naar voren dat er verschillende bronnen worden gebruikt op de vernieuwde website. De nieuwe website hanteert een ruim overzicht van ‘mogelijke klachten’ en ‘psychische problemen’. Bij alle diverse klachten en problemen worden definities en teksten gebruikt die zijn opgesteld door het Trimbos. Ook de websites: www.mentaalvitaal.nl en www.fondspsychischegezondheid.nl worden als bron gebruikt.

De omschrijvingen van de klachten en aandoeningen komen dus vanuit het Trimbos. De overige teksten zijn wel door medewerkers van Lentis geschreven. Ook bij alle papieren folders is dit het geval. De informatie die over het concern Lentis gaat, wordt geschreven door de communicatieafdeling. De folders en informatie van specifieke zorggroepen komen vanuit de zorggroep zelf. Het is dus zo dat alle informatie, over bijvoorbeeld Dignis, geschreven wordt door werknemers van Dignis. Het is hierbij

Page 12: Begrijpelijkheid teksten

11

mogelijk om de communicatieafdeling in te schakelen als controleur van de geschreven stukken. Dit gebeurt niet bij alle teksten. Dit was voorheen wel zo, maar om budgettaire redenen worden niet alle teksten gecontroleerd.

Bij zowel de oude website als ook de vernieuwde website bestaat de mogelijkheid om feedback te geven. Ook bij papieren folders worden de vragen van patiënten verzameld. Dit gebeurt in het informatiecentrum van Lentis. Uit een gesprek met een medewerker van dit informatiecentrum bleek dat ondanks de toenemende populariteit van het internet, papieren folders nog steeds een belangrijk aandeel spelen in de informatievoorziening door Lentis. Met name omdat folders tastbaarder zijn dan de website, geven veel mensen er de voorkeur aan informatie op papier. De medewerker van het informatiecentrum verzamelt alle binnenkomende vragen van patiënten, maar heeft zelf het idee dat er door Lentis weinig met de feedback gedaan wordt. Vooral bij folders is het een lang proces voordat wijzigingen doorgevoerd kunnen worden. Bij het schrijven van folders gebeurt het vaak dat “werknemers het wiel opnieuw willen uitvinden”. Volgens de medewerker van het informatiecentrum gebeurt het vaak dat alles opnieuw geschreven wordt, in plaats van bestaande folders opnieuw te gebruiken met eventuele aanpassingen waar nodig. Op de website viel hem op dat veel teksten letterlijk, zonder aanpassingen, vanuit folders zijn overgenomen.

Schrijfadvies vanuit Lentis

Bij navraag op de communicatieafdeling blijkt dat er voor het schrijven van folders en teksten een instructiefolder bestaat. Deze folder werd door de medewerkster zelf nauwelijks gebruikt. Zij en haar collega’s schrijven meer van uit intuïtie. Uit de korte folder “Een goed begin is.... tips voor het schrijven van een folder” komt een aantal tips naar voren:

Het schrijven begint met het stellen van een aantal vragen vooraf:

1. Voor wie is de folder bedoeld? Een nieuwe/ bekende doelgroep?

2. Op welk moment wordt de folder uitgereikt?

3. Wat wil je bereiken?

4. Wat ga je vertellen?

5. Is de informatie relevant voor de doelgroep?

Ook zijn er tips voor tijdens het schrijven:

“Probeer bij het schrijven een concreet persoon uit je doelgroep voor ogen te halen en richt je tot hem of haar. De aanspreekvorm hangt af van de verhouding die je met de leze* hebt. Meestal is ‘u’ meer op zijn plaats dan ‘je’. Schrijf in een actieve stijl, gebruik zo weinig mogelijk de lijdende vorm. Zinnen worden hierdoor nodeloos ingewikkeld. Maak je zinnen niet te lang, had* een zin bijvoorbeeld in tweeën. Gebruik zo weinig mogelijk jargon en verklaar afkortingen.”

*helaas stonden deze zinnen er op deze manier letterlijk in*

Page 13: Begrijpelijkheid teksten

12

Naast Lentis, geeft ook Concept 7 instructies mee aan haar klanten voor het schrijven van goede teksten op de door Concept 7 ontworpen websites:

Kort en bondig schrijven: schrijven is schrappen

Focus aan brengen: nadenken over inleiding kern en slot

Maak teksten scanbaar: tussenkopjes, opsommingen, bullets, plaatjes etc.

Structureer volgens omgekeerde piramide: begin met hoofdgedachte en onderbouw dit

Tone of voice: consequent, zelfde aanspreekvorm (u/jij en niet door elkaar)

Spellingscontrole: controleer of de spelling juist is.

Met deze wensen en deze schrijftips in het achterhoofd, is de nieuwe website gelanceerd. Een uitgebreide analyse van de website en de teksten hierop zal later volgen. Dan zal ook blijken of er met deze korte schrijftips heldere en begrijpelijke teksten geschreven kunnen worden.

Eerst zal echter worden besproken wat er in de wetenschappelijke literatuur nog meer te vinden is over het schrijven van goede, leesbare en duidelijke teksten.

Page 14: Begrijpelijkheid teksten

13

Opbouw literatuurverslag

Het literatuurverslag bestaat uit diverse schrijfadviezen. Deze adviezen zijn verzameld uit verschillende handboeken en artikelen. Alle adviezen zijn geordend middels het CCC-model. Dit model zal eerst worden besproken. Vervolgens volgt er een bespreking van de gebruikte bronnen. Daarna wordt overgegaan op het uiteindelijke literatuurverslag.

CCC-model

Een veel gebruikt model voor het bespreken van tekstkwaliteit is het CCC-model van Renkema,

besproken in Renkema (2012). Dit model kijkt op verschillende niveaus naar punten uit een tekst die

verbeterd kunnen (of moeten) worden. Volgens het model is een tekst kwalitatief in orde als er aan drie

criteria voldaan is: correspondentie, consistentie en correctheid (CCC). Met correspondentie wordt

gekeken of de tekst correspondeert met de lezer, oftewel: de tekst is afgestemd op de lezer. Consistentie

is met name gericht op verschillende tekstdelen die goed op elkaar afgestemd moeten zijn. De laatste C,

correctheid, richt zich op het juist toepassen van taalregels.

Op alle drie de criteria is het mogelijk om als schrijver een fout maken. Een correspondentiefout zou

bijvoorbeeld zijn wanneer de auteur vaktermen gebruikt terwijl de lezers onbekend zijn met het

tekstonderwerp. Correspondentiefouten zijn het moeilijkst te verbeteren, omdat het vaak moeilijk is om

in te schatten wat de doelen en verwachtingen van iedere lezer zijn. Consistentiefouten zijn fouten

waarin keuzes binnen een bepaald tekstdeel niet overeenkomen met keuzes in een ander tekstdeel.

Correctheidsfouten ontstaan als de taalregels niet goed worden toegepast.

De drie criteria kunnen op vijf verschillende tekstniveaus worden toegepast: het teksttype, de inhoud, de

opbouw, de formulering en de presentatie. Teksttype wordt ook vaak als tekstsoort of genre aangeduid

en opbouw kan ook structuur genoemd worden.

In totaal bestaat het CCC-model dus uit 15 ijkpunten: drie C’s op vijf niveaus:

Page 15: Begrijpelijkheid teksten

14

Het ccc-model functioneert uiteindelijk als een basismodel dat per teksttype preciezer geformuleerd kan

worden. Alle ijkpunten kunnen worden uitgewerkt. Het ijkpunt ‘voldoende informatie’ betekent in een

overtuigende tekst eigenlijk ‘voldoende overtuigende informatie’. Ook het ijkpunt ‘gepaste formulering’

kan verder uitgediept worden. Hier zijn volgens Renkema (2012) vier aspecten belangrijk:

begrijpelijkheid, nauwkeurigheid, bondigheid en aantrekkelijkheid. Alle vier aspecten zorgen voor een

gepaste formulering.

Voor het analyseren van de teksten van Lentis wordt het bestaande CCC-model dus verder uitgewerkt.

Hier kan uiteindelijk door Lentis ook zelf bepaald worden welk ijkpunt het zwaarste weegt, bijvoorbeeld

fouten in de structuur (ijkpunten 4,5,6) of in de spelling van een tekst (ijkpunt 15). Om deze reden

werkt het CCC-model niet met concrete verbeterpunten, maar globale ijkpunten. Per tekstsoort en

tekstdoel kan zelf worden ingedeeld welke concrete punten belangrijk en welke punten minder

belangrijk zijn.

Page 16: Begrijpelijkheid teksten

15

Bronnen

Over teksten en tekstkwaliteit is veel geschreven in de loop der jaren. De literatuur die voor dit artikel behandeld is, is ingedeeld naar aanleiding van het CCC-model. Hierbij zijn de onderdelen ‘Teksttype’ en ‘Inhoud’ buiten beschouwing gelaten. Het is niet interessant of de Lentis teksten wel ‘zuiver in het genre’ zijn. De inhoud van de teksten valt buiten mijn expertise, hier kan ik dus weinig over zeggen. Dit verslag bestaat daarom alleen uit adviezen gericht op de opbouw, de formulering en de presentatie.

Voor het literatuurverslag zijn verschillende handboeken gebruikt. Het handboek ‘Professioneel communiceren’ beschrijft voor veel doeleinden de juiste manieren om te communiceren, en heeft daarom praktische tips opgeleverd die voor Lentis toepasbaar zijn. Ook geeft dit boek literatuurverwijzingen naar andere bronnen. Deze verwijzingen zijn meegenomen in het literatuurverslag. Op het gebied van correct formuleren is de ‘Schrijfwijzer’ van Jan Renkema het meest bekende boek. Tevens wordt in Professioneel Communiceren het kleine handboekje ‘Formuleren’ aangeraden. Beide boeken zijn meegenomen in het literatuurverslag. Op het gebied van tekststructuur wordt het boek ‘Tekstanalyse’ van Henk Pander Maat aanbevolen. Qua aantrekkelijk schrijven is er ook een boek dat sterk aangeraden wordt, namelijk het ‘Handboek Stijl’ van Burger en De Jong. Deze twee boeken zijn allebei bestudeerd bij het opstellen van schrijfadviezen.

Naast deze handboeken van Nederlandse bodem zijn er ook vijf buitenlandse handboeken gebruikt. Vanuit Canada is er een leerzaam boek gericht op het schrijven van gezondheidscommunicatie, namelijk ‘Writing health information’ door Wizowski, Harper en Hutchings (allen werkzaam in de gezondheidszorg). Het volgende handboek dat gebruikt is, is het boek ‘Secrets of user-seductive documents’ door William Horton. Dit boek leert de fijne kneepjes in het ‘verleiden van de lezer’. Daarnaast zijn er nog twee Amerikaanse boeken gebruikt die specifiek bedoeld zijn voor het schrijven voor het web, namelijk ‘The Longman Guide to Style and Writing on the Internet’ van Martha C. Sammons en ‘Hot Text: web writing that works’ van Jonathan en Lisa Price. Tot slot is er een boek gebruikt voor het schrijven voor lezers met een lage leesvaardigheid, ‘Teaching patiënts with low literacy’ door Doak et al.

Verder zijn er diverse wetenschappelijke artikelen gebruikt. Hiervoor is de belangrijkste bron van

informatie de ‘Kennisbank Begrijpelijke Taal’. Deze kennisbank is opgericht namens het NWO

(Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek) . In het kader van onderzoek naar

begrijpelijkheid hebben zij een ruim aantal publicaties op dit gebied bij elkaar in een kennisbank

geplaatst.

Uit de handboeken en artikelen zijn de adviezen gehaald die betrekking hebben op de onderdelen

opbouw en structuur, presentatie en formulering. Hierbij zijn alleen adviezen voor informatieve teksten

gebruikt. Adviezen over het schrijven van bijvoorbeeld een goede betogende tekst zijn niet meegenomen

in de checklist, omdat dit voor Lentis niet van toepassing is. De keuze voor het selecteren van adviezen

binnen de gebruikte bronnen, is dus gebaseerd op de relevante onderdelen van CCC-model specifiek

voor informatieve teksten. Alle adviezen dienen uiteindelijk het doel om teksten te maken waarvan

lezers ze begrijpen, de relevantie informatie kunnen vinden en kunnen toepassen. De verwerking en

bespreking van de literatuur is verdeeld over de 9 overgebleven ijkpunten van het CCC-model.

Page 17: Begrijpelijkheid teksten

16

Opbouw

Het eerste tekstelement dat besproken wordt is de opbouw. Dit element wordt ook wel structuur

genoemd . Voor een goede tekst is het belangrijk dat er een goede opbouw wordt gekozen. Dit geldt op

het niveau van de tekst, maar ook op het niveau van alinea’s en zinnen.

Correspondentie: voldoende samenhang

De eerste ‘C’ die besproken wordt op het gebied van opbouw is de ‘C’ van Correspondentie. Zoals eerder

gezegd houdt dit onderdeel in dat het doel van de schrijver overeenkomt met de verwachtingen van de

lezer. Het eerste ijkpunt is gericht op het creëren van een duidelijke inzichtelijke samenhang.

Hiervoor worden de volgende adviezen gegeven:

Samenhangende tekststructuur:

- Kies een passende structuur: organiseer de informatie naar de behoefte van de lezer. op pagina 177

- Trek de aandacht van de lezer met structuur: kies voor het trekken van de aandacht een geschikte structuur. op pagina 19

Geordende alinea:

- Zorg dat de eerste zin van de alinea de meest belangrijke is. Sluit de andere zinnen vervolgens

logisch, volgens een helder patroon, op elkaar aan.

op pagina 20

Geordende zinnen:

- Orden de informatie in een zin via een thema-rhema structuur of via het links-rechtsprincipe. op pagina 22

Samenhangende relaties:

- Zorg voor samenhangende relaties binnen de tekst: vermijd onduidelijke verwijzingen en zorg dat alle mogelijke lezersvragen beantwoord worden. op pagina 23

Page 18: Begrijpelijkheid teksten

17

Wat:

Organiseer de informatie naar de behoefte van de lezers; kies een passende structuur.

Waarom:

Om ervoor te zorgen dat lezers een tekst goed kunnen verwerken, is het van belang dat de tekst goed

opgebouwd is. Zo kunnen lezers snel een indicatie krijgen over wat zij kunnen verwachten van de tekst,

en waar zij bepaalde onderdelen binnen deze tekst tegen zullen komen. Voor een goede opbouw is het

belangrijk dat er voldoende samenhang is in de tekst. Er moet een volgorde worden gehanteerd die

logisch is vanuit het perspectief van de lezers. Manieren om de tekst op te bouwen zijn bijvoorbeeld:

beginnen met de belangrijkste informatie, of eerst bekende- dan nieuwe informatie verstrekken of

eerst algemene- dan specifieke informatie bespreken.

Het creëren van een, voor de lezers, logische volgorde klinkt als een eenduidig goed advies. Jansen

(2008) geeft echter kritiek op ‘Plain Language’ (Simpel Taalgebruik’) in het algemeen, en dit advies in het

bijzonder. Hij stelt dat het vaak onduidelijk is welke logica lezers hanteren voor de beste volgorde. Ook

vraagt hij zich af of iedere lezer wel de juiste logica hanteert. Daarom vindt hij dat het van belang is om

eerst goed te oriënteren op het publiek, voordat er een bepaalde ‘logische’ volgorde geselecteerd wordt.

Dit is een goed advies, omdat het uiteraard nooit kwaad kan vooraf goed na te denken over het beoogde

publiek.

In Jansen et al (2006) worden verschillende mogelijkheden voor logische volgordes gegeven. Hoewel de

‘juiste structuur’ dus afhankelijk is van het publiek, is de verwachting dat bij teksten van Lentis een

didactische aanpak het best past. Deze aanpak is namelijk geschikt voor teksten waarbij de schrijver de

lezer iets wil uitleggen. De didactische aanpak werkt met het idee dat lezers nieuwe informatie

‘ophangen’ aan informatie die ze al bezitten.

Hoe:

De didactische aanpak kan op de volgende drie manieren gestructureerd worden:

- Bekend – Nieuw: beginnen met bekende informatie en dan nieuwe informatie introduceren

- Gemakkelijk – Moeilijk: beginnen met makkelijke stof en toewerken naar ingewikkeldere stof

- Algemeen – Specifiek: eerst globale informatie en dan specifieke informatie

Page 19: Begrijpelijkheid teksten

18

Voorbeeld: (samengesteld uit bestaande teksten van Linis)

Gemakkelijk – Moeilijk

Iedereen heeft wel eens psychische problemen. Vaak lossen die zich wel weer op, maar als de klachten niet afnemen en de psychische druk groter wordt, is hulp nodig. Wanneer de problemen zo groot worden dat u niet meer in uw eigen omgeving kunt verblijven, is opname in één van de Klinieken van Linis een mogelijkheid. Klinische opname biedt de mogelijkheid tot uitgebreide diagnostiek en ontlast de directe omgeving. Het streven van de Kliniek is om opnames zo kort mogelijk te laten duren, zodat de patiënt zo snel mogelijk ambulant, in deeltijdbehandeling of zonder hulp verder kan.

Page 20: Begrijpelijkheid teksten

19

Wat:

Kies voor het trekken van de aandacht een geschikte structuur.

Waarom:

Wanneer wordt verwacht dat de lezers uit zichzelf weinig interesse hebben in de tekst, kan met andere structuren de aandacht getrokken worden. Door middel van het kiezen van de juiste structuur kan geprobeerd worden de lezer alsnog nieuwsgierig te maken.

Het succes van tekststructuur op het gebied van waardering van lezers voor ‘saaie’ teksten, is aangetoond door Hoeken (1998). In zijn onderzoek bleek dat saaie en droge informatie over een bedrijf niet werd gelezen aan het begin of eind van de tekst, maar wel tussen probleem en oplossing in een ‘probleem-oplossingsstructuur’. Hoeken et al (2009) geven verder aan dat structuur de consequentiebetrokkenheid, en daarmee de motivatie om de tekst te verwerken, vergroot. Met de juiste structuur weten lezers sneller of de informatie persoonlijke consequenties heeft voor hen (consequentiebetrokkenheid). Wanneer dit het geval is, zullen zij meer gemotiveerd zijn om de hele tekst te lezen.

Hoe:

- Verrassingsprincipe: begin met onverwachte informatie en werk die nader uit

- Concreet naar algemeen: begin met voorbeelden of anekdotes en geef vervolgens meer algemene informatie

- Probleem – oplossingsstructuur: begin met het schetsen van een probleemsituatie en geef vervolgens een oplossing voor dit probleem

Voorbeeld:

Probleem – Oplossing

Heeft u last van dwangmatige gedachten die al uw tijd opslokken. Is het voor u onmogelijk om normaal te functioneren omdat u constant gehinderd wordt door dwingende gedachten?

Neem contact op met Lentis voor een behandeling tegen obsessief-compulsieve stoornissen

Concreet – Algemeen

Jan is een man van 25. Hij heeft veel vrienden verloren omdat hij bij elke afspraak te laat was. Dit was niet omdat Jan een slechte planner was. Dit kwam omdat Jan bij iedere keer dat hij zijn huis verliet, meerde malen terugging om te controleren of alle elektrische apparaten uit stonden. Het gedrag van Jan wordt een obsessief-compulsieve stoornis genoemd. Deze stoornissen komen in verschillende vormen voor en kunnen iemands leven ernstig beïnvloeden.

Page 21: Begrijpelijkheid teksten

20

Wat: Zorg dat de eerste zin van de alinea de meest belangrijke is en sluit de andere zinnen vervolgens logisch op elkaar aan. 1

Waarom:

Onrust et al (1997) bespreken in ‘Formuleren’ drie experimenten van Kieras uit 1978. Uit de drie experimenten van Kieras (1978) blijkt dat teksten met deze structuur (belangrijkste informatie in de eerste zin) sneller gelezen worden, beter onthouden worden en de voorkeur van de proefpersonen krijgen. De onderzoeker stelt dat een goed gestructureerde alinea er voor zorgt dat het geheugen van de lezer zo min mogelijk belast wordt. De lezer wordt met een goede structuur minder op de proef gesteld, waardoor het verwerken van de tekst makkelijker is.

De belangrijkste, eerste, zin van een alinea wordt in Onrust et al (1993) de ‘topic-zin’ genoemd. De topic-zin geeft aan waar de alinea over gaat. Vervolgens wordt dit onderwerp verder uitgewerkt. Binnen de topic-zin treedt een (later verder uitgewerkt) zinspatroon op: eerst minder belangrijke en reeds bekende informatie (dit wordt het startpunt genoemd). Vervolgens komt de belangrijke en nieuwe informatie (ook wel: focuspunt). De rest van de alinea, na de topiczin, dient om het focuspunt verder te bespreken.

Voor het uitwerken van een focuspunt in een alinea, zijn twee patronen: het kettingpatroon en het constante patroon. Het kettingpatroon organiseert de informatie zo dat het focuspunt van zin 1 het startpunt is van zin 2, vervolgens is het focuspunt van zin 2 weer het startpunt van zin 3. Op die manier worden de losse zinnen als een ketting aan elkaar geregen.

Het constante patroon organiseert de informatie door steeds hetzelfde startpunt te nemen, met hierbij een ander focuspunt. Het constante patroon kan worden toegepast met steeds exact hetzelfde startpunt, maar ook met een overkoepelend thema als startpunt.

Hoe:

- Een goede topiczin zorgt voor verbandaanduiding en voor voldoende aanknopingspunten om een alinea uit te werken.

- Knoop de zinnen op een logische manier aan elkaar, kies een duidelijk patroon

Page 22: Begrijpelijkheid teksten

21

Voorbeeld:

- Constant patroon: “Piekeren is iets wat iedereen wel eens doet, bij sommige mensen loopt dit echter uit de hand. ’s Nachts piekeren over alle dingen die mis kunnen gaan en daardoor moeilijk in slaap vallen, komt vaak voor. Meestal is het gepieker de volgende dag over. Sommige mensen piekeren echter de hele dag door. Het piekeren wordt een gewoonte en beheerst hun leven steeds meer. “

- Kettingpatroon:

“Piekeren is iets wat iedereen wel eens doet, bij sommige mensen loopt dit echter uit de hand. Iedereen heeft wel eens moeite met in slaap komen, omdat er problemen door hun hoofd spoken. Deze problemen zien er de volgende dag vaak weer beter uit. Niet iedereen heeft dit echter. Sommige mensen piekeren de hele dag door. De hele dag wordt alles beheerst door vervelende gedachtes. “

Page 23: Begrijpelijkheid teksten

22

Wat:

Orden de informatie in een zin via een thema-rhema structuur of via het links-rechtsprincipe.

Waarom:

Omdat de lezer een bepaalde verwachting heeft van een zin, is het goed om de informatie te ordenen op een logische, duidelijke manier. Voor het ordenen van informatie binnen een zin, geven Onrust et al (1993) twee logische manieren. Deze twee manieren zijn de thema-rhema structuur en het links-rechts principe. De verwachting van de lezer is volgens Onrust et al (1993) dat de informatie op één van deze twee manieren geordend wordt.

De thema-rhema structuur houdt in: het gespreksonderwerp (thema) en ‘dat wat er over gezegd wordt’ (rhema), oftewel: eerst een startpunt met bekende informatie en vervolgens nieuwe informatie. In het links-rechts principe staat links informatie met een láge informatiewaarde, en rechts informatie met een hóge informatiewaarde. Het is dus in beide principes zo, dat de belangrijkste informatie achteraan in de zin komt te staan. Deze manier van ordenen sluit aan bij wat de lezer gewend is en verwacht. Door aan te sluiten bij de verwachting, komt de informatie beter over.

Hoe:

- Zorg dat het eerste gedeelte van de zin bekende informatie heeft en plaats belangrijke, nieuwe informatie achteraan in de zin.

Voorbeeld:

“Klinische opname door Linis is mogelijk in Groningen, Zuidlaren en Winschoten.”

Doordat ‘Klinische opname’ niet een term is die iedereen direct kent, is dit geen goed startpunt. Beter is het om het anders te formuleren, bijvoorbeeld:

“Wanneer klachten er voor zorgen dat mensen niet langer thuis kunnen wonen, is klinische opname door Lentis mogelijk. Klinische opname is mogelijk in klinieken in Groningen, Zuidlaren en Winschoten.”

-- “In de meeste gevallen wordt de behandeling door Lentis vergoed door de verzekeraar, in sommige gevallen echter niet” De belangrijkste informatie is dat de behandeling in de meeste gevallen wél wordt vergoed, dit kan daarom beter achteraan staan (links-rechts principe).

“Soms wordt de behandeling door Lentis niet vergoed door de verzekeraar, maar in de meeste gevallen gebeurt dit wel. “

Page 24: Begrijpelijkheid teksten

23

Wat:

Zorg voor samenhangende relaties binnen de tekst: vermijd onduidelijke verwijzingen en zorg

dat alle mogelijke lezersvragen beantwoord worden.

Waarom:

Binnen een tekst worden zinnen en alinea’s aan elkaar gekoppeld. Om deze koppelingen duidelijk te maken worden relaties tussen de verschillende onderdelen weergegeven. Op die manier kan er samenhang gecreëerd worden. Om te voorkomen dat deze relaties verkeerd geïnterpreteerd worden, of om te voorkomen dat de relaties onduidelijk zijn, is het belangrijk dat er duidelijke verwijzingen gebruikt worden. Ook kan op die manier ingespeeld worden op eventuele lezersvragen. Pander Maat (2002) beschrijft twee belangrijke manieren om relaties in een tekst aan te brengen. Deze relaties zijn: referentiële relaties en coherentie relaties.

Met referentiële relaties worden verwijzingen of synoniemen bedoeld van een zelfde persoon/object (referent). In de eerste zin wordt een referent genoemd en vervolgens wordt in de volgende zin een relatie gelegd naar deze referent door een woord met dezelfde of een vergelijkbare betekenis te kiezen. Bijvoorbeeld: 1) Henk is depressief. 2) Hij verloor zijn vrouw en zijn baan. In zin 1) is de referent ‘Henk’, in zin 2) is ‘hij’ een directe verwijzing naar ‘Henk’ met dezelfde referentiële betekenis. Oftewel: er is een directe relatie tussen de betekenis van ‘Henk’ en ‘hij’.

De andere vorm van samenhang is een coherentie relatie. Een voorbeeld van een coherentie relatie is oorzaak-gevolgrelatie. In het voorbeeld is zin 2) de oorzaak en zin 1) het gevolg. Beide relaties (referentieel en coherentie) staan los van elkaar.

Een coherentie relatie verbindt dus twee zinnen (uitingen) met elkaar. Met de tweede uiting wordt een denkbeeldige vraag van de lezer beantwoord. In het voorbeeld is de vraag van de lezer na zin 1) ‘waarom?’. Zin 2) geeft vervolgens antwoord op deze vraag ‘Hij verloor zijn vrouw en zijn baan’. Bij een goede samenhangende tekst worden er op alle denkbeeldige vragen van de lezer een antwoord gegeven. Deze vraag- antwoord structuur speelt zich af in het hoofd van de schrijver en heeft als doel dat de tekst duidelijker wordt voor de lezer.

Per tekstsoort en tekstdoel kunnen er verschillende coherentie relaties en verschillende denkbeeldige lezersvragen zijn, bijvoorbeeld toelichtingsrelaties en vragen als ‘Wat wordt er precies bedoeld met..?’ of descriptieve relaties en vragen als ‘welke gevolgen heeft dat..?’. Renkema (2012) stelt dat goede schrijvers na iedere punt ingaan op mogelijke reacties van de lezers.

Hoe:

- Probeer na het schrijven van een alinea na te gaan welke mogelijke vragen er bestaan bij de

lezer.

- Zorg dat na het lezen van de tekst geen / zo weinig mogelijk vragen over blijven.

- Ga na iedere zin in op mogelijke reacties van lezers.

Page 25: Begrijpelijkheid teksten

24

Voorbeeld:

Voorbeeld ‘dialoog’ schrijver en lezer

Voor mensen met een eetstoornis is voedsel een obsessie geworden. Wat betekent dat?

Hun leven wordt beheerst door eten, calorieën en afvallen. Hoe ziet dat er uit?

‘s Ochtends vragen ze zich eerst af wat ze die dag wel of niet mogen eten. En aan het einde van de dag

zitten ze vaak vol gevoelens van schaamte, schuld en walging, wanneer ze zich niet aan hun voornemen

hebben gehouden.

Page 26: Begrijpelijkheid teksten

25

Consistentie: consequente opbouw

Een consequente opbouw is vereist om aan te blijven sluiten bij de verwachtingen van de lezer. De lezer

probeert een inschatting te maken over wat hij kan verwachten van de tekst. Plotselinge veranderingen

in de tekst kunnen voor afleiding zorgen. Het is belangrijk dat de tekst als geheel consequent is en dat er

binnen deze tekst een eenduidig perspectief wordt gekozen.

Voor het creëren van een consequente opbouw worden de volgende adviezen gegeven:

Consequente tekstopbouw:

Zorg voor een coherente tekst met goede kopteksten.

op pagina 26

Consequent perspectief:

Maak een duidelijke scheiding van informatie en kies per informatieblok één perspectief.

op pagina 27

Maak een duidelijke keuze tussen zakelijk en persoonlijk

op pagina 28

Consequente zinnen:

Zorg dat zinnen in balans zijn en waak voor stijlbreuken

op pagina 299

Page 27: Begrijpelijkheid teksten

26

Wat:

Zorg voor een coherente tekst met goede kopteksten.

Waarom:

Een consequente opbouw is voor iedere tekst belangrijk, maar voor elektronische teksten nóg meer dan voor gedrukte teksten, zo stelt Horton (1997). In elektronische teksten is het namelijk makkelijker om de tekst op een andere manier te lezen dan dat de schrijver zou willen. Door middel van zoekfuncties en hyperlinks kan ieder lezer anders door een tekst heen navigeren. Bij een gedrukte tekst is dit minder gebruikelijk. Om er voor te zorgen dat de belangrijkste ideeën van de schrijver niet verloren gaan, is het volgens Horton goed om bepaalde zaken in verschillende bewoordingen terug te laten komen. Ook moet er voor worden gezorgd dat woorden en zinnen duidelijk aan elkaar gelinkt zijn. Er moeten dus duidelijke verbanden tussen woorden, zinnen en alinea’s zijn. Naast duidelijke verbanden is het ook belangrijk dat aan elkaar gerelateerde informatie bij elkaar staat óf dat er een duidelijke verwijzing is naar waar meer gerelateerde informatie is te vinden. Zo wordt gesteld door Mosenthal (1998), beschreven in Pander Maat en Lentz (2009).

Tot slot stelt Horton dat het belangrijk om goede kopteksten te gebruiken. De kopteksten en tussenkopjes dienen betekenisvol te zijn, ook zonder verdere context. Daarnaast moeten ze voorspellend zijn en beginnen met de belangrijkste woorden.

Hoe:

- Maak kopteksten zo duidelijk dat lezers direct weten waar de alinea over gaat

- Laat de belangrijkste woorden uit de alinea terugkomen in de koptekst

Voorbeeld:

Dus niet een algemene koptekst zoals:

Maar een koptekst die direct duidelijk maakt waar de alinea over gaat en wat het belangrijkste onderdeel is:

Page 28: Begrijpelijkheid teksten

27

Wat:

Maak een duidelijke scheiding van informatie en kies per informatieblok één perspectief.

Waarom:

Het belang van een consequente opbouw is volgens de Renkema (2012) dat het afwijken van een patroon er voor kan zorgen dat de lezer afgeleid is. Ook binnen een alinea dient er consistentie te zijn. In Jansen et al (2006) wordt gesteld dat er een nieuwe alinea moet worden gebruikt bij een nieuw deelonderwerp in de tekst, een nieuw argument of een nieuwe subvraag. Alinea’s moeten niet te kort en niet te lang zijn, een vuistregel is 10 regels op papier en 5 regels op een beeldscherm

Renkema (2012) geeft verschillende punten waarbij binnen teksten inconsistentie voor kan komen. Het eerste punt is het perspectief dat de schrijver kiest. De schrijver dient voor een bepaald perspectief te kiezen (bijvoorbeeld vanuit de organisatie of vanuit de klant) en dient hier niet van af te wijken zonder dit kenbaar te maken aan de lezer. Dit punt komt naar voren bij het onderzoek naar de begrijpelijkheid van teksten van de belastingdienst (Renkema (2011)).

Het tweede grootste probleem dat de 66 respondenten met de geselecteerde teksten in het onderzoek van Renkema (2011) hadden, is dat zij problemen ervaarden wanneer het perspectief wisselde. In tekst over erfenissen was het bijvoorbeeld onduidelijk wanneer de tekst gericht was aan iemand die een erfenis achterlaat of juist een erfenis ontvangt. Deze onduidelijke wisseling van perspectief zorgde voor begripsproblemen bij de proefpersonen.

Voorbeeld uit onderzoek Belastingdienst, Renkema (2011)

Uit de tekst ‘Schenkingen en de gevolgen voor uw erfenis’:

“Schenkingen die u binnen 180 dagen voor uw overlijden doet, worden niet bij uw erfenis opgeteld”.

Veel proefpersonen vonden het onduidelijk aan wie bovenstaande geschreven is: aan degene die de

schenking doet of aan degene die een erfenis krijgt?

Hoe:

- Kijk goed welk perspectief er gekozen wordt en blijf schrijven vanuit dit perspectief.

Voorbeeld:

Voor iedere behandeling kunt u zich melden bij uw behandelende arts, als familielid kunt u in de

wachtkamer plaatsnemen.

De wisseling tussen patiënt- en familielid perspectief kan onduidelijk zijn. Beter is daarom:

Voor iedere behandeling kunt u zich melden bij uw behandelende arts. Als er familieleden meekomen,

kunnen zij in de wachtkamer plaatsnemen.

Page 29: Begrijpelijkheid teksten

28

Wat

Maak een duidelijke keuze tussen zakelijk en persoonlijk

Waarom:

De keuze tussen een zakelijk en persoonlijk perspectief moet consequent gebeuren. Het is een kwalijke

zaak wanneer feiten en meningen in een neutrale tekst door elkaar komen te staan. Bijvoorbeeld: ‘de

vragenlijst zal laten zien dat steeds meer Engelse woorden de taal op de website van Lentis

binnendringen’. Binnendringen klinkt als een persoonlijk, negatief oordeel. Beter is het om een neutraal

woord als ‘toenemen’ te kiezen, en vervolgens in een volgende zin duidelijk markeren dat er een

persoonlijke opvatting komt: ‘de vragenlijst zal laten zien dat het aantal Engelse woorden op de website

is toegenomen. In mijn optiek is dit onwenselijk, want....’.

Het niet scheiden van zakelijke en persoonlijke teksten, zorgt voor verwarring bij de lezer. Tevens kan

het leiden tot uitingen waar een bedrijf niet (helemaal) achter staat.

Hoe:

- Maak een duidelijke keuze tussen een zakelijk en persoonlijk perspectief.

- Scheid feiten en meningen

Voorbeelden:

- De organisatie Lentis is al jaren gericht op een duurzame samenwerking tussen patiënten en

behandelaars. Ik doe mijn best om er voor te zorgen dat de patiënten tevreden zijn.

(Eerst ligt de nadruk op de organisatie, daarna ineens op ‘ik’)

- Het lukte pas vorige week om de folder te schrijven

- Er waren wel 20 verschillende oorzaken waarom Lentis hoog scoort op patiënttevredenheid

(Beide zinnen geven een oordeel pas en wel zijn respectievelijk negatief en positief.)

Page 30: Begrijpelijkheid teksten

29

Wat:

Zorg dat de zinnen in balans zijn en waak voor stijlbreuken

Waarom:

Zoals het eerder gezegd is dat het belangrijk is dat een alinea consequent is, zo is het ook belangrijk dat

de informatie binnen de alinea dat is. Op het niveau van zinnen is het noodzakelijk dat zinnen ‘in balans

zijn’. Hiermee wordt bedoeld dat wanneer onderwerp A uitvoerig wordt beschreven, en onderwerp B

slechts in één woord, er iets niet klopt. Een voorbeeld hiervan (uit Renkema (2012)): de zomer heeft een

hoge vochtigheid en is heet. Meer in balans is ‘de zomer is vochtig en heet’. In zo’n geval zijn zinnen uit

balans. Voor een consequente tekst is het belangrijk dat onderdelen in balans zijn.

Een ander punt van inconsistentie is de stijlbreuk. Een stijlbreuk ontstaat wanneer een schrijver

plotseling woorden uit een andere taalsfeer gebruikt. De meeste stijlbreuken ontstaan doordat (te)

informele woorden gebruikt worden in formele stijl en vice versa. Bijvoorbeeld: ‘Ik waardeer het ten

zeerste dat u een flinke hap van uw tijd aan dit onderzoek wilt besteden’. De combinatie ten zeerste en

flinke hap passen niet bij elkaar. In dit geval is het beter om óf ‘Ik waardeer ten zeerste dat u een fors

beslag van uw tijd..’ te gebruiken óf om ‘Ik vind het erg fijn dat u een flinke hap van uw tijd..’ te kiezen.

Een samenvoeging van beide is een stijlbreuk. Dit kan een lezer afleiden en hoort niet thuis in een goede,

consequente tekst.

Hoe:

- Controleer of de zinnen in balans zijn

- Controleer op stijlbreuken

Voorbeeld:

Uit balans:

Enerzijds is het normaal dat mensen onzeker zijn over zichzelf. Toch wil Lentis benadrukken dat het niet

gezond is als deze onzekerheid de overhand neemt. (Na enerzijds in zin 1, hoort anderzijds in zin 2)

De patiëntenraad besprak een aantal dingen: de prijs van behandelingen, het onderhoud van de

klinieken, de maatregelen voor bezuinigingen op het personeel werden bekritiseerd, en de

verzekeringstoeslag. (De opsomming is uit balans, beter is: De patiëntenraad besprak een aantal dingen:

de prijs van behandelingen, het onderhoud van de klinieken, kritiek op de maatregelen voor

bezuinigingen op het personeel en de verzekeringstoeslag

Stijlbreuk:

De behandelingen tegen ADHD zijn opgedeeld in hapklare brokken (Stijlbreuk: ‘behandelingen tegen

ADHD’ is formeel, hapklare brokken is informeel. Mooier is om daar van te maken ‘ overzichtelijke

eenheden’.

Page 31: Begrijpelijkheid teksten

30

Correctheid – correcte verbindingswoorden

Het volgende element is de correctheid. Correcte verbindingswoorden zijn belangrijk om losse

tekstonderdelen goed met elkaar te verbinden. Door een juiste verbinding wordt de tekst één geheel.

Over correcte verbindingen zijn twee adviezen gegeven:

Verwijzingen:

Voorkom bij verwijzingen onduidelijkheid en plaats verwijzingen bij voorkeur vooraan in een zin.

op pagina 3130

Signaalwoorden:

Gebruik signaalwoorden en structuurmarkeerders.

op pagina 33

Page 32: Begrijpelijkheid teksten

31

Wat:

Voorkom bij verwijzingen onduidelijkheid en dubbelzinnigheden, en plaats verwijzingen bij

voorkeur vooraan in een zin.

Waarom:

In een goed opgebouwde tekst zijn de verschillende onderdelen op een logische manier ingedeeld en met elkaar verbonden. Een manier om te verbinden is het gebruik maken van zogeheten verbindingswoorden. De juiste verbindingswoorden zorgen voor samenhang. Wanneer er meerdere dingen over een bepaald object/persoon worden gezegd, is het handig om deze dingen op een juiste manier aan elkaar te verbinden. Het verbinden van deze verschillende uitingen over hetzelfde element wordt lexicale cohesie genoemd.

Een manier om lexicale cohesie te creëren is volgens Onrust et al (1995) het gebruik van synoniemen. Zo kan een object vaker terugkomen maar dan met andere benamingen (bijvoorbeeld: afbeelding/plaatje). Ook kan een schrijver antoniemen gebruiken: woorden met een tegenovergestelde betekenis (bijvoorbeeld ordelijk/chaotisch). Een andere manier om cohesie tussen elementen te creëren is door een ‘collactief verband’. Een collactief verband ontstaat als woorden vaak bij elkaar voorkomen en daardoor, meer dan door hun eigen betekenis, aan elkaar verwant zijn. Bijvoorbeeld politici en democratie, patiënt en arts of vakantie en strand.

Deze manieren (synoniemen, antoniemen en collactieve verbanden) verwijzen door een tweede referent te noemen. Er kan ook worden verwezen door specifieke verwijswoorden. In een zin kan een persoon genoemd worden, bijvoorbeeld Beatrix. Verder op in de tekst kan naar deze persoon (antecedent) verwezen worden met ‘zij’ en ‘haar’.

Er zijn twee verwijswoorden: persoonlijk voornaamwoord (hij, zij, wij etc.) of aanwijzend voornaamwoord (deze, die, dit). Een persoonlijk voornaamwoord verwijst vaak naar het onderwerp van de vorige zin, een aanwijzend voornaamwoord verwijst vaak naar een ander thema.

Het is bij het gebruiken van vergelijkingen van belang dat de schrijver rekening houdt met de kennis van de lezer. Als de lezer niet weet wat er bedoeld wordt met een vergelijking, dan leidt dit tot problemen. Ook moet er een duidelijk aanwijsbaar antecedent zijn. Datgene waarnaar verwezen wordt moet dus helder zijn. Er moet goed opgelet worden dat er geen dubbelzinnige lezingen optreden bij verwijzingen. Zoals bijvoorbeeld in de zin: ‘Na de moord op de broer van Peter R. De Vries, ging hij op onderzoek uit’. ‘Hij’ kan hier zowel naar Peter R. als naar zijn broer verwijzen.

Ook in Jansen et al (2006) wordt het belang van goede verwijzingen benoemd. Zij stellen dat voor een in elke zin minstens één verwijzing geplaatst moet worden. Deze verwijzing moet zoveel mogelijk vooraan in de zin staan. Hierbij wijzen de auteurs er op dat schrijvers er voor moeten zorgen dat bij verwijswoorden duidelijk is waar ze naar verwijzen. Ook moeten dubbelzinnige of loze verwijzingen vermeden worden.

Page 33: Begrijpelijkheid teksten

32

Hoe:

- Controleer alle verwijzingen op hun duidelijkheid. Pas verwijzingen die onduidelijk zijn aan.

Voorbeelden:

Vorige week heeft u met de arts gebeld, daaruit kwam naar voren dat... (daaruit verwijst naar een

gesprek, maar er staat alleen gebeld)

Het is ongebruikelijk om alinea’s van één zin te gebruiken. Aan deze eis voldoet deze brief niet. (welke

eis?)

Mensen met dwanggedachten kunnen contact opnemen met Lentis. Zij helpen bij het aanleren van

nieuwe patronen. (Zij kan naar Lentis en naar mensen met dwanggedachten verwijzen)

Na de depressie van de vader van Henk, nam hij contact op met Lentis. (Wie nam contact op met Lentis,

Henk of zijn vader?)

Page 34: Begrijpelijkheid teksten

33

Wat:

Gebruik signaalwoorden en structuurmarkeerders.

Waarom:

Hoeken et al (2009) stellen dat lezers binnen een goede tekst een duidelijk beeld hebben over de inhoud van de tekst. De lezer weet precies wat hij wel en niet kan verwachten van de tekst. Om de lezer hierbij te helpen, kan een schrijver structuurmarkeerders gebruiken.

Structuurmarkeerders zijn woorden als: daarom, vervolgens, ten eerste, ten tweede. Lezers weten dat als zij ten eerste lezen, dat er (normaal gesproken) ook een ten tweede zal komen. De structuursignalen kunnen ervoor zorgen dat lezers de zinnen op een goede wijze aan elkaar relateren. Meyer (2003) beschrijft in zijn overzichtsartikel het belang van signaalwoorden. Hij gaat hierbij verder dan alleen structuurmarkeerders. Ook tussenkopjes, voorbeschouwende - en samenvattende beweringen worden geschaard onder de noemer signaalwoorden. Uit het onderzoek van Meyer uit 1998 bleek dat mensen met een lage interesse in de tekst, de tekst mét signaalwoorden beter begrepen dan de tekst zonder. Bij mensen met een hoge interesse in de tekst waren de signaalwoorden niet van invloed op het tekstbegrip.

Er moet, naast de interesse van de lezer in de tekst, ook rekening gehouden worden met voorkennis van de lezer, zo blijkt uit onderzoek van Kamalski et al (2008). Wanneer iemand veel voorkennis heeft, heeft deze persoon de signaalwoorden niet nodig omdat hij de relaties tussen zinnen zelf al maakt. Het beeld dat hij maakt op basis van de signaalwoorden uit de tekst kan minder zijn dan de kennis die hij al had en daarom kunnen signaalwoorden een negatief effect hebben. Dit is dus alleen het geval bij personen met veel voorkennis.

Hoe:

Signaalwoorden Voorbeelden

Tijd Eerst, vervolgens, daarna, toen, ten slotte

Plaats Hier, daar, waarin, waarop

Tegenstelling Echter, maar, daarentegen, hoewel

Opsomming En, ook, daarnaast, bovendien, ten eerste, ten

tweede

Argumentatie Naar mijn mening, concluderend, kortom

Verklaring Dus, daarom, omdat, daardoor

Page 35: Begrijpelijkheid teksten

34

Formulering

Het tweede tekstelement is de formulering. Ook bij teksten die goed gestructureerd zijn, kan het doel

alsnog gemist worden wanneer de formulering niet correct is.

Correspondentie: gepaste formulering

Het eerste CCC element dat bij formulering besproken wordt is de correspondentie. De correspondentie

houdt in dat de formulering past bij wat de lezer verwacht. Een gepaste formulering is een vereiste om

tekstbegrip en tekstwaardering te verkrijgen. Wanneer de formuleringen passend zijn, sluiten zij aan bij

wat de lezer wenst. In het geval van Lentis is het passend maken van teksten vooral gericht op aansluiten

van mensen met weinig kennis van het onderwerp.

De adviezen bestaan uit:

Taalgebruik:

Kies voor simpel taalgebruik.

op pagina 35

Kies voor korte, actieve zinnen, maar varieer de zinslengte.

op pagina 37

Pas op voor lege woorden en vaagmakers: zorg dat de tekst nauwkeurig en duidelijk is.

op pagina 399

Zinnen:

Vermijd tangconstructies.

op pagina 41

Vermijd voorzetselmalaise

op pagina 42

Opsommingen:

Gebruik bij drie elementen die onder dezelfde noemer vallen een opsomming

op pagina 43

Afkortingen:

Laat afkortingen die een lang begrip uit leggen regelmatig terugkomen en vermijd andere afkortingen

op pagina 455

Page 36: Begrijpelijkheid teksten

35

Wat:

Kies voor simpel taalgebruik.

Waarom:

Om de formuleringen passend te maken voor alle leesniveaus, is het volgens Wizowski et al (2008)

noodzakelijk om ‘plain language’ te gebruiken. Plain language wordt door de Canadian Public Health

Association (2008) beschreven als “a way of organizing and presenting information so that is makes

sense and is easy to read for the audience it is intended for”. Bij het gebruik van ‘plain language’ is het

dus van belang dat er wordt geschreven vanuit het perspectief van de patiënt waarvoor de tekst bedoeld

is. Dit houdt onder meer in dat er geen jargon gebruikt wordt maar een alledaagse toon. Materiaal is

geschreven in plain language wanneer het publiek de informatie “kan vinden, begrijpen en gebruiken om

de behoefte te bevredigen” (Canadian Public Health Association (2008)).

Om de taal in de informatie daadwerkelijk ‘plain’ te krijgen, is het volgens Wizowski et al (2008)

belangrijk dat algemene woorden en zinnen gebruikt worden en dat jargon vermeden wordt. Wanneer

moeilijke woorden en zinnen onvermijdelijk zijn binnen een bepaalde context, dan is het noodzakelijk

dat deze termen worden uitgelegd. Moeilijke termen moeten worden uitgelegd in makkelijk taalgebruik.

Het liefst met toevoeging van eenvoudig te herkennen voorbeelden.

Ook Jansen et al (2006) en Burger en De Jong (1997) noemen het belang van begrijpelijke woordkeus. Zij

stellen dat een begrijpelijke tekst hoger wordt gewaardeerd en daardoor overtuigender is, omdat lezers

een hogere waardering hebben voor woorden waarmee ze vertrouwd zijn.

Op het gebied van woordkeus onderscheiden de auteurs van Jansen et al (2006) ‘moeilijke woorden’ van

‘moeilijke begrippen’. Moeilijke woorden kunnen worden vervangen door makkelijke woorden. Evenals

Wizowski et al (2008) erkennen zij dat moeilijke begrippen in sommige gevallen onvermijdelijk zijn. Ook

hier wordt het advies gegeven dat dergelijke begrippen altijd uitgelegd moeten worden. Extra tips uit

Jansen et al zijn: “vermijd moeilijke woorden, vermijd vaktermen, vermijd ‘incrowdtaal’, gebruik alleen

afkortingen die al bekend zijn bij de lezer en vermijd algemene en vage woorden.“

Hoe:

- Gebruik algemene woorden en vermijd jargon

- Leg moeilijke termen uit in makkelijk taalgebruik

- Gebruik geen afkortingen, tenzij ze bij de lezer bekend zijn

Page 37: Begrijpelijkheid teksten

36

Let op:

Een valkuil bij ‘simpel taalgebruik’ is het onderschatten van de lezer. De vrees dat lezers met een hoog leesniveau ‘simpel taalgebruik’ als belediging opvatten wordt door Weiss (2003) onderuit gehaald. Uit het onderzoek van Weiss blijkt namelijk dat alle patiënten, op alle verschillende leesniveaus, de voorkeur gaven aan simpel taalgebruik boven een standaard geformuleerde tekst.

Toch is het volgens Jansen et al (2006) niet erg om af en toe woorden te gebruiken die minder gangbaar zijn (vooral als er gevreesd wordt dat de lezer de tekst niet serieus neemt). Wanneer er geschreven wordt voor vakgenoten dan is jargon ook niet altijd erg. De voorkeur is echter wel om simpel taalgebruik te hanteren

Voorbeelden:

Wij ontraden u om binnen 5 weken na de operatie uw beroepsbezigheden te verrichten

Duidelijker is:

U doet er goed aan om binnen 5 weken na de operatie niet te gaan werken

Het streven van de kliniek is om opnames zo kort mogelijk te laten duren, zodat de patiënt zo snel

mogelijk ambulant, in deeltijdbehandeling of zonder hulp verder kan.

Duidelijker is:

Het streven van de kliniek is om opnames zo kort mogelijk te laten duren, zodat de patiënt zo snel

mogelijk verder kan zonder vaste behandelplaats, met tijdelijke behandelingen of zelfs zonder verdere

hulp.

Page 38: Begrijpelijkheid teksten

37

Wat:

Kies voor korte, actieve zinnen, maar varieer de zinslengte.

Waarom:

Naast de keuze voor begrijpelijke woorden, kunnen ook zinnen taal meer ‘plain’ en dus begrijpelijker maken. Ook op het niveau van zinnen is het zo dat lezers de voorkeur geven aan zinnen die begrijpelijker zijn.

Een manier om zinnen ‘plain’ te maken, is om korte zinnen te gebruiken. Wizowski et al (2008) stellen dat het goed is om de gemiddelde zinslengte rond de 10 tot 15 woorden te houden. Wel adviseren zij om te variëren in zinslengte. Te veel korte zinnen kunnen een tekst kinderlijk over laten komen. Te veel lange zinnen (meer dan 20 woorden) kunnen een tekst te moeilijk maken. Renkema (2012) erkent dit en stelt dat hoe langer de zin, des te groter de kans dat er bijzinnen in voorkomen waarvan het onderling verband bij eerste lezing niet direct duidelijk is. Ook zijn advies is te waken voor veel lange zinnen.

Ook is het advies van onder andere Wizowski et al (2008) om actieve zinnen te gebruiken in plaats van passieve zinnen. Actieve zinnen geven een directere stijl en zorgen voor meer precisie en helderheid. Actieve zinnen zijn zinnen als ‘Lentis verzorgt koffie en thee’ in plaats van de passieve variant ‘Koffie en thee wordt door de Lentis verzorgd’.

Hoe:

- Maak lange zinnen korter door ze op te splitsen

- Let wel op variatie in de zinslengte, anders wordt het saai.

- Pas passieve zinnen aan naar actieve zinnen

Voorbeeld:

(via Linis) Bij situaties die te maken hebben met gevaar of overlast in de publieke ruimte zijn wij wettelijk verplicht informatie uit te wisselen met andere professionals zoals de huisarts en de thuiszorg en soms met maatschappelijke organisaties als gemeente/politie. Duidelijker is:

Bij situaties die te maken hebben met gevaar of overlast in de publieke ruimte, zijn wij wettelijk verplicht informatie uit te wisselen met andere professionals. Dit kan met de huisarts, de thuiszorg en soms met maatschappelijke organisaties als gemeente/politie.

Actief: ‘Lentis adviseert de zorggroepen actieve zinnen te gebruiken’ Passief ‘Het advies om actieve zinnen te gebruiken wordt gegeven door Lentis’.

Page 39: Begrijpelijkheid teksten

38

Let op:

Jansen et al (2006) geven ook de voorkeur aan actieve zinnen, maar stellen wel dat in sommige gevallen passieve zinnen beter geschikt zijn.

Dit is wanneer:

- een directe aanspreker van de lezer vermeden moet worden (uit beleefdheid)

- een directe verwijzing van de schrijver vermeden moet worden (ik beschrijf in de volgende paragraaf... versus in de volgende paragraaf wordt ... beschreven)

- in het midden moet worden gelaten wiens verantwoordelijkheid iets is (er zal een oplossing gevonden moeten worden)

- als de schrijver het niet eens is met een zin of als de schrijver er enige afstand van wil nemen (er wordt gezegd dat Belgen dom zijn)

- het beter aansluiten aan de zin die er aan vooraf gaat (Volgens de meerderheid was de argumentatie van Henk niet goed. Zijn voorstel werd daarom ook direct afgewezen door het bestuur (in plaats van ‘het bestuur wees zijn voorstel daarom ook direct af’)).

Alternatieven voor de passieve vorm: (uit Renkema (2012))

Toestand formulering:

Passief: (nadruk op het verzorgingstehuis) het verzorgingstehuis kan worden bereikt worden met de lift

Actief (nadruk op handelende persoon): u bereikt het verzorgingstehuis met de lift

Toestand: (nadruk op garage, maar levendiger): het verzorgingstehuis is bereikbaar met de lift

Ander werkwoord:

De deelname werd hem onthouden

Hij kreeg de deelname niet

Page 40: Begrijpelijkheid teksten

39

Wat:

Pas op voor lege woorden en vaagmakers, zorg dat de tekst nauwkeurig en duidelijk is.

Waarom:

Een probleem dat Renkema (2012) bij veel teksten opmerkt, is dat ze niet nauwkeurig zijn. Renkema (2012) stelt dat een tekst niet nauwkeurig is, als de tekst vragen oproept waarop de lezer geen antwoord krijgt. Oorzaken voor onnauwkeurige teksten zijn volgens Renkema bijvoorbeeld open plekken en vage hoeveelheden. Vaak wordt onnauwkeurig beschreven wat termen als vaak betekenen. Dergelijke onnauwkeurige aanduidingen of vergelijkingen kunnen een tekst onduidelijk maken. Hetzelfde geldt voor vage of indirecte verwijzingen, zoals dit jaar: is dat het kalenderjaar of het cursusjaar?

Een ander onderdeel dat kan zorgen voor onduidelijkheid en onnauwkeurigheid in zinnen zijn ‘lege woorden’ (Renkema, 2012) of ‘vaagmakers’ (Burger en De Jong, 1997). Lege woorden betreffen woorden die zo’n ruime betekenis hebben dat er niets meer mee gezegd wordt. Voorbeelden zijn ‘in verband met’ (kan: omdat, doordat, door, ten gevolge van, met het oog op betekenen) of ‘evalueren’ (kan: bepalen, oordelen, interpreteren, schatten, beschouwen, nagaan, vaststellen betekenen). Door het gebruik van lege woorden wordt een tekst minder nauwkeurig.

Vaagmakers zijn woorden die niet duidelijk maken in welke mate een uitspraak precies geldt. Voorbeelden zijn woorden als ‘enigszins’, ‘nogal’ of ‘waarschijnlijk’. Ook zijn er ‘versterkers’ te vinden. Deze bijwoorden zoals ‘erg’ of ‘zeer’ versterken een bepaald woord. Te veel vaagmakers of versterkers zullen uiteindelijk de zeggingskracht van zinnen verminderen. Bijkomend probleem is dat het ook onduidelijk blijft hoe ‘waarschijnlijk’ ‘waarschijnlijk’ is. Burger en De Jong (1997) stellen verder dat onduidelijke termen vervelend zijn, omdat de lezer niet goed begrijpt wat er bedoeld wordt.

Hoe:

- Gebruik zo weinig mogelijk lege woorden, kies voor duidelijke termen

- Gebruik zo weinig mogelijk vaagmakers

Let op:

Burger en De Jong (1997) geven aan dat het soms handiger is om wel vaag te zijn: precies genoteerde bijzaken kunnen namelijk saai en vervelend zijn. Ook kan vaagheid dienen als een politiek middel, wanneer bijvoorbeeld bepaalde kwesties nog niet 100% uitgesproken kunnen worden.

Over het algemeen geldt dat schrijvers moeten waken voor onnodig vage termen en zinnen die een lezer kunnen irriteren.

Page 41: Begrijpelijkheid teksten

40

Voorbeelden:

Niet: ‘de behandelende arts zal de situatie evalueren’ maar duidelijker:

evalueren: bepalen, oordelen, interpreteren, schatten, beschouwen, nagaan, vaststellen

In zijn algemeenheid kunnen we zeggen dat stoornissen met eten ingrijpend zijn. (vaagmaker ‘in zijn

algemeenheid’)

Onderzoek naar depressies levert onder andere het inzicht op dat groepstherapie succesvol is. (Onder

andere, maar wat nog meer dan?)

Page 42: Begrijpelijkheid teksten

41

Wat:

Vermijd tangconstructies. 2

Waarom:

Tangconstructies zijn constructies waarbij twee zinsdelen die bij elkaar horen ver uit elkaar geplaatst zijn. Lange tangconstructies maken de formuleringen vaak ingewikkeld. Bijvoorbeeld: ‘een verlegen, door de pers met complimenten overladen, zangeres’. Doordat de elementen ‘een’ en ‘zangeres’ uit elkaar gehaald zijn, kan het zijn dat de relatie tussen deze woorden niet direct duidelijk is. Wanneer de afstand tussen elementen te groot is, wordt een beroep gedaan wordt op het geheugen van de lezer. De lezer kan hierdoor op het verkeerde spoor worden gezet. Wanneer er te veel tangconstructies in een alinea staan, maakt dit de tekst onnodig ingewikkeld.

Hoe:

- Herschrijf zinnen en zorg dat informatie die bij elkaar hoort zo dicht mogelijk bij elkaar staat

Let op:

Jansen et al (2006) geven twee situaties waarbij tangconstructies wél geschikt kunnen zijn:

- wanneer informatie bondig (in één zin) gepresenteerd moet worden

- wanneer er aanvullende informatie gegeven moet worden die niet te veel moet opvallen ( de altijd goedlachse arts die mensen met een depressie direct kan ondersteunen) (De nadruk ligt minder op het ‘altijd goedlachse’ gedeelte, maar juist op het ‘die mensen met een depressie direct kan ondersteunen’ onderdeel van de zin).

Voorbeelden

Het is waarschijnlijk dat als er over een langere periode gekeken wordt de symptomen al eerder naar

voren kwamen.

Duidelijker is:

Het is waarschijnlijk dat de symptomen eerder naar voren kwamen als er over een langere periode

gekeken was.

Tijdens de personeelsvergadering werd er veel kritiek geuit op de door de directie naar aanleiding van de tegenvallende cijfers voorgestelde bezuinigingen. Duidelijker is: Tijdens de personeelsvergadering was er veel kritiek op de bezuinigingen die de directie had voorgesteld naar aanleiding van de tegenvallende cijfers.

Page 43: Begrijpelijkheid teksten

42

Wat:

Vermijd voorzetselmalaise 3

Waarom:

Voorzetselmalaise is een overkoepelende term van problemen met voorzetsels (Burger en De Jong (1997)). Deze problemen komen met name voor in langere zinnen en kunnen het tekstbegrip van de lezer verminderen.

Hoe:

Vermijd:

1. voorzetselstapels: opeenhoping van voorzetsels in een zin (voorbeeld uit Jansen et al (2005)): ‘De vertraging van de behandeling door de senaat van de door de regering ingediende nota over het nieuwe belastingstelsel werd zelfs de MP de gortig’. Doordat er in deze zin 5 voorzetsels gebruikt worden, is deze zin minder begrijpelijk. Mooier is: ‘De regeringsnota over het nieuwe belastingstelsel is door de senaat nog niet besproken. Dat riep veel ergernis op, zelfs bij de MP’.

2. samentrekkingen met verschillende voorzetsels: ‘Hij kijkt op tegen en voelt tegelijkertijd sympathie voor de vrouw

3. vermijd botsingen van voorzetsels en bijwoord ‘Ideeën over waarom.. ‘

4. vermijd twee voorzetsels na elkaar (voorzetselhik) ‘Zij dachten vooral aan aan derden toevertrouwde koffers met dubieuze inhoud aan koffers met dubieuze inhoud die aan derden toevertrouwd zijn

Page 44: Begrijpelijkheid teksten

43

Wat:

Gebruik bij drie elementen die onder dezelfde noemer vallen een opsomming. 4

Waarom:

Het belang van opsommingen komt naar voren in het onderzoek van Morrow et al (1995). Zij concluderen dat informatie in een lijst beter wordt verwerkt wanneer de lijst expliciet is gemaakt dan wanneer de informatie in een lopende zin staat.

Opsommingen dienen volgens Jansen et al (2006) te worden gegeven wanneer drie of meer elementen onder dezelfde noemer vallen. Ook stellen zij dat de vorm van de opsomming belangrijk is: opsommingen met letters suggereren dat een opsomming volledig is, opsommingen met cijfers suggereren dat de volgorde belangrijk is. Opsommingen met streepjes of punten komen neutraal over.

Naast het feit dat opsommingen beter worden verwerkt, zorgen zij er ook voor dat informatie concreter gepresenteerd wordt, aldus Burger en De Jong (1997) (zie ook het onderdeel ‘Formuleren; consistentie: eenheid van stijl op pagina 46). De voordelen van opsommingen zijn volgens Burger en De Jong (1997): een opsomming kan concretiseren, overtuigen, benadrukken en spanning opwekken.

Renkema (2012) onderscheidt de horizontale opsomming (achter elkaar) en de verticale opsomming (onder elkaar). Hij stelt dat de verticale opsomming vaak duidelijker is. Ook stelt Renkema dat goede opsommingen met een kaderzin beginnen. Een kaderzin leidt de opsomming in en geeft aan wat de lezer er van kan verwachten. Hoe:

- Leid de opsomming in met een goede kaderzin

- Zorg dat elk onderdeel van de opsomming toegevoegde waarde heeft

- Geef het sterkste/meest overtuigende deel van de opsomming als laatste weer

- Zorg dat alle onderdelen dezelfde vorm hebben en dat hoofdletters en leestekens consequent gebruikt worden

Page 45: Begrijpelijkheid teksten

44

Voorbeeld:

De dokter wil graag praten over preventief handelen bij ziektes, over mogelijke behandelwijzen zoals patiënten die kunnen ondergaan bij Lentis, over de verschillende verzekeringsmogelijkheden die er zijn en over de nazorg

Duidelijker: De dokter wil graag praten over: - preventief handelen bij ziektes - verschillende mogelijke behandelwijzen door Lentis - verschillende verzekeringsmogelijkheden - nazorg Het is belangrijk dat de patiënten de tekst goed begrepen hebben, dat zij ondanks alles met plezier de teksten lezen en positief oordelen over de nieuwe website

Duidelijker:

Het is belangrijk dat patiënten:

- de tekst goed begrijpen

- de teksten met plezier lezen

- positief oordelen over de nieuwe website

Page 46: Begrijpelijkheid teksten

45

Wat:

Laat afkortingen die een lang begrip uit leggen regelmatig terugkomen en vermijd andere

afkortingen.

Waarom:

Over afkortingen die staan voor moeilijk of lang begrip (bijvoorbeeld: CIW (communicatie- en informatiewetenschappen) zegt Renkema, dat ze regelmatig voor moeten komen om een bepaald begrip daadwerkelijk duidelijker te maken. Wanneer een afkorting van een begrip pas veel verder in de tekst weer voorkomt, is de kans groot dat de lezer de betekenis van de afkorting vergeten is. Ook Wizoski et al (2008) stellen dat het belangrijk is dat bij afkortingen de hele term uitgelegd wordt, bij voorkeur bij de eerste verschijning van de afkorting. Het gebruik van afkortingen zoals ‘m.a.w’ of ‘i.p.v’ wordt afgeraden door Burger en De Jong (1997), tenzij afkortingen als afkorting worden uitgesproken (bijvoorbeeld: horeca).

Voorbeeld:

Per 14 mei zal de PPVB verdergaan als Lentis Consultteam Verstandelijke Beperking. Binnenkort volgt hier meer informatie over het behandelaanbod. Heeft u in de tussentijd vragen, kunt u contact opnemen met de Lentis Informatieservice of rechtstreeks met de LCVB op telefoonnummer: (050) 522 3322.

Duidelijker:

Per 14 mei zal de Polikliniek Psychiatrie voor mensen met een Verstandelijke Beperking (PPVB) verdergaan als Lentis Consultteam Verstandelijke Beperking (LCVB). Binnenkort volgt hier meer informatie over het behandelaanbod. Heeft u in de tussentijd vragen, kunt u contact opnemen met de Lentis Informatieservice of rechtstreeks met de LCVB op telefoonnummer: (050) 522 3322.

Page 47: Begrijpelijkheid teksten

46

Consistentie: eenheid van stijl

Het belang van een goede ‘stijl’ wordt beschreven door Renkema (2012). Hier wordt de vergelijking gemaakt tussen ‘stijl’ en ‘kleding’. Stijl kan net als kleding dienen als een omhulsel voor de inhoud, maar kan het dit ook veranderen. Een vrouw in een galajurk oogt bijvoorbeeld anders dan en vrouw in een oude trui en een joggingbroek. Ook stijl kan een andere betekenis geven aan een woord. Net als kleding kan taal er ook voor zorgen dat dingen verhuld worden. Zowel bij taal als bij kleding is het zo dat het lastig is om te zeggen wat een ‘juiste stijl’ is. Wel is het voor beide gevallen zo dat er per situatie gekeken moet worden naar wat passend is. Een trainingspak hoort niet bij een dure receptie, een informele stijl hoort niet bij een sollicitatiebrief.

Het is voor een goede schrijfstijl dus nodig om te kijken naar het teksttype, de inhoud en de opbouw van de tekst en het beoogde publiek. Een manier om ervoor te zorgen dat een tekst goed aansluit bij het publiek is door als schrijver een ‘dialoog’ aan te gaan met de lezer. Wanneer een stijl is vastgesteld, moet deze consistent worden uitgevoerd (zie ook de eerder beschreven passage ‘Consequente opbouw op pagina 25’).

Op het gebied van stijl worden twee adviezen gegeven:

Zorg voor een bondige stijl 47

Zorg voor een concrete stijl op pagina 50

Page 48: Begrijpelijkheid teksten

47

Wat: Zorg voor een bondige stijl. 5

Waarom:

Renkema (2012) stelt dat bondige teksten over het algemeen makkelijker te lezen zijn. Men doet er een lezer dus vaak een dienst mee door overbodige woorden te schrappen. Soms is het echter zo dat er voorbeelden of extra informatie nodig zijn om het makkelijker te maken. Voor het beknopter maken van teksten moet per tekst gekeken worden naar eventueel overbodige woorden. Ook is het raadzaam om zeer lange zinnen te herformuleren tot kortere zinnen of tot nieuwe zinnen met kortere formuleringen.

Daarnaast zijn er veelvoorkomende fouten in stijlfiguren die een mededeling verslappen en weggelaten kunnen worden in het kader van bondigheid. Renkema (2012) noemt hierbij: pleonasme, tautologie en voorzetseluitdrukkingen.

- Pleonasme: een stijlfiguur waarin een deel van de betekenis van een woord herhaald wordt. Als het goed gebruikt wordt, versterkt het de zeggingskracht van een mededeling. Zoals ‘pasgeboren baby ontvoerd’: alle baby’s zijn pasgeboren, maar door het zo te benoemen wordt extra benadrukt dat de baby nét geboren is en niet enkele weken geleden Wanneer een pleonasme niet goed gebruikt wordt, verslapt dit een mededeling. Bijvoorbeeld: ‘we stellen de vergadering uit tot later’. Het is niet mogelijk om iets uit te stellen tot vroeger, en daarom kan de zin beknopter worden opgeschreven: ‘we stellen de vergadering uit’.

- Tautologie: een stijlfiguur waarin de volledige betekenis van een woord nogmaals in een ander woord wordt uitgedrukt (vast en zeker). Wanneer een tautologie goed wordt toegepast kan dit een bepaald woord versterken. Bijvoorbeeld dat iemand meer zeurt als hij ‘altijd en eeuwig’ zeurt, dan wanneer hij altijd zeurt. Net als bij een pleonasme kan een tautologie ook verslappend werken wanneer hij verkeerd gebruikt wordt. Bijvoorbeeld: ‘ik ben gedwongen om u dit te moeten meedelen’ (gedwongen en moeten betekenen hetzelfde). Wanneer een tautologie niet versterkend werkt, dan kan deze beter worden weggelaten.

- Voorzetseluitdrukkingen: meestal uitdrukkingen die uit drie woorden bestaan, die samen de functie van één voorzetsel hebben. Bijvoorbeeld: ‘ opmerkingen met betrekking tot Lentis’ versus ‘opmerkingen over Lentis’. Soms is een voorzetseluitdrukking ook te vervangen door een bijzin met een voegwoord en een werkwoord, bijvoorbeeld: ‘Hij wil aftreden in verband met zijn slechte gezondheid’ of ‘hij wil aftreden omdat zijn gezondheid slecht is’. Beruchte voorzetseluitdrukkingen die vaak voorkomen en daardoor een lege betekenis hebben zijn: ‘ten aanzien van’ en ‘in het kader van’.

Page 49: Begrijpelijkheid teksten

48

Hoe:

- Schrap overbodige woorden

- Hak lange zinnen in kortere stukken of herschrijf alles naar kortere formuleringen.

- Controleer op veelvoorkomende fouten in de stijlfiguren: tautologie, pleonasme en voorzetseluitdrukkingen. Stijlfiguren weglaten wanneer ze niet goed gebruikt zijn.

Voorbeelden

Schrappen:

Lentis stelt dat er in het specifieke geval van patiënten met een laag inkomen het mogelijk is iets te

kunnen regelen, door het opstellen van een ruime betalingsplanning met het oog op de toekomst.

Bondiger:

Lentis stelt dat voor patiënten met een laag inkomen het mogelijk is iets te regelen, door het opstellen

van een betalingsplanning.

Herformuleren:

Dit stuk wordt niet voor publieke kennisneming beschikbaar gesteld

Bondiger:

Dit stuk wordt niet openbaar gemaakt

Door psychische stoornissen verkeren mensen in problemen of wel kunnen de mensen binnenkort in

problemen komen.

Bondiger:

Door psychische stoornissen zijn of komen mensen in de problemen

Pleonasme

In een vergadering tussen de verschillende medecompagnons van Lentis werden te overhaaste

beslissingen genomen, dit leidde tot een slordige wederzijdse overeenkomst.

(compagnon is altijd mede; overhaast is al te snel, te overhaast is dubbel; alle overeenkomsten zijn

wederzijds, een wederzijdse overeenkomst is dus dubbel).

Tautologie:

De patiëntenraad besloot daarom dan ook om de nieuwe website af te keuren. Zij hadden onder andere

klachten over de lengte van de teksten, de lay-out etcetera.

(daarom & dan ook is hetzelfde, onder andere & etcetera ook)

Page 50: Begrijpelijkheid teksten

49

Voorzetseluitdrukking

Alle vragen met betrekking tot depressies kunt u stellen aan het informatiecentrum

Bondiger: Alle vragen over depressies kunt u stellen aan het informatiecentrum

Door middel van groepsgesprekken proberen we mensen in gesprek te laten komen met lotgenoten.

Bondiger: Via/Met/Door groepsgesprekken proberen we mensen in gesprek te laten komen met

lotgenoten.

Page 51: Begrijpelijkheid teksten

50

Wat:

Zorg voor een concrete stijl.

Waarom:

Volgens Burger en De Jong (1997) is een van de belangrijkste taken, zo niet de allerbelangrijkste, om op zo’n manier te schrijven dat de lezers zich iets kunnen voorstellen bij wat ze lezen. Een manier waarop een schrijver dit kan doen is door situaties niet alleen te beschrijven, maar door ze te laten zien. ‘Vertonen in plaats van vertellen’. Burger en De Jong (1997) citeren hierbij Strunk en White uit 1919: “Verkies het specifieke boven het algemene, het duidelijke boven het vage, het concrete boven het abstracte”. Zij stellen vervolgens zelf dat wat iemand schrijft overtuigender is naarmate de lezer zich er er meer bij kan voorstellen. Daarom moeten er concrete, specifieke en duidelijke woorden gebruikt worden.

Het verschil tussen concrete informatie (wel goed voorstelbaar) en abstracte informatie (minder voorstelbaar) heeft ook gevolgen voor de verwerking van informatie, zo wordt beschreven in Hoeken et al (2009). Zij beschrijven de ‘Dual Coding Theory’ (Paivio, 1986). Volgens deze theorie kan informatie visueel en verbaal worden opgeslagen. Concrete informatie zoals ‘de zwetende tennisser’ wordt zowel visueel als verbaal opgeslagen in het geheugen. Abstracte informatie, zoals ‘de jaarbegroting’, wordt alleen verbaal opgeslagen worden. Concrete informatie wordt op twee manieren verwerkt. Dit gaat makkelijker en wordt ook beter onthouden. Daarnaast is het zo dat concrete teksten interessanter én begrijpelijker gevonden werden dan abstracte teksten, zo blijkt uit het onderzoek van Sadoski, Goetz en Rodriguez (2000)(Beschreven in Hoeken et al (2009)).

Hoe: (Uit Burger & De Jong, 1997)

- Laat de feiten voor zichzelf spreken:

welgekozen feiten spreken voor zichzelf en hebben geen oordeel van de schrijver nodig. Oordelende woorden zoals ‘prachtig’ of ‘emotioneel’ zeggen vaak weinig over de inhoud van een bepaalde ervaring of situatie. Ze zijn overbodig wanneer de ervaring of situatie goed beschreven is.

- Wees specifiek:

concrete woorden verwijzen naar concrete, voorstelbare dingen of gebeurtenissen. Sommige woorden zijn al meer voorstelbaar doordat ze specifieker zijn. Een ‘halfje gesneden bruin’ is bijvoorbeeld beter voorstelbaar dan een’ brood’. Ook zijn sommige werkwoorden specifieker dan andere werkwoorden. Werkwoorden zoals ‘zijn’ en ‘worden’ kunnen vaak vervangen worden door een sterker en specifieker werkwoord.

Page 52: Begrijpelijkheid teksten

51

Bijvoorbeeld ‘De spanning wordt hoger’ versus ‘De spanning stijgt’, of ‘Er is bij Lentis veel tijd voor..’ Lentis besteedt veel tijd aan..’.

Let wel op: als een onderwerp algemener besproken moet worden, zijn specifieke woorden niet beter om te gebruiken. Ook kan een specifiek woord in sommige gevallen afleiden. In deze gevallen kunnen beter wél algemene woorden en werkwoorden gebruikt worden.

- Geef voorbeelden:

met voorbeelden maken schrijvers algemene bewerkingen voorstelbaar voor hun lezers en laten ze ook zien dat zij deskundig zijn. Een algemene bewering moet minstens met één concreet voorbeeld geïllustreerd zijn.

- Verander naamwoordstijl in werkwoordstijl:

een werkwoordstijl is een zin waarin een werkwoord aangeeft wat er gebeurt, bijvoorbeeld: ‘de medewerkers van de fabriek bereiden de azijn in een houten kuip’. Een naamwoordstijl maakt van een werkwoord een zelfstandig naamwoord ‘de azijnbereiding vindt plaats in een houten kuip’. Van ieder werkwoord valt een zelfstandig naamwoord te maken, dat dan gecombineerd wordt met een ‘flets’ werkwoord, zoals ‘plaatsvinden’ of ‘bestaan uit’ (het programmeren bestaat uit..). Een naamwoordstijl maakt een zin abstracter, omdat de handelende persoon in de zin (in het voorbeeld ‘de medewerkers’) verdwijnt of op een minder sterke plaats staat.

- Bewijs het met cijfers en presenteer cijfers met de menselijke maat:

cijfers zijn concreter dan aanduidingen van hoeveelheid zoals ‘veel’ of ‘sterk afnemend’. Het blijft bij die woorden de vraag ‘Wat is veel?’. Cijfers geven hier meer duidelijkheid over en maken een argument ook nog eens overtuigender. Wel is het van belang dat cijfers goed gepresenteerd worden, bij voorkeur met de menselijke maat. De menselijke maat is een hulpmiddel om onvoorstelbare getallen (vijftig biljoen insecten) meer voorstelbaar te maken (het gewicht van 13 miljoen Nederlanders). Als het goed gedaan wordt, dan maakt de menselijke maat getallen pakkender en overtuigender.

Een voorbeeld uit Burgers en De Jong (1997): ‘In de leeftijdscategorie 12 tot 21 jaar worden ieder jaar 15.000 zelfmoordpogingen gedaan’. De eerste stap is het kiezen van een geschikte eenheid, een bekend referentiepunt voor lezers waarbij geen ongewenste associaties opgewekt worden. In het voorbeeld kan dit zijn: aantal zelfmoordpogingen per week, dag of uur. De tweede stap is het kiezen van een voorstelbaar getal. Er moet een getal gekozen worden waarbij lezers makkelijker een voorstelling kunnen maken, bij voorkeur een rond getal. Soms betekent dit dat er een andere eenheid

Page 53: Begrijpelijkheid teksten

52

gekozen moet worden dan eerder bij stap een gekozen was. In het voorbeeld: ‘Dat betekent dat ieder half uur in Nederland een jongere probeert zelfmoord te plegen’.

Let op:

In het algemeen heeft de eerder genoemde werkwoordstijl de voorkeur boven naamwoordstijl. (Het eerder gegeven voorbeeld: werkwoordstijl ‘de medewerkers van de fabriek bereiden de azijn in een houten kuip’ heeft de voorkeur boven naamwoordstijl ‘de azijnbereiding vindt plaats in een houten kuip’).

Renkema (2012) beschrijft echter vier situaties wanneer een naamwoordstijl juist de voorkeur krijgt:

het accent ligt niet op de handelende persoon. Zin 1) de operatie bestaat uit het aanbrengen van een botspaan. Zin 2) Tijdens de operatie brengt de specialist een botspaan aan. Zin 1 heeft meer nadruk voor handeling en zin 2 meer nadruk voor de handelende persoon

er is een vaste, herkenbare term nodig. Een tekst kan bijvoorbeeld gaan over ‘belastingverlaging’. Zin 1) ook volgend jaar vindt er geen belastingverlaging plaats. Zin 2) ook volgend jaar worden de belastingen niet verlaagd.

er is verschil in betekenis. Zin 1) morgen nemen wij de nieuwe machine in gebruik. Zin 2) morgen gebruiken wij de nieuwe machine.

omschrijving met een naamwoord is beknopter. Zin 1) de herstructurering van dit bedrijf roept veel vragen op. Zin 2) de manier waarop dit bedrijf wordt geherstructureerd, roept vele vragen op.

Voorbeelden:

In de prachtige nieuwe klinieken in Winschoten wordt veel aandacht geschonken aan de ontwikkeling van zelfvertrouwen bij de patiënten

Concreter:

In de nieuwe klinieken in Winschoten schenkt de behandelaar veel aandacht aan het ontwikkelen van zelfvertrouwen bij de patiënten. -- Veel mensen die vanwege een ziekte niet kunnen werken, zitten thuis vanwege psychische klachten

Concreter:

Dertig procent (of 3 van de 10) van alle mensen die thuis zitten vanwege een ziekte, kunnen niet werken

vanwege psychische klachten.

Page 54: Begrijpelijkheid teksten

53

Correctheid: correcte zinsbouw en woordkeus Een correcte zinsbouw en woordkeus is een belangrijk onderdeel van een goede tekst. Het gaat in dit onderdeel niet om de spellings- en grammaticaregels maar om correct keuze van zinnen en woorden. (Spelling en grammatica is terug te vinden bij ‘Presentatie – correctheid 65op pagina 65) Op het gebied van correcte zinsbouw en woordkeus worden twee adviezen besproken: Zinsbouw:

Wissel lengte van zinnen, soort zinnen en volgorde binnen zinnen af.

op pagina 54

Woordkeus:

Gebruik belangrijke termen consequent hetzelfde, varieer verder met de woordkeus.

op pagina 55

Page 55: Begrijpelijkheid teksten

54

Wat:

Wissel lengte van zinnen, soort zinnen en volgorde binnen zinnen af.

Waarom:

Het advies om te variëren met de zinnen komt zowel van Wiznowski et al (2008) als Jansen et al (2006) Zij adviseren verschillende zinslengtes te gebruiken. Ook op het gebied van het type zin en de zinsvolgorde is variatie gewenst. De verschillende soorten zinnen waar tussen gevarieerd kan worden zijn: mededelende zinnen, vragende zinnen en directe rede (sprekende personen). Binnen de zinnen kan gevarieerd worden met de volgorde. De belangrijkste reden voor de variatie is om de tekst minder saai te maken.

Hoe:

- Wissel zinslengte

- Wissel soort zinnen: mededelende zinnen, vragende zinnen en directe rede

Voorbeeld:

Depressies zijn moeilijk te herkennen. Iedereen is wel eens somber. Niemand wil een aansteller zijn.

Soms lijkt het mee te vallen. Depressies vallen echter niet mee. Depressies beïnvloeden jou en jouw

omgeving.

Minder saai is:

Depressie? Iedereen is wel eens somber, het valt wel mee. Toch?

Depressies vallen helemaal niet mee, het beïnvloedt jou en jouw omgeving. Mensen willen niet als

aansteller gezien worden en houden hun klachten liever voor zich. Zo zegt professor De Vries: “Iedereen

is wel eens somber, maar een depressie is daar niet mee te vergelijken. “

Page 56: Begrijpelijkheid teksten

55

Wat:

Gebruik belangrijke termen consequent hetzelfde, varieer verder met de woordkeus.

Waarom:

Op het gebied van woordkeus is al gezegd dat het belangrijk is dat gekozen wordt voor begrijpelijke woorden en dat jargon vermeden moet worden. Verdere adviezen voor correcte woordkeus worden gegeven door Wiznowski et al (2008). Zij geven aan dat het belangrijk is dat hoofdbegrippen consequent worden gebruikt in een tekst. Het is minder duidelijk wanneer er bijvoorbeeld eerst over medicijnen en later over medicatie gesproken wordt.

Ook halen zij een onderzoek aan van de U.S Departement of Health and Human Services (2007). Herin beweren de auteurs dat het verwerken van negatief geformuleerde beweringen meer cognitieve verwerking nodig heeft dan positieve. De voorkeur is dus om positieve beweringen te formuleren: vertel iemand wat hij moet doen, in plaats van wat hij níet moet doen.

Renkema (2012) stelt vast dat veel teksten mislukken, omdat schrijvers niet goed weten wat zij eigenlijk daadwerkelijk willen zeggen. Voorbeelden hiervan zijn teksten met veel woorden, weinig inhoud: “een rookgordijn van woorden, maar uiteindelijk wordt er geen informatie gegeven”.

Op het gebied van woordkeus stelt Renkema dat het goed is om te variëren in woordkeus. Te vaak hetzelfde woord in een alinea, maakt deze alinea saai. In het zoeken naar oplossingen voor het voorkomen van woordherhaling moet echter niet worden doorgeslagen. Oftewel, geen synoniemen gebruiken óm het synoniemen gebruiken. Het gevaar is dat de tekst daardoor minder leesbaar is. Een ander risico is dat er betekenisverschil kan ontstaan, wanneer synoniemen niet helemaal hetzelfde betekenen. In plaats van synoniemen kan het beter zijn om zinnen zo te formuleren dat dezelfde woorden niet op korte afstand bij elkaar staan. Bij de variatie in woordkeus is het tevens van belang dat schrijvers zo veel mogelijk voorkomen dat zij te ouderwets of te modern taalgebruik hanteren. Wanneer schrijvers doorschieten in te ouderwetse of te hippe taal kan dit er toe leiden dat de boodschap niet goed overkomt.

Hoe:

- Gebruik belangrijke termen consequent

- Geef positieve beweringen: vertel wat wel te doen in plaats wat niet te doen

- Varieer verder qua woordkeus, maar sla hier niet in door. In sommige gevallen is het beter de hele zin te herformuleren.

Page 57: Begrijpelijkheid teksten

56

Voorbeeld: Mensen met een obsessief compulsieve stoornis hebben vaak moeite om normaal te functioneren. Hun dwangstoornis staat vaak in de weg bij het uitvoeren van werk. Een obsessief compulsieve stoornis komt in alle leeftijdsgroepen voor. Heb jij last van een dwangstoornis, denk dan niet dat je er alleen voor staat. (verwarrend: obsessief compulsieve stoornis of dwangstoornis. De termen worden door elkaar gebruikt. Op het eind van de zin is een positieve bewering beter dan een negatieve)

Mensen met een dwangstoornis (ook wel obsessief compulsieve stoornis genoemd) hebben vaak moeite om normaal te functioneren. Hun dwangstoornis staat vaak in de weg bij het uitvoeren van werk. Een dwangstoornis komt in alle leeftijdsgroepen voor. Heb jij last van een dwangstoornis, onthoud dan dat er mensen zijn die je kunnen helpen.

Page 58: Begrijpelijkheid teksten

57

Presentatie

Correspondentie: gepaste presentatie

Het eerste onderdeel van het laatste tekstniveau betreft de gepastheid van de presentatie. Hierbij zijn twee lezingen mogelijk. In de eerste lezing betreft dit deelonderwerp puur de vraag of het ontwerp van de tekst wel geschikt is voor de tekstsoort en het tekstdoel. Hierover valt als buitenstaander moeilijk een oordeel te vellen, omdat dit meer een kwestie van smaak is en een persoonlijk gevoel van de daadwerkelijke gebruikers. De tweede lezing beoordeelt of de presentatie passend is voor een tekst op een website, of dat de tekst bijvoorbeeld beter tot zijn recht zou komen als papieren folder. Deze lezing valt beter te controleren en wordt daarom gehanteerd bij deze passage in het literatuurverslag.

De volgende adviezen zullen worden besproken:

Design:

Maak een licht design: genoeg witregels en korte alinea’s, voorzien van duidelijke betekenisvolle

kopteksten.

op pagina 588

Geef bij langere tekststructuren een ‘roadmap’ die aangeeft waar de lezer zich binnen de tekst bevindt.

op pagina 6060

Page 59: Begrijpelijkheid teksten

58

Wat:

Maak een licht design: genoeg witregels en korte alinea’s, voorzien van duidelijke

betekenisvolle kopteksten.

Waarom:

Horton (1997) schrijft dat de eerste indrukken van de lezer het belangrijkste zijn. Er moet voor worden gezorgd dat de nieuwsgierigheid waarmee de lezer een webpagina opent, wordt omgezet in oprechte interesse om verder te lezen. Bij elektronische teksten zijn lezers meer geneigd om de pagina eerst door te scannen dan om direct alles goed te lezen. Het design moet worden aangepast op deze neiging om te scannen.

De tekst moet een lichte lay-out hebben, met kleine tekstblokken en genoeg witregels. Ook is het belangrijk dat de tekst gebruik maakt van betekenisvolle kopteksten. Kopteksten vallen bij het scannen het meeste op en moeten daarom functioneel zijn. Functionele kopteksten zijn betekenisvol, ook zonder context. Verder zijn ze voorspellend en beginnen met de belangrijkste woorden.

Hoe:

- Maak korte alinea’s met genoeg witregels

- Geef iedere alinea een duidelijke koptekst, die ook begrepen kan worden zonder dat de alinea gelezen is

Page 60: Begrijpelijkheid teksten

59

Voorbeeld: Niet:

Maar:

Page 61: Begrijpelijkheid teksten

60

Wat:

Geef bij langere tekststructuren een ‘roadmap’ die aangeeft waar de lezer zich binnen de tekst

bevindt.

Waarom:

Bij het design van een tekst op een website moet rekening worden gehouden met het feit dat digitale teksten makkelijker anders gelezen kunnen worden dan de schrijver bedoelt. Lezers van digitale teksten kunnen bijvoorbeeld eenvoudig gebruik maken van zoekfuncties en hyperlinks, om zo op diverse manieren door een document te navigeren. In het design moet hier rekening mee worden gehouden. Dit kan een schrijver volgens Horton (1997) onder meer doen door: ideeën in verschillende bewoordingen te herhalen, woorden en zinnen duidelijk aan elkaar te linken, sleutelwoorden herhalen en door een ‘roadmap’ te geven.

De roadmap is een overzicht van de structuur van de tekst en geeft op ieder moment aan waar de lezer zich in de tekst bevindt. Over het effect van een dergelijke roadmap, of ook ‘graphic organizer’, zijn veel onderzoeken gedaan. De resultaten van deze onderzoeken zijn tegenstrijdig. Het onderzoek naar graphic organizers begon met de ‘Learning Theory’ van Ausubel (1963). Ausubel spreekt over ‘advance organizers’ en benadrukt het nut van deze organizers. Volgens hem biedt het de lezer een overzicht van de informatie die er gaat komen. Het succes van organizers ligt volgens Horton, Lovitt en Bergerud (1990) in het feit dat de visuele structuur er voor zorgt dat de informatie overzichtelijk (vaak in een boomdiagram) wordt gepresenteerd. Dit zorgt ervoor dat lezers niet het idee hebben dat zij ongerelateerde dingen moeten verwerken, maar dat er een groter geheel in zit. Hierdoor zullen zij een tekst makkelijker en beter opnemen. Ook leggen zij beter de relaties tussen de verschillende onderdelen, en onthouden ze de tekst meer als een geheel dan als losse fragmenten. Andere voorstanders zijn onder andere Monk et al (1988) en Nilsson en Mayer (2002). Zij stellen dat organizers er voor zorgen dat lezers een tekst efficiënter lezen, minder irrelevante hyperlinks bezoeken, sneller verwerken en beter onthouden.

Zoals gezegd zijn de resultaten tegenstrijdig, en zijn er dus ook onderzoekers minder enthousiast over het toevoegen van organizers. Zo vonden bijvoorbeeld Jonassen en Wang (1993) geen positief effect van een organizer op het gebied van relaties leggen tussen verschillende onderdelen in de tekst. Shapiro (1998) vond zelfs een negatief effect van organizers. Uit zijn onderzoek bleek dat studenten met expliciete informatie over de tekststructuur het slechter deden op een essay test, dan studenten zonder deze informatie.

Aangezien de lezers van Lentis geen essayvragen hoeven te maken over de tekst, kan het toevoegen van een visuele organizer met daarin een overzicht van de tekststructuur geen kwaad. Het kan lezers een duidelijker beeld geven van onderlinge relaties van verschillende tekstdelen en daarmee zorgen voor beter begrip.

Page 62: Begrijpelijkheid teksten

61

Hoe:

- Bijvoorbeeld door middel van ‘broodkruimels’:

Lentis > Zorggroepen > Welnis > Informatie voor patiënten

Voorbeeld

Broodkruimels op Wikipedia:

Page 63: Begrijpelijkheid teksten

62

Consistentie: afstemming tekst en vormgeving

Binnen een tekst is het belangrijk dat de tekst en de vorm bij elkaar passen. Bij een formele tekst kan

geen informele vormgeving gehanteerd worden. Voor Lentis is het vooral belangrijk dat de teksten

passen bij de vormgeving van een website. De bezoekers van websites zijn over het algemeen niet van

plan om alles uitvoerig te lezen.

Belangrijk is het daarom om de aandacht van de lezer direct te trekken. Op die manier wordt getracht de

lezer te enthousiasmeren.

Hiervoor wordt één advies gegeven:

Zorg voor een goede introductie, waardoor de lezer enthousiast raakt.

op pagina 6363

Page 64: Begrijpelijkheid teksten

63

Wat:

Zorg voor een goede introductie, waardoor de lezer enthousiast raakt. 1

Waarom:

Een goede introductie zorgt ervoor dat de lezer zijn interesse wordt gewekt, dat de lezer weet of hij op de juiste plek is (of niet), creëert de context van de tekst en motiveert de lezer om te lezen.

Hoe:

- Beschrijf een scene die de lezer zich kan voorstellen (ook wel een ‘examplar’ genoemd)

- Begin met het stellen van een open, retorische vraag

Let op:

Over het stellen van een open vraag, ook wel retorische vraag, zijn veel onderzoeken gedaan, zo blijkt uit een overzicht in Hoeken et al (2009). Een voorbeeld dat zij geven komt uit een reclame voor vitaminepreperaat Davitamon. Deze reclame begint met ‘Komt uw vitaminegebruik wel overeen met uw vitaminebhoefte?’. Uit een overzichtsonderzoek van Gayle, Preiss en Allen (1998), naar een ruim aantal onderzoeken over de retorische vraag, blijkt dat er niet een duidelijk antwoord is óf en hoe retorische vragen overtuiging beïnvloeden.

Oordeel van Hoeken et al (2009) is dat het voorop plaatsen van een retorische vraag soms aantrekkelijk is en aandacht trekt, maar dat dit niet gedaan moet worden als de retorische vraag een relevant antwoord oproept. Retorische vragen die betrekking hebben op de attitude die de schrijver wil veranderen, kunnen beter niet vooropgeplaatst worden, omdat zij de aandacht voor de argumenten verlagen. Vragen die geen betrekking hebben op de attitude lijken wél de aandacht te trekken zonder de aandacht voor de argumenten te verzwakken.

In de informatieve teksten die Lentis heeft, waarbij het niet een doel is om mensen te overtuigen van iets, kunnen retorische vragen dus gebruikt worden. Retorische vragen trekken hierbij de aandacht voor (bepaalde delen van) de tekst.

Page 65: Begrijpelijkheid teksten

64

Voorbeeld:

Examplar

Henk is een student van 24 jaar. Zijn stemming is heel onberekenbaar. Niet zoals de normale ups en

downs die iedereen wel eens heeft. In het geval van Henk is het een stuk heftiger. Bij hem zijn de pieken

echter extreem hoog en de dalen donker en diep. In zijn vrolijke periodes (manie) vinden mensen Henk

opvallend druk en actief. Hij heeft zelf het gevoel de hele wereld aan te kunnen. Hier staan periodes van

ernstige depressie tegenover. De vrolijkheid en de energie van Henk hebben dan plaatsgemaakt voor

grote somberheid en futloosheid. Mensen zoals Henk, die last hebben van zulke extreme

stemmingswisselingen lijden aan een manisch-depressieve stoornis.

Retorische vraag:

Ook zo snel afgele..?

Kinderen en volwassenen met ADHD zijn snel afgeleid. Overal zijn prikkels: de telefoon, een kat in de tuin

of een klasgenoot die zit te giechelen, maar ook de eigen fantasie en gedachtegang. Bij iemand met

ADHD dwaalt de aandacht af bij elke prikkel. Daardoor vergeet hij waar hij mee bezig was. Daardoor

maakt hij dingen niet af, begint hij om de haverklap aan iets anders en maakt veel fouten. Verder kunnen

kinderen en volwassenen met ADHD moeilijk luisteren en dingen onthouden. Daardoor hebben andere

mensen het gevoel nauwelijks contact met hen te krijgen. Ze vergeten afspraken en verjaardagen en

raken spullen kwijt.

Page 66: Begrijpelijkheid teksten

65

Correctheid: correcte spelling en interpunctie

Over correcte spelling weet vrijwel iedereen iets. Iedereen is vroeger op school bedolven met alle

verschillende taalregels. Het kofschip, hun en zij en groter als of groter dan, zijn vaak stokpaardjes van

veel meesters en juffen. Voor het doel van dit handboek zijn de spellingsregels te talrijk om allemaal te

bespreken.

Er is daarom maar één advies op dit gebied:

Maak gebruik van de juiste spelling en correcte interpunctie.

op pagina 66

Page 67: Begrijpelijkheid teksten

66

Wat:

Maak gebruik van juiste spelling en correcte interpunctie.

Waarom:

Fouten in de spelling en interpunctie kunnen een lezer irriteren en afleiden, daarom is het belangrijk dat de teksten hier goed op gecontroleerd worden.

Hoe:

Over correcte spelling en interpunctie is te veel geschreven om hier uiteen te zetten. Handboeken met de juiste regels zijn talrijk. Bijvoorbeeld het al eerder aangehaalde Onrust et al (1997) en de ‘Schrijfwijzer’ van Renkema (2012). Ook digitaal is er veel taalhulp, bijvoorbeeld via Onze Taal (www.onzetaal.nl).

Page 68: Begrijpelijkheid teksten

67

Schrijven voor het web

Naast de eerder gegeven schrijftips, zijn er ook nog tips puur voor het schrijven van digitale teksten.

Hiervoor zijn twee Amerikaanse handboeken gebruikt (‘The Longman Guide To Style and Writing for the

Internet’ en ‘Hot Text: web writing that works’), een artikel van de Deense auteur Nielsen (ervaren

onderzoeker op het gebied van onderzoek naar usability van websites) en de Schrijfwijzer van Renkema

(2012).

Deze handboeken geven een goed beeld van de adviezen die bestaan voor het schrijven van teksten voor

het wereldwijde web.

De belangrijkste adviezen die in deze teksten naar voren komen, worden hier besproken. Indeling voor

het bespreken van deze specifieke webtekstadviezen is wederom het CCC-model.

Voor het schrijven voor een scherm geeft Renkema (2012) aan dat het eigenlijk grotendeels hetzelfde is

als bij schrijven voor papier. De ijkpunten en adviezen van het CCC-model, zoals hiervoor besproken,

gelden ook voor beeldschermteksten.

Bij beeldschermteksten zijn volgens Renkema (2012) drie ijkpunten uit het CCC-model extra belangrijk.

Dit zijn: ‘voldoende samenhang (7), ‘gepaste formulering’ (10) en ‘gepaste presentatie’ (13).

Bij deze drie elementen wordt een aantal extra adviezen gegeven op de volgende pagina’s.

Page 69: Begrijpelijkheid teksten

68

Opbouw: voldoende samenhang

Eén van de kenmerken van digitale teksten is dat ze niet lineair zijn. Dit betekent dat lezers op

verschillende volgordes door de tekst kunnen gaan. Verschillende lezers kunnen eenvoudig allemaal op

verschillende plekken starten met lezen. Om deze reden is het bij digitale teksten extra belangrijk dat de

tekst goed samenhangt en dat verschillende onderdelen op de juiste manier met elkaar verbonden zijn.

Hiervoor worden drie adviezen gegeven:

- Verbind ideeën met elkaar door middel van hyperlinks.

op pagina 69

- Gebruik contextuele aanwijzingen.

op pagina 71

- Zorg voor een F-patroon.

op pagina 72

Page 70: Begrijpelijkheid teksten

69

Wat:

Verbind ideeën met elkaar door middel van hyperlinks.

Waarom:

Zoals eerder gezegd is het raadzaam om lange stukken informatie te verdelen in kortere stukken. Dit kan

op websites gedaan worden door middel van hyperlinks. De schrijver kan aangeven: ‘het volgende stuk

bestaat uit: onderwerp 1, onderwerp 2 en onderwerp 3 om aan te geven dat het uit verschillende

onderdelen bestaat. Ook kan een schrijver door middel van links externe bronnen aanwijzen. Het is wel

belangrijk dat duidelijk wordt of het om een interne link (binnen eigen website) of een externe link gaat

(andere website), aldus Sammons (2007). Zo weet de lezer direct dat mocht hij op de link klikken hij op

een ‘vreemde’ pagina terecht komt of binnen de bestaande site blijft.

Hoe:

- Geef per topic een link waarop de lezer direct kan klikken. De lezer kan dan in één keer naar een

subtopic dat bijvoorbeeld midden op de pagina staat. Geef ook de mogelijkheid om weer naar

het begin te kunnen met één muisklik

o Renkema (2012) hanteert de ‘3x7 regel’:

een bezoeker moet via maximaal 3 klikken in menu’s van maximaal 7 items bij de

gewenste informatie kunnen komen.

- Geef duidelijk aan wanneer een link verwijst naar een andere website. Gebruik niet te veel

externe links, de kans bestaat dat de lezer dan niet meer terug komt op de Lentis pagina.

- Tekst link: een woord of zin die verwijst naar een interne of externe locatie. Het is makkelijk voor

de lezer wanneer de link laat zien wat de lezer kan verwachten. Bijvoorbeeld: Oefeningen. Geef

ook aan of de link extern is of in een nieuw venster opent.

- Kies tussen ingebedde links of een link-lijst: beide manieren geeft de scannende lezer direct een

duidelijk overzicht van de verschillende locaties.

o Ingebedde links zitten in de lopende tekst ‘Lentis bestaat uit zorggroepen en een

concernafdeling’.

o Een link-lijst ordent de links via een lijst. ‘Lentis:

- zorgroeppen

- concernafdeling’

Let op:

Voorkom te veel ingebedde links, dit maakt een tekst minder leesbaar. Maak alle links betekenisvol en

leg de link uit in de context. Zorg bij een link-lijst altijd voor een logische volgorde en orden de links

onder beschrijvende categorieën met een koptekst.

Page 71: Begrijpelijkheid teksten

70

Voorbeelden:

Duidelijke links:

Niet:

Klik hier voor meer informatie

Maar:

Kijk verder voor meer informatie over psychische problemen

Niet te veel ingebedde links:

Niet:

Kijk verder voor meer informatie over ADHD, Depressies, Compulsieve stoornissen, etc etc etc

Page 72: Begrijpelijkheid teksten

71

Wat:

Gebruik contextuele aanwijzingen.

Waarom:

Met contextuele aanwijzingen kan een lezer duidelijk gemaakt worden waar zij zich bevinden op een

website. Sammons (2007) geeft hiervoor een aantal voorbeelden:

- kopteksten

- menu’s

- paginanummers

- ‘broodkruimels’.

‘Broodkruimels’ zijn links gescheiden door een ‘>’. Zo geven zij een soort ‘broodkruimelpad’ (zoals in het

sprookje ‘Hans en Grietje’). Deze oriëntatie op waar de lezer zich bevindt is nodig om een beeld te

vormen over de tekst. Mogelijk komt een lezer binnen via een andere site en dan wil hij graag weten of

hij bijvoorbeeld aan het eind of aan het begin van de tekst is.

Hoe:

- Geef elke pagina een titel

- Geef duidelijke aanwijzingen over de navigatie en het pad dat de lezer genomen heeft om op de

huidige pagina uit te komen (bijvoorbeeld met ‘broodkruimels’: Lentis > Zorggroepen > Welnis)

- Geef een overview van alle pagina’s waarin duidelijk is op welke pagina de lezer is

- Link relevante onderwerpen aan elkaar en herinner de lezer aan vorige onderwerpen

Voorbeeld:

De lezer kan zo snel zien dat hij zich bevindt op de pagina ´Angstig zijn´, onderdeel van Patiënten >

klachten > angstig zijn.

Page 73: Begrijpelijkheid teksten

72

Wat:

Zorg voor een F-patroon.

Waarom:

Een bezoeker scant volgens Renkema (2012) doorgaans eerst horizontaal de bovenste regel, dan

verticaal de linker kolom en dan vanuit de linker kolom zoekt hij in de tekst naar kopjes en trefwoorden.

Om er voor te zorgen dat de belangrijkste informatie gelezen wordt, moet deze dus op of dichtbij de

lijnen van de ‘F’ staan.

Hoe:

De belangrijkste informatie staat dus (of: zou dus moeten staan) in of in de buurt van de groene

vakken.

Page 74: Begrijpelijkheid teksten

73

Formulering: gepaste formulering

Lezers van digitale teksten lezen een tekst vaak anders dan lezers van gedrukte teksten. Digitale teksten

worden vaak, in eerste instantie, minder nauwkeurig gelezen. Het is dus belangrijk dat de formulering

van digitale teksten aangepast wordt aan de lezers behoeftes, zonder dat belangrijke informatie verloren

gaat.

Hiervoor worden de volgende adviezen gegeven:

Zinnen:

- Houd zinnen op het web kort en simpel.

op pagina 74

- Trek de aandacht van de lezer.

op pagina 75

- Verlaag de cognitieve lasten voor de lezers.

op pagina 76

Toon:

- Kies een persoonlijke toon en maak informatie lezer georiënteerd.

op pagina 77

- Kies voor een lezersoriëntatie: ‘you-orientation’.

op pagina 78

‘Foute’ woorden:

- Gebruik geen ‘buzz-woorden’.

op pagina 79

Page 75: Begrijpelijkheid teksten

74

Wat:

Houd zinnen op het web kort en simpel.

Waarom:

Evenals bij gedrukte teksten is ook bij online teksten het advies om zinnen kort en simpel te houden, dit

is bij online teksten echter nog belangrijker. Price en Price (2002) stellen dat dit belangrijker is, omdat

een zin, dankzij het formaat en de resolutie van het scherm, de helft van een zin van een gedrukte tekst

is. Zinnen lijken dus langer op een beeldscherm dan wanneer ze gedrukt zijn. Door de resolutie is het

überhaupt al moeilijker om te lezen van een beeldscherm dan van papier. Daarnaast sluiten korte zinnen

beter aan bij de scannende lezer.

Hoe:

- Houd zinnen kort (liefst onder de 20 woorden)

- Hak lange zinnen in meerdere korte zinnen

- Voorkom complexe zinnen met te veel ideeën in één zin

- Gebruik bullet-lists wanneer mogelijk

Let op:

Net als eerder gezegd is voor gedrukte teksten, moet er wel voor worden gewaakt dat er een kinderlijke

stijl optreedt. Enige variatie in de zinslengte is daarom niet erg.

Voorbeeld:

(via Linis) Bij situaties die te maken hebben met gevaar of overlast in de publieke ruimte zijn wij wettelijk verplicht informatie uit te wisselen met andere professionals zoals de huisarts en de thuiszorg en soms met maatschappelijke organisaties als gemeente/politie. Duidelijker is:

Bij situaties die te maken hebben met gevaar of overlast in de publieke ruimte, zijn wij wettelijk verplicht informatie uit te wisselen met andere professionals. Dit kan met de huisarts, de thuiszorg en soms met maatschappelijke organisaties als gemeente/politie.

Page 76: Begrijpelijkheid teksten

75

Wat:

Trek de aandacht van de lezer.

Waarom:

De lezer trekt snel een conclusie over of de website nuttig is voor hem, dit gebeurt volgens Price & Price

(2002) al binnen 7 seconden. Het is daarom belangrijk dat er binnen deze 7 seconden voor wordt

gezorgd dat de lezer de pagina niet verlaat, maar vol interesse verder leest.

Hoe:

- Geef een korte, positieve bewering over wat Lentis de lezer kan aanbieden

- Presenteer feiten en statistieken

- Maak een interessante bewering

- Stel een retorische vraag

Plaats deze elementen op de eerste pagina, zorg dat de lezer er niet voor moet scrollen. Plaats naast de

tekstuele aandachttrekkers ook visuele aandachttrekkers (plaatjes, grafieken, kopjes etcetera)

Voorbeeld:

Retorische vraag:

Ook zo snel afgele..?

Kinderen en volwassenen met ADHD zijn snel afgeleid. Overal zijn prikkels: de telefoon, een kat in de tuin

of een klasgenoot die zit te giechelen, maar ook de eigen fantasie en gedachtegang. Bij iemand met

ADHD dwaalt de aandacht af bij elke prikkel. Daardoor vergeet hij waar hij mee bezig was. Daardoor

maakt hij dingen niet af, begint hij om de haverklap aan iets anders en maakt veel fouten. Verder kunnen

kinderen en volwassenen met ADHD moeilijk luisteren en dingen onthouden. Daardoor hebben andere

mensen het gevoel nauwelijks contact met hen te krijgen. Ze vergeten afspraken en verjaardagen en

raken spullen kwijt.

Feiten en statistieken + een korte positieve bewering over Lentis.

Maar liefst 30% van al het ziekteverzuim in Nederland is te wijten aan psychische klachten. Van deze

groep raakt 20% vaker dan eens in de ziektewet. Lentis kan met succesvolle therapieën niet alleen uw

personeel gezonder maken, maar kan uw bedrijf ook flink geld besparen!.

Page 77: Begrijpelijkheid teksten

76

Wat:

Verlaag de cognitieve lasten voor de lezers.

Waarom:

De lezer wil zo min mogelijk moeite doen om de tekst te lezen, zo stellen Price & Price (2002). Wanneer

de lezer te veel moeite moet doen, is de kans groot dat hij afhaakt. Het kan ook zijn dat wanneer de lezer

te veel moeite moet doen, hij de tekst niet of verkeerd begrijpt.

Hoe: (voor voorbeelden zie ook het hoofdstuk ‘Correspondentie: gepaste formulering’ 34)

Bronnen worden allemaal besproken in Price & Price (2002)

- Vermijd moeilijke zinsconstructies met bijzinnen.

o Horton (1990) stelt dat complexe zinnen de lezer afleiden van de taak en meer

werkgeheugen opeist. Zinnen met bijzinnen in de zin zijn complexere zinnen.

(Bijvoorbeeld: ‘De man, die in 2010 al verscheidene keren in contact is geweest met

diverse therapeuten, kwam bij Lentis voor groepstherapie’. Minder complex is: ‘De man

kwam bij Lentis voor groepstherapie. In 2010 was hij al verscheidene keren in contact

geweest met diverse therapeuten’.)

- Vermijd naamwoordzinnen, maak actieve zinnen met werkwoorden

- Vermijd onduidelijke, ambigue zinnen

- Schrijf actieve zinnen

o Uit Spyridakis (2000) komt naar voren dat lezers sneller lezen wanneer er actieve zinnen

gebruikt worden. De proefpersonen gaven desgevraagd ook aan de voorkeur te geven

aan actieve zinnen, omdat zij daar meer bekend mee zijn.

- Schrijf in positieve beweringen in plaats van negatieve beweringen

o Simpson en Casey (1998): Lezers worden afgeremd als zij beweringen zoals (‘De

zorggroep is niet afwezig’ moeten vertalen naar ‘De zorggroep is aanwezig’).

o Positieve beweringen zijn makkelijker uit te voeren (‘Alleen wanneer een controle van

het inkomen niet kan worden uitgevoerd vanwege een gebrek aan documentatie,

worden aanvragen voor vergoedingen afgewezen’ versus ‘Om er voor dat zorgen dat de

aanvraag voor vergoeding wordt geaccepteerd is het belangrijk dat alle documentatie

aanwezig is om het inkomen te controleren.’

- Beperk scrollen zo veel mogelijk, houd informatie op één pagina waarbij de lezer zonder te

scrollen alles kan lezen

o Lynch (2000): Scrollen kan lezers desoriënteren. Informatie die buiten het scherm

gescrold is, is onzichtbaar. Deze informatie is daarom moeilijker te onthouden

Page 78: Begrijpelijkheid teksten

77

Wat:

Kies een persoonlijke toon en maak informatie lezer georiënteerd.

Waarom:

Een persoonlijke toon is vriendelijk en lezersgericht. Websites zijn volgens Sammons (2007) over het

algemeen meer persoonlijk en directer dan gedrukte documenten. Veel lezers verwachten deze

persoonlijke benadering wanneer zij een website bezoeken. Om aan te sluiten bij de verwachting en de

voorkeur van deze lezers, is het raadzaam een persoonlijke toon te hanteren.

Hoe:

- Gebruik informeel taalgebruik (alleen als dit geschikt is voor het onderwerp en doel van de tekst)

- Vermijd technische taal en marketing taal

- Gebruik persoonlijke voornaamwoorden zoals ‘Ik’ en ‘Jij/u’

- Gebruik voorbeelden waarin de lezer zich kan verplaatsen

- Geef de mogelijkheid om feedback/reacties te geven

Voorbeeld:

Niet:

‘De patiënten kunnen bij Lentis meer informatie krijgen over mogelijke klachten. Hiervoor kunnen zij

contact op nemen met het Lentis Informatie Centrum ‘

maar:

‘Wanneer u meer informatie wilt over mogelijke klachten, neem dan contact op met ons Informatie

Centrum’

Voorbeelden waar de lezer zich in kan verplaatsen:

Niet:

Mensen met borderline hebben last van stemmingswisselingen, zij wisselen zonder directe aanleiding

hoge pieken af met diepe dalen.

Maar:

Mensen met borderline hebben last van stemmingswisselingen. Het ene moment kunnen zij zich zo blij

voelen alsof ze net de jackpot hebben gewonnen. Een moment later kunnen zij zich dan zo bedroefd

voelen alsof er net een dierbaar iemand is overleden. Voor deze stemmingswisseling is geen directe

aanleiding.

Page 79: Begrijpelijkheid teksten

78

Wat:

Kies voor een lezersoriëntatie: ‘you-orientation’. 2

Waarom:

Naast een persoonlijke toon is het ook raadzaam om informatie te oriënteren op de lezer. Dit wordt door Sammons (2007) ‘you-orientation’ genoemd. Deze oriëntatie trekt de aandacht van lezers en houdt hen geïnteresseerd. Ook zorgt het voor een meer informele persoonlijke toon.

Hoe:

- Analyseer je publiek om te bepalen wat zij leuk/interessant vinden

- Focus op voordelen, interesses en behoeftes van de lezer

- Benadruk wat Lentis kan doen voor de lezer, doe dit met name in de introductie van de website.

- En nog eens: gebruik persoonlijke voornaamwoorden (jij, je, u)

Voorbeelden:

Niet:

Angststoornissen kunnen er toe leiden dat mensen liever thuis blijven in plaats van leuke dingen te doen.

Lentis tracht met behandelingen de angststoornissen weg te nemen.

Maar:

Na de behandeling kun je weer alle leuke dingen doen die je door je angststoornissen liever niet deed.

Lentis helpt jou erbij om weer zonder angsten naar de bioscoop te gaan.

Page 80: Begrijpelijkheid teksten

79

Wat:

Gebruik geen ‘buzz-woorden’.

Waarom:

Buzz-woorden zijn woorden die indrukwekkend klinken en (te) vaak gebruikt worden. Buzz-woorden

kunnen een website onprofessioneel doen overkomen. Ook kan het zijn dat niet alle gebruikers ze

kennen.

Voorbeelden:

Cool/vet/ gaaf ; flexwerken; 24/7

Zie ook: http://www.niow.nl/blog/taalcursus/buzzwoorden-leuk-of-irritant/

Niet:

Lentis vindt het vet stom dat mensen 24/7 angstig zijn terwijl er super veel mogelijkheden zijn om dit te

fixen.

Maar:

Lentis vindt het jammer dat er sommige mensen continu angstig zijn, terwijl er veel mogelijkheden zijn

om hier een oplossing voor te vinden.

Page 81: Begrijpelijkheid teksten

80

Presentatie: gepaste presentatie

De boodschap van de tekst is het belangrijkste onderdeel van de website, deze moet daarom zo leesbaar

mogelijk zijn. Voor een website is dit zo mogelijk nog belangrijker dan bij een gedrukte tekst, stellen Price

en Price (2002). Weblezers hebben de neiging om te scannen in plaats van te lezen. Daarnaast is het zo

dat teksten op een computer lastiger lezen dan gedrukte teksten. Ook gebruiken verschillende

gebruikers verschillende computers en browsers, waardoor de tekst er bij iedereen weer anders uit kan

zien. Het is daarom van belang dat de tekst zelf scanbaar gepresenteerd wordt en leesbaar gemaakt is.

Op de volgende pagina (op pagina 81) wordt nader ingegaan op waarom het goed is de presentatie van

digitale teksten aan te passen.

Vervolgens wordt er op de pagina’s daarna een aantal adviezen gegeven hoe dit gedaan kan worden:

Kort en bondig:

- Houd de teksten kort en bondig.

op pagina 82

- Maak elke paragraaf kort en segmenteer de informatie.

op pagina 833

- Voorkom ‘information overload’.

op pagina 84

Benadrukken belangrijke informatie:

- Benadruk belangrijke informatie.

op pagina 85

- Gebruik kopjes tussen de verschillende tekstonderdelen.

op pagina 86

Voor nieuwe gebruikers:

- Pas teksten aan wanneer geschreven wordt voor beginnende en moeilijk lezende gebruikers.

op pagina 87

Page 82: Begrijpelijkheid teksten

81

Wat:

Pas de presentatie van de digitale tekst aan. 3

Waarom:

Nielsen houdt zich sinds 1994 bezig met ‘usability’ van websites, waarbij hij zich voornamelijk richtte op

pagina design en navigatie op de website (onder andere Nielsen en Sano, 1994).

Over de inhoud van een website heeft hij de volgende drie conclusies getrokken (Nielsen, 1997):

- Lezers lezen het web niet: zijn scannen en pikken er een paar zinnen of delen van zinnen uit, om

de informatie te krijgen die zij nodig hebben

- Gebruikers houden niet van lange pagina’s om te scrollen, zij geven de voorkeur aan korte, to-

the-point, teksten

- Gebruikers hebben een hekel aan alles dat lijkt op ‘marketing fluff’ en houden van

daadwerkelijke, feitelijke, informatie.

Doordat de resolutie van beeldschermen lager is dan die van gedrukte teksten, zijn digitale teksten

moeilijker te lezen. Hoewel er in Dillon (1992) verschillende tegenstrijdige resultaten over zijn

beschreven, stellen Price & Price (2002) toch dat lezers langzamer lezen van beeldscherm en ook minder

begrijpen en onthouden. Hun conclusie is daarom dat een schrijver van een digitale tekst nog meer zijn

best moet doen om zijn ideeën over te brengen.

Door de lagere resolutie van teksten op beeldscherm zijn lezers meer geneigd een tekst te scannen, dan

om grondig door te lezen. Het ontwerp van de tekst moet hier op aangepast worden. Lezers gebruiken

aanwijzingen op een pagina om snel te lezen. Hiervoor kijken ze voornamelijk naar titels, kopteksten en

dikgedrukte woorden.

Page 83: Begrijpelijkheid teksten

82

Wat:

Hou de teksten kort en bondig.

Waarom:

Uit onderzoek van Nielsen (1997) blijkt dat lezers moeite hebben met lange teksten. Zij twijfelen of het

wel de juiste informatie is en raken sneller afgeleid. Nielsen stelt daarom “schrijf op een beeldscherm

50% minder tekst dan bij papieren teksten”.

Mensen die een website bezoeken gebruiken de tekst om snel te kijken of de informatie

bruikbaar/interessant is. De manier waarop de tekst geschreven is, bepaalt hoeveel energie en

wilskracht lezers hebben om de specifieke teksten daadwerkelijk te lezen. Als de lezer namelijk snel

doorheeft of een tekst geschikt is voor hem, dan is er meer energie over om de tekst goed door te lezen.

Het dus goed om overbodige, mogelijk afleidende, informatie te schrappen.

Page 84: Begrijpelijkheid teksten

83

Wat:

Maak elke paragraaf kort en segmenteer de informatie.

Waarom:

Lange paragrafen vullen het scherm en eisen dat de lezer of alles leest of alles overslaat. Ook remmen

lange paragrafen lezers af, met name lezers die twijfelen of de tekst interessant is voor hen. Kortere

paragrafen maken het mogelijk om snel te scannen, en sluiten dus beter aan bij de behoefte van lezer

van online teksten.

Het is het beste om een tekst aan te bieden in kleine eenheden van informatie, stelt Sammons (2007).

Iedere ‘chunk’ informatie bevat een nieuw onderwerp, idee of concept. Door het verdelen van

informatie in kleinere stukken worden grote brokken informatie overzichtelijker. Tevens zijn kleine

stukken makkelijker aan te passen en te updaten door de schrijver. De verschillende stukken informatie

kunnen aan elkaar gelinkt worden, om zo als maximaal gebruik te maken van de mogelijkheden van een

hypertekst

Hoe: (voorbeeld)

Achtergrond

Onderwerp 1

Voorbeelden

Onderwerp 2

Conclusie

VOLLEDIGE TEKST

Page 85: Begrijpelijkheid teksten

84

Wat:

Voorkom ‘information overload’.

Waarom:

Price en Price (2002) stellen dat het gevoel van ‘information overload’ moet worden voorkomen.

Information overload is het overweldigende gevoel dat lezers krijgen als zij alle informatie over zich heen

krijgen. De hoeveelheid van de informatie wordt de lezers te veel, waardoor de website niet

gewaardeerd en begrepen wordt. Dit kan optreden wanneer lezers te veel keuzes moeten maken, de

informatie die ze nodig hebben niet kunnen vinden of niet begrijpen.

Hoe:

- Voorkom het overweldigende gevoel van ‘information overload’, houd het simpel

Technieken:

– informatie in lagen (omgekeerde piramide: belangrijkste informatie eerst)

– korte alinea’s

– positieve beweringen (uitleggen wat wél te doen in plaats van wat niet te doen)

– uitleg van moeilijke termen

– consistentie in terminologie en stijl

– duidelijke navigatie

Page 86: Begrijpelijkheid teksten

85

Wat:

Benadruk belangrijke informatie.

Waarom:

Lezers op het internet staan er om bekend de teksten weinig ‘echt’ te lezen, maar meer te scannen.

Omdat lezers scannen is het extra belangrijk dat de belangrijkste informatie goed vindbaar is.

Hoe:

(Uit Price en Price (2002):

- Gebruik samenvattingen: geef een samenvatting van de tekst, de lezer kan uit deze

samenvatting opmaken of de tekst belangrijk is. Vervolgens geeft de samenvatting voor de lezer

aan welke stukken een nadere inspectie waard zijn

- Gebruik introducties: geef op de hoofdpagina van de website een duidelijk overzicht van wat de

lezer van de website kan verwachten en waar hij de belangrijkste informatie kan vinden.

- Gebruik de ‘omgekeerde piramide’: de omgekeerde piramide geeft de belangrijkste informatie

eerst. Vervolgens komt de minder belangrijke informatie. Dit kan op dezelfde pagina of via een

hyperlink. De informatie wordt gepresenteerd door eerst het belangrijkste punt te geven en

vervolgens te melden waar de lezer meer informatie kan vinden

- Gebruik topic zinnen: de eerste zin van de alinea is het belangrijkst (zie ook Onrust et al(1995))

Page 87: Begrijpelijkheid teksten

86

Wat:

Gebruik kopjes tussen de verschillende tekstonderdelen.

Waarom:

Price en Price (2002) geven meerdere redenen voor het gebruik van kopjes.

Een goed tussenkopje:

- helpt bij scannen van de tekst

- trekt de aandacht van lezers

- categoriseert ‘chunks’ van informatie

- helpt lezers beslissen of zij een bepaald onderdeel wel of niet willen lezen

- identificeert de organisatie en hiërarchie van de tekst

Hoe:

- Gebruik sleutelwoorden en zinnen: benadruk de belangrijkste informatie die een onderdeel

samenvat

- Gebruik kopjes die focussen op één punt

- Houd kopjes kort

- Maak kopjes ook betekenisvol zonder context

- Laat hiërarchie zien in de vormgeving van de kopjes, gebruik een consistente lay-out bij deze

verschillende niveaus

Let op:

Vermijd ‘slimme’ kopjes en ‘grappige’ verwijzingen: dit leidt een lezer af en kan bij zoekmachines voor

verwarring zorgen.

Page 88: Begrijpelijkheid teksten

87

Wat:

Pas teksten aan wanneer geschreven wordt voor beginnende en moeilijklezende gebruikers.

Waarom:

Hoewel steeds meer mensen gebruik maken van computers en internet, blijft er een groep bestaan die

‘groen’ is op dit gebied. Voor deze gebruikers, maar ook voor mensen die überhaupt moeite hebben met

het verwerken van (online) teksten, is het goed om het taalgebruik aan te passen. Sammons (2007) geeft

hier een aantal tips voor.

Hoe:

- Geef tekstuele informatie met betrekking tot de navigatie op de website, in plaats van plaatjes

- Herhaal woorden en wees consistent in de terminologie

- Vermijd een neerbuigende of beledigende toon

- Gebruik voorbeelden en leg moeilijke termen uit

- Geef instructies voor het gebruik van de specifieke website, geef dit eventueel apart aan

(bijvoorbeeld ‘Nieuwe gebruikers: klik eerst hier’).

Page 89: Begrijpelijkheid teksten

88

Schrijven voor lezers met een lage leesvaardigheid

De doelgroep van Lentis, inwoners uit de provincie Groningen, bestaat voor een groot gedeelte uit mensen met een lage sociaal economische status (SES). Uit het ‘Gezondheidsprofiel 2010’ van de GGD blijkt dat de gemiddelde SES in de provincie Groningen laag is. In dit rapport beschrijven zij onder meer een onderzoek van het CBS. Het CBS stelde in 2008 vast dat Groningen de provincie is met het hoogste percentage werkloosheid in Nederland. Tevens is het zo dat er vijf Groningse gemeentes in de top 10 van gemeentes met gemiddeld laagste inkomens staan, met gemeente Oude Pekela op nummer 1.

Uit ditzelfde ‘Gezondheidsprofiel 2010’ blijkt dat ook het aantal arbeidsongeschikten in de provincie Groningen 7,6% bedraagt en daarmee 0,6% hoger is dan het landelijke gemiddelde van 7,0%. Tevens is het aantal huishoudens met recht op een bijstandsuitkering in Groningen hoger dan het landelijke gemiddelde. In Groningen is dit percentage 5,1 % tegenover een landelijk gemiddelde van 3,8%. Vaak gaat een lage SES gepaard met een lagere scholing en een lagere leesvaardigheid (literacy). Mensen met een lage SES kunnen meer moeite hebben met het lezen en begrijpen van informatie over gezondheid (health literacy).

Deze paragraaf geeft een overzicht van bestaande literatuur op het gebied van lage leesvaardigheid en zal aandachtspunten opleveren die gebruikt kunnen worden bij het schrijven voor mensen met een lage leesvaardigheid.

De bronnen die gebruikt zijn voor deze adviezen bestaan zijn het boek ‘Writing for low literacy’ van Doak

et al (1996) en het artikel ‘Health literacy and cancer communication’(2002). Beide bronnen geven

uitvoerig onderzoek naar het schrijven voor een lage leesvaardigheid.

De paragraaf bestaat uit de volgende adviezen:

- Houd rekening met lezers met een lage leesvaardigheid.

op pagina 89

- Sluit de informatie aan bij de vaardigheden en geheugencapaciteit van lezers met een lage

leesvaardigheid.

op pagina 91

- Zorg voor een aantrekkelijke en goed leesbare lay-out.

op pagina 93

Page 90: Begrijpelijkheid teksten

89

Wat:

Houd rekening met lezers met een lage leesvaardigheid.

Waarom:

Doak et al (1996) beschrijven in hun boek de verschillen tussen vaardige en niet vaardige lezers. Zij

stellen dat niet vaardige lezers minder informatie halen uit gezondheidsinstructies. Volgens Becker

(1974) gebeurt dit ook bij materialen die geschreven zijn voor lagere leesniveaus. Niet vaardige lezers

lezen vrijwel alle woorden letterlijk (woord voor woord) en hebben dan moeite met het geven van

betekenis aan deze woorden. Omdat lezers met een lage leesvaardigheid anders met teksten omgaan

dan lezers met een hoge leesvaardigheid, moet de schrijver de tekst aanpassen op de minder vaardige

lezers.

Een aantal verschillen tussen vaardige en niet vaardige lezers worden door Doak et al (1996)

weergegeven in de volgende tabel.

Vaardige lezers Niet vaardige lezers

Interpreteren de betekenis van

woorden en zinnen

Nemen woorden letterlijk

Lezen vloeiend Lezen langzaam en missen

daardoor regelmatig de

betekenis van woorden en

zinnen

Zoeken hulp bij onbekende

woorden

Slaan onbekende woorden over

Snappen de context van een

verhaal

Missen de context van een

verhaal

Zijn ‘doorzetters’ Zijn snel vermoeid en afgeleid

Het letterlijk nemen van woorden, zonder een bepaalde context of bepaalde situationele beperkingen

mee te nemen, kan leiden tot verkeerde interpretaties. Doak et al (1996) geven een voorbeeld van een

arts die de ontlasting van een patiënt moest onderzoeken en om bepaalde verkleuring door eten uit te

sluiten, vroeg hij de patiënt om geen rode bieten te eten. Deze patiënt heeft vervolgens haar hele leven

geen rode bieten meer gegeten.

Om te voorkomen dat patiënten met een lage leesvaardigheid boodschappen verkeerd opvatten,

doordat zij het letterlijk opnemen, is het noodzakelijk om concreet te zijn en betekenissen uit te leggen.

Om deze reden is het niet gewenst om figuurlijk te spreken, bijvoorbeeld met gezegdes en

Page 91: Begrijpelijkheid teksten

90

spreekwoorden. Ook dient ambiguïteit zo veel mogelijk worden vermeden. Mochten bij bepaalde zinnen

meerdere lezingen mogelijk zijn, leg dan concreet uit welke lezing bedoeld wordt.

Doordat lezers met een lage leesvaardigheid meer moeite hebben met teksten, lezen zij vaak langzamer.

Doak et al (1996) stellen dat zij vaak één woord per keer lezen, en hierdoor snel voorgaande woorden

vergeten. Ook zijn zij meer geneigd om in teksten alleen individuele items te zien en te missen dat er een

bepaalde structuur van betekenissen is. Ook slaan lezers met een lage leesvaardigheid vaak de moeilijke,

onbekende woorden over. Hierdoor wordt het extra moeilijk om de gelezen woorden te onthouden en

op een juiste manier in te delen.

De schrijver kan hier rekening mee houden, door zoveel mogelijk korte zinnen te gebruiken. In deze

korte zinnen is het aan te raden om voornamelijk algemene, dagelijkse woorden te gebruiken. Ook wordt

door Doak et al (1996) sterk geadviseerd om moeilijke woorden uit te leggen en voorbeelden te geven

om begrippen en verbanden binnen de teksten extra uit te leggen.

Een ander element waarmee lezers met een lage leesvaardigheid vaak moeite hebben, is het afleiden

van de context van een tekst. Zo kunnen zij het bijvoorbeeld lastig vinden om statistische data (‘25 % van

de Nederlanders heeft last van...’) toe te passen op zichzelf. Wanneer er geen directe persoonlijke link

gelegd kan worden, is de informatie vaak minder interessant. De lezer is dan minder gemotiveerd de

tekst verder te lezen en moeite te doen alles goed te begrijpen. Het advies is dus om teksten zoveel

mogelijk te voorzien van een duidelijke, toepasbare inleiding. Wanneer in deze inleiding de context

duidelijk is gemaakt, dan kan begonnen worden met het verstrekken van nieuwe informatie.

Een laatste verschil dat Doak et al (1996) noemen tussen lezers met een hoge- en een lage

leesvaardigheid is het doorzettingsvermogen. Lezers met een lage leesvaardigheid moeten meer moeite

doen om de tekst goed te begrijpen, en zijn daardoor sneller vermoeid. De kans is daarom groot dat

lezers met een lage leesvaardigheid sneller afhaken dan de lezers met een hoge leesvaardigheid.

Schrijvers kunnen hier rekening mee houden door de lay-out van de tekst aan te passen. Wanneer zij de

tekst opdelen in korte segmenten, geven zij pauzemomenten voor de lezer. Bovendien nodigt een tekst

met allemaal korte segmenten vaak meer uit dan één lange lap tekst. Een tekst met korte segmenten en

voldoende witregels tussen de verschillende alinea’s is ook voor lezers met een hoge leesvaardigheid

makkelijker te verwerken.

Hoe:

Doak et al (1996) geven de volgende tabel waarin wordt uitgelegd hoe schrijvers kunnen omgaan met

problemen die niet vaardige lezers vaak hebben met teksten:

Probleem van niet vaardige lezers Oplossen van het probleem

Nemen woorden en zinnen letterlijk Wees concreet, voorkom ambiguïteit en leg uit op

welke manier dingen bedoeld zijn

Page 92: Begrijpelijkheid teksten

91

Lezen langzaam en missen de betekenis Gebruik algemene woorden, leg moeilijke woorden

uit en geef voorbeelden

Slaan onbekende woorden over Gebruik algemene woorden, leg moeilijke woorden

uit en geef voorbeelden

Missen de context van een verhaal Geef eerst de context, dan pas de informatie.

Zijn snel vermoeid en afgeleid Deel de tekst op in korte segmenten, zorg voor een

makkelijk leesbare lay-out

Wat:

Sluit de informatie aan bij de vaardigheden en geheugencapaciteit van lezers met een lage

leesvaardigheid.

Waarom:

Een ander verschil tussen vaardige en niet-vaardige lezers is het geheugen. Bij alle lezers is het zo dat er

het kortetermijngeheugen en het langetermijngeheugen is. Informatie komt als eerst binnen in het

kortetermijngeheugen.

Het kortetermijngeheugen heeft twee kenmerken: de ruimte is beperkt en de opslag is van korte duur.

Normaal gesproken kunnen volwassenen over het algemeen zeven items opslaan in hun

kortetermijngeheugen (Miller, 1956). Het toevoegen van meer elementen zorgt niet alleen dat die

elementen niet opgeslagen worden, maar ook de vorige opgeslagen items verloren. Dus hoe meer er

toegevoegd wordt, hoe minder er onthouden wordt.

Bij mensen die meer moeite hebben met het lezen van teksten (lage literacy) is het aantal items dat

wordt opgeslagen in het kortetermijngeheugen lager. Zij hebben moeite om meer dan vijf items op te

slaan. Doordat lezers met een lage literacy meer moeite hebben om een tekst te verwerken, zullen zij

meer moeite hebben met het onthouden van items. Het is dus aan te raden om opsommingen te

beperken tot vijf items.

De informatie wordt vervolgens tussen milliseconden tot maximaal een minuut opgeslagen in het

kortetermijngeheugen, voordat het wordt overschreven met nieuwe impulsen. Om de informatie te

onthouden moet deze worden opgeslagen in het langetermijngeheugen. Doordat mensen met lage

literacy vaak woord voor woord lezen, zijn ze aan het eind van een lange zin het begin vaak kwijt. Om

deze lezers te helpen moeten zinnen niet te lang zijn, en woorden niet te moeilijk. Op die manier

‘verliest’ de lezer niet onnodig verwerkingscapaciteit, en kan de informatie overgezet worden van het

kortetermijn- naar langetermijngeheugen.

Page 93: Begrijpelijkheid teksten

92

Ook Davis et al (2002) stelt dat lage literacy patiënten informatie anders ontvangen en dat zij op een

andere manier met communicatie omgaan, dan mensen met een hoge literacy. Er is daarom vaak een

mismatch tussen de aangeboden informatie en de verwerking van patiënten, in de manier waarop

patiënten begrijpen, onthouden en uitvoeren (Doak et al (1996) en Davis et al (2002)). Vaak heeft dit te

maken met het feit dat er te moeilijke woorden en zinnen gebruikt worden, die niet aansluiten bij de

kennis van mensen met lage literacy. Opmerkelijk is bijvoorbeeld onderzoek van Bourhis et al (1989).

Hierin merkten patiënten en zelfs de assisterende zusters niet dat de behandelende arts overschakelde

naar meer alledaags taalgebruik. Dit terwijl de arts zelf overtuigd was dat hij succesvol overschakelde

naar begrijpelijkere taal.

Hoe:

Informatie laten aansluiten bij de vaardigheden van mensen met een lage literacy:

Aanbevelingen van het NWG (National Work Group on Cancer and Literacy)*:

- Vervang onbekende woorden door meer bekende, vaker gebruikte, woorden

- Gebruik een duidelijk lettertype, zorg dat de letters groot genoeg zijn

- Zorg voor genoeg witregels, geef de tekst een makkelijk leesbare lay-out

Aanbevelingen Davis et al (2002)*:

- Praktisch, eenduidige informatie gefocust op actie en motivatie. - Gebruik naast gedrukte folders ook ander materiaal. Plaatjes, video’s of interactieve computer

programma’s kunnen hiervoor gebruikt worden. - Geef niet te veel instructies tegelijk, herhaal de instructies

*Beide beschreven in Davis et al (2002)

Hoe:

Informatie laten aansluiten bij de geheugencapaciteit van mensen met een lage literacy:

- Geef de informatie in segmenten en beperk opsommingen tot 5 items per keer

- Schrijf korte zinnen met veel voorkomende woorden

- Gebruik veel voorkomende termen consequent

- Associeer nieuwe informatie met informatie die al bekend is

Page 94: Begrijpelijkheid teksten

93

Wat:

Zorg voor een aantrekkelijke en goed leesbare lay-out.

Waarom:

Zoals eerder gezegd zijn niet vaardige lezers sneller vermoeid en eerder geneigd op te geven bij moeilijke

teksten. Bij onaantrekkelijk gepresenteerde teksten zullen zij al afhaken voordat zij überhaupt iets

gelezen hebben. Het is daarom belangrijk om met de lay-out van de pagina er voor te zorgen dat de

pagina er goed leesbaar uitziet, ook voor lezers met een lage leesvaardigheid. Doak et al (1996) hebben

hier een aantal tips voor.

Hoe:

- Zorg dat er genoeg witregels zijn om mogelijke afleidingen te beperken

- Benadruk zowel in de tekst als in afbeeldingen waar de lezer moet kijken, door belangrijke

elementen dikgedrukt weer te geven

- Zorg dat de tekstblokken kort zijn, geef de indruk dat de hele pagina gelezen kan worden binnen

enkele minuten.

Page 95: Begrijpelijkheid teksten

94

Checklist

Voor het uitvoeren van de analyse van Lentis.nl is een checklist gebruikt. Om deze checklist op te stellen

is er gebruik gemaakt van voorbeeldvragen uit Renkema (2012). Renkema geeft hier een aantal

voorbeeldvragen die aansluiten bij zijn CCC-model. Per onderdeel van het CCC-model geeft Renkema

een aantal vragen met ‘checkpoints’. Aan die checkpoints moet een tekstonderdeel voldoen. De vragen

van Renkema zijn aangevuld met adviezen uit het adviesrapport. Deze combinatie van vragen geeft

uiteindelijk aanknopingspunten waar iedere (web)tekst rekening mee zou moeten houden.

Deze vragen zijn in een checklist geplaatst, die naast de teksten van Lentis gelegd zijn. Ook bij

toekomstige nieuwe teksten kan de checklist gehanteerd worden. De checklist vormt een samenvatting

van het literatuurverslag en geeft een schrijver richtlijnen mee.

In de checklist zijn de vragen onderverdeeld in de segmenten van het CCC-model. Dit model bestaat uit

verschillende ijkpunten op diverse niveaus. Het model wordt hieronder weergegeven. Voor dit verslag

zijn alleen de onderdelen ‘Opbouw’, ‘Formulering’ en ‘Presentatie gebruikt.

CCC-model:

Page 96: Begrijpelijkheid teksten

95

Checklist

De vragen uit de checklist zijn overgenomen uit de voorbeeldvragen van Renkema (2012). Waar nodig

zijn ze aangevuld met extra onderdelen (voorzien van letters (a., b. Etc.)). Deze aanvullingen komen

voort uit andere bronnen uit het literatuurverslag.

Opbouw

IJkpunt 7: Voldoende samenhang

1) Is de opbouw duidelijk?

2) Is de onderverdeling in hoofdstukken, paragrafen en alinea’s inzichtelijk?

a. Kies een passende structuur: organiseer de informatie naar de behoefte van de lezer

b. Trek de aandacht van de lezer met structuur: kies voor het trekken van aandacht een

geschikte structuur

3) Is de volgorde van de aangeboden informatie logisch?

a. Zorg voor samenhangende relaties binnen de tekst

4) Zijn hoofd- en bijzaken duidelijk onderscheiden?

5) Is per alinea één onderwerp behandeld?

6) Sluiten de alinea’s goed op elkaar aan?

a. Zorg dat de eerste zin van de alinea de belangrijkste is. Sluit andere zinnen vervolgens

logisch op elkaar aan

7) Sluiten de zinnen goed op elkaar aan?

a. Orden de informatie in een zin via een thema – rhema structuur of via het links-

rechtsprincipe

IJkpunt 8: Consequente opbouw

8) Is de manier van indelen consequent toegepast?

9) Staan de zaken die bij elkaar horen, bij elkaar?

10) Zijn onderdelen met hetzelfde gewicht op dezelfde manier behandeld?

a. Maak een duidelijke scheiding van informatie en kies één perspectief

b. Zorg dat zinnen in balans zijn

11) Is de lengte van alinea’s in verhouding?

12) Zijn de tussenkopjes in overeenstemming met de inhoud?

a. Zorg voor een coherente tekst met goede kopteksten

IJkpunt 9: Correcte verbindingen

13) Zijn de verwijswoorden correct gebruikt?

a. Voorkom onduidelijke verwijzingen

b. Gebruik signaalwoorden en structuurmarkeerders

14) Zijn de verbindingswoorden tussen zinnen correct gebruikt?

Page 97: Begrijpelijkheid teksten

96

Formulering

IJkpunt 10: Gepaste formulering

15) Is de formulering begrijpelijk (niet te makkelijk of te moeilijk)?

16) Is de formulering nauwkeurig (niet te vaag of te gedetailleerd)?

a. Pas op voor lege woorden en vaagmakers

17) Is de formulering bondig (niet te beknopt of te uitgebreid)?

a. Vermijd tangconstructies

b. Vermijd voorzetselmalaise

18) Is de formulering aantrekkelijk (niet te zakelijk of te populair)?

19) Past het taalgebruik bij de doelgroep?

a. Kies voor simpel taalgebruik

IJkpunt 11: Eenheid van stijl

20) Is de formulering in balans?

21) Is de tekst vrij van stijlbreukers?

22) Is de tekst vrij van contaminatie?

23) Is er eenheid in terminologie?

a. Gebruik belangrijke termen consequent hetzelfde

IJkpunt 12: Correcte zinsbouw en woordkeus

24) Zijn de zinnen grammaticaal juist?

25) Is de de woordkeus juist?

Presentatie

IJkpunt 13: Gepaste presentatie

26) Past de vormgeving bij de doelgroep?

27) Is de pagina-indeling overzichtelijk?

a. Maak een licht design: witregels en korte alinea’s en kopteksten

28) Zijn de typografische middelen doelmatig ingezet?

29) Worden afbeeldingen, tabellen, etc. uitgelegd?

30) Kan de lezer snel iets terugvinden?

a. Gebruik bij langere teksten een ‘roadmap’

IJkpunt 14: Afstemming tekst en vormgeving

31) Past de vormgeving bij de tekst?

32) Zijn de typografische middelen consequent gebruikt?

Page 98: Begrijpelijkheid teksten

97

IJkpunt 15: Correcte spelling en interpunctie

33) Is de spelling correct?

34) Zijn de leestekens juist gebruikt?

Renkema geeft in de laatste druk van zijn Schrijfwijzer (2012) ook extra richtvragen, speciaal voor

beeldschermteksten. Deze vragen zijn wederom, waar nodig, aangevuld met adviezen uit andere

bronnen. Uiteindelijk zijn er acht vragen specifiek voor beeldschermteksten meegenomen in de checklist.

Inzichtelijke samenhang:

1. Heeft de schermpagina een F patroon?

- Een bezoeker scant doorgaans eerst horizontaal de bovenste regel, dan verticaal de linker

kolom en dan vanuit de linker kolom zoekt hij in de tekst naar kopjes en trefwoorden. Zorg

er daarom voor dat belangrijke informatie op of dichtbij de lijnen van de ‘F’ staat.

2. Heeft de tekst een piramide opbouw?

- Een bezoeker verwacht de belangrijkste informatie eerst en leest, indien geïnteresseerd, dan

verder voor meer informatie

3. Zijn belangrijke ideeën met elkaar verbonden door middel van hyperlinks?

Gepaste formulering

4. Zijn de zinnen kernachtig geformuleerd?

- Een scannende lezer stelt het lezen vaak zo lang mogelijk uit. Met korte zinnen wordt de

lezer uitgenodigd om te beginnen met het actief lezen. Juist voor beeldschermteksten geldt

daarom ‘schrijven is schrappen’.

5. Is de formulering direct?

- Bij onaantrekkelijke, niet concrete teksten is de lezer die eenmaal begonnen is met lezen

alsnog zeer snel geneigd de pagina weg te klikken. Zorg daarom voor concrete en

aantrekkelijke informatie (zie eerder besproken items bij ‘Stijl’)

6. Zijn de verwijzingen in de tekst informatief?

- Lezers worden geholpen door links in de tekst. Hierbij kan het onderscheid tussen

belangrijke informatie (lopende tekst) en achtergrondinformatie (via een link) makkelijker

gemaakt worden.

a. Vermijd hierbij links als ‘Klik hier voor informatie over medicijnen bij depressie is’ maar

kies bijvoorbeeld voor ‘Medicijnen bij depressies’

Gepaste presentatie:

7. Bevat de pagina genoeg ‘lucht’?

8. Lange en brede tekstblokken schrikken de lezer af, streef daarom naar drie witregels per

schermpagina in tekstblokken van 10 tot 12 woorden per regel.

9. Nodigt de pagina uit tot lezen?

Page 99: Begrijpelijkheid teksten

98

10. Een rustig lettertype en duidelijk gemaakte links en belangrijke termen (dikgedrukt), nodigen uit

om te lezen.

Ook voor het schrijven voor een doelgroep met een lage leesvaardigheid is een aantal checklist vragen

naar voren gekomen. Deze vragen komen voort uit adviezen van Doak et al (1996). Voor een

uitgebreidere uitleg kunt u terecht bij het advies ‘Houd rekening met lezers met een lage

leesvaardigheid’ in het literatuurverslag.

Uit de literatuur van Doak et al (1996) komen een aantal punten voor waar schrijvers extra aandacht aan

kunnen besteden bij het schrijven voor lezers met een lage leesvaardigheid.

Dit leidt tot de volgende extra vragen in de vragenlijst:

1. Worden moeilijke woorden uitgelegd?

2. Worden er algemene woorden gebruikt?

3. Wordt er eerst een context gegeven voordat er nieuwe informatie volgt?

4. Heeft de tekst een makkelijke en leesbare lay-out?

Page 100: Begrijpelijkheid teksten

99

Conclusies per zorggroep

In deze paragraaf worden de conclusies weergegeven van de analyse. Op basis van het eerder besproken

literatuurverslag en bovenstaande checklist is een analyse uitgevoerd. De bevindingen van de analyse en

de bijbehorende conclusies zijn een resultaat van mijn oordeel, gebaseerd op adviezen uit bestaande

literatuur.

De conclusies worden per zorggroep kort besproken. Wanneer er over een bepaalde tekst of een

bepaalde zorggroep meer informatie is gewenst, dan kan dit worden gevonden in het bijbehorende

analyserapport. Per zorggroep is er een Excel bestand met daarin de ingevulde checklist en een Word

document met opmerkingen bij alle teksten van deze zorggroep.

Doelgroep

Binnen de analyse en de conclusies wordt regelmatig gesproken over ‘de doelgroep’. De doelgroep van

Lentis bestaat uit inwoners van de provincie Groningen (patiënten, familieleden en overige

geïnteresseerden) en uit verwijzers. In de provincie Groningen zijn veel mensen met een lagere sociaal

economische status (SES), zo blijkt uit het ‘Gezondheidsprofiel 2010’ van de GGD. In dit rapport

beschrijven zij onder meer een onderzoek van het CBS. Het CBS stelde in 2008 vast dat Groningen de

provincie is met het hoogste percentage werkloosheid in Nederland. Tevens is het zo dat er vijf

Groningse gemeentes in de top tien van gemeentes met gemiddeld laagste inkomens staan, met

gemeente Oude Pekela op nummer één.

Uit ditzelfde ‘Gezondheidsprofiel 2010’ blijkt dat ook het aantal arbeidsongeschikten in de provincie

Groningen 7,6% is en daarmee 0,6% boven het landelijke gemiddelde van 7,0% staat. Tevens is het

aantal huishoudens met recht op een bijstandsuitkering in Groningen hoger dan het landelijke

gemiddelde. In Groningen is dit percentage 5,1 % tegenover een landelijk gemiddelde van 3,8%. Een lage

SES gaat vaak gepaard met lager onderwijs en vaak ook met een lagere leesvaardigheid. Er kan dus

verwacht worden dat onder de bezoekers van de Lentis website een groot gedeelte een lagere

leesvaardigheid heeft.

Uit de literatuurstudie blijkt dat er rekening gehouden moet worden met mensen met een lage leesvaardigheid. Bijvoorbeeld omdat lezers met een lage leesvaardigheid minder makkelijk informatie opslaan in het geheugen dan lezers met een hoge leesvaardigheid. Dit levert echter niet direct nieuwe of andere specifieke schrijfadviezen op. De schrijfadviezen zoals 'Kies voor simpel taalgebruik' of 'Maak niet te lange zinnen' gelden zowel voor mensen met een lage leesvaardigheid als voor mensen met een hoge leesvaardigheid. Wel is het zo dat voor de groep met een lage leesvaardigheid dergelijke adviezen éxtra belangrijk zijn. Voor de groep 'Verwijzers' kan er enigszins anders worden geschreven. Voor deze groep zou vaktaal minder storend zijn dan voor bijvoorbeeld patiënten. Uit onderzoek van Weiss (2003) blijkt dat lezers van ieder taalniveau de voorkeur geven aan simpel taalgebruik. De taaladviezen en conclusies gelden dus als algemene adviezen en conclusies, voor zowel verwijzers als patiënten en familieleden.

Page 101: Begrijpelijkheid teksten

100

Lentis (hoofdpagina)

De Lentis pagina is duidelijk verdeeld in vier hoofdonderdelen: informatie voor patiënten, informatie voor verwijzers, informatie voor familie en informatie over Lentis. De patiënten pagina geeft onder andere informatie over verschillende psychische klachten en problemen. Deze teksten zijn behandeld onder het kopje ‘Klachten en problemen’.

In het Excel bestand ‘Analysevragen Lentis’ valt op dat de meeste teksten van de Lentis pagina een positieve beoordeling krijgen. In mijn analyse zijn de meeste teksten, op een paar kleine aanmerkingen na, begrijpelijk en passend voor de doelgroep bevonden. Er is ook een aantal teksten waarbij in het eerdergenoemde Excel bestand veelvuldig een negatief oordeel naar voren komt.

De meest negatief beoordeelde teksten zijn:

- Eigen bijdrage GGZ

- E-mailservice

- Familie,patiënten en Lentis

- Mantelzorgers

- Verwijzen naar Dignis

- Over Lentis

Opvallend aan deze teksten is dat zij allemaal bij het onderdeel ‘Voldoende samenhang’ aanzienlijk vaker een ‘NEE’ score hebben dan de andere teksten. De problemen van bovengenoemde teksten zitten dus voornamelijk in de opbouw, volgorde en samenhang van de tekst.

Een voorbeeld hiervan komt uit de tekst ‘Eigen bijdrage GGZ’. Deze tekst begint met informatie over de inning van de Eigen Bijdrage, vervolgt met een aantal tips met betrekking tot de Eigen Bijdrage en legt pas in alinea 4 uit wat de Eigen Bijdrage precies is. Door de volgorde te veranderen en beter aan te laten sluiten op lezers die onbekend zijn met het thema ‘Eigen Bijdrage’, zal deze tekst aanzienlijk toenemen in begrijpelijkheid en duidelijkheid. Door eerst te vertellen van de Eigen Bijdrage precies is, en vervolgens pas in te gaan op informatie over de inning van de Eigen Bijdrage, wordt de tekst logischer. Op die manier krijgt de tekst namelijk een didactische structuur (Jansen et al (2006)): de nieuwe informatie wordt ‘opgehangen’ aan bestaande informatie, door eerst algemene informatie te geven en vervolgens meer specifieke informatie.

Een ander opvallend element aan de hoofdpagina van Lentis (www.lentis.nl) is de beperkte uitleg over de diverse zorggroepen. Onderaan de hoofdpagina staat per zorggroep een uitleg van twee regels. Bovenaan de pagina kan de bezoeker naar de verschillende zorggroepen gaan. Een uitleg in twee regels is natuurlijk erg kort, maar niet onmogelijk. De manier waarop de uitleg nu gegeven wordt, leidt echter tot meer vragen dan antwoorden. Wat betekent bijvoorbeeld ‘preventieve en curatieve hulp’ (Welnis), of ‘Forensische geestelijke gezondheidszorg en intensieve psychiatrie’ (Forint). Pas in het tekst ‘Hulp vinden’ (onder Hoofdpagina > Patiënten > Hulp vinden) staat een duidelijkere beschrijving.

Page 102: Begrijpelijkheid teksten

101

Omdat de bezoeker op de hoofdpagina binnenkomt en dan vaak nog geen heeft welk onderdeel van Lentis het beste bij hem past, is het aan te raden duidelijker aan te geven waar iedere zorggroep voor staat. Wanneer een lezer lang moet zoeken naar de juiste informatie, is de kans groot dat hij geïrriteerd raakt en opgeeft.

Bovendien strookt dit met de doelstelling die Lentis (in gesprekken met Concept 7) geeft aan de nieuwe website, namelijk: “het tot stand brengen van een heldere, eenvoudige en eenduidige website, die de verschillende bezoekersgroepen zonder omweg naar de door hen gewenste informatie leidt”. Wanneer het niet duidelijk is waar iedere zorggroep voor staat, zullen de verschillende bezoekersgroepen niet altijd ‘zonder omweg’ naar de gewenste informatie geleid worden.

Een laatste punt dat opvallend is bij het bezoeken van de hoofdpagina van Lentis, is de bovenste balk van de pagina. In deze balk staan alle zorggroepen vermeld (wederom met een hele korte, niet overal even duidelijke uitleg). De bezoeker kan direct op de naam van de zorggroep klikken en zo op die pagina uitkomen. Ook kan hij met zijn muis op de zorggroep gaan staan, waardoor er een nieuwe witte balk opent met diverse hyperlinks. Deze witte balk kan leiden tot irritatie bij de bezoeker. Het is namelijk vaak niet mogelijk om direct een link te openen in deze witte balk. Wanneer er met de cursor bewogen wordt, verdwijnt deze namelijk vaak. Regelmatig moet dit vier à vijf keer geprobeerd worden om dan eindelijk iets aan te kunnen klikken. Ook andere personen die ik vroeg om dit te testen, kregen dit probleem. Dit leidt tot irritatie.

Page 103: Begrijpelijkheid teksten

102

Linis

Bij het bestuderen van de teksten van Linis, valt direct op dat er een aantal teksten te lang is voor het web. Bijvoorbeeld de teksten ‘Activering & Re-integratie’ of ‘Klinische opname’. Deze teksten beslaan in een Word Document respectievelijk vier en drie volledige pagina’s. Op een beeldscherm is dit niet uitnodigend om te lezen. Lezers zullen afgeschrikt worden door te lange teksten en deze teksten overslaan. Onder andere Renkema (2012), Price en Price (2002) en Nielsen (1997) stellen dat het met name bij webteksten erg belangrijk is om korte teksten te hanteren.

Het is dus aan te raden om de teksten op de website in te korten tot overzichtelijke, korte tekstjes. Mochten de lezers behoefte hebben aan meer informatie, dan kan er verwezen worden naar andere documenten.

Verder valt op dat in de teksten van Linis, meer dan in alle andere zorggroepen, veel slordigheden staan. De teksten bevatten veel kleine type- of grammaticale fouten. Twee voorbeelden van deze slordige fouten: (Tekst: Over Linis)

“Een persoonlijkheids- of ontwikkelingsstoornis, waarbij de problemen wortelen in de manier waarop ieman in elkaar zit”

“Onze patiënten hebben met elkaar gemeen dat ze: - De regie over het eigen gerag soms kwijt is of raakt*.” (*zijn/raken)

Ook in andere teksten komen dergelijke foutjes naar voren. Deze fouten doen weinig afbreuk aan de begrijpelijkheid van de teksten, maar ze kunnen wel afleiden en ergernis opwekken.

Daarnaast valt op dat er binnen de teksten van Linis een aantal gevallen wordt gewisseld van perspectief. Een voorbeeld hiervan is:

(Tekst: FACT)

“FACT heeft niet alleen oog voor problemen, maar juist ook voor de mogelijkheden die mensen hebben om zo zelfstandig mogelijk te kunnen leven.

Wat biedt het FACT-team?

Afhankelijk van wat nodig is, heeft u één of meerdere keren per maand contact met de hulpverleners. Dit kan bij u thuis of u komt bij het FACT.”

Wisselingen in perspectief maken een tekst minder mooi. Bovendien kunnen er twijfels zijn over wie/wat de schrijver precies bedoelt. Bovendien geven lezers de voorkeur aan een persoonlijke benadering (you-orientation (Sammons, 2007)). Het is daarom beter om niet te wisselen van perspectief en te kiezen voor ‘de mogelijkheden die u heeft om zo zelfstandig mogelijk te kunnen leven’.

Page 104: Begrijpelijkheid teksten

103

Jonx

De teksten voor patiënten bij Jonx zijn opgedeeld in teksten voor drie leeftijdsgroepen: jonger dan 12 jaar, tussen de 12 en de 16 jaar en ouder dan 16 jaar. Voor iedere leeftijdsgroep zijn er basisteksten, die enigszins herschreven zijn. Zo is er een basistekst met algemene informatie en zijn er ook teksten met vragen en verhalen van ‘andere’ kinderen/jongeren. De informatie is min of meer gelijk, alleen de stijl en woordkeuze is op sommige plaatsen verschillend.

De teksten van Jonx zijn over het algemeen helder en goed passend bij de jongere doelgroep. Op verschillende plaatsen is er wel het gevaar dat er wordt ‘doorgeslagen’ in het gebruiken van jongerentaal. Een voorbeeld waar de jongerentaal, mijns inziens, doorslaat is: (Tekst: Ik ben 16 jaar of ouder):

“Dat je vet baalt van je leven en van jezelf”

of “Voel jij je geestelijk niet okay?”.

Naar mijn idee zijn deze voorbeeldzinnen enigszins overdreven. Dit kan een negatief effect hebben op de jongeren. Vaak is jongerentaal niet meer ‘cool’ wanneer ook volwassenen het gebruiken. Het gebruik van te populair taalgebruik is iets waar de schrijvers van Jonx voor moeten waken.

Behalve de soms iets overdreven jongerentaal viel nog iets op binnen de teksten op de Jonx website,

namelijk het gebruik van citaten binnen de tekst. Bij het analyseren van de teksten (zie hiervoor het

Word document ‘Jonx routes en teksten’) heb ik al aangegeven dat dit een kwestie van smaak kan zijn,

maar ik vind de volgende passage verwarrend:

(Ttekst ‘Wat kan ik doen’ (voor kinderen jonger dan 12))

“Wat heb ik toch? Heb ik adhd?”.

Vervolgens gaat de tekst over allerlei zaken, maar niet over ADHD.

Wellicht is het handig om nogmaals te overwegen of het plaatsen van dergelijke citaten de duidelijkheid

wel ten goede komt. Wanneer de citaten als tussenkopjes worden gelezen (zoals ik dat lees) wordt de

verwachting geschapen dat het citaat besproken wordt in de daaropvolgende alinea. Dit is dus niet elke

keer het geval bij de Jonx teksten.

Op deze twee algemene aandachtspunten en een aantal kleine op- en aanmerkingen na, beoordeel ik de teksten van Jonx dus als erg goed en zijn ze passend bij de doelgroep.

Page 105: Begrijpelijkheid teksten

104

Dignis

Bij het bekijken van de teksten van Dignis valt op dat de meeste onderdelen begrijpelijk geschreven zijn. Het Excel bestand ‘Analysevragen Dignis’ laat op bijna alle onderdelen een positieve score zien. Toch zijn de teksten van Dignis niet perfect; dit heeft voornamelijk te maken met slordigheden.

Een voorbeeld van een tekst waarin een aantal slordigheden naar voren komt, is de tekst ‘Heymanscentrum’:

(Tekst: Heymanscentrum)

“Het Heymanscentrum is centrum voor wonen, zorg en welzijn in het zuiden van de stad Groningen. We

geven hier naast de zorg in het verzorlgingshuis, verpleeghuis en thuis ook specialistische zorg, zoals

dagbehandeling, revaldatie, opname na CVA (beroerte) en palliatieve zorg. .”

Ook is deze tekst ‘slordig’ door niet alle moeilijke woorden uit te leggen of te vervangen door makkelijkere woorden:

“ Naast de afdelingen voor somatiek en psychogeriatrie (dementie) hebben we twee gespecialiseerde afdelingen, één voor revalidatie na een beroerte (CVA) en één voor palliatieve zorg.”

Het is onduidelijk waarom wordt verwacht dat psychogeriatrie het enige woord is dat uitgelegd moet worden. ‘Somatiek’ en ‘palliatieve zorg’ zijn ook geen dagelijkse woorden. Deze woorden moeten daarom ook uitgelegd worden (of worden vervangen door makkelijkere woorden). Door dergelijke slordigheden wordt een tekst minder begrijpelijk en is een tekst minder leesbaar.

Een ander storend element is de wisseling van perspectief. Zoals eerder besproken (bij ‘Linis’) kan een wisseling van perspectief afleidend werken. Ook in de teksten van Dignis komt dit naar voren. Bijvoorbeeld in dit fragment: (Tekst: Over Dignis).

“Dignis biedt zorg aan mensen met dementie. Maar ook aan de mensen in hun omgeving. We bieden diverse vormen van ondersteuning, afhankelijk van uw behoefte.”

De wisseling tussen het algemene ‘mensen met dementie’ en het persoonlijkere ‘uw behoefte’ is minder aantrekkelijk. In deze zin is het bovendien ook verwarrend omdat ‘uw behoefte’ kan horen bij ‘mensen met dementie’ en bij ‘mensen in hun omgeving’. Het advies is om te kiezen voor één perspectief, met als voorkeur een persoonlijke benadering.

Een laatste punt dat naar voren komt bij de Dignis teksten, is het gebruik van ‘marketing taal’ of ‘makelaarstaal’. In veel teksten komt een aantal promotiezinnen voor, die weinig informatieve waarde hebben. Deze zinnen voegen niet alleen weinig toe, ze maken de teksten ook minder bondig, zijn

Page 106: Begrijpelijkheid teksten

105

afleidend en horen niet thuis op een serieuze website (zoals die van Dignis). Bovendien schrijft de onderzoeker Nielsen (1997) dat in zijn vier jaar onderzoek naar websites en webteksten, één van de drie belangrijkste conclusies over de inhoud van webteksten is dat: “users detest anything that seems like marketing fluff or overly hyped language ("marketese") and prefer factual information.”

Voorbeelden van ‘marketing fluff’ binnen de teksten van Dignis:

(Tekst: Diamant) “In een omgeving, waar het accent ligt op wonen”

(Tekst Gabriël) “Kortom: in de Gabriël is het goed vertoeven.”

(Tekst De Duinstee) “We werken vanuit onze visie op belevingsgerichte zorg”

(Tekst Familie) “De mens en zijn verhaal zijn voor Dignis het vertrekpunt bij zorg en behandeling.”

Om te voorkomen dat de lezer zich stoort aan dit soort marketing taal en om de teksten bondiger te

maken is het advies om alleen ‘echte’ informatie te handhaven en de marketing taal zoveel mogelijk te

schrappen.

Page 107: Begrijpelijkheid teksten

106

Welnis

Bij het bekijken van het Excel bestand ‘Analysevragen Welnis’ wordt duidelijk dat één tekst, bestaand uit twee onderdelen, er op een negatieve manier uitspringt. Dit is de tekst ‘Integrale psychiatrie’ + ‘Werkwijze integrale psychiatrie’. Deze twee onderdelen van dit onderwerp scoren beide een ruime onvoldoende op de analyse.

De tekst wordt op diverse onderdelen negatief beoordeeld. Zo scoort de tekst onvoldoende op het onderdeel ‘Consequente opbouw’ en ‘Webteksten: presentatie’. Dit is voornamelijk te wijten aan het feit dat de tekst te lang is. Opvallend is ook dat de tekst, als een van de weinige teksten binnen de gehele Lentis website, onvoldoende scoort op alle onderdelen van ‘Formulering’ en ‘Webteksten: Formulering’. De tekst scoort onvoldoende op begrijpelijkheid en sluit daarom ook niet aan bij de doelgroep.

Een voorbeeld hiervan is de volgende passage:

(Tekst: Integrale psychiatrie)

“De behandeling is gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek naar veiligheid en effectiviteit. De

gehanteerde diagnostische methoden, behandelingen en/of preventieve maatregelen zijn een aanvulling

op de reguliere geneeskunde”

Een nog duidelijker voorbeeld is de volgende alinea: (Tekst: Werkwijze integrale psychiatrie)

“Voor de wetenschappelijke effectevaluatie van de geboden behandelingen worden verschillende

methoden gebruikt. Het kan gaan om gerandomiseerde en gecontroleerde studies (RCT’s), maar ook om

single case studies (n=1's). RCT’s worden wel gerelateerd aan het vaststellen van 'efficacy' (een relatie

tussen de interventie en de uitkomst in ideale, gecontroleerde omstandigheden) en n=1's aan

'effectiveness' (een relatie tussen de interventie en de uitkomst in klinische, naturalistische

omstandigheden). Een n=1 studie zegt het meest wanneer het na een succesvolle RCT wordt gedaan, dus

wanneer de efficacy van een methode of interventie al is vastgesteld (Ottenbacher & Hinderer, 2001).

Een 'over het algemeen' werkzame behandeling blijkt dan ook effectief in duidelijk door de resultaten

van de n=1's omschreven bijzondere omstandigheden. Aan de andere kant kunnen n=1's ook heel goed

hypothesen genereren voor nieuw op te zetten RCT’s. Wanneer een nieuwe interventie voorzichtig

wordt uitgeprobeerd bij een beperkt aantal personen (bijvoorbeeld in een ongecontroleerde pilotstudie)

en lijkt te werken, dan kan dat aanleiding zijn deze indruk vervolgens in een grotere groep onder

gecontroleerde omstandigheden te onderzoeken.”

Page 108: Begrijpelijkheid teksten

107

Binnen een website waar alle teksten zijn geschreven voor ‘gewone’ patiënten en familieleden van patiënten, valt deze wetenschappelijke vaktaal erg uit de toon.

Een ander verbeterpunt op de website van Welnis is het zinnetje ‘Skip navigation link’. Deze term, die vermoedelijk bij het maken van de website gebruikt is, komt vier keer naar voren. Het komt naar voren bij: Team GGZ voor doven en slechthorenden, Acute deeltijdbehandeling, Acute hulp in de thuissituatie en 24-uursdienst. (Voorbeeld: Acute Deeltijdbehandeling)

Een slordigheid zoals deze beïnvloedt de begrijpelijkheid van de tekst zelf niet, maar is wel storend en niet professioneel.

Page 109: Begrijpelijkheid teksten

108

Forint

Forint wordt omschreven als ‘Forensische en Intensieve psychiatrie’. Opvallend is dat deze term nergens wordt toegelicht. In ‘Over Forint’ wordt wel ingegaan op wat Forint doet, maar de term ‘forensisch’ blijft onuitgelegd. Dit is vreemd, want ‘forensische psychiatrie’ is geen dagelijkse term.

Bij het analyseren van de teksten van Forint valt op dat Forint het laagste aantal teksten heeft van alle zorggroepen. Binnen dit lage aantal vallen toch twee teksten op met een negatieve beoordeling. Deze teksten zijn: ‘AFPN’ en ‘IZZ’.

AFPN staat voor ‘Ambulante Forensische Psychiatrie Noord Nederland’. De tekst scoort laag op de samenhang, de formulering én de woordkeus. Wat betreft het onderdeel ‘Samenhang’ scoort de tekst onvoldoende op ‘duidelijke opbouw’, ‘inzichtelijke onderverdeling’ en redelijk op ‘logische volgorde’. Opvallend is dat de tekst onvoldoende scoort op de begrijpelijkheid van de formulering, en daardoor ook negatief scoort op ‘Past bij de doelgroep’*.

De tekst IZZ (Intensieve Zorg Zuidlaren) scoort slecht op dezelfde onderdelen. Deze tekst is echter wel positiever beoordeeld dan de AFPN tekst. Op zowel de samenhang als de formulering scoort de IZZ tekst een ‘Redelijk’ in plaats van een ‘Nee’*. De IZZ tekst past echter ook niet goed (genoeg) bij de doelgroep. (* De beoordelingen zijn terug te lezen in het Excel document ‘Analysevragen Forint’, hierbij zijn drie beoordelingen gegeven: ‘Ja’ positief,’Redelijk’ is neutraal en ‘Nee’ is negatief).

Een voorbeeld van een zin uit de tekst AFPN, die slecht scoort op begrijpelijkheid en mede daardoor slecht past bij de doelgroep, is het volgende:

(Tekst: AFPN)

“De wijze van behandelen is multidisciplinair met als doel het behandelen van de stoornis en daarmee

het voorkomen van een recidive. Op indicatie kunnen patiënten gedurende hun hele levensloop

behandeling en begeleiding van de AFPN krijgen.”

Ook een voorbeeld uit de tekst IZZ:

(Tekst: IZZ)

“Het team bestaat uit verpleegkundigen, psychiaters, psychologen, neuropsycholoog, maatschappelijk

werkers, sociaal juridisch medewerkers, activiteitentherapeuten en psychomotorisch therapeuten.”

Dergelijke passages sluiten niet aan bij de voorkennis en de leesvaardigheid van de gemiddelde bezoeker

van de website. Het is aan te raden om hier te kiezen voor meer alledaagse woorden.

Page 110: Begrijpelijkheid teksten

109

Lentis Direct

Lentis Direct is de enige zorggroep die gebruik maakt van alternatieve teksten voor het beschrijven van diverse psychische klachten en problemen. Deze teksten zijn allemaal erg duidelijk en goed geschreven. Ook de andere teksten van Lentis Direct krijgen vrijwel allemaal een positieve beoordeling. Het Excel bestand ‘Analysevragen Lentis Direct’ laat dan ook vrijwel alleen maar ‘JA’ beoordelingen zien.

Toch is er wel een aantal opmerkingen te maken over de teksten van Lentis Direct. De belangrijkste opmerking heeft te maken met nieuwe alinea’s. Nieuwe alinea’s worden bij verschillende teksten niet gemarkeerd met witregels of op een andere manier. Ook ontbreken er op bepaalde plaatsen tussenkopjes. Dat laatste komt opvallend vaak voor binnen de teksten van Lentis Direct. Witregels en tussenkopjes zijn ideale hulpmiddelen voor scannende lezers en geven teksten bovendien een lichter design (niet langer een ‘lap tekst’).

Voorbeelden van alinea’s waar een witregel gewenst is zijn:

(Tekst: Voluit Leven)

“Niet langer gericht op controle of vermijden, maar gericht op accepteren. Het hoort erbij! Er wordt gebruik gemaakt van de ACT (Acceptance and Commitment Therapy) en van aandachtstraining (mindfulness), beide bewezen effectief.”

(Tekst: In de put, Uit de put)

“Er wordt vooral gewerkt vanuit uw sterke kanten. U leert onder andere:

Wat depressiviteit is en hoe depressief u zelf bent Hoe u sombere gedachten kunt voorkomen “

Op sommige plekken wordt er naast de witregel ook een tussenkopje gemist. Bijvoorbeeld: (Tekst: L.O.L op je werk)

“Doel van de cursus is dat de deelnemers zich bewust(er) worden van hun persoonlijke stressfactoren en hoe zij hier - ieder op hun eigen wijze - op een gezonde manier mee om kunnen gaan. Wij gaan ervan uit dat als mensen dat kunnen, uitval door stress wordt voorkomen. De beoogde resultaten voor de deelnemers zijn:

Inzicht krijgt in persoonlijke stressfactoren. Stress situaties vroegtijdig leren herkennen. Vaardigheden leren om beter om te gaan met stressvolle situaties. In de praktijk toe kunnen passen van hetgeen ze hebben geleerd in de training.”

Page 111: Begrijpelijkheid teksten

110

Duidelijker is het om na ‘wordt voorkomen.’ een witregel te plaatsen met vervolgens een tussenkopje Beoogde resultaten (of iets soortgelijks). Daarna kan dan, na nog een witregel, de opsomming met de beoogde resultaten volgen.

Op het gebied van opsommingen valt ook nog winst te behalen. In de theoriebespreking voorafgaande aan de analyse (zie hiervoor het literatuurverslag) is onder meer stilgestaan bij verschillen tussen vaardige- en niet vaardige lezers. Een verschil dat genoemd wordt is het opslaan van informatie uit een tekst in het geheugen. Niet-vaardige lezers hebben er volgens Doak et al (1996) vaak moeite mee om meerdere informatie elementen op te slaan. Doordat zij veel geheugencapaciteit kwijt zijn aan het verwerken van een tekst, vergeten zij sneller elementen uit de informatie dan vaardigere lezers. Doak et al (1996) stellen dat de gemiddelde lezer ongeveer zeven items kan onthouden, en een minder vaardige lezer vijf items. Het is aan te raden om hier bij opsommingen rekening mee te houden. Door de opsommingen zoveel mogelijk te beperken tot vijf items, is de kans het grootst dat álle lezers álle onderdelen opslaan.

Binnen de teksten van Lentis Direct worden meerdere opsommingen gegeven die boven het aantal van vijf onderdelen zitten. Bijvoorbeeld:

(Tekst: Burn-out)

Tips tegen stressklachten

Neem voldoende tijd om bij te komen van stressvolle situaties. Schrijf op wat bij u stress veroorzaakt. Wat kost veel energie en wat kunt u daar aan veranderen? Schrijf op wat u energie geeft en maak daar iedere week tijd voor. Maak een onderscheid in dingen die ‘nu’ moeten gebeuren en dingen die best even kunnen

wachten. Houd tijd vrij voor onverwachte gebeurtenissen. Ga na of het realistisch is wat u van uzelf vraagt. Niemand is perfect. Werk kleine zaken zo snel mogelijk af. Doet u dat niet, dan stapelen ze op en blijft u eraan

denken. Doe een ding tegelijk en neem daar de tijd voor. Haasten maakt moe. Stel grenzen voor uzelf en zeg ‘nee’ als het u teveel wordt. Zorg dat u dit durft. Praat met uw partner of een goede vriend(in) over uw gevoelens en problemen. Praten lucht op! Beweeg een half uur per dag, bijvoorbeeld fietsen, zwemmen of wandelen. Zorg voor ontspanning en rust. Voor de een werkt yoga of meditatie, een ander heeft veel aan

ontspanningsoefeningen, massage of naar muziek luisteren. Zoek uw eigen manier. Zorg ervoor dat u voldoende slaapt, gezond eet, niet teveel koffie en alcohol drinkt en niet rookt. Probeer een vast dagritme aan te houden met niet te weinig, maar ook niet te veel slaap. Accepteer dat soms zaken in je leven niet lopen zoals je graag zou willen. Check de zelftest depressie van Mentaal Vitaal of de stresstest van Fonds Psychische gezondheid

De kans is volgens de theorie van Doak et al (1996) klein dat niet vaardige, maar ook vaardige lezers alle items opslaan. Het is daarom beter om het aantal punten in een opsomming te beperken. Mocht het niet mogelijk zijn om te schrappen, dan is het zinvol om de opsomming te splitsen in twee of meerdere opsommingen.

Page 112: Begrijpelijkheid teksten

111

Een laatste punt dat een aantal keer terugkomt is, hoewel enigszins flauw, het volgende punt: (Tekst: verschillende teksten, bijvoorbeeld ‘Depressie’)

Lentis Direct is gemakkelijk te bereiken. Bijvoorbeeld door te bellen: (050) 5223298. Binnen drie dagen kunnen we u spreken.

Het lijkt bij bovenstaande formulering alsof de wachtrij bij de Lentis Direct telefooncentrale drie dagen is.

Page 113: Begrijpelijkheid teksten

112

Klachten en Problemen

Klachten en problemen bestaat uit teksten waarin informatie over diverse psychische klachten en problemen wordt besproken. Deze teksten staan op de hoofdpagina van Lentis en komen ook terug bij de verschillende zorggroepen (behalve bij Lentis Direct).

De teksten zijn allemaal ongeveer in dezelfde stijl geschreven. Dit is erg helder en informatief. Op de meeste klachten- en probleembeschrijvingen zijn dan ook weinig negatieve commentaren. Bij een paar teksten onder ‘Psychische klachten’ valt wel een aantal zaken op. Dit levert in het bijbehorende Excel bestand (Excel document ‘Analysevragen problemen klachten’) negatieve beoordelingen op.

De teksten die lager scoren dan de rest zijn:

- Druk zijn

- Moeilijk contact leggen

- Onrustig, snel afgeleid

Deze drie teksten scoren slecht op het onderdeel ‘Voldoende samenhang’. De negatieve beoordeling komt voort uit problemen met de opbouw en de inzichtelijkheid van de onderverdeling.

Een voorbeeld hiervan is het volgende :

(Tekst: ‘Onrustig, snel afgeleid)

“Onrustig, snel afgeleid”

Dan wordt al snel gedacht aan ADHD, terwijl dat lang niet altijd het geval is. De één is nu eenmaal drukker of meer aanwezig dan een ander. De belangrijkste verschijnselen van ADHD zijn:

(Vervolgens gaat de tekst in zijn volledigheid verder over ADHD).”

Dit is een onlogische onderverdeling, door eerst te stellen dat het ‘niet altijd ADHD is’ en vervolgens alleen maar uit te weiden over ADHD. Daar komt bij dat alle informatie in zowel ‘Druk zijn’ als ‘Onrustig, snel afgeleid’ ook terugkomt in de tekst ‘Psychische problemen: ADHD en ADD’. Niet alleen verwarrend, maar ook nog eens dubbelop dus.

De andere teksten scoren dus wel hoog op mijn analyseformulier. Twee zaken vallen echter nog wel op binnen die teksten. Evenals in de bespreking van de teksten van ‘Lentis Direct’ valt ook hier op dat er veel gebruik gemaakt wordt van lange opsommingen. Opsommingen van meer dan vijf items zijn eerder uitzondering dan regel. Zoals eerder al uiteengezet is het advies om opsommingen zo veel mogelijk te beperken tot vijf onderdelen, om zo de kans te vergroten dat alle lezers alle onderdelen ook daadwerkelijk opslaan.

Page 114: Begrijpelijkheid teksten

113

Het laatste punt dat opvalt bij de teksten over klachten en problemen is het overdadige gebruik van witregels. Waar bij ‘Lentis Direct’ nog gevraagd werd om meer witregels, wordt er nu gevraagd om te minderen.

Voorbeelden:

(Tekst: Dwangstoornis)

“Deze dwanggedachten of handelingen veroorzaken veel last en verstoren het dagelijks functioneren.

Iemand heeft het gevoel heeft dat de gedachten en het gedrag niet bij hem horen. De gedachten en het

gedrag zijn bovendien ongewenst.”

(Tekst: Manisch depressief)

“De aandoening manifesteert zich vaak voor het eerst bij mensen tussen zestien en dertig jaar. Mannen en vrouwen hebben er even vaak last van.

Een manisch-depressieve stoornis raakt veel mensen. Het is niet iets om je voor te schamen of om verborgen te houden.”

Hoewel het dus aan te raden is om witregels te gebruiken bij iedere nieuwe alinea, het is niet nodig om drie witregels te gebruiken.

Page 115: Begrijpelijkheid teksten

114

Verdere aanbevelingen

Voorgaande conclusies geven een beeld van de bevindingen op basis van mijn analyse. Deze analyse komt voort uit een literatuurstudie. Ondanks dat de bevindingen dus gelinkt kunnen worden aan bestaande literatuur, blijft het op bepaalde vlakken wel een subjectieve analyse. Dit omdat er maar één persoon (Jacob Dijkstra) een analyse heeft uitgevoerd. Om duidelijk in beeld te krijgen wat de bezoekers van Lentis vinden van de website van Lentis, is het goed om een onderzoek te verrichten onder de gebruikers.

Er zijn verschillende manieren om een website te laten evalueren door bezoekers. De eenvoudigste manier om de mening van bezoekers te vragen is door hen een vragenlijst in te laten vullen. Hierbij kan een eigen vragenlijst opgesteld worden. Ook kan er gebruik gemaakt worden van reeds bestaande vragenlijsten. Een goede mogelijkheid voor een bestaande vragenlijst is de Web Evaluation Questionnaire (WEQ). Deze evaluatielijst is opgesteld door Elling e.a. (2007). De evaluatielijst kwam tot stand door het combineren van bestaande literatuur en usability onderzoeken. De lijst bestaat uit verschillende dimensies.

Meer informatie over deze vragenlijst staat op de website: http://www2.hum.uu.nl/onderzoek/weq/

Waar de vragenlijst vooral na het lezen van een tekst (of website) ingevuld wordt, zijn er ook manieren om onderzoek te doen tijdens het lezen van een tekst (of website). Hierbij zijn verschillende mogelijkheden. Het is bijvoorbeeld mogelijk om gebruik te maken van de plus-en-minmethode. Deze methode vraagt lezers om tijdens het lezen plussen en minnen te plaatsen bij de tekst. De plussen staan voor positieve passages en de minnen voor negatieve passages. Na de tijd wordt met de proefpersoon besproken waarom de plussen als positief bevonden zijn en waarom de minnen als negatief. Een soortgelijke manier van werken wordt ook gehanteerd in het evaluatieprogramma Focus. Dit computerprogramma stelt lezers in staat om tijdens het lezen commentaar in te vullen. Na de tijd kunnen deze commentaren dan worden besproken.

Hoewel de lezer tijdens het lezen zijn bevindingen noteert, blijft het zo dat de bespreking van de bevindingen na de tijd plaats vindt. Om tijdens het lezen zelf conclusies te kunnen trekken, is het handig om gebruik te maken van hardop denken. Hierbij worden proefpersonen gevraagd om hardop te denken tijdens het verwerken van de tekst. Er kan worden gekozen om de proefpersoon alleen te laten lezen en zijn gedachtes tijdens het lezen hardop te formuleren. Vaak worden er, met name bij het evalueren van websites, ook opdrachten meegegeven aan de proefpersoon. De proefpersoon moet bepaalde taken uitvoeren (bijvoorbeeld het opzoeken van bepaalde informatie op de website) en hierbij zijn gedachtes hardop formuleren. Zo kan de begrijpelijkheid getoetst worden en tevens meegenomen worden of de website handig werkt.

De hardopdenkmethode is een veelgebruikte manier om de gebruiksvriendelijkheid (usability) van een website te onderzoeken. Veel onderzoekers zijn erg positief over deze testmethode. Lentz en Pander Maat (2003) concludeerden dat hardop denken (zonder taken) beter werkt dan de plus-min methode of via het programma Focus.

Om helemaal een goed beeld te krijgen hoe de proefpersoon de taken uitvoert kan ook gebruik gemaakt worden van een relatief nieuwe onderzoeksmethode: eye-tracking. Met deze methode worden de oogbewegingen van de proefpersonen vastgelegd. Zo kan gevolgd worden waar de meeste aandacht van

Page 116: Begrijpelijkheid teksten

115

de proefpersoon naar toe gaat. Vaak wordt eye-tracking gecombineerd met hardop denken onderzoek. De proefpersonen krijgen een taak en vertellen hardop wat ze doen en denken. Ondertussen wordt ook nog eens gemeten hoe de ogen van de proefpersonen bewegen. Het nadeel van eye-tracking is wel dat het een specialistische methode is waar specifieke kennis en ook dure apparatuur voor nodig is.

Op basis van een van bovenstaande onderzoeksmethodes kan Lentis de teksten verder testen bij de bezoekers. Zo kan onderzocht worden waar volgens de bezoekers de moeilijkheden zitten. Op die manier kan er verder worden gewerkt aan een steeds gebruiksvriendelijkere website.

Meer informatie over de genoemde vormen van gebruikersonderzoek staat onder andere in:

Haak van den , M., Jong de, M., Schellens, P.J. (2006). Hardopdenkprotocollen en gebruikersonderzoek. Tijdschrift voor Taalbeheersing, 28:3, 185 – 197 Pander Maat, H., Lentz, L. (2003). Waarom het lezersprotocol zo’n goede methode is om begripsproblemen op te sporen. Tijdschrift voor Taalbeheersing, 25:3, 202 -220

Lentz,L., Mak,P., Pander Maat,H. (2006). Oogbewegingsregistratie en gebruikersonderzoek. Tijdschrift

voor Taalbeheersing 28:3, 233-244.

Page 117: Begrijpelijkheid teksten

116

Literatuurlijst:

Gebruikte boeken

Burger, P., Jong de, J. (1997). Handboek Stijl. Groningen: Martinus Nijhoff.

Doak, C.C., Doak, L.G., Root, J.H. (1996). Teaching patients with low literacy skills. 2nd edition.

Philadelphia: J.B. Lippincott Company

Hoeken, H., Hornikx, J., Hustinx, L. (2009). Overtuigende teksten. Bussum: Countinho

Horton, W. (1997). Secrets of user-seductive documents: wooing and winning the reluctant reader. 2nd edition. William Horton Consulting.

Jansen, C., Steehouder, M., Gijsen, M. (Redactie) (2006). Professioneel communiceren. 2e druk.

Groningen/Houten: Martinus Nijhoff.

Onrust, M., Verhagen, A., Doeve, R. (1993). Formuleren. 1e druk. Houten/Diegem: Bohn Stafleu Van Loghum.

Pander Maat, H. (2002). Tekstanalyse. Bussum: Coutinho.

Price, J., Price, L. (2002). Hot text: web writing that works. Albuquerque New Mexico: The communication circle.

Renkema, J. (2012). Schrijfwijzer. 5e druk. Amsterdam: Uitgeverij Boom.

Sammons, M. (2007). The Longmans guide to style and writing on the internet. New York: Longman Publishing Group.

Wizowski, Harper, Hutchings (2008). Writing Health Information for patients and families. Hamilton Health Sciences.

Page 118: Begrijpelijkheid teksten

117

Gebruikte artikelen

Bosma, H., Traag, T., Berger- Van Sijl, M., Van Eijk, J., Otten, F. (2007). Intelligentie, sociaaleconomische status en ziekenhuisopnamen van jongvolwassenen. Nederlands Tijdschrift Geneeskunde, 151, 1076-1082. Geraadpleegd op: http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/A81152BE-AA2F-4FF3-AE3D-C0B567860B55/0/2007Intelligentieenziekenhuisopnamenart.pdf Bode de , M. (2008). ‘Weet ik wat jouw ogen zien?’. Masterscriptie Universiteit Utrecht.

Canadian Public Health Association. (2008). Health Literacy Portal. (Beschreven in: Wizowski, Harper, Hutchings (2008). Writing Health Information for patients and families. Hamilton Health Sciences.)

Davis, T.C, Williams, M.V., Marin, E., Parker, R.M., Glass,J. (2002). Health literacy and cancer communication. CA Cancer: Journal for clinicians, 52, 134 – 149. Elling,S., Lentz, L., Jong de, M., Bergh van den, H. (2012). Measuring website quality in a controlled versus an online context with the ‘Website Evaluation Questionnaire’. Government Information Quarterly, 29, 383-393. Jansen, C. (2013). Taalniveau B1: de nieuwste kleren van de keizer. Onze Taal, 82;2, 56-57

Jansen, F. (2008). Op de bres voor eenvoudige taal: hoe zinvol is de Plain Language beweging. Onze Taal,

77-1, p 8-10.

Gayle, B. N., Preiss, R. W., Allen, M. (1998). Another look at the use of rhetorical questions. In M. Allen & R. W. Preiss (Eds.), Persuasion: Advances through meta-analysis Cresskill, NJ: Hampton Press. 189-201. GGD Groningen. (2011). Gezondheidsprofiel Groningen 2010. Geraadpleegd op: http://ggd.groningen.nl/gezond-leven/gezondheidsenquete/tabellenboek-gezondheidsprofiel-groningen-2010-met-omslag.pdf Haak van den , M., Jong de, M., Schellens, P.J. (2006). Hardopdenkprotocollen en gebruikersonderzoek. Tijdschrift voor Taalbeheersing, 28:3, 185 – 197 Hoeken, H. (1998). Problem-solution structures in persuasive texts: Effects on attention, comprehension,

and yielding. Communications, 23, 61-81.

Kamalski, J., Sanders, T., Lentz, L. (2008). Coherence marking, prior knowledge and comprehension of

informative and persuasive texts: sorting things out. Discourse Processes, 45, 323 – 345.

Meyer, B. J. F. (2003). Text coherence and readability. Topics in Language Disorders, 23(3), 204-224.

Morrow, D., Leirer, V., & Altieri, P. (1995). List formats improve medication instructions for older adults. Educational Gerontology, 21(2), 151-166. Nielsen, J., Morkes, J. (1997). How to write for the web. Geraadpleegd op: http://www.useit.com/papers/webwriting/writing.html

Page 119: Begrijpelijkheid teksten

118

Pander Maat, H., Lentz, L. (2003). Waarom het lezersprotocol zo’n goede methode is om begripsproblemen op te sporen. Tijdschrift voor Taalbeheersing, 25:3, 202 -220

Pander Maat, H., Lentz, L. (2009). Improving the usability of patient information leaflets. Patient Education and Counseling,80, p 113-119.

Renkema, J., Leuverink, K.R. (2011). Belastingdienst, let op je woorden. Onderzoek in opdracht van de Belastingdienst. (Geraadpleegd op )

The U.S. Department of Health and Human Services. (2007). Plain language: A promising strategy for clearly communicating health information and improving health literacy. Washington, DC: Office of Disease Prevention and Health Promotion. Twicler, Th.B., Hoogstraaten, E, Reuwer, A.Q., Singels, L., Stronks, K., Essink-Bot, M.L. (2009). Laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden vragen om een antwoord in de zorg. Nederlands tijdschrift Geneeskunde. 153:A250, pp 1 -5 Weiss, B. (2003). Health Literacy: A manual for clinicians. Chicago, IL: American

Page 120: Begrijpelijkheid teksten

119

Bijlage: overzicht adviezen

Een extra overzicht van alle adviezen over:

Opbouw en structuur

op pagina 120

Zinnen

op pagina 122

Woorden

op pagina 123

Perspectief en toon

op pagina 124

Lezers met een lage leesvaardigheid

op pagina 124

Opmaak en stijl

op pagina 125

Page 121: Begrijpelijkheid teksten

120

Opbouw en structuur

Alle adviezen die te maken hebben met een goede tekstopbouw en een goede tekststructuur:

Het kiezen van de juiste structuur:

Kies een passende structuur: organiseer de informatie naar de behoefte van de lezer. op pagina 177

Trek de aandacht van de lezer met structuur: kies voor het trekken van de aandacht een geschikte structuur. op pagina 19

Een goede introductie:

Zorg voor een goede introductie, waardoor de lezer enthousiast raakt.

op pagina 6363

Trek de aandacht van de lezer.

op pagina 75

Een goed gestructureerde alinea:

Zorg dat de eerste zin van de alinea de meest belangrijke is. Sluit de andere zinnen vervolgens logisch,

volgens een helder patroon, op elkaar aan.

op pagina 2020

Een goede opbouw; extra tips voor webteksten:

Verbind ideeën met elkaar door middel van hyperlinks.

op pagina 69

Gebruik contxtuele aanwijzingen.

op pagina 7171

Zorg voor een F-patroon.

op pagina 72

Een goede samenhang en een consequente tekst:

Zorg voor samenhangende relaties binnen de tekst: vermijd onduidelijke verwijzingen en zorg dat alle mogelijke lezersvragen beantwoord worden. op pagina 23

Zorg voor een coherente tekst met goede kopteksten.

op pagina 26

Page 122: Begrijpelijkheid teksten

121

Structuuroverzicht: geef bij lange teksten een tekstoverzicht:

Geef bij langere tekststructuren een ‘roadmap’ die aangeeft waar de lezer zich binnen de tekst bevindt.

op pagina 6060

Page 123: Begrijpelijkheid teksten

122

Zinnen

Alle adviezen voor het schrijven van goede en duidelijke zinnen.

Het ordenen van informatie in een zin:

Orden de informatie in een zin via een thema-rhema structuur of via het links-rechtsprincipe. op pagina 22

Variatie in zinnen:

Wissel lengte van zinnen, soort zinnen en volgorde binnen zinnen af.

op pagina 54

Adviezen voor zinnen in online teksten:

Houd zinnen op het web kort en simpel.

op pagina 74

Kies voor korte, actieve zinnen, maar varieer de zinslengte.

op pagina 37

Voorkomen van fouten in zinnen:

Zorg dat zinnen in balans zijn en waak voor stijlbreuken

op pagina 299

Vermijd tangconstructies.

op pagina 41

Vermijd voorzetselmalaise

op pagina 42

Page 124: Begrijpelijkheid teksten

123

Woorden

Alle adviezen voor de juiste woordkeus.

Juiste woordkeus:

Gebruik belangrijke termen consequent hetzelfde, varieer verder met de woordkeus.

op pagina 55

Juiste spelling

Maak gebruik van de juiste spelling en correcte interpunctie.

op pagina 6657

Houd het simpel:

Kies voor simpel taalgebruik.

op pagina 35

Duidelijke woorden:

Pas op voor lege woorden en vaagmakers: zorg dat de tekst nauwkeurig en duidelijk is.

op pagina 399

Woorden om de tekst en de lezer te ondersteunen: signaalwoorden en structuurmarkeerders:

Gebruik signaalwoorden en structuurmarkeerders.

op pagina 33

Verwijzingen met woorden:

Voorkom bij verwijzingen onduidelijkheid en plaats verwijzingen bij voorkeur vooraan in een zin.

op pagina 31

Afkortingen:

Laat afkortingen die een lang begrip uit leggen regelmatig terugkomen en vermijd andere afkortingen

op pagina 45

Woorden om te vermijden:

Gebruik geen ‘buzz-woorden’.

op pagina 79

Page 125: Begrijpelijkheid teksten

124

Perspectief en toon

Alle adviezen voor het kiezen van een duidelijk schrijversperspectief en een goede toon van de tekst.

Een duidelijk en consequent perspectief kiezen:

Maak een duidelijke scheiding van informatie en kies per informatieblok één perspectief.

op pagina 27

Maak een duidelijke keuze tussen zakelijk en persoonlijk

op pagina 28

De juiste toon aanslaan: persoonlijk en lezersgericht:

Kies een persoonlijke toon en maak informatie lezer georiënteerd.

op pagina 77

Kies voor een lezersoriëntatie: ‘you-orientation’.

op pagina 78

Page 126: Begrijpelijkheid teksten

125

Lezers met een lage leesvaardigheid

Alle adviezen om extra rekening te houden met lezers met een lagere leesvaardigheid.

Rekening houden met lezers met een lage leesvaardigheid:

Houd rekening met lezers met een lage leesvaardigheid.

op pagina 89

Sluit de informatie aan bij de vaardigheden en geheugencapaciteit van lezers met een lage

leesvaardigheid.

op pagina 91

Rekening houden met nieuwe, onervaren gebruikers:

Pas teksten aan wanneer geschreven wordt voor beginnende en moeilijk lezende gebruikers.

op pagina 87

De tekst zo makkelijk mogelijk maken:

Verlaag de cognitieve lasten voor de lezers.

op pagina 76

Voorkom ‘information overload’.

op pagina 84

Page 127: Begrijpelijkheid teksten

126

Opmaak en stijl

Alle adviezen met betrekking tot een goede opmaak en een duidelijke stijl.

Een duidelijk en leesbaar design:

Maak een licht design: genoeg witregels en korte alinea’s, voorzien van duidelijke betekenisvolle

kopteksten.

op pagina 58

Zorg voor een aantrekkelijke en goed leesbare lay-out.

op pagina 93

Opdelen in korte en leesbare stukken:

Houd de teksten kort en bondig.

op pagina 82

Maak elke paragraaf kort en segmenteer de informatie.

op pagina 833

Stijl: maak de tekst bondig en nauwkeurig:

Zorg voor een bondige stijl 47

Zorg voor een concrete stijl op pagina 5050

Gebruik tussenkopjes:

Benadruk belangrijke informatie.

op pagina 85

Gebruik kopjes tussen de verschillende tekstonderdelen.

op pagina 86

Opsommingen:

Gebruik bij drie elementen die onder dezelfde noemer vallen een opsomming

op pagina 43