CUMHURYET DEVR TRK EDEBYATI *

Prof. Dr. erif AKTA

Cumhuriyet Devri Trk Edebiyat, Trklerin millet halinde yaama istek ve iradesi etrafnda vcut bulan edebiyata verilen addr.

Milletler, tarihin tabi ak iinde, vatan ad verilen belli bir meknda sosyal, kltrel estetik deerlerin ve siyas artlarn, zamann istek ve ihtiyalarna gre akl olarak yorumu neticesinde elde edilen neticelerin hayata intikaliyle ortaya karlar. Millete vcut veren unsurlar, o insan topluluuna ait tarihin derinliklerinden kaynan alr, sz konusu topluluun yaad tarih macera iinde zenginleir ve belli bir mahiyet kazanr.

Trk toplumu, XIX. yzyl ortalarndan itibaren zmnen XX. yzyln balarnda ise aka, millet halinde yaamaya taliptir. Bu, kaynan hayat karsnda insann her trl tavr ve hareketini ekillendiren zihniyet deiikliinden alr. Millet halinde yaamay istemek zihniyet deiikliinin ak ifadesidir. Zira millet halinde yaamay istemek, akl zihniyetin toplum ve fert hayatna hkim olmasn kabul etmek demektir. Akl zihniyet, ferdin iinde yaad toplumla ilikisini; ferdin gemiini, sahip olduu deerleri, onu dier milletlerin insanlarndan ayran hususiyetlerini, "biz" kelimesinde ifadesini bulan kendi milletinin insanlaryla ortak ynlerini aratrr, gelitirmeye ak biimde, zamann getirdii anlay ve metotla btn bunlar yorumlar.

Yenileme dnemi Trk Edebiyat, bu faaliyetin aksettii en berrak ve manidar zemindir. Tanzimat Edebiyat'nda, akl zihniyetin varln hissederiz. II. Merutiyet sonras Trk Edebiyatnda, bu zihniyet varln aka ortaya kor. Cumhuriyet'i iln eden irade de gcn, sz konusu zihniyetin olgunlamasndan alr. Bu iradenin Atatrk'te sembolletii gzden uzak tutulmamaldr. Cumhuriyet'in iln ve bu dneme karakteristiini veren inklplarla akl zihniyeti hayata hkim klma istek ve iradesi olarak deerlendirilmelidir.

Akl zihniyet, Trk insannn tarih iindeki yerini Trk dilinin kaynan ve gelimesini aratracak, bize has edebiyatn nasl ortaya konaca problemi zerinde duracak, sosyal ve kltrel deerlerimizin neler olduunu incelemeye ynelecektir. Gaye, insann kendisini kendisi olarak idrakidir.

Bu zihniyet, sz edilen faaliyetleri gerekletirirken gzlerini nefsinin kr kuyusuna dikmez, zamann getirdii teknik, anlatma ve sunma tarzlarndan da yararlanr. Tanzimat'tan Cumhuriyet'e uzanan Trk Edebiyat bu istein zaruri kld kademe kademe ilerleyen bir mcadele ve aray dnemi edebiyatdr. Mcadele ve aray II. Merutiyet'ten, hususiyle Cumhuriyet'ten sonra belli bir merhaleye ulam gibi grnr.

Dilde sadeleme hareketi, geni kitleye alma gayreti, tarihten yararlanma endiesi, halka ynelme abas, dini ve gemiteki baarlar estetik hazla yorumlama cesareti, Bat'y tanma istei, halkn yaama tarz ve problemleri zerinden durma arzusu, zerinde yaadmz mekn tanma ve tantma faaliyeti hep ayn kaynaa balanr. II. Merutiyet sonras ve 1923-1950 yllar arasndaki Trk Edebiyat bu problemler etrafnda dner. 1923'ten itibaren gerekletirilen sosyal deiiklikleri geni kitleye kabul ettirmek iin edeb faaliyetlerde bulunanlar da bu erevenin dna pek kamazlar. Yukarda saydmz genel tema ve temayller etrafnda her yazar bir dierini her grup bir dier grubun eksik brakt bir yn tamamlar. Bunun iin Cumhuriyet Devri Trk Edebiyat'n (1923-1950) akl zihniyet evresinde vcut bulan Trk Edebiyat demek istiyoruz. Bunun da, II. Merutiyet'ten sonra varln kabul ettirdiini daha nce belirttik. Zaten iki dnemi ne tema, ne de yazar kadrosu bakmndan birbirinden ayrmak mmkndr.

Byle bir giriten sonra Cumhuriyet Devri Trk Edebiyat'n "iir", "roman", "hikye", "tiyatro", "edebiyat tarihi" balklar altnda ksaca tantmaya alalm.

Cumhuriyet Dnemi Trk iiri

(1923-1950)

Cumhuriyet dnemi Trk iirini yalnz bana dnmek hatal olur. Buna geni bir hazrln tabi sonucu olarak bakmak gerekir. Osmanlya ait hayat tezahr, batdan alnan her trl yenilik, halkn sahip olduu zihn ve bedi faaliyetler, yeniden var olmak ideali ve endiesi etrafnda bir terkibe ular. te Cumhuriyet dnemi Trk Edebiyat bu terkibin endiesini ve zevkini yaar. Bu yzden de dnemin iir atmosferine birka koldan girmek gerekir.

Cumhuriyet dnemi Trk iiri, Merutiyet dneminde yaz hayatna giren insanlarn gayretleriyle ekillenir. Avrupa'dan 1912 ylnda memlekete dnen Yahya Keml, sohbetleri ve Darlfnn'daki dersleriyle ismi etrafnda hayranlkla kark bir dedikodu uyandrr. Yahya Keml, iirde tarih zaman iinde kazanlan kltr birikimini deerlendirmek ister. Ayrca bizde Bat iiri terbiyesiyle, Divan iirinin kendi dnyas iinde olgunlatrd zevki yakalama gayreti ierisindedir. Dergah Mecmuas etrafnda teekkl eden Yahya Keml grubu, Osmanl medeniyeti zevkini "msra- berceste" de terennm edilen seste bulur. Merutiyet dneminde Ziya Gkalp evresinde teekkl eden bir iir mektebi vardr. Buna edebiyat tarihimizde "Be Hececiler" ad verilmitir. "Be Hececiler" Yusuf Ziya Orta, Faruk Nafiz amlbel, Halit Fahri Ozansoy, Orhan Seyfi Orhon ve Enis Behi Koryrek' tir. Mehmet Emin'le balayan sade Trke ve heceyle iir syleme gayreti, Ziya Gkalp ve evresindekilerce fikr bir zemine oturur. Bunun millet olma endiesinin tabi bir sonucu olduunu sylemek gerekir. Hareket noktas da mer Seyfettin ve Ali Cnip' in "Gen Klemler" de balatt dilde sadeleme gayretidir. Bu da iirde vezin problemini gndeme getirir. Zevk deimesi ortamnda, bir zevk meselesi olan veznin tartlmas tabidir. Ziya Gkalp, halkn deerlerini terennm etmeye alr. Geni kitlenin tarih zaman iinde kazand kltr birikimini iirlerle edebiyata yerletirmek ister. Bunun iin yeni tema, yeni anlay ve yeni anlatma tarzlarna ihtiya vardr. Ziya Gkalp manzumeleriyle bu yolda nderlik yapmtr. Bata yukarda saydklarmz olmak zere pek ok air de Gkalp' e itirak ederler. Aruzda baladklar sanat hayatn heceyle srdrrler. Be Hececilerin ilk dnem yazdklar iirleri okuduumuzda belki basit bulacaz. Fakat unutulmamaldr ki, burada yeni bir iirin temeli atlmaktadr. Bu arada Yahya Keml' in hemen yannda, Fransz sembolistlerinden gelen bir sesle kendi mizacnn sesini birletirerek, ayr bir terkibe giden garip bir kii doar. Bu Ahmet Haim'dir. Haim, Bremond, Wagner ve Paul Valery' nin eserlerinin tesirinde saf iiri arar. Ahmet Haim'in iirine Edebiyat- Cedide zevkinin ayr bir mahiyet kazanm ekli denilebilir. Merutiyet dneminde yetien bu air, eserlerini Cumhuriyet dneminde verecektir. Bu arada Rza Tevfik de halk iiri zevkini gelitirir. Cumhuriyet Dnemi Trk iirinin bir baka kayna Mehmet Akif'tir.

Mehmet Akif'in iiri din karakter arz eder. Milletler, dine estetik nokta-i nazardan yaklarlar. Mehmet Akif de iirlerinde din heyecan terennm eder. te Trk iirinin Merutiyet' ten Cumhuriyet' e nakleden hali bu atmosfer iindedir.

1923-1950 yllar arasnda deiik iir hareketleri ortaya kmtr. Bu yllar arasnda edebiyat sahasna adm atanlara gemeden nce gemiten gelenler zerinde durmak icap eder. Gemiten gelip, yukarda belirttiimiz yllar arasnda edeb faaliyetleri srdren airler unlardr: Ali Ekrem Bolayr, Hseyin Siret zsever, Sleyman Nazif, Fazl Ahmet Ayka, Mehmet Behet Yazar, Mehmet Emin Yurdakul, Ziya Gkalp, Ahmet Haim, Yahya Keml, Yusuf Ziya Orta, Halid Fahri Ozansoy, Enis Behi Koryrek, Orhan Seyf Orhon ve Faruk Nafiz amlbel.

Servet-i Fnun mensuplarndan Ali Ekrem Bolayr, Cumhuriyet dneminde de edeb faaliyetlerini srdrr. 1925 ylnda din ve mill duygular coturmak amacyla nceden yaynlad "Ordunun Defteri" adl kitabn, yapt eklemelerle birlikte "Vicdan Alevleri" ad altnda yeniden karr. Ayrca 1921'de yaynlanan "Ana Vatan" adl iir kitabyla, ocuklar iin yazd iirleri bir araya getirerek iir demeti adyla karr. Btn bu rnekler Ali Ekrem Bolayr'n iir hayatna bir yenilik getirmez. Yine Servet-i Fnun mensuplarndan Hseyin Siret zsever, 1928 ylnda "Babozumu" ad kitabn karr. Sleyman Nafiz' in ise 1924 ylnda nesirleri ve iirlerini ihtiva eden "Malta Geceleri" adl kitab kar. Servet-i Fnun mensuplarnn bu eserleri onlarn edeb kiiliklerine nemli bir katkda bulunmaz.

Fecr-i Ati mensuplarndan Mehmet Behet Yazar, "Buhurdan" adl kitabn 1925 ylnda karr. Fazl Ahmet Ayka ise 1924 ylnda "Krpnt' y nereder. Fecr-i Ati mensuplarnn bu eserleri nemli bir atlm saylmaz. Fakat Fecr-i ti mensubu olmakla birlikte, Cumhuriyet dneminde verdii eserlerle Trk iirinin byk ustalar arasnda yer alan Ahmet Haim farkldr. Haim zerinde daha sonra durulacaktr.

Mill Edebiyat dneminin ba mimar olarak kabul edilen Mehmet Emin Yurdakul, bu dnem ierisinde de iir faaliyetini srdrr. 1928 ylnda "Mustafa Keml" adl kitab karr. Fakat bu onun edeb kiiliine herhangi bir ilveyi gerektirmez. Mehmet Emin' le birlikte Mill Edebiyat dneminin balatcs olan Ziya Gkalp de, lmnden bir yl nce 1923 ylnda "Altn Ik" adl iir kitabn yaynlar. imdiye kadar zerinde durduumuz gemi dneme ait airler, 1923'den sonra yazdklar eserlerle, edeb kiiliklerine nemli bir katkda bulunduklar sylenemez. Fakat imdi zerinde duracamz airler Cumhuriyet dnemi ile birlikte anlrlar.

Trk Edebiyatnn 1912 ylndan itibaren tanmaya balad Yahya Keml, olgun eserlerini Cumhuriyet dneminde vermeye balar. Yahya Keml, byk emeklerle uzun zamanda yazd iirlerin pek azn dergilerde nereder. Buna ramen ismi etrafnda byk bir hayranlk uyandrmaktadr. Aruz vezniyle iir kaleme alan air, tr eser vermektedir. "Eski iirin Rzgryla" ad altnda Divan iiri rneklerini sergiler. Klsik rbailer ve serbest tarzda yazd iirler vardr. Ahmet Haim' le birlikte saf iirin peinde olan Yahya Keml Beyatl, iirde bizi biz yapan deerler zerinde dnr. "Sleymaniye'de Bayram Sabah" adl iirinde 1071 tarihinden itibaren Anadolu'yu vatan edinen Trk milletini bayram namaznda bir araya getirir. Bu dokuz asrlk bir rh birlemesidir. Mimar, sanat ve zevk de bir aradadr. Bu, corafya ile insann birlikte yorularak vatan olma macerasn da dndrr.

Yahya Keml "Koca Mustafa Paa" adl iirde bir semtin insan manzaras ve yaama biimi zerinde durur. Semtin vcuda geliiyle tarih zaman iinde kazand deerleri ifade eder. Bu iirde bir toprak parasnn vatan haline gelme macerasn anlatan Yahya Keml, olaya tarih perspektiften bakar. iire ve dile kolektif bir ruhla yaklaan Yahya Keml' de dil zevki tarih zevkiyle eittir. Onun tesiri altnda kald airler arasnda Charles Baudleaire, Edgar Ailen Poe, Paul Verlaine, Jose Maria de Heredia vardr. Yahya Keml, Heredia' dan dille hesaplamay ve klsik zevki ilemeyi renmitir. Yahya Keml, destan airi kabiliyetiyle domutur. Ondaki sonsuzluk zlemi ve kolektif rh birbirine balanabilir. Sonsuzluk airi olarak da anlan Yahya Kemalde bu kavram yalnz bana deildir. airin iirlerinde oka yer alan tarihte akn ve deniz kavramlar birlikte dnld zaman, sonsuzluk dncesi ve kolektif ruhun birbiriyle ilikisi ortaya karlabilir.

Edeb hayata Fecr-i ti topluluu ierisinde balayan Ahmet Haim, 1926 ylnda ikinci iir kitabn karr. "Piyle" adyla kan bu kitapta, "Piyle" ve "i'r-i Kamer" adyla iki blm vardr. Haim'in 1921'de Dergh mecmuasnda "iirde Mn ve Vuzuh" ad altnda kan yazs, bu kitabn nsz olarak "iir Hakknda Baz Mlhazalar" adyla yaynlanr. Burada Haim, iirde mnnn gereksiz olduunu savunur. iiri, "sz ile musik arasnda, szden ziyade musikye yakn" dil olarak dnr. Ona gre iir nesne evrilemez. iirlerinde ferd straplar konu alan Haim, Trk Edebiyatnda Yahya Keml' le birlikte saf iirin temsilcisi durumundadr. O, haric lemi objektif bir tarzda anlatmaz, kendine has sbjektif tabiat ortaya kor. iirlerinde hzn, gurbet, ac ve mell iice girmitir. iirin orijinal hayat ve imajlarla vcut bulaca dncesindedir. Onda kelimeler yaln halde deil, sfatlarla kullanlmaktadr. Bu da Edebiyat- Cedide' ye has zevkin Haim'de devam ettiini gsterir. air, belirsiz hayaller ierisindedir. Onun hayallerini mahhas izgilerle ifade etmek olduka gtr. iirdeki renk ve grnler, mahhasn dnyasndan alnarak, hayal leminde canlandrlarak dikkatlere sunulur. Bu bakmdan Ahmet Haim iin denilebilir ki, ferd straplarn ve hayallerini tesirinde kald Fransz iirlerinin szgecinden geirerek iirletirmeye almtr. Btn bunlar "Piyle" adl kitabndaki iirlerde bulmak mmkndr.

stikll Mar airimiz Mehmet Akif Ersoy, inceleme konusu yaptmz yllar ierisinde yalnzca glgeleri nereder. Buradaki iirlerin byk ksm 1919-1922 yllar arasnda neredilenlerdir. Glgeler, 1933 ylnda kar. "Glgeler" de Akif'in dine yaklam, karamsar bir tavr almtr.

Ziya Gkalp' in at yoldan giden "Be Hececiler", Cumhuriyet dneminde sanat hayatlarnn olgunluunu yaarlar. Edebiyat- Cedde zevki ve aruzla iire balayan bu grup, daha sonra hecenin ilk temsilcileri olarak ortaya karlar. Be Hececiler' in yaa en byk olanlar Orhan Seyfi Orhon' dur. Orhan Seyfi, Mill Edebiyat hareketinin balad dnemlerde aruzdan ayrlarak hece ve konuulan Trkeyle iirler yazmaya balar. Ak temasn ve mill konulan byk bir ustalkla kullanr. Daha nceleri "Frtna ve Kar" airi olarak tannan Orhan Seyfi, 1922 ylnda "Gnlden Sesler" i karr. Bu eserdeki iirlerin byk bir ekseriyeti mani biiminde kaleme alnmtr. Anonim bir syleyi sz konusudur. Orhan Seyfi Orhon, 1935 ylnda "Aydabir" dergisini karr. Dergi 15 say kar. air, daha nce de "Resimli Dnya" (1924), "Gne" (1927), "Papaan", "Yeni Kalem", "Edebiyat Gazetesi" (1932) adl dergileri karr. Ayrca "naralt" (1941) dergisini de Orhan Seyfi karr. "Frtna ve Kar" airi, 1941 ylnda da "O Beyaz Bir Kutu" adl iir kitabn karr.

Edeb hayata Fecr-i ti tesiriyle ve aruzla balayan Halit Fahri Ozansoy, 1923 ile 1950 arasnda iir kitab yaynlar. 1921'de yaynlad "Aruza Ved" adl iirinden sonra genellikle heceyi tercih eden air, heceyle iir yazmann kolay olmadn syler. 1929'da neredilen Paravan'da, iirler hece ile kaleme alnmtr. Halit Fahri Paravan'da, yeniyi denemenin zorluunu ve acemiliini yaamtr denilebilir. 1931 ylnda kan "Balkonda Saatler", Halit Fahri'nin haric leme fert nokta-i nazarndan bak olarak deerlendirilebilir. iirler, belirli bir noktadan tabiatn seyredilmesi sonucu ortaya kan intihalardr. 1936 ylnda baslan "Sulara Dalan Gzler" deki iirlerin tamam heceyle yazlmtr. Burada len einin acsn anlatan manzumeler yer alr.

Be Hececiler ierisinde yer alan bir dier air Enis Behi Koryrek' tir. Daha nce eitli dergilerde iirler yaynlanan Enis Behi, 1927 ylnda ilk kitab "Miras" karr. Balkan Sava sonrasnda Ziya Gkalp' in tesiriyle aruzu brakr. Miras'ta aruzla yazlm iirler de vardr. Bu iirlerin byk bir ekseriyetinde mill duygulara yer verilmitir. 1949'da neredilen "Varidat- Sleyman'da sanat mistik bir atmosfere brnr. Bu kitap, ispirtizma** yoluyla irticalen sylenilen iirlerden meydana gelir.

Be Hececiler'in bir dier airi Yusuf Ziya Orta, iire mill duygular esas alan manzumelerle balar. 1928 ylnda altnc iir kitab olan Yanarda' nereder. Yanarda, airin daha nceki iirlerinden derledii bir semedir. 1938'de yaynlanan "Bir Servi Glgesi" de yine seme iirlerden meydana gelmektedir. Yusuf Ziya Orta, incelemeye aldmz yllar ierisinde daha ok dergicilikle ilgilenmitir.

Cumhuriyet dnemi Trk iirinde belirli bir zevki ve anlay uzun yllar temsil eden, genlerin hatra defterlerinde, yallarn zihinlerinde yaayan Faruk Nafiz amlbel de hecenin airleri arasndadr. Edebiyat- Cedide zevki ve duyarllyla iire balamtr. Tabi olarak iire balad yllar aruz veznini kullanr. Faruk Nafiz, Cumhuriyet'ten nceki iirlerinde, Edebiyat- Cedde hassasiyetini ifade eden kelime ve syleyite stanbul'a has zevki terennm etmitir. Onda Edebiyat- Cedde zevkini Nedim'den gelen bir ne'eyle iice grrz. Faruk Nafiz, Cumhuriyet' ten sonra yazd iirlerde memleketidir. 1926'da yaynlanan "oban emesi", hece vezni ve sade Trke ile kaleme alnmtr. O, artk bir realitenin adamdr. Bu realite, halkmzn byk ounluunun yaad Anadolu'dur. Faruk Nafiz' in bu kitapta yer alan "Sanat" iiri bu bakmdan ok ehemmiyetlidir. Bu iire eserlerinin poetikas olarak bakmak hi de aldatc olmaz. Bu manzume, Trk iirinin Anadolu'ya gerek mnda almas olarak da deerlendirilebilir. Faruk Nafiz, sanat hayatnda dnm noktas olan bu kitabndan sonra 1928'de aruzla "Suda Halkalar" , 1933'de seme iirlerinden meydana gelen "Bir mr Byle Geti" yi, 1934' te yine seme iirlerinden "Elimle Setiklerim" i, 1937'de "Akarsu" yu, 1938'de mizah iirlerden oluan "Tatl Sert i ve ayn yl epik, didaktik iirlerin ounluundaki "Aknc Trkleri" ni nereder.

Ayrca Cumhuriyet'ten nce yetimi, her iki dnemde de eser veren baz isimler zerinde durmak gerekecektir. Bunlar Mithat Cemal Kuntay, Ali Mmtaz Arolat ve kfe Nihal' dir. Bunlar ya itibariyle Mill Edebiyat dneminin temsilcisi saylabilirler. Fakat eserlerinin ekseriyeti Cumhuriyet dnemindedir.

Mithat Cemal Kuntay'n tek iir kitab Trk'n ehnamesinden 1945 ylnda yaynlanr. Kahramanlk, yurt duygular, tarih sevgisi iirlerinin balca konusudur. Ferd straplarn deil, millete has duygulanmalarn airi olan Mithat Cemal Kuntay; btn iirlerini aruz vezniyle yazmtr.

kfe Nihal 1923-1950 arasnda "Hazan Rzgrlar" (1928), "Gayya" (1930), "Su" (1933), "ile Yollar" (1935), "Sabah Kular" (1935), "Sabah Kular" (1943) adl iir kitaplarn nereder. nceleri aruz veznini kullanan air, daha sonra heceyi benimsemitir. Edebiyat- Cedde' nin verdii zevkle iir hayatna balayan kfe Nihal, iirlerinden kadn duygularn, bir kadn slubuyla ifadeye alr. kfe Nihal, sanatnn son yllarnda belli bir lde realizme kaymasna ramen, balangta santimantal iiri temsil eder.

Ali Mmtaz Arolat, 1926 ylnda "Bir Gemi Yelken At" adl iir kitabn yaynlar. iirlerinde ak duygusunu ve haric lemi hayal oyunlar, semboller ve alegorilerle anlatmaya alr. nce heceyle, sonra da serbest tarzda iir kaleme alan air; her eyi bilinmeyen etrafnda izah eder.

Bu arada vatan sevgisi ve mill duygularla dolu iirler kaleme alan Samih Frat tan da sz etmek gerekir. Samih Frat, her iki dnem iinde yer alan airler arasndadr. iirleri eitli dergi ve gazetelerde yaynlanmtr.

Cumhuriyet dneminde edeb faaliyetlere balayan airleri, kesin gruplar altnda birletirmek olduka zor. Fakat yine de bu dnem airlerini ferd straplar ve ak konu alanlar, mill duygular ileyenler ve toplumcu problemleri dile getirenler olarak gruplandrabiliriz. Bunlar ahslar nezdinde farkllklar gsterir. Bu arada hepsinden farkl zellikler arz eden airler de vardr.

Cumhuriyet'in ilk yllarndan itibaren ferd straplar ve ak anlatan airler Ahmet Hamdi Tanpnar, Necip Fazl Ksakrek, Cahit Stk Taranc, Ahmet Muhip Dranas ve Yedi Mealeciler diye anlan Cevdet Kudret, Ziya Osman Saba, Yaar Nabi Nayr, Vasf Mahir Kocatrk, Sabri Esat Siyavugil, Muammer Ltfi Bahi' dir.

Yahya Keml' in iir terbiyesiyle yetien Ahmet Hamdi Tanpnar, 1921' den 1952' ye kadar 57 iir yaynlar. Bunlar "Dergh", "Mill Mecmua", "Hayat", "Gr", "Varlk", "Olu", "lk" ve "Aile" dergilerinde kar. Tanpnar iirlerinde r'y ve zaman problemi zerinde durur. Mekn estetik bir nazarla deerlendirir ve bir ryada grlebilecek haliyle aksettirir.

Daha sonra n gittike yaylacak olan Necip Fazl Ksakrek' in ilk iir kitab "rmcek A dr (1925). "Ben" airi olan Necip Fazl'n bu ilk kitabnda da baarl uygulamalar dikkati eker. Hece ustalkla kullanlmtr. air, 1928' de "Kaldrmlar" , 1932' de de "Ben ve tesi" ni yaynlar. Bundan sonra iirden uzaklaan Necip Fazl, yazd bu iirleri dzeltmekle megul olur. Kaldrmlar airi olarak tannr. iirleri daha ok ferd ve metafizik bir mahiyet tar. "Kaldrmlar" da ehir hayat ierisindeki insann bunalmlar dile getirilir. O'nun iirlerinde salam bir yap ve sade bir dil dikkati eker. Madde ve rh problemi zerinde duran Necip Fazl, insan mcerret (soyut) olarak ele alr.

Cahit Stk Taranc, 1933 ylnda "mrmde Skt", 1946'da "Otuz Be Ya" kitaplarn nereder. lk iir kitabnda Cahit Stk, din ve felsef kavramlara mracaat etmeden kendi "Ben"i etrafnda adeta mrle hesaplar. mr sresince tadlan yalnzl, ekilen strab dile getirir. Bu, yaama sevincine drt elle sarlm bir insana, snrl srenin tehdidi altnda kalmann getirdii acdr. Cahit Stk, ikinci iir kitab olan "Otuz Be Ya" la mehur olur. Burada yaama sevinci ve lm endiesinin kar karya geldiini grrz. Bu yllarda "Kk nsan" n duyarllklarn ifade etme moda halindedir. Hayat ekillendiren megalelerden zevk alma gayreti, lm dncesi ile karlar. Denilebilir ki Cahit Stk'daki temel g, yaama arzusuyla lm endiesi arasndaki atmadr. Bedeniyle dnyev olann zevkini tatmak isteyen insan, lm realitesi karsnda bolua der.

Ahmet Muhip Dranas, Mill Mecmua, Servet-i Fnun, Gr, Varlk, r, Aa, Gndz, Olu, Ycel gibi dergilerde nerettii iirlerle tannr. iirleri, 1974 ylnda iirler ad altnda kitap olarak kar. O, haric lemdeki nesnelerden ald intihay iyimser bir gzle dikkatlere sunar. iirlerinde imajlara ve yeni kelimelere yer verir. Aka ve mutlulua duyulan hasret, tabiat olaylar ve evrenin getirdii intibalar, iyimserlik ve hayranlk iirlerdeki balca temalardr.

1928 ylnda edebiyat merakls yedi gen, seme iir ve yazlardan meydana gelen "Yedi Meale" adl bir kitap yaynlarlar. Edebiyatn konusunu geniletmek, edeb esere canllk ve srekli yenilik getirmek balca gayeleridir. Sabri Esat Siyavugil, Cevdet Kudret, Kenan Hulusi Koray, Muammer Ltfi Bahi, Vasfi Mahir Kocatrk, Yaar Nabi Nayr ve Ziya Osman Saba'dan oluan bu genler grubu; "Yedi Meale" kitabndan sonra faaliyetlerine Yusuf Ziya' nn yardmlaryla karmaya baladklar "Meale dergisi etrafnda devam eder. 3 Kasm 1928' deki harf inklbndan sonra dergi kapanr. Yeni mecazlar, yeni syleyilerin peine den Yedi Mealeciler haric leme birer ressam gzyle bakmlardr. Kendi duygularn, kendi sezilerini imaj ve semboller yardmyla dikkatlere sunmaya almlardr.

Yedi Mealeciler' den Cevdet Kudret, arkadalar arasnda ilk iir kitabn yaynlayandr. Bu, 1929 ylnda neredilen Birinci Perde'dir. Daha sonra almalarn edebiyatn dier trlerinde younlatran Cevdet Kudret'in iirleri, ferd duygulanmalar bedbn (karamsar) bir gzle anlatr. Bu genlik dnemi iirleri hece vezniyle kaleme alnmtr.

smi Varlk dergisi ile birlikte anlan Yaar Nabi Nayr, iirlerini "Kahramanlar" (1929) ve "Onar Msra" (1932) adl kitaplarda toplar. Bu iirler yazldklar dnemin ekil zelliklerini tarlar. "Kahramanlar" adl kitaptaki iirlerde Tevfik Fikret ve Necip Fazl tesiri grlr. Ferd strap ve idealler balca tema durumundadr. "Onar Msra" adl kitaptaki iirlerin temas ie aktr.

Yedi Mealeciler' den air olarak varln srdren tek isim Ziya Osman Saba'dr. Ziya Osman Saba, 1943 ylnda Sebil ve Gvercinler, 1947 ylnda ise Geen Zaman adl iir kitaplarn yaynlar. iirlerinde ocukluk hayatna duyulan zlem, lm dncesi ve Tanr' nn bykl balca temalar arasndadr. Sade ve yaln bir syleyii tercih eder. Tabiat, insanlar ve hayat seven air; her eyde gzellii, iyilii ve saadeti arar. Bunu iirlerinde de aka gsterir. Ziya Osman, sanat hayatnn balangcnda hece veznine ve devrin ekil zelliklerine sadk kalr. air, daha sonralar serbest nazm da uygulamaya balar. Ziya Osman Saba, 1950'den sonra da iir faaliyetlerine devam etmitir.

Vasf Mahir Kocatrk' n de bu dnemde drt iir kitab yaynlanmtr. Bunlar "Tun Sesleri" (1935), "Gemi Geceler" (1936), "Bizim Trkler" (1937) ve "Ergenekon" (1941) dur. iirlerini halk iirinin ekil zelliklerinden yararlanarak kaleme alan Vasf Mahir, tema olarak genellikle mill duygulan ve yurt sevgisini esas almtr. Sanat daha ok edebiyatla ilgili kitap ve aratrmalaryla tannr.

Yedi Mealeciler' in bir baka temsilcisi Sabri Esat Siyavugil' in tek iir kitab 1933 ylnda yaynlanan "Odalar ve Sofralar" dr. iirlerinde, biraz da Bat'nn tesiriyle olsa gerek, kendi devrinin zelliklerinden farkllk gsterir. Ferde ait duygulanmalar ve tabiat iirlerinde Bat etkisi nemli yer tutar. Sabri Esat Siyavugil, "Odalar ve Sofralar" adl iir kitabndan sonra, dikkatini eviriler ve bilimsel almalara yneltmitir.

Yedi Mealeciler' in dier air temsilcisi Muammer Ltfi Bahi' dir. Aruz ve heceyi kullanarak iire balayan Muammer Ltfi, daha sonra serbest tarza bavurmutur. airin gazete ve dergilerde iirleri yaynlamtr. Basl iir kitab yoktur.

Cumhuriyet'in ilnndan sonra, 1930'dan sonra, 1930'dan itibaren Trk iiri yeni temalar, yeni araylar peine der. Bunlarn banda toplumu esas alan, insan problemine eilen ve memleket gereklerini dile getiren bir grup vardr. Bu grubun banda Nazm Hikmet vardr. Grubun 1923-1950 arasndaki temsilcileri arasnda Sabahattin Ali, Ercment Behzat Lav, lhami Bekir Tez ve Hasan zzettin Dinamo saylabilir. Bu grubun iiri ideoloji ile birlikte ele ald sylenmektedir.

1923'den nce Yeni Mecmua, mit, I. Kitap, II. Kitap, Yeni Gn gibi dergi ve gazetelerde iirler yaynlayan Nazm Hikmet'in ilk iirleri hece lsyledir. Konu itibariyle de yurt ve millet sevgisini ilerler. Nazm Hikmet, bu ilk denemelerinden sonra serbest tarz denemeye balr. iir kitaplar unlardr: "Jokond ile Si-Ya-U" (1923), "835 Satr" (1929), "Varan 3" (1930), "1+1 = 1" (Nail V. ile Birlikte 1930), "Gece Gelen Telegraf (1932), "Taranta Babu' ya Mektuplar" (1935), "Simavna Kads Olu eyh Bedrettin Destan" (1936). Nazm Hikmet'in "Memleketimizden nsan Manzaralar" ve "Kurtulu Sava" adl iir kitaplar da lmnden sonra neredilmitir. iirlerde airin kendi hayatna dair duygulan, yine kendi hayatnda karlat toplumdaki elikiler iin hicivleri, tarihi yorumlama gayesiyle yazlan destanlar balca unsurlar olarak dikkati eker. Pek ok Trk airi Nazm Hikmet' in tesiriyle yaz faaliyetlerine balamtr.

Trk edebiyatnda daha ok hikyeciliiyle tannan Sabahattin Ali, bu dnem ierisinde "Dalar ve Rzgr" (1934) adl bir iir kitab yaynlamtr. Sabahattin Ali bu iirlerinde ferd duygulanmalarn dile getirmitir.

Ercment Behzat Lav' n incelemeye esas aldmz yllar ierisinde "S.O.S." (1931), "Kaos" (1934), "Al Kilidim Al" (1940) adl iir kitaplar yaynlanmtr. airin Servet-i Fnun dergisinde kan ilk iirlerinde, eski tarza yakn olduunu grrz. Ercment Behzat Lav, daha sonra Nazm Hikmet'in tesiriyle yaynlad iirlerde, eski tarza tamamen kar karak serbest tarzda iirler kaleme alr. Yer yer toplumcu temalar ileyen air, gerekstcle bal kalmtr.

Ercment Behzat' n hemen yan banda Mmtaz Zeki Takn vardr. airin ilk iir kitab 1934' te yaynlanan "Allo Allo" dur. iirlerinde gerekstclkten, Dadaclktan izler grlen Mmtaz Zeki Takn, iki iir kitab daha yaynlar. Bunlar "Ky Melodileri" (1936) ve "Varyete" (1949) dir.

lhami Bekir Tez ise 1923-1950 yllar arasnda alt iir kitab nereder. Bunlar yle sralayabiliriz: "24 Saat" (1929), "A-Birinci Forma" (1930), "Herhangi Bir iir Kitabdr" (1931) "Mustafa Keml" (1933), "Olduu Gibi" (1935), "Hrriyete Kaside" (1945). lhami Bekir Tez' in zellikle topluma ait problemleri ileyen iirlerinde, Nazm Hikmet' in tesirinde kald kabul edilir. Tema olarak kadn - erkek ilikisi ve ak da ileyen airin nemli zelliklerinden biri de, ocuk iirlerine gerekli zeni gstermesidir.

Toplumcu airlerin 1930'lardaki bir baka temsilcisi Hasan zzettin Dinamo' dur. air 1923-1950 arasnda "Ad'sz Kitap" (Vehbi Cem, Mehmet Cevat' la birlikte, 1931), "Deniz Feneri" (1937) adl iir kitaplarn yaynlar. nceleri Faruk Nafiz ve hececi airlerin tesirinde kalan Hasan zzettin Dinamo daha sonralar Nazm Hikmet'in tekniini benimser. iirlerinde tabiat zlemi dikkati eken hususlardan biridir.

Cumhuriyet'in ilk yllarndan itibaren eserlerinde yurt ve memleket sevgisini ileyen airlerin okluu dikkat eker. Ahmet Kutsi Tecer, Kemalettin Kamu, Behet Kemal alar, mer Bedrettin Uakl, Necmettin Halil Onan, Zeki mer Defne, Halide Nusret Zorlutuna, Arif Nihat Asya gibi airleri bu grup ierisinde deerlendirebiliriz. Yurt gzelliklerinin de oka anlatld bu iirlerde, ak konusuna da yeterli ehemmiyetin verildiini syleyebiliriz.

Bu grup airlerden Ahmet Kutsi Tecer' de, halk iirini modern iire kaynak yapma istei grlr. O, iirlerinde halka, halkn geleneklerine ait unsurlara oka yer verir. 1922 ylnda "iirler" ad altnda kk bir kitap nereden Ahmet Kutsi Tecer; daha sonraki iirlerini yalnzca dergilerde yaynlar. O, folklordan ve Anadolu Efsanelerinden yararlanarak, samimi duygulu bir deyile memleket gereklerini yanstmaya alr. Trk halknn, Trk kylsnn temsilcisi olur. iirlerini hece vezniyle kaleme alan Ahmet Kutsi Tecer' in hibir toplulua dhil edilmemesi gereken bamsz bir air olduunu sylemek icap eder.

Kemalettin Kamu, Trk edebiyatnda "Gurbet airi" olarak tannr. iirlerini hece vezniyle kaleme alan air, genellikle ferd duygulanmalarn ve memleket akn konu almtr. Kemalettin Kamu, Byk Mecmua ve Dergh gibi mecmualarda nerettii iirlerle edeb faaliyetlere baladktan sonra, Varlk, Olu gibi dergilerde edeb kimliine kavuur. Gurbet duygusu, onun iirinde ok sk olarak karlalan bir temadr.

Onuncu Yl Mar airi Behet Keml alar, iirlerinde halk edebiyat ekillerinden yararlanr. Behet Keml' in iledii temalar Atatrk, millet ve memleket ile ilgili duygulardr. Zaten Behet Kemal, Trk edebiyatnda "Atatrk airi" olarak tannr. "Erci-yas'tan Kopan " (1932), "Burda Bir Kalp arpyor" (1933), adl iir kitaplarn, incelemeye esas aldmz yllar ierisinde yaynlamtr.

mer Bedrettin Uakl da bu dnem ierisinde iir kitab yaynlar. Bunlar "Deniz Sarholar" (1926), "Yayla Duman" (1934) ve "Sarkz Mermerleri" (1940) dir. Eserlerini hece lsyle ve genellikle de koma dzeninde kaleme alan mer Bedrettin Uakl, memleketimizin eitli yerlerini ve grlerini iirlerinde anlatmaya almtr. Zaten airin kendisi de, milletleraras alanda nemli bir yere gelebilmemiz iin memleketlerimizi konu alan eserler yazmamz gerektiini syler.

Trk edebiyatnda "Bir Yolcuya" adl iiriyle tannan Necmettin Halil Onan, 1927 ylnda "akl Talan", 1932 ylnda da "Bir Yudum Daha" adl iir kitaplarn nereder. Necmettin Halil Onan, Yahya Keml' in Dergh Mecmuas etrafnda yetien airlerdendir. iirinde yurtseverlik ve mill duygular asl tema durumundadr.

Halide Nusret Zorlutuna, edeb hayata ak temas etrafnda lirik iirler yazarak atlr. air daha sonralar retmenlik yapt Anadolu'nun eitli illerinde grd yurt gzelliklerini esas alan iirler kaleme alr. Drt iir kitab vardr. Bunlardan 1923-1950 aras neredilmitir, "Geceden Taan Dertler" (1930), "Yayla Trks" (1943), "Yurdumun Drt Buca" (1950).

Arif Nihat Asya, incelediimiz yllar ierisinde drt iir kitab yaynlar. Bunlar "Heykeltra" (1924), "Yastmn Ryas" (1930), "yetler" (1936) ve "Bir Bayrak Rzgr Bekliyor" (1946) adl kitaplardr. Arif Nihat Asya, memleketi ve milliyeti bir air olarak grlmesine ramen, iirlerinde her trl konuyu ilemitir. Ruba ekline husus bir nem veren Arif Nihat Asya, tarihi kahramanlarmz anlatan iirler de kaleme almtr.

Bu dnem ierisinde, iir kitab neretmeyen, daha ok dergi ve gazetelerde faaliyet gsteren Zeki mer Defne'den de bahsetmek gerekir. Zeki mer Defne, halk edebiyat geleneklerine bal kalarak, modern iir rnekleri vermeye almtr. Edebiyat retmenliinin getirdii intibalar iirinde nemli yer tutar.

Yine bu dnem ierisinde deiik tarzlar deneyerek tannan airler vardr. Salih Zeki Aktay ve Mustafa Seyit Sutven Yunan mitolojisinden iirde yararlanmlardr. Neyzen Tevfik Kolayl, hiciv edebiyatmzn bu dnemdeki temsilcisi durumundadr. Asaf Halet elebi'nin mistik tarz ve Haluk Nihat Pepeyi' nin destan denemeleri bu dnem iinde zikredilebilir.

Salih Zeki Aktay, hece lsyle Yunan mitolojisinden yararlanarak iirler kaleme alr. iirlerini "Persefon" (1930), "Asya arklar (1933), "Pnar" (1933), adl kitaplarda toplamtr. iirlerde halk edebiyat ve Yunan zevkinin birbirine kart sylenebilir.

Neyzen Tevfik, bu dnemin hiciv airi olarak tannr. Cumhuriyetten nce "Hi" adl kitab neredilen airin bu dnemde Azab- Mukaddes (1949) adl eseri kar. air, biraz da tasavvufun etkisiyle toplumdaki bozukluklar hicveder.

1940 ylndan itibaren Trk iiri nemli deiiklikler arz eder. Bunda gelien iirimizin baz zorluklar yakalama gayreti yannda, II. Dnya Sava'nn insanmzdaki etkisini de dikkate almak gerekir. Birinci Yeni diye adlandrabileceimiz Orhan Veli ve arkadalar, iirde kabul edilmi btn kurallar ykan bir anlayla ortaya karlar. Nazm Hikmet'in at izgide iir faaliyetlerine balayan "Toplumsal Gerekiler" bu dnemde "1940 Kua" ad altnda yeni bir grup olarak faaliyetlerini srdrr.

Ayrca iirde nemli yenilikler arayan airler de bu dnemde yaz faaliyetlerine balayacaktr. Tabi olarak eskinin devam durumunda olan airler de vardr. Yine bu dnemde, herkesten ayr, faaliyetlerini bugn de srdren bir Fazl Hsn Dalarca vardr. Fazl Hsn Dalarca 1950 ylna kadar yedi iir kitab karr: "Havaya izilen Dnya" (1934), "ocuk ve Allah" (1940), "Daha" (1943), "akrn Destan" (1945), "Ta Devri" (1945), " ehitler Destan" (1949), "Toprak Ana" (1950). Fazl Hsn' nn ilk iirlerinde Faruk Nafiz' in etkisini grmek mmkndr. Daha sonra bu etkiden kurtulan airin iirlerinde, tabiat karsnda insann aknl ve bunalm balca tema durumundadr. Ayrca toplum gereklerini ve gnlk hayatn verdii skntlar anlatan iirlerin yannda destanlar ve ocuk iirleri de nemli bir yer tutar. Fazl Hsn' de Anadolu'nun da yer aldn grrz. Bunda airin subaylk hayatnn rol vardr.

1941 ylnda Orhan Veli Kank, Oktay Rfat Horozcu ve Melih Cevdet Anday "Garip" adl bir iir kitab karrlar. Bu kitapta, ayn ad tayan bir de nsz vardr. Bu nszde gelenee bal olan iirin hemen hemen btn kurallar yklmak istenir. iiri "sz syleme sanat" olarak ele alan bu gr; iirin resim ve musik gibi sanat dallarndan ayrlmas gerektii kanaatindedir. iir, anlamdan ibarettir. iirde kafiye de, eer iiri anlam bakmndan zayflatacaksa, gereksizdir. 1941' de ortaya kan bu iir anlay etrafnda pek ok gen airi bulur. Bu iir hareketi tema bakmndan "kk insana" has hassasiyetlerin kullanlmasna da zemin hazrlamtr.

Orhan Veli Kank, 1940' tan sonra iirimize bir deiiklii getiren insandr. Ancak airin daha nce hece veznini kulland, kafiyeye nem verdii, nispeten sadelemi bir dille iir yazmaya balad bilinir. Orhan Veli' nin edebiyatmzdaki yeri ve deeri 1937- 1941 yllar arasnda yazd Varlk, Genlik, nsan dergilerinde yaynlanan, daha sonra 1941' de "Garip" adl bir kitapta bir araya getirilen iirlerle salanmtr. Orhan Veli bu iirlerinde vezni ve kafiyeyi bir tarafa brakr. iir ananesinin beraberinde getirdii her trl kaideyi grmemezlikten gelir. Bu bir nevi iire iirin ierisinde isyandr. Orhan Veli, nihilist bir tavrla, iirin gemiine ait deerleri inkr eder. Aslnda bu devir insannn zelliklerinden biri nihilist tavrdr. Orhan Veli, iirin duygudan ok akla hitap etmesini arzu eder. Onu iirlerinde, orta insann sade, yaln ve basit hayat zerinde durulduu grlr. Yani nihilist tavr ve kk insann problemleri Orhan Veli'nin iirini yapan esas unsurlardr. Onun iirinde, halktan insanlarn halleri ve grleri ile oka karlarz. Btn bunlar mizah unsurlara ve ironiye yer verilerek anlatlmtr. Garip' in ikinci basks yalnzca Orhan Veli' nin iirleriyle birlikte 1945' te kar. Orhan Veli Kank' n dier iir kitaplar unlardr: "Vazgeemediim" (1945), "Destan Gibi" (1946), "Yenisi" (1947), "Kar" (1949).

Orhan Veli' nin arkadalarndan Oktay Rfat, mterek olarak karlan Garip' ten baka, 1950' ye kadar, bir iir kitab nereder. Bu, 1945' te yaynlanan "Gzelleme", "Yaayp lmek", "Ak ve Avarelik stne iirler" adl kitaptr. Bu iirlerde sava, lm ve insan temas zerinde duran Oktay Rfat; orta insann kk hassasiyetlerini de dile getirir.

Melih Cevdet Anday'n da Oktay Rfat gibi 1950'ye kadar, tek iir kitab vardr. "Rahat Kaan Aa" adl bu kitap, 1946 ylnda yaynlanmtr. Bu kitaptaki iirler Garip hareketine rnek tekil edecek mahiyettedir. Melih Cevdet'in iir izgisi, tpk Oktay Rfat gibi, 1950'lerden sonra deiir.

Resim ve iiri baaryla yrten Bedri Rahmi Eybolu, 1950 ylna kadar "Yaradan a Mektuplar" (1949), "Karadut" (1948) adl iir kitaplarn nereder. Bedri Rahmi iirlerinde Anadolu'ya has gzellikleri bir cokunluk ierisinde dikkatlere sunar. Yaradan a Mektuplar' da, insann dnyadaki varlk sebebi zerine sohbetlerle karlarz. Bu bazen bir isyan safhasna da varr. "Karadut" adl iir kitabnda ise Bedri Rahmi' nin ak temas zerinde durduunu grrz. lk iirlerini Garip hareketinin tesiri altnda kaleme alan airlerden biri de Necati Cumal dr. O, 1943 ylnda "Kzlullu Yolu" 1945'te "Harbe Gidenin arklar", 1947'de "Mays Ay Notlar" adl iir kitaplarn nereder. Necati Cumal bu iirlerinde kk olaylardan etkilenmeleri ve sradan insanlarn problemlerini dile getirmitir.

Orhan Murat Arburnu, 1940 ylnda "Kovan" adl iir kitabn nereder. air serbest tarzda ve genellikle ksa olan iirlerinde, nkteli bir syleyie bavurur. Toplumdaki gln atmalar ve yoksulluk temasn iler. Orhan Murat Arburnu ak iirleri de kaleme almtr.

1940'l yllarda Garip hareketinin tesirinde kalarak iir kaleme alan baka airler de vardr. Bunlar eitli dergilerde iir yaynlamalarna ramen, 1950 ylna kadar iir kitab karmamlardr. Ayhan Hnalp, lhan Demirarslan, Muzaffer Tayyip Uslu ve Rt Onur bu airler arasndadr. Bu dnem airlerinden Nahit Ulvi Akgn'n Irgat adl iir kitabndan sz etmek gerekir.

Daha nce Nazm Hikmet tesirinde kalarak iir kaleme alan, "Toplumsal Gerekiler" diye adlandrlan 1940'n bir dier iir hareketinden bahsetmitik. A. Kadir, Suat Taer, mer Faruk Toprak, Cahit Irgat, Attil lhan, Mehmet Keml, Arif Damar, Niyazi Akncolu, Ahmet Arif, Rfat Ilgaz bu airler arasndadr.

Rfat Ilgaz, 1943' te "Yrenlik", 1944' te "Snf, 1947' de "Yaadka" adl iir kitaplarn nereder. air, ilk iirlerde Nazm Hikmet tesirinden uzaktr. lk iirlerde insann toplumla uyumazl ince bir hicivle dikkatlere sunulur. Yalnz 1947' de yaynlanan Yaadka' da toplumdaki elikilerin sert bir ekilde uyguland grlr.

Bu arada Dadaizm tesiri altnda iir kaleme alan Cell Slay' dan bahsetmek gerekir. Cell Slay 1950' ye kadar dokuz iir kitab nereder. Bunlar "Drt Kap" (1933), "Hayat ve Merhaleler" (1933), "Lacivert Iklar" (1934), "Edeb Renkler" (1936), "Hsran Filizleri" (1937), "Merhamet iirleri (1943), "Acaba" (1945), "Sonra" (1946) ve "Bolukta Duran Ta' tr" (1949). Onun iirinde hayatn anlamszl, dnya ve insan ilikisi asl unsurlar durumundadr.

Nazm Hikmet' in at yolda ilerleyen airler 1940 l yllarda edeb faaliyetlerine balamlardr. Fakat iir alanndaki asl baarlar 1950'den sonradr. Toplumcu Gerekiler' in 1940'l yllardaki edeb faaliyetleri, iir kitab evresinde yledir: A. Kadir Meriboyu; 1943 ylnda "Tebli" adl iir kitabn nereder. Trkler ve gnlk konuma dilinden gelen deyiler A. Kadir'in iirini zenginletiren unsurlardr. Cahit Irgat da, 1945 ylnda "Bu ehrin ocuklar" adl kitabn karr. artc bulu ve deyilerle sslenen bu iirler, ksa ksa msralardan oluur. Cahit Saffet Irgat, 1947'de de "Rzgrlarm Konuuyor" adl iir kitabn yaynlar. Serbest iir tarzn halk ve divan iirinden gelen unsurlarla zenginletirmeye alan M. Niyazi Akncolu, 1950' ye kadar iir kitab yaynlamaz. Yaz faaliyetine 1938'de balayan Suat Taer' in iirlerinde ise hitabet tarz dikkati eker. 1943' te Fethi Giray'la beraber "1943", 1945'te de mer Faruk Toprak' la "Hrriyet" adl iir kitabn karr. mer Faruk Toprak da, Suat Taer' le birlikte kard kitabn haricinde, 1943' te baslan "nsanlar" adl iir kitab vardr. Toplumcu gereki iir hareketi ierisinde, nc olmasna ramen, iiri gerei gibi ilemedii kabul edilir. Mehmet Keml, "Birinci Kilometre" adl iir kitabn nereder. Buradaki iirlerde savata len insanlar ve onlarn geride braktklar ilenmitir. Ahmet Arif ve Arif Damar da 1940 kua toplumcu airleri ierisinde deerlendirilir.

1946 ylnda CHP iir yarmasnda "Cebbarolu Muhammed" adl iiriyle ikincilik kazanarak edeb evrelerce tannmaya balanan Attil lhan da, 1940 kua toplumcu airler arasnda deerlendirilir. lk iir kitab olan "Duvar" (1948)' de, savalarn insanlarda meydana getirdii zararlar, destan tarzn hatrlatan bir formla dikkatlere sunulmutur. Duvar' a halk iiri ve syleyii ile modern tarzn birleimi olarak da baklabilir.

1940' larda Trk iirinde kendine mahsus zellikleri olan bir air ortaya kar: Asaf Halet elebi. Mevlevilerin tesirindeki air, iirinde somut malzemelerle soyut bir dnya yaratma peindedir. Deiik imajlar ve syleyiler dikkati eker. Bu iirlerde hayal ve duygudan ziyade sezgi esastr. Bylece orijinal bir iir dnyas yakalayan Asaf Halet elebi, iirlerini "He" (1942), "Lmelif' (1945) adl kitaplarda bir araya getirir. Bu iir kitaplar daha sonra, yeni iirlerle birlikte, "On Mani Padme Hum" da (1953) toplanr.

1940'l yllarda yaz faaliyetine balayan, fakat air kiiliklerini 1950'den sonra kabul ettiren baz isimlerden de bahsetmek icap eder. Bu airler Behet Necatigil, Ceyhun Atuf Kansu, Cahit Klebi, Sabahattin Kudret Aksal, lhan Berk, Salh Birsel ve zdemir Asaf ve Metin Elolu' dur. Behet Necatigil 1945' te "Kapal ar" adl ilk iir kitabn nereder. Benzetmeye ilk iirlerinden itibaren bavuran air, sembollerle konuur. nsann hayatla ve zamanla mcadelesi esastr. Denilebilir ki muzdarip bir insann kendisini hissedi tarz, ilk iirlerinden itibaren, Behet Necatigil' in iir dnyasnn karakteristiini ortaya kor.

1941'de "Bir ocuk Bahesinde", 1946'da "Babozumu Sofras" adl kitaplar nereden Ceyhun Atuf Kansu; Anadolu gereini modern bir tarzda yorumlamaya gayret gsterir. iirlerinde halk syleyii de dikkati eken unsurlardan biridir. Ceyhun Atuf Kansu' yla hemen hemen ayn izgide olan bir baka air Cahit Klebi' dir. Klebi, "Adamn Biri" (1946) ve "Rzgr" (1948) adl iir kitaplarn yaynlar. O, yaanlan hayat ustaca bir lirizmle dikkatlere sunar.

Sonradan kendine has bir iir izgisi tutturan Sabahattin Kudret Aksal; lk iir kitab olan "arkl Kahve" (1944)'de Orhan Veli grubunun tesiri altndadr. Sade bir dille ve ssten uzak olan "arkl Kahve"deki iirlerde, stanbul soka ve insanlaryla gzler nne serilir.

Daha ok mizah iirleriyle tannan Salh Birsel, 1947' de "Dnya leri" adl kitab karr. Salh Birsel'de yaamak sevinci ve geleneksel Trk mizahndan gelen unsurlar birleir. air asl iir karakteristiini 1950' lerden sonra elde eder.

kinci Yeni airleri ierisinde deerlendirilen lhan Berk' in, 1950' den nceki iir izgisi farkldr. 1935'te "Gnei Yakanlarn Selam", 1947'de "stanbul" adl iir kitaplarn nereden airin ilk iirleri Yahya Kemal ve Tanpnar iirini hatrlatr, stanbuldaki iirlerinde ise, airin, orta snf insana ait intibalar yer alr.

Cumhuriyet Dnemi Trk Roman

(1923-1950)

Trk Edebiyat'nn Avrupa tarz romanla karlamas Tanzimat Edebiyat dneminde gerekleir. Halit Ziya Uaklgil ile Bat roman formunu benimseyen zevk ve anlay, II. Merutiyet sonrasnda, yap ve anlatma teknii bakmndan adeta Halit Ziya'nn izgi evreden uzaklama korkusu iinde bir aray yaar. Tema bakmndan bu devrin roman II. Merutiyet sonras sosyal, siyas ve tarih problemleri etrafnda younlar. Dou-Bat, kadn-erkek, alaturka-alafranga, fert-toplum, fert-idare atmalar zerine kurulan romann mekn stanbul ile snrldr. Kk Paa ile Anadolu corafyasn yoklayan roman, geni mekna almak iin Cumhuriyet arifesini bekleyecektir. Cumhuriyet'in ilnndan bir yl nce yaynlanan Reat Nuri'nin "alkuu", Halide Edip' in "Ateten Gmlek", Yakup Kadri' nin "Nur Baba" ve "Kiralk Konak" romanlaryla Peyami Safa'nn tefrika edilen "Szde Kzlar" adl eseri, edeb hayatmzda birer belge durumundadrlar. Bu eserler, Birinci Dnya Sava ve Mill Mcadele yllarnn hatralarn aksettirdii gibi deien siyas ve sosyal artlarn getirdii problemleri, Cumhuriyet sonrasnda zerinde durulmas gereken meseleler olarak dikkatlere sunarlar. Ayn yl yaynlanan Gzide Sabri' nin "Nedret", Ercment Ekrem'in "Asriler", "Kopuk", Selami zzet' in "Geceye k" adl romanlarnn iz braktn sylemek olduka g.

Szn ettiimiz bu isimler arasnda Cumhuriyet Dnemi Roman iin "kuruculuk" grevi stlenenlerden ilki Reat Nuri'dir. O, retmen-memurluundan gelen alkanlkla henz ikinci roman "alkuu" nda ak krgn romantik "Feride" yi Anadolu' ya retmen olarak gnderir. Bu zarif stanbul kz, Anadolu'nun muhtelif kelerinde halkn akn ve hayranlk dolu baklar altnda Cumhuriyet ideolojisini yayarken, romantik ky ve kasaba tasvirleriyle desteklenen Anadolu imaj, kahraman ile birlikte Cumhuriyet nesli retmeninin uzun yllar rehberi olacaktr. Romann salad hret ve grd alka yazarn sarm olacak ki "Feride"nin ardndan pek ok kiiyi Anadolu' ya gnderir. Hepsi de idealist olan bu genlerden kimi laik retimi medrese karsnda baarl klmak iin din messeseleri insafszca hrpalamak bahasna sonusuz bir mcadeleye giriecek (Yeil Gece' de ahin retmen), kimileri ise ailev bir krgnlk sonucu (Acmak' ta Zehra retmen) Anadolu' yu aydnlatmaya koacaktr.

Reat Nuri'nin zaman zaman gzn idealist kiilerden ekip ucuz ak maceralarna yneldii; srasyla, "Dudaktan Kalbe" (1923), "Damga" (1924), "Akam Gnei" (19126), "Bir Kadn Dman" (1927) romanlar dnda yazld yllarda ve daha sonra byk yank uyandrm iki roman onun romanclnda nereden getiini ok iyi izah eder. Bunlardan ilki 1928 ylnda, harf inklbna rastlayan bir dnemde muhtemelen Atatrk'n "Bana yobazl eletiren bir roman yaz.." (Birol Emil, Reat Nuri Gntekin'in Romanlarnda ahslar Dnyas, stanbul 1984, s. 313) direktifi zerine kaleme alnan ve taklit seviyesinde Zola' nn Gerek' inden esintiler bulunan "Yeil Gece" dir. Yazar yapsn laik eitim-medrese atmas zerine oturttuu bu romannda nce medrese daha sonra Darlmuallimn eitiminden geirdii ahin retmeni "yobazln merkezi" olan Sarova' ya gnderecek., ancak Feride' nin aksine feda edilen bir lkc retmen Anadolu zaferinden sonra deien artlara uymakta glk ekmeyen kart glerin tuzana decek ve hesap sormak zere Ankara' ya koacaktr.

Tek yanl bir eletiri yklenen ve tematik g olan, Cumhuriyet aydn "Kk Bey" in inanszlk bunalmlar evresinde ateist Sevim'in "inanmak ihtiyac" n konu edinen "Gkyz" (1935), iyimser bir gzlem sonucu dilencilerin ilgin hayatlarna ayna tutan "Miskinler Tekkesi" (1946) ile Birinci Dnya Sava yllarnda deprem felaketine uram bir Anadolu kasabasnn "i gerei" ni dile getiren "Deirmen" (1946) bir yana yazarn dier eserleri iinde gerek yap, gerek ilenen temalar ve roman derinlii bakmndan ses getiren bir baka roman "Yaprak Dkm" (1930) adn tar. Bu eser bir zln hikyesidir.

Atatrk devri romann omuzlayan ve Cumhuriyet'le birlikte almalarna hz veren bir baka romanc Yakup Kadri' dir. O daha ilk roman "Kiralk Konak" ta kendisinde cevher olduunu ispatlam olacak ki ayn yl tekke ve medreselerin kapatlmasyla sonulanacak "Nur Baba" romann yaymlar. "Kiralk Konak", deien Trkiye'den bir kesittir ve tam zamannda kmtr. Yazar kendisine has o yksekten bakan aristokrat slubuyla, ken konak ve ananevi aile, Abdlhamit' ten Cumhuriyet' e uzanan izgide neslin (Naim Efendi-Servet Bey-Seniha) atmas, ekirdek ve modern aileye dn gibi deerlerin yklndan dolay duyulan buruk bir hzn ile yorularak yeni ufuklara kap aar. Yakup Kadri, deien aileyi konu alan bu romanndan sonra asl fonksiyonlarn kaybetmi olan Bekta tekkesine ynelir. Tekkenin i yz, dalan ve can skntsndan yeni araylara giren stanbul kibar muhitinin tkeniini eski-yeni atmas iinde hikye eder. Yakup Kadri gemile hesaplamaya devam etmektedir. Aile ve tekkeden sonra dikkatlerini "Hkm Gecesi" nde (1927) Merutiyet' in ilk gnlerine, ttihat ve Terakki Partisi' nin siyas kavgalarna evirir. ark a has entrika ve cebellemeler, gazeteci boazlatmalar... adeta tek parti ynetimini arattrr mahiyettedir. Bu tavr ile biraz da mevcut iktidardan honutsuzluunu sezdirmektedir. Ertesi yl yaynlanan "Sodom ve Gomore" de dikkatlerini Mtareke stanbul' una evirir. Romanda anlatlanlara baklrsa o yllarda stanbul'da yaayan kadnlarn yardan ou ahlkszdr. Kadnlar kendilerini igalci subaylara zellikle souk bakl ngiliz Captain Jackson Reed' in kucana atmak iin birbirleriyle yarrlar.

ken imparatorluun btn messeseleriyle birlikte aydnlar da yozlam ve ahlk bakmdan rmtr. 1932 ylnda yaynlanan ve olumlu-olumsuz pek ok eletiriye hedef olan "Yaban" da ayn aydn Anadolu kylsnn bak noktasndan verilir. Bu yar aydnn kylnn gzndeki anlam "Yaban" dr. Gerekten de Yakup Kadri Trk okuyucusunun yabanc olduu bir konuya el atmtr: Aydn-kyl atmas. O zamana kadar gerek Nabizde Nazm'n (Zehra) gerek Ebubekir Hazm' n (Kk Paa) zihn emalar erevesinde szn ettii kyl ve ky gerei bu romanda btn plaklyla ortaya kar. Esasnda aristokrat bir insan olan Yakup Kadri henz ilkokul alarnda byk bir iftlik sahibinin ocuu olarak bulunduu Manisa yresinde tanyabildii ky gereini yllar sonra zihninde zenginletirerek romanlatrmtr. O, kyl karsnda ylesine acmaszdr ki zihinlere taklan, olaylar hatra defterinden takip edebildiimiz stanbul paazadesi ve anakkale maduru Ahmet Cell' in hi tanmad Porsuk kynde ne arad sorularn cevaplamadan okuyucuyu nefretin, pisliin ve sefaletin kol gezdii bu ilgin Anadolu kylsyle ba baa brakr. Yaban' dan iki yl sonra yaynlanan Ankara'da (1934) bu ehirle ilgili mahade, fikr endie ve hayal farkl blmlere vcut verir. Konu ve meselelerin ele aln tarz bakmndan ayn yl yaynlanan Memduh evket'in Ayal ve Kiraclar ile kesimesi anlamldr. Sonuna bir de topya eklenmi olan bu romanda, mekn olarak seilen bozkr Ankara'snda Atatrk'n etrafnda kenetlenen Kuvay- Milliyecilerin grevleri karlnda pay istemeleri, yanl Batllama sonucu idealizmin tkenii, grev ve sorumluluklarn baz kk kar hesaplan karsnda nasl harcand hikye edilir. Yine de romanda son blmdeki aydnlk tabloyla btn mitlerin Atatrk idealizminde olduu mesaj verilmeye allr. Ancak bu aydnlk mesaj Abdlhamit dnemi siyas atmalarna taklan "Bir Srgn" (1937) bir yana "Trk inklplarnn gayesine ulaamadn, bu yenilikleri benimseyip geni kitleye yayacak aydn tipinin yetitirilemediini..." (Do. Dr. . Akta, Y.K. Karaosmanolu, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1987, s. 97) veren Panoramalarda (I. C. 1953, II. C. 1954) karanlk tablolara dnecektir.

Merutiyet yllarnda yaynlad romanlarnda bir aray iinde olduunu ortaya koyan Halide Edip, Mill Mcadele'nin heyecan iinde sava yllar Anadolu'sundan gereki sahneler sunan "Ateten Gmlek ini yazar; baarl ruh tasvirlerinden Anadolu mcadelesini destanlatrr. O, bundan sonraki romanlarnda "Ateten Gmlek" te iledii Kuvay- Milliye ruhunu Batllama-ananev deerler atmas erevesinde srdrecektir. Tabi kadn gururunu okayan, erkei klten sahnelerle birlikte.

Birbirini btnleyen ve kendi kimliinden esintiler bulunan "Kalp Ars" (1924) ile eyh Sait ayaklanmas mnasebetiyle ilk defa Dou Anadolu' yu romana sokmaktan baka bir zellii bulunmayan "Zeyno' nun Olu" (1928) gibi sradan ak romanlar arasnda yaymlad "Vurun Kahpeye" (1926) Kuvay- Milliye ruhunun bir baka cephesini verir. Yazar, Reat Nuri' nin "Feride" sini kskandrrcasna kendini yksek ideallere adam Aliye retmeni Anadolu' ya gnderir. Ancak Aliye, Feride'nin zddna trelere ve toplum basksna yenik decek, zaferin hemen arifesinde talanarak ldrlecektir. Halide Edip' in bu dnemde yazd ve eserlerinin saysn artrmaktan baka bir zellii bulunmayan "Yol Palas Cinayeti" (1937), "Tatarck" (1939), "Sonsuz Panayr" (1946) gibi senteze ulamam romanlarna karlk ilkin "Soytarnn Kz" adyla ngilizce olarak yaynlanm "Sinekli Bakkal" (1936), ancak elli yan olgunluunda yakalanabilmi bir merhaledir.

Yazar, kinci Abdlhamit dneminde Merutiyet yllarna kadar geni bir zaman dilimini kucaklayan bir romannda, deien toplum yapsn tematik g "Rabia"nn rehberliinde stanbul'un bir kenar mahallesinden mahade eder. "Rabia" gerek kimlii, gerek fonksiyonu ile -nk o sesinin gzellii yannda baarl bir msik icracs, kuvvetli bir hafzdr- toplumun her kesimiyle kolaylkla iliki kurabilmekte ve kalabalk kadronun ruh atmosferine girebilmektedir. Yurt dnda yazlan bu roman derinliklerinde biraz nostalji varsa da asl baars Orhan Burian' n ifadesiyle nemsiz gibi grnen ayrntlarndadr. Halide Edib' in hemen btn romanlarnda bir yolunu bulup sokuturduu musik temi bu romanda da younlukla ilenir. Dou-Bat sentezi "Rabia-Peregrini" (Mslman olduktan sonra Osman) evliliiyle gerekleir. Derinliine bakldnda hepsi birer sembol hviyetinde olan roman kiilerinden Vehbi Efendi, insan ycelten erdemleri; Tevfik, bir hayal oyunundan ibaret olan dnyay; Peregrini, ak ve fedakrl; asl kii Rabia ise ancak bir kadnn kimliinde gerekleebilen stn insan sembolize ederler.

Bu dnemde gazeteciliklerinin salad kolaylkla dikkatlerini Zolavar bir tavrla toplumun en alt katlarna, ac gereklerine eviren iki de natralist romanc vardr: Bunlardan ilki Merutiyet yllarnda yaynlad dk ahlkl kadnlar hedef alan hikyeleriyle hret kazandktan sonra Cumhuriyet' le birlikte romanda karar klan Selahaddin Enis' tir. O, gazeteci olarak Mtareke yllarnda stanbul' da bulunmu olmann salad imknla srekli olarak sava ve Mtareke yllar stanbul' unu yarglar. Bu eserlerden uzun hikye hviyetinde olan "Sara" (1932) y mteakip yaymlad "Zaniyeler" (1924), "Cehennem Yolcular" (1926) ve gazetelerde tefrika edildikten sonra unutulan "Orta Mal" (Son Saat, 1925-26), "Ayar Bozuklar" (Son Saat 1926), "Endam Aynas" (Son Saat, 1927), "Mahalle" (Vakit, 1927) romanlar dk ahlkl kadn-aldatlan erkek atmas zerine kurulmu, yazarna "kadn dman" unvanndan baka bir ey salamayan Zola taklidi eserlerdir. Bunlar arasnda Mtareke yllar stanbulunun sefahat alemlerini; bu alemlerin, gnn gn ederken gerek kiilerini, kk isim deiiklikleriyle (Yahya Ceml, Cell Tahir, Rfat Melih...) veren ve canl rnekler sunan Zaniyeler yazara ksm bir hret salamtr. Ancak bu hret geicidir. nk kaynan aktaliteden alr. Bu eserlerde ne orijinal bir yap hususiyeti, ne de derin bir fikr endie sz konusudur.

Romanlarnn byk bir blmn Cumhuriyet'in ikinci dneminde yazan Reat Enis'e gelince gazetecilii ve adliye rportajlaryla destekledii eserlerinde (Kanun Namna-1932, Gong Vurdu-1933, Gece Konutu-1935, Afrodit Buhurdannda Bir Kadn-1939), toplumun en alt tabakalarndan kesitler sunar. Ancak onun asl yenilii Cumhuriyet'in ikinci dneminde yaymlad romanlarnda Anadolu ky ve kasabasnda yaayanlarn (Toprak Kokusu-1944), ya da kyden ehre g edenlerin iine dtkleri isizlik ve byk ehir bunalmn konu edinen (Alama Duvar-1949) eserlerinde grlecektir.

Cumhuriyet romannn nemli isimlerinden biri de Peyami Safa' dr. Onun Cumhuriyet' in ilk yllarnda yaymlad ve sonradan sahip kmayaca "Szde Kzlar" (1924), "Maher" (1924), "Canan" (1925) gibi geinme kaygs ar basan genlik rnlerinden sonra 1930'da yaymlad otobiyografik karakterli "Dokuzuncu Hariciye Kouu" nda yoksulluk, sahipsizlik ve hastalk vehimleri iinde ac eken adsz kahramannn ruh derinliklerine ayna tutulur. Birinci kiinin dikkatiyle verilen hastalk, kimsesizlik bunalmlar, hastane koularnn souk koridorlarndan akraba kz Nzhet' in kendi zmresinden Doktor Ragp' la evlenme teebbs ve bu teebbsten doan krgnlk; itiraf, uur ak, i monolog gibi tekniklerin kullanlmasyla en st snra ular. Kemik veremine yakalanm kahraman bir yandan bacann kesilmesi korkusunu yaarken te yandan Nzhet' e olan tek yanl aknn amazlarna gmlr. Bu roman, anlatma bakmndan Virginia Wolf' tan gelen bir tekniin mjdecisidir.

Peyami Safa, Tanzimat la birlikte gelen yanl Batllamay toplum katlarndan getii arpc kesitler zerinde yarglamak gayesindedir: 1931 ylnda yaymlad Fatih-Harbiye romannda gelenei ve yozlamay temsil eden iki semti kar karya getirir. Buna bir bakma Dou-Bat atmas da denebilir. Hepsi de bir tezin ispatna hizmet eden roman kiilerinden Neriman; ananevi kltrnn potasnda pimi Faiz Bey, kendi deerlerinin uurunda, bir sentezin eiinden gemekte olan inasi ve yozlaan muhitin temsilcisi Macit arasnda bocalar durur. Bu gen kz, romann sonunda yazarn tezine uygun olarak inasi' ye dner. Dou-Bat atmas zerine kurulmu bu eserin mesajn Neriman' n tereddtlerinde ve inasi' ye dnnde aramak yerinde olur. Yazarn Fatih-Harbiye' nin ardndan yaymlad "Bir Teredddn Roman" (1933), otobiyografik yan ar basan, dolaysyla da bir tr zeletiri hviyetini tayan bir eserdir. Birinci Dnya Sava yllarnda yaanan kargaa ve bu kargaann insanlarn yreinde at derin yaralar; iki kadn arasnda bocalayan asl kiinin dikkatiyle verilir. Uzun sreli Babal kavgalar arasnda romana ara veren Peyami Safa, 1949 ylnda ustalk eserlerinden biri olan Matmazel Noraliya nn Koltuu' nu yazar. Peyami Safa, Dostoyevski ve Oscar Wilde izinde ruh derinliklerine uzanan kalemini bu sefer de kendi hayatndan paralar yerletirdii hasta insanlarn i dnyasna evirir; varlk, mn gibi ruh meseleleri arasndan insan ve hakikt meselesini aydnlatmaya trn verdii imkn lsnde gayret sarf eder.

Bunlardan baka yazdklar bir iki romanla dikkati ekenler de vardr: Bunlarn banda Sadri Ertem gelir Sadri Ertem, gazetecidir, rportaj kolaylna snarak gdml romanlar yazmaya koyulur. Romanc o)arak domayan sanatkrlarn banda gelir. Gazetecilikten vakit ayrabildii zamanlar kaleme ald drt romannda (Bir Varm Bir Yokmu, Dknler, Yol Arkadalar ve en ok tannm olan krklar Durunca' da (1930-31) on dokuzuncu asrn ortalarndan itibaren memleketin Avrupa mallarnn istilasna uramas ve bu sebeple yerli dokuma tezghlarnn ve krklarn birer birer kapanmas zerine Bolu civarndaki bir Alev kynn ekya ile ibirlii yaparak ayaklanmas Alev-Snn, idare-hak atmalaryla birlikte verilir. Ancak inandrclktan uzak olaylar "birbirlerine birtakm gevek balarla balanm; kimi ayrntlar gereksiz yere uzatlarak vakann yry aksatlm; kiiler, kendilerine zg ruhsal halleri bulunan birer varlk olarak deil, olaylarn yrmesi iin birer ara olarak kullanlmtr (C. Kudret, Trk Edebiyatnda Hikye ve Roman, C. 3, stanbul 1990, s. 30).

Tek romanyla Cumhuriyet ncesi siyas ve sosyal olaylarn konu alan Mithat Ceml' in stanbul' u birok yazarn ilk romannda olduu gibi kendi kimliinden ve evresinden izler tar. Yazar, Abdlhamit dneminden Merutiyet' e, Anadolu zaferine kadar geni bir zaman kesitini kucaklayan bir dnemde zamansz bir hesaplamaya giriir. nkraz dnemi artlarnda sefahat ve sefalet sahneleri arasndan snf deitirerek kendisine bir k yolu arayan tipik bir Osmanl aydnnn zamansz ykselii ve dnn dram ilenirken Merutiyet lkclnn kk kar hesaplar karsnda nasl harcand canl sahnelerle verilir. Ne var ki Fethi Naci' nin eletirisiyle " stanbul'da o pek ilkel tesadfler, durmadan veremden lmeler, kaldrlan cenazeler, gereksiz ayrntlar, ssl ifadeler, vecize ve paradoks abalar romann da gsz yanlar. Ama bunlara ramen, ayr dnemin toplum gereini yanstmas, Adnan' la Belks gibi unutulmaz iki roman kiisi yaratmas bakmndan Mithat Ceml' in bu roman bugn de ilgiyle okunmaktadr" (On Trk Roman, stanbul 1971).

"Yarm Kalan Miras" (1925) tan sonra "Ayal ve Kiraclar" ile yeni bir k yapan Memduh evket, ok iyi eyler yapmas beklenirken memur-yazar olmann olumsuzluunda kendini suskunlua mahkm etmitir. 1942 CHP roman dl alncaya kadar pek dikkati ekmemi olan bu eser, Cumhuriyet' in yeni bakenti yaanan arpk Batllamay dokuz odal bir dairenin iine sktrd toplumun deiik katlarndan insanlar, birbirleriyle ilikileri ve yaama biimleriyle romanlatrr.

Atatrk dnemi olarak snrladmz Cumhuriyet romannn birinci devresinde roman bir geim vastas olarak gren, lkemiz artlarnda, yazarna tatl krlar kazandran gazete tefrikaclna gz diken romanclar ounluktadr. Bunlar popler halk romancl ve tarihi romanlar olmak zere iki koldan ilerler. lk gruba girenler arasnda ak maceralarn varlkl bir kadnn rahat dnyasndan sunan Suat Dervi, Halide Nusret, kfe Nihl; iyi bir romanc olacakken gazeteye tefrika yetitirmek kaygsyla ou kez ipin ucunu karan Mahmut Yesari, Burhan Cahit, gnmzdeki fotoromanlarn yerini tutan romanlaryla uzun yllar liseli gen kzlar kh pembe hayallere sevk eden, kh gzyana boan yahut seksenli yllara kadar romantik Trk filmlerinin senaryo ihtiyacn karlayan Kerime Nadir, Muazzez Tahsin, Esat Mahmut, Ercment Ekrem, Gzide Sabri, Sermet Muhtar, Cahit Uuk, Ragp evki, Selami zzet, Etem zzet, Aka Gndz, M. Turhan Tan.. Birok meguliyeti yannda bir iki rnekle roman deneyen Kenan Hulusi, Refik Ahmet, Halit Fahri, Ahmet Refik, Yaar Nabi, Nahit Srr, Necmettin Halil... edebiyat tarihleri iin malzeme ve isim kalabal olmaktan teye geemeyen romanclardr.

Bu saydklarmzdan baka tek bir romanyla ilgi uyandrd halde arkasn getirmeyen Falih Rfk (Roman, 1932), mtareke yllar stanbul' undan baarl sefahat ve sefalet sahneleri sunan Faruk Nafiz (Yldz Yamuru), otobiyografik zellikler tayan ve Topkap civarnda sur diplerinde yaayan insanlarn basit sevgilerinden ve gsterisiz yaaylarndan canl sahneler sunan Osman Cemal (ingeneler, Aygr Fatma); tek tutulur yan retmen titizliiyle mill ve ahlk deerleri ilemekten ibaret olan Mkerrem Kmil Su, "nandm Allah", "Dinmez Ar", "Sevdiim ve Istrabm", "Sus Uyanmasn", "Istranca Eteklerinde" bu gruba sokabileceimiz romanclardandr.

Romantik akmla beslenen tarihi romanlara gelince bizde bu trn ilkini Tanzimatlardan Namk Keml' in denedii, Ahmed Midhat' n macera arlkl bir iki rnekle katld. Merutiyet yllarnda ehbenderzde Ahmed Hilmi (ksz Turgud, 1910) ve Fazl Necib' in (Dehetler inde, 3 C. 1909-1910) birer rnekle devam ettirdii tarihi roman tr Cumhuriyet' le birlikte byk bir art gstererek devam eder. Yirmiye yakn bask yapan romanlaryla Abdullah Ziya Kozanolu okuyucusunu Ortaasya bozkrlarna tarken; Nizamettin Nazif, M. Turhan Tan, Ahmed Refik., bkknlk veren tefrikalaryla gzlerini yakn tarihe evirirler. Cumhuriyetin ikinci neslinde bu isimlere konusunu Osmanl tarihinden alan romanlaryla Feridun Fazl Tlbenti' de katlacaktr.

Cumhuriyet romannn ikinci dnemi yeni neslin eser vermeye balad; seilen konu ve tema, sanat eilimleri, slp ve teknik bakmndan yeni araylarn, yeni yaplanmalarn gstergesi olarak ortaya kar. Gemi dnemden Hseyin Rahmi, herhangi bir zme ve senteze ulamadan toplum deer yarglarn alt-st eden, tepeden bakan alayc tutumuyla herkesi yarglayan popler romancln srdrmektedir. Onun ar fikirlerini hasta ruhlu kahramanlarna syleterek tepkilerden kamak gibi kendine has bir de kurnazl vardr.

Yurt dnda uzun sre srgn olarak kalan (1922-1938) Refik Halit, Maupassant tarz hikyecilii brakm, srgn yllarn birikimiyle kendini soluklu eserlere, romanlara kaptrmtr. Yurt dnda ektii yoksulluktan dolay ak ve kadn konularn ileyen kolay eserlerle para kazanmann yollarn aramaktadr. kinci basksn isim deiikliiyle 1939"da yaynlad Mtareke stanbul' una realist gzlemlerle yaklaan stanbul'un "Bir Yz"n "Yezidin Kz" (1939, ilk basks Halep), "ete" (1939), "Srgn" (1941), "Anahtar" (1947), "Bu Bizim Hayatmz" (1950) ve fantastik unsurlarla dolu ciltlik Nilgn dizisi takip eder. Ancak o, hikyelerindeki izgiyi, dili de dhil, bir trl tutturamayacak ve okuyucunun gznde hikyeci olarak kalacaktr.

slp, teknik ve roman iin gerekli derinliklerden yoksun piyasa romancl Cumhuriyet' in ikinci dneminde de devam etmektedir. Kerime Nadir ve Muazzez Tahsin, gen hanm okuyucularn hngr hngr alatrken; Mkerrem Kmil Su, Cahit Uuk, Selami zzet, Aka Gndz, Mahmut Yesari, Gzide Sabri, Suat Dervi... mahsulleri azalmakla birlikte izgilerinde herhangi bir sapma olmadan romanclklarn srdrrler. Bu gruba, ikinci dnemde tema ve konular toplum meseleleri lehine ksmen deimi olarak, Keml M. Altnkaya, Fikret Ant, mran Nazif Refi Cevaz, Ouz zde, Nahit Sim., katlrlar. Kimileri kendi hayatlarndan esintiler bulunan birer ikier roman denemesiyle (. Hakk Baltacolu "Batak", Hilmi Ziya lken "Yarm Adam", "Posta Yolu", Cevdet Kudret "Snf Arkadalar", Yusuf Ziya "G", Vedat Nedim Tr "Resim retmeni", Orhan Seyfi "ocuk Adam", Sait Faik "Medr- Maiet Motoru", Oktay Akbal "Garipler Soka" bir yldz gibi yanp snerken, kimileri (Peride Cell) kendilerini yenilemenin yollarn ararlar).

Yukarda adlan anlanlar dnda dnemin Trk romann birka usta isim stlenir: Hikyeleriyle kendini tanttktan sonra romana ynelen Sabahattin Ali, bu sahada pek ok romancy etkileyecek olan ilk eserini yaymlar: "Kuyucakl Yusuf (1937). Anadolu insannn i dnyasn, araylarn, tutkularn ve yalnzln ileyen bu roman ayn zamanda "memleket edebiyat" rn aan yeni ufuklarn ve ynelmelerin de balangc olur. Bir retmen-yazar olan Sabahattin Ali, Kaymakam Selahattin Bey' in bytmesi ky kkenli Yusuf' u "... pliklerinde bu topran namus-onur-ak-ahlk-i-eref-atma... tohumlarn tayarak bir kasabann iine" atar (Rauf Mutluay. 50 Yln Trk edebiyat, Trkiye Bankas Yaynlar stanbul, 1976, s. 560). Yaad dnemin sorgulamasndan kurtulmak iin Merutiyet ve Birinci Dnya Sava yllarna kaydrd roman vakasn fert-idre, eraf-halk atmas zerine oturtur. Yusuf ile Muazzez' in masumane aklar erafn temsilcisi akir ve idarenin temsilcisi Kaymakam zzet Bey'in entrikalar ile kirlenir. Roman tezine uygun olarak Yusuf' un btn deerlerini kaybetmi bir halde daa kmas ile sona erer.

Kendi hayatndan izler tayan ikinci roman "imizdeki eytan da (1940) doruyu gren ama kazanacaklar ile kaybedecekleri arasnda bocalayan kararsz, korkak ve kendine yenik aydnn, mer' in dramn; yl sonra yaynlanan "Krk Mantolu Madonna" da (1943) Dou-Bat atmas iinde aydnmzn elikilerini derinleen ruh tahlilleri, i konuma ve uur akyla verir.

Her roman bir btn olarak dndmzde "Kuyucakl Yusuf ta yazar, sakin ve ll, ancak patlamaya hazr ruh haliyle, bir tara delikanlsn anlatrken; "imizdeki eytan" da niversite muhitinden lsz ve dengesiz bir aydn modelini tasvire ynelir. "Krk Mantolu Madonna' da ise hayatn gereinden kap kitaba ve ryaya snan Raif' in ezik, ekingen, da kapal ahsiyetini buluruz. Bu itibarla romanlarn ortak yan, yaadklar evreyi yadrgayan kiilerin uyumsuzluklarnda dmlenir: Kurallarla snrlanan bir yaama tarzna kar ak tercih edi, bu uyumsuzlua sebep gsterilebilir. mit edilenle karlalan arasndaki tezat, roman kahramanlarn, en sonunda, "dalara gitmek" ifadesiyle sembolize edilen bir kaa gtrr ve kahraman bir isyann eiine kadar varr ki bu, bir bakma Sabahattin Ali' nin de tad bastrlan ihtillci ruhun ortaya kdr.

1941'de yazlp ertesi yl CHP roman ncl dlne lyk grlen Abdlhak inasi Hisar n "Fahim Bey ve Biz" roman, Sabahattin Ali' nin at ufka bir baka cepheden yaklar. Bu dmdz bir mr iinde "aksz bir genlik, ehvetsiz bir erkeklik, ocuksuz bir evlilik, kopyac bir alma, korkak bir yalnzlk, rahat bir tutkusuzluk, kitapsz bir kltr, inansz bir dindarlk, emeksiz bir sabr, anlamsz bir bekleyi, lksz bir hayl, ksr bir bencillik..." (R. Mutluay, a.e., s. 582) dolu memur Fahim Bey' in hayatdr. Abdlhak inasi, gerein insanlar tarafndan farkl ekilde idrak edilecei tezi zerine kurulan bir romanyla, iimizde az-ok yaayan Fahim Bey'in kimliinde biraz da btn insanln yalnzln, zavallln ve i dramn aksettirir; insan izah etme iddias tayan bir tavrda mutlaka bir yanlma pay olacan im eder. Nitekim Fahim Bey'in "silik", "ahlksz", "drst"., gibi birbirine zt vasflandrmalara muhatap olmas, yazarn tezini ispat etmektedir. kinci roman "amlca' daki Enitemiz" de (1944) ise tuhaf davranl Hac Vamk Bey' in kimliinde, gemi-hal atmas iinde gemiten hle aydnlk mesajlar tar.

Abdlhak inasi' nin romanlarnda Marcel Proust ve Maurice Barres' ten gelen gemie ynelme grlr. Konur Ertop' un ifadesiyle "ykltan nceki Osmanl aristokrasisinin ilgin baz tiplerini ok kuvvetli izgilerle tantr; eski stanbul' u ve st kat insanlarn, yaaylarn, kkleri, yallar, elenmeleri; avuntularyla bireyci, izlenimci yntemde bir zlem rts arasndan gsterir." (Trk Dili Roman zel Says, N. 154, Temmuz 1964, s. 597).

Abdlhak inasi Hisar'n romanlarnda kahramanlarnn ou tuhaf, ie dnk ve siliktir. Avunduklar mekn, kurduklar hayl dnyasdr. Bununla birlikte o, gnbirlik yaayan varlkl insanlarn stanbul'un sekin semtlerindeki kaygsz hayatlarn dile getirir; bu yzden de vaka yerine duygu ve dnceye arlk verir.

Abdlhak inasi yolunda medeniyet deiimini ele alan ve bu deiimin aile iinde sebep olduu zlmeleri kiilerin ruh derinliklerinde izleyen Samiha Ayverdi, 1939' da konusunu Firavunlar dneminden alan ilk romann yaymlar: "Ak Bu mi". Onu birbiri ardnca yaynlanan ve birbirini btnleyen "Batmayan Gn" (1939), "Ate Aac" (1941), "Yaayan l" (1942), "nsan ve eytan" (1942), "Son Menzil" (1943), "Yolcu Nereye Gidiyorsun" (1944), "Mesihpaa mam" (1944) dier romanlar takip eder. Kenan Rifa' nin duygu ve dncesi evresinde gelien bu romanlarnda yazar, yal ve konaklarda srdrlen Cumhuriyet ncesi ananevi toplum yaayn temiz bir Trke, lirik bir anlatm ve kadnca bir dikkatle dile getirir. Bu hayat ve onun bal olduu medeniyeti verirken bencillik-madde-gnl-ak atmalarna "tevhid akidesi"yle k yolu bulmaya alr.

1950' lere doru romanda gerekiliin bir uzants olarak deerlendirilen kye ve ky insanna ynelik balar. Roman konulan topraa bal tara insannn hayat etrafnda ekillenir. Mahmut Makal' n 1950' de "Bizim Ky" yaymlamasyla kye olan alka iyice artar. Bunlar arasnda romanndan konularn ocukluunu geirdii Adapazar ky ve kasabalarndan alan ve stanbul kenar mahallelerine kadar srkledii kiilerinin sefil ve "serseriliklere kaym" hayatlarn "Sarduvan" (1944) hikye eden Faik Baysal; Sabahattin Ali yolunda Menderes Nehri ve Ske civarnda yaayan kyllerin meselelerini kyl-aa, kyl-idre atmas iinde veren "kinci Dnya" (1938), "Bir ehrin ki Kaps" (1948) Samim Kocagz; realist mahadeleri ve kiilerin ruhuna ynelmi derinliiyle toplumdan deiik kesitler sunan (Tal Tarladaki Ev) 1944 lhami Bekir (Tez); otobiyografik bir tavrla kyden ehre gelen bir ilkokul retmeninin lm korkusu saplants iinde i dnyasndan aksettiren korku, vehim, tutku ve araylar kyl aknl ve dengesizlii iinde sunan (Denizin ar) (1942) Keml Bilbaar; Trk romanna yeni soluklar kazandran dnemin gen romanclardandr.

Cumhuriyet Dnemi Trk Hikyesi

(1923-1950)

Trk Edebiyat'nda Avrupai tarz hikye, Tanzimat sonrasnda grlmeye balar. Ahmet Mithat Efendi'nin hikye tecrbeleri ananevi halk hikyesiyle Avrupa tarz hikye arasnda bir kpr olarak dnlebilir. Emin Nihad Bey'in, Nabizde Nazm'n bu sahadaki kalem tecrbeleri de bir arayn ifadesi olarak deerlendirilecek cinstendir. Samipaazde Sezai'nin Kk eyler' i ile Avrupa hikyenin atmosferine giren hikyeciliimiz, Halit Ziya Uaklgil' in gayretleriyle tr olarak edebiyat tarihimiz iinde yerini alr.

II. Merutiyet'i takip eden yllarda Refik Halit Karay, mer Seyfeddin, Yakup Kadri ile hikyeciliimiz hem Avrupa yap ve anlatma tarzn benimser, hem de bize has problemleri trn imknlar lsnde aksettirmeye balar. Realist terbiyeye uygun tarzda kurulan mekn-insan alkas, mahadeden ve yaanm olaydan kaynaklanan itibar vaka zamann sosyal ve siyas endiesiyle beslenir. Hikye tr, Refik Halit, mer Seyfeddin ve Yakup Kadri gibi yazarlarla kendi dilini yaratr. Maupassant tarzn benimseyen bu hikayecilerde model ve kabul edilen teknik, onlar geni kitlenin rahatlkla anlayp benimseyecei dil zevkine gtrr. Devrin sosyal, siyas ve edeb tercih ve temaylleri de bu zevkin ve anlayn gelimesine yardm eder. Denilebilir ki, II. Merutiyet sonlarnda hikyeciliimiz, "Memleket Edebiyat" sz grubu ile ifade edebileceimiz bir seviyeye ular. Zira hikyelerde mekn, stanbul ile snrl deildir. lenilen konularn da bazlar okuyucuda gereklik duygusu uyandracak lde mahededen, bazlar Trk tarihinden, bazlar da sosyal ve siyas problemlerden alnmakta; tre has yaratma tarzna uygun ekilde yorumlanmaktadr. Artk Edebiyat- Cedde zevki ve hassasiyeti geride kalmtr. "Memleket Edebiyat"na vcut verme gayreti, Birinci Dnya Sava ve Mill Mcadele'ye ait hatra ve heyecanlarla zenginleir. Cumhuriyet iln edildii zaman hikyeciliimiz bu manzara iinde, memleket gereklerini ifade etme endiesiyle bir aray iindedir. Cumhuriyet sonrasnda hikyeciliimiz, bu arama zevki ve anlayyla hem konu, hem mekn ve hem de anlatma tarz bakmlarndan zenginleecek, farkl bak alarndan insanmz ve problemlerini yakalayacaktr.

Bunun iin yllara, kabul edilen model ve tekniklere gre bir tasnife ba vurmak aldatc olur. Ancak Cumhuriyet'ten nce tohumlar atlan ve Cumhuriyet'in ilnndan sonra bulduu msait iklimde en olgun meyvelerini vermeye balayan hikyeciliimiz, dier edeb trlerde olduu gibi, Mill Mcadele'nin ve Trk inklplarnn belirgin hale getirdii kollektif ruhun etrafnda deerlendirilebilir. Zira her fikr hareket, her estetik endie bu memlekette yaayan insan bir baka ynden daha iyi tanma ve ifade etme gayretidir.

Bu dikkatle Cumhuriyet'in ilnndan sonra hikye vadisindeki gelimeler zerinde duralm:

Refik Halit, Yakup Kadri ve mer Seyfeddin' den sonra iyice yerleen Maupassant tarz hikyenin takipisi olarak F. Celalettin'i grrz. "Talk- Selse" adl ilk kitabnda toplad hikyeler, konu ve pln bakmndan mer Seyfeddin' in devam durumundadr. Ancak stanbul'un kenar mahallerinde srdrlen hayat, farkl kltr seviyesindeki insanlarn konutuklar Trkiye Trkesini aksettirmesi bakmndan Hseyin Rahmi ve Ahmet Rasim'in yolunda grlr.

"Kaplan" dergisinde aklad, Naturalist sanat gr dorultusunda eserler vermeye alan Selahattin Enis, 1924'te yaynlad "Bataklk iei" adl eseriyle natralizmin takipisi olarak grlmeye balar. Kendi toplum zelliklerimize dnk dikkatleri, bilhassa halkn aa tabakalarndan alnm kiilerin duyu ve dnlerini ifade etmekte gsterdii ustal ile Cumhuriyet'ten sonra gelien yeni bir sanatn habercisi olarak dnlmelidir.

eitli mizah dergilerinde ve gnlk gazetelerde fkra yazarlndan yetien, Selahattin Enis yolunda yryen bir baka sanatmz da Osman Cemal Kaygl' dr. Gazeteciliinden gelme mahede ile mizah yazlarndaki eletirel bak hikyelerinde birleir. Osman Cemal Kaygl, Hseyin Rahmi ve Ahmet Rasim mektebinde yetimesine ramen Hseyin Rahmi lsnde bir anlatma tekniine, Ahmet Rasim derecesinde diri ve salam bir Trkeye sahip deildir. Ancak hikyelerinde bu yazarlarn ihmal ettii meknlarnda halkn yaayn halk diliyle anlatmtr.

Hikye alannda mer Seyfeddin' le ada olduu halde, gerek dil gerekse hikye anlay bakmndan ondan ayr bir yolda yrm ve devrin edeb akmlarnn dnda kalm bir hikyecimiz Memduh evket Esendal' dr. Yazarlk hayatnn en verimli dnemi Meslek gazetesinde geirdii yllardr. Bu gazetede tefrika edilen 35 hikye onu, devrin en baarl hikyecisi yapar.

Memduh evket Esendal, 1925 yllarnda yaygn hikye anlaynn aksine yeni bir anlatma teknii ile okuyucunun karsna kar. Esendal, Maupassant tarz hikyenin karsnda yer alr. O, edebiyatmzda A. ehov tarz hikyenin temsilcisi olarak grlr. ocukluk ve genlik yllarnda ky hayatndan gelen mahedeleri, ttihat ve Terakki Partisi mfettii olarak gezdii yerlerden derledii gerekler ve politikaya karm kiiliinin izlenimleri hikyelerini besleyen temel kaynaklardr. Bu sebeple hikyelerinin konuklar hayattan alnmtr. Memduh evket Esendal hikye teknii, biim, anlatma tarz ve dil bakmndan ehov-vri hikyenin tesiri altndadr. Ancak, Rus yazarnda grlen karamsar ve ac tenkiti gerekilik onda, yerini ok defa gzlemci ve tasvirci gerekilie brakr. Hayata ve insana dair mahedelerinde ve tenkitlerinde mizacndan gelen hogr hkimdir. Tahir Alangu' nun ifadesiyle "bu toprak stndeki insanlarn yaaylarnda, duyularnda, dillerinde, sanatlarnda bir soy ycelik olduuna" inanmaktadr; bu sebeple Esendal'n hikyelerinin temelinde kin ve nefret deil sevgi vardr. Anlatmaya alt gereklik karsnda hrn bir tenkiti tavr taknmaz; sakin ve yumuaktr. Yazarn hikyelerinde gze arpan ve dikkate deer zelliklerden biri, belki de en nemlisi kulland dildir. Bu dil gcn konuma dilinden alr. Yani yazar, hikyelerinde konuma dilinin canlln korumaya gayret gsterir. O, konuma dili ve edebiyat dili gibi bir ayrm kabul etmeksizin kyl ile kentli arasnda her ikisini kucaklayan ortak bir dili hem kendi hayatnda, hem yazlarnda esas kabul etmitir. zetleyecek olursak, Esendal hikyelerinde, memleket gereklerine dair mahedelerinde olanla beraber olmas gerekeni hogrye dayal, tenkiti ve kyden kentten her tabakadan insann anlayabilecei sade bir Trke ile ifadeye zen gstermitir.

1927-1928 yllarnda Aka Gndz, "Bu Topran Kzlar", "Hayattan Hikyeler", Ercment Ekrem Talu, "Gldren Kitap", Reat Nuri Gntekin, "Tanr Misafiri", "Leyla ile Mecnun", kfe Nihal, "Tevekkln Cezas" adl hikye kitaplarn yaynlarlar. Yeni alfabenin kabul yllarna rastlayan bu dnem, hikye bakmndan pek verimli deildir. Ancak 1928' e kadar edebiyatla meguliyeti ikinci plnda kalan Sadri Ertem; Resimli Gazete, Resimli Ay ve Gne dergilerinde yaynlad hikyelerle, silik de olsa, iz brakan sanatkrlardan biri olur.

"krklar Durunca" adl romanyla ilgi toplayan Sadri Ertem, "Bacay ndir Bacay Kaldr" ve "Silindir apka Giyen Kyl" adl hikyelerini 1928'de Resimli Ay'da yaynlamtr. Bu hikyeleri devrin modasna uygun deildir. Zira bu dnemde allm hikye tarz ya ackl aklar anlatr veya mizah n plna karr. Sadri Ertem' in hikyeleri insan ruhunun tezahrlerini konu almaktan ziyade, maddenin her trl insan mnasebet ve deerleri tayin ettiine dair grlerini destekler mahiyettedir. Bu, onun benimsedii sanat anlayndan kaynaklanr.

Sadri Ertem, bizde gereki, hikye anlaynn pek yanl anlalm numunelerini vermitir. Tahir Alangu' nun ifadesiyle buna "mekanik, tasarlanm, gdml bir gerekilik diyebiliriz". Hikyelerinin hemen hemen btn, nceden tespit edilmi bir tezin ispatna yarayan kitab bilgilerle ykldr. Ktlklerin ve maddenin mutlak hkimiyeti ve bundan doan karamsarlk hikyelerinin temel zelliklerindendir. Hikyelerinde ky ve kylnn hayat tarzn ve problemlerini ilemeye gayret ederken, gazeteciliinden gelen makale slbundan kurtulamamtr. Beliren yeni sosyal yap ve gelien endstri hayatnn getirdii ehirli-kyl, patron-ii, usta-rak, aydn-halk arasndaki uyumazlk; kuvvetinin zayf olana tahakkm gibi konular evresinde sosyal dzende ferdin ortadan kalkn bylece toplum iinde beliren yeni bir insan tipinin ortaya kn anlatmaya alr. Sadri Ertem, kendisine kadar gelebilen eski hikye tarz ile kendisinden sonra vasflar iyice belli olan gereki hikye anlay arasnda bir kpr kurmas bakmndan nemlidir. Yazarn hikyede baarl rnekler vermesi 1935 ylndan sonraya rastlar. Sanatnn ikinci devresi olarak nitelendirilecek bu dneme ait eserlerde yazar pein hkmlerini, nceden tespit ettii tezleri arka plnda brakarak yaanan hayat hareket noktas alr.

Servet-i Fnun Dergisi'nde 1928'de yaynlanan "Bir Tutam Sa" adl hikyesiyle edebiyat sahasna giren Yedi Mealeciler grubunun tek hikyecisi Kenan Hulusi grubun dalmasndan sonra vakit gazetesinde Sadri Ertem evresinde toplanan yeni gereki hikyecilerin tesirleriyle ncekilerden farkl tarzda hikye yazmaya balar. Bu sebeple Kenan Hulusi'nin hikyeciliinde iki ayr dnemden sz etmek mmkndr. Yedi Meale'de, Mensur iir havasnda ahenkli bir nesir yaratma gayreti iinde grlen yazar, ikinci devrede yani Vakit gazetesinde Sadri Ertem evresinde toplanan gereki hikye tarznn tesirinden kurtulamamtr. Gereki hikye mahede gerektirir. Oysa Kenan Hulusi mahededen deil, gazete haberlerinden ve kitab bilgilerden hareketle hikye yazmtr. Bu yazlarnda deien sosyal artlarn insan zerindeki tesirini dikkatlere sunmakta olduka baarldr.

Dzenli bir renim hayat olmamasna ramen Hukuk Mektebi hocas olan babasnn ve evresinin tesirleriyle edebiyata yakn bir alaka duymu ve gazetecilikle yaz hayatna balam hikayecilerimizden biri de Nahit Srr dr.

Cumhuriyet Trkiyesi' nde sratle gelien inklp hareketleri karsnda tasfiye edilen Tanzimat kltr ve yaaynn kalntlarn yakndan mahedeye msait bir aile evresinde bymesi, onun hikyelerinin oturaca zemini hazrlamtr. Yar Avrupal, yar Osmanl aristokrat ailelerin bir asrdan beri devam eden konak ve yallar evresinde oluan kozmopolit yaama tarzn Nahit Srr tarihilere ve gerekilere has dzgn, rahat, heyecansz ve zaman zaman mstehzi bir ifade ile anlatmaya alr. "Krmz ve Siyah" adl hikyesiyle ortaya kan yazar "Sanatkrlar" adl eseriyle dikkatleri eker. Cumhuriyet ncesi Trkiye'de yaanan hayatn kenarda kede devam eden kalntlar, can ekien eski adet ve geleneklerin, Tanzimat'tan beri sregelen kibar tabakann madd ve manev dknlkleri hikyelerinin temel konular arasndadr.

Cumhuriyet'in ilk on yl ve onu takip eden yllarda btn tevik ve srarlara ramen arzu edilen inklp yeni bir edebiyat geliememitir. Bunun sebepleri arasnda hikyenin hatta btnyle edebiyatn teorisyeni bulunmamas zikredilebilir. Zira takip edilecek yol belirsizdir. nklplarn edeb sahada nasl yorumlanaca tereddt konusudur. Zaten yorum yerine propagandaya iltifat edilmitir. Bat edebiyatlarndan alnmak istenilen modellerle memleketin gereklerini birletirebilen stn kabiliyetli sanatkrlara rastladmz sylemek de zordur. mer Seyfeddin neslinin getirdikleri evresinde fantezilere iltifat edilir. Sadri Ertem de sanat eserinden ziyade fikrin peindedir. Cumhuriyet henz kendi sanatkrn yetitirememitir. Bunu beklemek gerekir.

Vakit Gazetesi evresinde toplanan hikyecilerimizden bir dieri de Reat Enis Aygen'dir. "Klcm Sryorum" adl tek hikye kitabnda o gnlerde moda olan ihtirasl aklar, ihanetler, felketlerle dolu magazin hikyelerinin kuvvetle tesiri altnda olduu grlr. Hikyelerinin konular genellikle fakir insanlarn strap dolu hayatndan alnmtr. O, romanlarnda daha baarldr.

Gereki hikyenin gelimesinde nemli bir adm olarak nitelendirilen Vakit gazetesi hikyecilerinden biri de Bekir Stk Kunt' tur. Sadri Ertem tesiri altnda bu gazetede yaynlad hikyeleri "Memleket Hikyeleri" ad ile Cumhuriyet'in onuncu ylnda yaynlar.

Bekir Stk'nn ilk hikyeleri Maupassant-vri hikye teknii ile mer Seyfeddin ve Refik Halit izgisinin devam gibi grnrse de daha sonra Sadri Ertem'den gelen sosyal gereki bir tavrn tesiri altnda kalmtr.

"Memleket Hikyeleri" adl kitabndaki hikyelerin bir ksm ehir ve kasaba tccarlarnn kyly smrmesi zerine kurulmu; kylnn bilgisiz, cahil ve safl ele alnmtr. Bir ksmnda ise renkli, ekici bir dille F. Celaleddin' in tesiri altnda stanbul'daki devlet daireleri, kahveleri, mahkemeleri dolduran tipler ve olaylara dair mahedeler anlatlr. kinci hikye kitab "Talknla Salkm"da Sadri Ertem tesirinden uzaklaarak stanbul' un sradan insanlarnn gnlk yaay ele alnr. 1941'de yaynlad "Herkes Kendi Hayatn Yaar" adl eserinde artk Sadri Ertem'den ziyade F. Celaleddin yolunda olduu grlr.

Bekir Stk, gazeteden gelen bir terbiye ile yakndan tand evreleri, mahkemeleri, avukatlar, orta halli ailelerin hayat tarzlarn konu olarak alr. Bu hikyelerde ve bunu takip eden "Yatakl Vagon Yolcusu" adl kitabndaki hikyelerde artk ky ve kylnn yaay yerine ehir insanlarnn srdrd hayat herhangi bir tetkik ve tenkide bavurmadan kendi gereklii ile aksettirmeye alr.

Bekir Stk Kunt'un "Memleket Hikyeleri" ile "Ayr Dnya" adl eseri arasnda, hikyeciliinin merhale merhale gelimesini takip etmek mmkndr. Bu gelime izgisi bir bakma Sadri Ertem'le balayan gereki hikye anlaynn gelime seyridir.

1927-1928 yllar arasnda yeni hikyeciliimizin en gze arpan simalarndan biri Sabahattin Ali'dir. Edebiyatla alakas daha mektep sralarnda iken Balkesir' de kan "Irmak" dergisinde yaynlad devrin modasna uygun magazin hikyeleriyle balar. Yazarn hikye ile meguliyeti 1927'lere kadar karsa da 1928'de Yedi Meale' de yaynlad daha sonra da "Deirmen" adl kitabnda bir araya getirdii hikyeleriyle isminden sz edilir. Bu kitapta "Deirmen" adl hikye bir tarafa braklrsa Sabahattin Ali devrin modasndan henz kurtulmu deildir. Bunlar ierisinde gereki unsurlar bulunmasna ramen; mahedeye dayanmayan, bakalarndan duyulmu ve masa banda yazlm hikyelerdir.

Sabahattin Ali'nin asl hikyecilii 1935' te yazd hikyelerle balar. "Kan" ve "Ses" adl kitaplarnda toplad hikyeler, onun takip edecei yolu belirler. Daha ak bir ifadeyle bu kitaplarla hikyeciliinin temellerini tespit eder. lk kitabndaki masa ba gerekiliinden kurtularak Orta Anadolu'daki retmenliinden ve hapishanede kald yllardan gelen mahedelerini edeb trn verdii imkn lsnde iler.

Sabahattin Ali, memleket gereklerini ekonomik ve kltrel yapy dikkate alarak kavramaya gayret eden ve bunu pervaszca eserlerinde ileyen bir hikyecimizdir. Harp zenginleri, ahsi menfaatlerini her eyin stnde gren aydnlar, tre ve gelenee bal ky ve kasaba insanlar, ezilmi fahieler, bilgisiz, bilinsiz kyller, smrlen iiler, toplumcu bir dnya gryle gzler nne serilir.

Sabahattin Ali, Anadolu insannn yaad hayat dtan grd ve iittikleriyle deil hayatn iinde yaayarak tanyan sanatkrlardandr, ilk kalem faaliyetlerinde bireyci, romantik, hatta airane bir tavr taknmasna ramen ilerleyen senelerde realist bir izgide yrmeye balar.

Yaad hayat ona Anadolu insannn iinde bulunduu problemleri bizzat yerinde mahedesine imkn verir. Bylece yoksulluk ve sefalet iinde yaayan Anadolu insannn hayatn tenkiti bir dikkatle hikyelerine konu eder. Onun dikkatini belirleyen hususlarn banda sosyal gerekilerin kabulleri vardr. Denilebilir ki bu kabuller, sanatkr olarak doan Sabahattin Ali' yi snrlam ve ynlendirmitir.

Vakit gazetesinde gereki hikye yolunda eserler veren bir baka hikyecimiz de mran Nazif Yiiter' dir. Bu gazetede yaynlad hikyeleri 1933 ylnda "Kara Kasketli Amele" adl kitapta bir araya toplar. kinci hikye kitabnda kalplam hikye anlayndan uzaklar, ancak onun eserinde Maupassant-vri hikyeciliin tesirleri sezilir. nc hikye kitab "Yaamak in" de Sabri Ertem tesirinden uzaklaarak gzlemci gereki bir tavr taknd grlr. Ancak o, ekonomik artlar zerinde durmaktan ok ferdin kabiliyetinden hareketle olaylar yorumlamaya gayret gsterir. Sabahattin Ali' de olduu gibi hayat bedbin bir dikkatle deil, zaman zaman beliren iyilik ve gzellikleriyle ele alnr. Bylece arzu edilen bir yaama biimi hikyeler vastasyla dikkatlere sunulur.

Vakit gazetesi evresinde srdrlen bu hikye faaliyetleri srasnda, Samet Aaolu da, Strausburg' daki rencilik yllarna dair hatralarn hikyeletirerek Varlk dergisinde yaynlar.

Samet Aaolu, insann kendi iinde, kendi duygu dnyasnda mevcut olan atmay esas alr. Hikyelerin ounda hareket noktas kendi hayatdr. O, ananev terbiye ile bym sonra tahsil iin Strausburg' a gitmitir. Bylece her trl kontrol mekanizmasndan uzak sere serpe bir hayat srdrme imkn bulmutur. Ayrca byk adam olma arzusunu tamaktadr. Hikyelerinde ocukluk hatra ve zevkleriyle Strausburg' taki hayatndan gelen farkl unsurlar ve gelecek hakkndaki projeleri i ie girer. Bylece farkl kaynaklardan gelen farkl duygularn atmalarndan doan insan psikolojisinin derinliklerine inme gayreti Aaolu' nun hikyelerini karakterize eder. O, rahat yaama teslim olmaz. Yaamak arzusu ile lm endiesi arasnda kalmann verdii huzursuzluu hikyelerinde anlatr. Bu ynyle Dostoyevski' nin tesiri altnda kald sylenebilir.

Sait Faik'in hikyecilii, Bursa Lisesi'ne devam ettii yllarda kaleme ald "pekli Mendil" ve "Zemberek" adl hikyeleriyle balar. Ancak, 1934-1935 yllarnda Varlk Dergisinde yaynlad zaman Sait Faik bunlara yeni hikyeler ilve etmitir. 1936 ylnda "Semaver" adl kitabnda toplad bu ilk hikyelerinde, bir bakma devre hkim Maupassant-vari hikye anlaynn ve tenkiti gerekiliin tesirleri altndadr. Fakat Sait Faik'in toplumsal gereklie yaklamas Sadri Ertem ve onun yolunda yryenlerden farkl olur. Kitab bilgilerin ve sloganlarn gdmnde hicvedici ac tenkit ve mizah ifadeler yerine hogr ve insan sevgisiyle meselelere yaklamaya gayret eder. Kendi mizacna uygun iirli bir dille kalabalk iinde fark edilmeyen kk insanlarn, balklarn, hamallarn hayata ballklarn, yaamaktan duyduklar sevinci ve umudu hikyeletirir.

lk hikyelerinde devrin ananev hikye tekniinin zellikleri grlrse de daha sonra kendine has bir teknik ve anlatma tarz gelitirmitir. Gereki yazarlar gibi mahedelerini haric leme sadakat gstererek aktarmak yerine, onlar kendi hayal dnyasnda yeniden kurarak anlatr. Her mahede ettii kii ve evreye gre kendi hlyasnda bir hayat ekli kurar.

Sait Faik, edebiyatmzda hayatyla eserleri, hatta hayatyla sanat i ie olan yazarlarmzdan biridir. "Semaver", "Sarn" ve "ahmerdan" adl ilk kitabnda kronolojik bir tarzda onun Adapazar, stanbul, Bursa ve Grenoble' de yaad gnleri takip etmek mmkndr. Bu kitaplarda toplad hikyeleri sz edilen meknlara dair mahedeler zerine kurmutur. Sanatnn ilk devresi diyebileceimiz bu dnemde meydana getirdii hikyeler ayr tarzn denemeleri olarak deerlendirilebilir. Bunlar mer Seyfettin' den gelen Maupassant-vari hikyeler, Sadri Ertem tesiriyle moda olan tenkiti gereki hikyeler ve Aaolu' ndan grdmz anlarn hikyeletirilmesidir.

Allm hikye bal altnda toplayabileceimiz bu tarz hikyelerine ramen daha sonra geniletecei ve sanatnn zn tekil edecek hikye anlaynn ipularn verebilecek mahiyette bir ka hikyesini de bu kitaplarda grmek mmkndr. Bilhassa "Kalorifer ve Bahar" adl hikyesinde byk ehrin yanbanda sur diplerinde hayata dair hi bir iddias olmayan, tabiatla i ie insanlarn tasasz yaamalarn anlatr.

"ahmerdan", "p Ahmet", "Garson", "Beyaz Pantolon" adl hikyelerle Sait Faik'in, kalabalk ehirde kk adamn babo gndelik yaayn anlatan bir yola girdiini grrz.

1939' da babasnn lm, arkasndan kendisinin siroza yakalanmas, sanatnn bu dnm noktasnda, olgunluk dnemi diyebileceimiz hikyelerinde etkili olur. lm sabit fikri ve hayattan bezginlik duygusu ile stanbul'un gizli kelerini dolar ve buralarda srdrlen hayata itirak eder. Bu hayat ve psikolojiyi hikyelerinde iler. Ayr meslek, ayr din, ayr milletten olan insanlarn farkl taraflarndan ziyade ortak ynleri zerinde durur. "Lzumsuz Adam" adl toplad bu hikyeler, Sait Faik'in sanatnn olgunluk dnemi mahsuldr. Kendisini saran btn kaytlardan uzak sere serpe bir hayatn ve mizacn kaleminden kan bu hikyelerde artk Sait Faik' in dil ve biim endiesinden de kurtulduunu grrz. Bylece geni halk tabakas kendi dili ve tavryla hikyelerde yer alr. Hastalndan sonra kontrolsz, tam anlayla bamsz bir hayat tarz, onu bulunduu evrede yalnzla mahkm eder. Ancak bu yalnzlk psikolojisi Sait Faik' i hayatn lzumsuzluuna deil, paylalm sevgi ile birleen yeni bir ahlk, yeni bir insan ve hayat anlayna gtrr. Bundan sonra kk adamn ekmek kavgasn deil onun i dramn anlatmaya alr.

Cumhuriyet dnemi Trk hikyeciliine denizi, deniz iilerinin hayatn getiren hikayecimiz Halikarnas Balks' dr. 1924 ylna kadar heyecan verici magazin hikyeleri yazan Cevat akir, Halikarnas Balks olarak asl ahsiyetini 1926' lardan sonra yazd hikyelerde bulur. 1939' da "Ege Kylarndan" ad ile yaynlad bu hikyelerinde Ege ve Akdeniz kylarn zengin tabiat gzellii mitolojik deerleriyle, iirli bir dille ifade eder. Onun bu yola giriinde ok okuduu baz yazarlarn bilhassa J. London ve J. Conrad'n etkili olduu sylenebilir. Memleket gereklerine eilen sanatlarn eserlerini sosyal problemler zerine kurduu dnemde; zavalllarn gller karsndaki durumu anlatlrken Halikarnas Balks kk adamn hayat kavgasn, yaama mcadelesini tenkiti bir gzle dikkatlere sunmak yerine, bu g artlarda onun iir dolu byleyici engin i dnyasn ifadeye alr. nsann insanla veya kurumlarla olan mcadelesi yerine tabiat kuvvetleri ile olan mcadelesini anlatmay tercih eder. Geimini denizden temin etmeye gayret gsteren insanlarn denizle mcadelelerini tabi renkleriyle ve ok canl bir ekilde tasvir eder. Dolaysyla deniz ve tabiat unsurlar Halikarnas Balks' nda bir mekn olmaktan kar, nc bir kahraman olarak hikyenin ahs kadrosuna girer. Bu kahramann tasvirinde denizcinin yaad trajedi adeta erir ve kaybolur. Bu sebeple denebilir ki, Halikarnas Balks denizde ve kyda yaama kavgas veren kk adamn trajedisinden ziyade bu trajediden kaynaklanan sevgi ve umut dolu dnyalarn dikkatlere sunmak gayretindedir.

Kalabalk ehrin sosyal problemlerine eilen bir hikyecimiz de lhan Tarus' tur. Tenkiti bir dikkatle hikyelerinin bir ksmnda, gecekondu muhitlerinde yaayan insanlarn geim zorluklarn, yoksulluklarna ramen temiz ahlklarn ve sosyal davranlarn; bir ksmnda da, memur aristokrasisini ve brokratlarn devlet dairelerindeki yaayn anlatr.

Balzac, Gorki, Panait strati ve ehov tecrbelerini tanyan Tarus, "Anadolu Hikyeleri" ve "Cevizli Bahe" adl hikye kitaplaryla edebiyat alanna girer. Tarus, sanatnn ilk devresinde Refik Halit' in eserleriyle yerleen allm hikye tarzyla, Sadri Ertem'le balayan yeni gereki hikye anlaynn ortaya koyduu rneklerden hareketle hikyeler yazar. Onun zerinde az nce szn ettiimiz yabanc yazarlarn da tesiri vardr. Btn bunlar onun bir aray iinde olduunu ifade eder. Bu yzden O'nun ilk hikyelerinde tek bir izgide yrdn sylemek zordur. Tasvirci gerekilikle tenkiti gerekilik arasnda bocalayan, bazen kutuplardan birinde, bazen ikisi arasnda orta bir yolda yrdn sylemek mmkndr. lhan Tarus, kendi nesli iinde konularn en geni evrelerden alan bir hikyecimizdir. Ege, Orta Anadolu hatta Hakkri' ye kadar uzanan geni bir meknda kk kasaba memurlarn