Bezpieczeństwo kulturowe mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce. Wybrane problemy na przykładzie mniejszości karaimskiejdr Magdalena Campion dr Katarzyna Pabis

Kwestie bezpieczeństwa kulturowego dotyczą wielu innych kategorii bezpieczeństwa47. Kwestie bezpieczeństwa kulturowego mniejszości48 narodowych, a zwłaszcza etnicznych we współczesnej Polsce dotyczą wielu, ale bardzo nielicznych dziś grup ludności. Aktualna sytuacja grup mniejszościowych znacząco odbiega od wielowiekowej tradycji wieloetnicznej, wielonarodowej, wreszcie wielokulturowej Polski, której szczyt rozwoju przypadł na okres Rzeczpospolitej Obojga Narodów49. Okres upadku polskiej państwowości zmienił kwestie relacji narodowych na wielu poziomach, przede wszystkim z powodu ruchów ludności, migracji, przesiedleń itd. Dopiero odzyskanie niepodległości w 1918 r. i częściowa odbudowa państwa polskiego doprowadziło do uzyskania odpowiedzi na temat struktury narodowej i etnicznej istniejącej na nowo Polski w latach 30. XX wieku50. Tak więc Polska przed wybuchem drugiej wojny światowej mogła być postrzegana jako państwo o wielokulturowej tradycji. Wydarzenia, które miały miejsce później, od 1939 r. do 1989 r. ponownie zmieniły oblicze narodowe i etniczne Polski.

Na terenie ziem polskich na przestrzeni dziejów miało miejsce wiele różnorodnych spisów ludności: spis ludności Rzeczypospolitej 1789 r., spis ludności w Księstwie Warszawskim w 1808 i 1810 r., spis ludności i

47 Jan Czaja, Bezpieczeństwo kulturowe Rzeczypospolitej Polskiej, Kraków 2004 oraz por. Katarzyna Pabis, Bezpieczeństwo kulturowe w Polsce w dobie dzisiejszej cywilizacji - zarys problematyki, w: Zagrożone człowieczeństwo. Obszary zagrożeń człowieka w realiach współczesności, red. E. Kantorowicz i G. Orzechowska, tom II, Kraków 2012, s. 117.48 Definicję mniejszości podaje Marek Safjan: „Tradycyjnie w języku polskim pojęcie mniejszości odnosi się do pojęcia społeczności lub innej grupy ludności zamieszkującej trwale na pewnym terytorium, różniącej się od większości jego mieszkańców cechami, które powodują uznanie ich w świadomości społecznej za odmienne. Do cech tych zalicza się przede wszystkim język, religię, rasę, świadomość narodową, kulturę, etc. Współcześnie zauważyć można jednak zjawisko rozszerzania znaczenia pojęcia mniejszości także na inne grupy i kategorie osób”, por. Marek Safjan, Pozycja mniejszości w Polsce w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, http://www.trvbunal.gov.pl/Wiadom/Komunikatv/20031003/20031003.pdf49 Elżbieta Smułkowa, Różne aspekty postrzegania współczesnej Białorusi, w: Polska-Białoruś. Problemy sąsiedztwa, red. Henryk Chałupczak, Elżbieta Michalik, Lublin 2005, s. 13.50 Por. K. Pabis, Wyzwania edukacji międzykulturowej w Polsce wśród mniejszości etnicznych - przykład grupy romskiej, wybrane problemy, w: Kontrowersje. Wielowymiarowość współczesnej edukacji, red. W. Jakubaszek, D. Topa, Kraków 2012, s. 183.

230

domów w Królestwie Polskim w 1827 r., spis ludności w Królestwie Polskim w 1897 r., spis ludności Galicji w 1910 r. Tylko cztery ze spisów mających miejsce na ziemiach polskich w ogóle można zaliczyć do spisów powszechnych na terenie wolnej polskiej państwowości51. Pierwszy taki spis miał miejsce w 1921 r., drugi w 1931 r., trzeci w 2002 r., ostatni natomiast, czwarty w 2011 r. W latach 1950, 1960, 1970, 1978 i 1988 miały miejsce spisy powszechne w szczególnie trudnym dla Polski okresie, zwanym demokracją ludową52.

Dziś - według ostatniego opracowanego Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2011 roku Polskę zamieszkuje 3,65% ludności określającej swoją przynależność narodowo-etniczną inaczej niż przynależność polską53. Według spisu z 2002 roku54 - na terenie Rzeczpospolitej Polskiej zamieszkiwało 3,26% mniejszości55. Mimo, że z powyższych danych wydaje się, że liczba mniejszości zamieszkujących Polskę w ciągu 9 lat wzrosła56, jest Polska państwem jednolitym narodowo i etnicznie, choć zamieszkują ją ludzie o różnym pochodzeniu, tak narodowym jak i etnicznym, różnym także w stosunku do historycznie znanych w Polsce mniejszości. Wykaz mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce zawiera ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym57. Jak wynika z treści rozdziału 1 tej ustawy, art. 2.2: „Za mniejszości narodowe uznaje się następujące mniejszości: 1) białoruską; 2) czeską; 3) litewską; 4) niemiecką; 5) ormiańską; 6) rosyjską; 7) słowacką; 8) ukraińską; 9) żydowską”. Nie można jednak zapomnieć o fakcie zamieszkania w Polsce „nowych” grup mniejszościowych, ze względu na

31 http://globus.igiDz.Dan.Dl/wvdaw/Monografie 5Zrozdz3.pdf orazhttp://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/wroc/ASSETS statystyka w służbie administracji publicznej r vs historvcznv.pdf52 http://www.stat.gov.pl/gus/7853 PLK HTML.htm53 http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/lud raport z wyników NSP2011.pdf54 Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań z 2002 r.

http://www.stat.gov.pl/gus/7879 PLK HTML.htm

55 http://www.poland.gov.pl/struktura.narodowosciowa.46.html56 W porównaniu z 2002 rokiem zadano odpowiadającym dwa pytania o przynależność narodowo- etniczną: „Z możliwości wyrażenia podwójnych tożsamości etnicznych skorzystało 880 tys. osób.( ...) Około 842 tys. (2,19%) osób posiada zarówno polską jak i inną niż polska tożsamość narodowo- etniczną. Deklarujący wyłącznie niepolską przynależność narodową lub etniczną stanowią grupę liczącą 562 tys.(l,46% ) osób, z czego 38 tys. - to identyfikujący się z dwiema niepolskimi narodowościami”, por. http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/lud raport z wyników NSP2011.pdf57 Dz. U. z dnia 31 stycznia 2005 r.,http://www.msw.gov.pl/portal/pl/178/2958/Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych ora z o iezvku regionalnvm.html

231

narodowość, jak choćby wynikające z opracowań spisu z 2011 r., narodowości nieopisane w ustawie z 2005 r. jak: Amerykanie, Anglicy, Włosi, Francuzi, Wietnamczycy, Hiszpanie, Holendrzy, Grecy. We wspomnianym spisie, ze względu na zmianę zadanego pytania o tożsamość pojawiły się nowe kategorie identyfikacji narodowo-etnicznej. Ludność polską stanowiło 93,88%, ludność polską i niepolską 2,19% (842 tys.), wyłącznie niepolską 1,46% (562 tys., w tym dwie niepolskie 38 tys., 0,10%), a także kategoria identyfikacji narodowo-etnicznej „nieustalona”, 2,47% (951 tys.). Jak wynika z opracowań GUS dotyczących Ludności według deklarowanej narodowości oraz województw w 2002 r., Polskę zamieszkiwali przedstawiciele 73 narodowości określonych w wynikach opracowania jako „niepolskie”, które stanowią 471 475 osób. Pojawiła się także wówczas kategoria narodowości określona jako „niepolska- nieustalona”, która liczyła 4 227 osób oraz kategoria „pozostałe”, licząca 970 osób.,.Nieustalone” pochodzenie narodowe - ale nie to, które zostało zdeklarowane jako niepolskie w którejkolwiek z 73 wymienionych narodowości - miało oprócz tego 774 885 osób. Najliczniejszymi narodowościami wśród 73 narodowości - rzec by można śladowych mniejszości narodowych - były kolejno, od największej grupy: Wietnamczycy w liczbie 1808 osób, Francuzi - 1633, Amerykanie - 1541, Grecy - 1404, Włosi - 1367 i Bułgarzy - 111258.

Ze względu na niewielki odsetek ludności li tylko niepolskiej zamieszkującej Polskę, zagadnienia bezpieczeństwa kulturowego, w tym zagrożenia jakie dotyczą grup odmiennych narodowo i etnicznie, odnoszą się właściwie tylko do członków grup mniejszościowych, choć mogą być odczytywane przez wybrane jednostki czy grupy wchodzące w skład społeczeństwa większościowego jako równie istotne, z powodu zagrożeń, jakie jednostki te czy grupy mogą odczuwać w związku z pojawieniem się w ich najbliższym otoczeniu grup mniejszościowych59. Z którejkolwiek perspektywy spojrzeć na zagadnienia bezpieczeństwa kulturowego związanego z mniejszościami, widać konieczność podejmowania wszelkiego typu inicjatyw, w tym także inicjatyw rządowych, sprzyjających tzw. edukacji wielokulturowej - edukacji ku

58 GUS, Ludność według deklarowanej narodowości oraz województw w 2002 r., dostępna w Internecie.59 Przykładem zagrożeń odczuwanych przez członków społeczności większościowej mogą być dla porównania strach przed „nadchodzącą” dominacją kultury grupy mniejszościowej, izolowanie się mniejszości w zamkniętych społecznościach, masowy lub nie import kultury obcej itd., por. Jan Czaja, Bezpieczeństwo kulturowe Rzeczypospolitej Polskiej, Kraków 2004.232

wielokulturowości we współczesnym świecie, a także dbaniu o tożsamość kulturową nie tylko większości, ale i mniejszości.

Jednym z podstawowych elementów zapewnienia grupie poczucia bezpieczeństwa kulturowego jest zatem dbałość o tożsamość kulturową, która przejawia się w wielu innych zagadnieniach związanych z istnieniem i funkcjonowaniem każdej państwowości, np. w działalności edukacyjnej, społecznej czy publicystycznej. Zagadnieniu temu w niniejszym artykule poświęcone zostanie najwięcej miejsca. Poza kwestią tożsamości kulturowej, jako niezbędnego elementu bezpieczeństwa kulturowego, wymienić należy kłopotliwe kwestie dyskryminacji mniejszości oraz zagrażające tożsamości na wielu poziomach, kulturowym, narodowym czy etnicznym zjawiska takie jak możliwość utraty tejże tożsamości, w wyniku dyskryminacji właśnie, zagrożenie bezpieczeństwa socjalnego, społecznego czy publicznego, a także naruszenie, a w skrajnych wypadkach pozbawienie praw człowieka, ale także uprzedzenia kulturowe i religijne, czy kradzież lub naruszenie dóbr kultury związanych z grupami mniejszościowymi60.

W niniejszym artykule przedstawione zostały inicjatywy związane z dbałością o tożsamość kulturową mniejszości etnicznych na przykładzie mniejszości karaimskiej. Grupy narodowe zamieszkujące Polskę, ze względu na specyfikę mniejszości narodowych, posiadają w większości odnośniki do swojej tożsamości w postaci swoich państwowości, czy jak pisze M. Safjan: „pojęcie mniejszości narodowej jest nadawane tym grupom, które mają swoją większość poza granicami kraju, inaczej mówiąc, mniejszość to taka grupa etniczna, która ma wsparcie w większości poza granicami kraju. Tradycyjnie nasze społeczeństwo nie było skłonne do uznawania za mniejszości narodowe tych grup, które miały wprawdzie odrębność kulturową, lecz nie miały przynależności państwowej”61. Dlatego niektóre narodowości, wymienionew opracowaniu GUS dotyczącym Ludności według deklarowanej narodowości oraz województw w 2002 r., przysparzają w tym kontekście kłopotów, ich położenie nie odwołuje się bowiem bezpośrednio do sytuacji konkretnych państw istniejących na mapie świata. Pojawienie się

60 Ciekawym zagadnieniem jest tutaj zjawisko umieszczania obraźliwych tekstów w Internecie, dotyczących grup mniejszościowych - w tym mniejszości etnicznych, seksualnych, religijnych i innych - zamieszkujących Polskę. Więcej na temat projektu Fundacji Wiedza Lokalna „Raport Mniejszości”, mającego wdrażać i monitorować treści publikowane przez internautów, na stronie http://www.raportmnieiszosci.pl/6ł por. Marek Safjan, Pozycja mniejszości w Polsce w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, http://www.trvbunal.gov.pl/Wiadom/Komunikatv/20031003/20031003.pdf

233

tych grup w wynikach spisu powszechnego pokazuje jednak przynależność do mniejszości, która związana jest z jednym lub więcej państw. Przykładem takim jest np. narodowość „afroamerykańska”62, „fryzyjska”, „amerykańska”, „indyjska”, „kaszubska”, „kurdyjska”, „łemkowska”63, „śląska”, „tatarska” czy „żydowska” itd.

Jak wynika z ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym: „Za mniejszości etniczne uznaje się następujące mniejszości: 1) karaimską; 2) łemkowską; 3) romską; 4) tatarską”. I tak liczba Karaimów w dzisiejszej Polsce została ustalona w spisie z 2011 r. na 0,3 tys. osób, a dokładnie na 346 osób (niezależnie od liczby i kolejności odpowiedzi)64, a w 2002 r. na 43 osoby65. Jak wynika ze wspomnianych spisów, liczba pozostałych grup etnicznych wynosi odpowiednio: ludności łemkowskiej w Polsce wynosi 10 tys. w 2011 r.

62 Termin .African American”, używany wymiennie w literaturze anglojęzycznej z terminami ,31ack Americans” lub „Afro-Americans” sprawia dziś wiele problemów natury interpretacyjnej, bowiem w samym USA, skąd terminy te zostały rozprzestrzenione, nie jest to termin jednoznacznie kojarzony z ludnością określaną w języku polskim jako ludność „murzyńska”, a dokładniej grupa Murzynów amerykańskich. Jak podaje Jarosław Rokicki, „Tylko część Murzynów, przybyłych do Stanów Zjednoczonych z wysp Morza Karaibskiego (Antyli), jest przez Biuro Spisowe zaliczana dó zbiorowości Afro-Amerykanów. Są to imigranci z dawnych brytyjskich Indii Zachodnich. Inna część natomiast (Portorykanie, Kubańczycy, Dominikańczycy) - do zbiorowości Hispanic Americans, chociaż w ramach tej zbiorowości występują jako rasa czarna. Mieszczą się tam również Murzyni pochodzący z innych krajów Ameryki Łacińskiej. Czarni Haitańczycy, z kolei, ukształtowani pod wpływem kolonizacji francuskiej, mówiący na Haiti po francusku iw języku kreolskim, nie są zaliczani ani do African Americans ani do zbiorowości Hispanic. (...) Według danych statystycznych z 1992 roku w USA mieszkało 1 milion 319 tysięcy Murzynów pochodzenia latynoskiego (Black of Hispanic Origin), co stanowiło 4,2 procenta całej czarnej populacji USA i 5,4 procent całej populacji latynoskiej”, por. Jarosław Rokicki, Kolor, pochodzenie, kultura. Rasa i grupa etniczna w społeczeństwie Stanów Zjednoczonych Ameryki, Kraków 2002, s. 183-184. Tym bardziej więc kategoria zaistniała w Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań w 2002 r. może być kategorią uogólniającą pochodzenie osób, które się nią posługują, podobnie jak wspomniane kategorie „pozostałe” i „niepolska-nieustalona”. Nie ma bowiem w opracowaniu GUS kategorii narodowości związanej z państwami Afryki, oprócz kategorii „narodowość zuluska” - odwołująca się przecież do ludności zamieszkującej rdzennie Afrykę Południową - czy „arabska”. Ta druga nazwa określająca deklarowaną narodowość nie musi zaś dotyczyć ludności określającej się jako ludność afrykańska, może zaś nawiązywać do tradycji religijnej oraz do spuścizny językowej grup posługujących się jednym z języków semickich, zamieszkujących Afrykę Północną, część Afryki Wschodniej i Półwysep Synaj. O trudnościach związanych ze wspomnianym nazewnictwem mówi również artykuł Richarda Thompsona Forda, Name Games. The folly In the attempts to Define „African-American ", dostępny na stronie:http://www.slate.com/articles/news and politics/iurisprudence/2004/09/name games.html63 Mniejszość łemkowska w opracowaniu spisu sporządzonym przez GUS wymieniona jest jako mniejszość narodowa, niemniej zgodnie z przytaczana tu wielokrotnie ustawą z 2005 r., Łemkowie traktowani są obok trzech pozostałych grup, jako mniejszość etniczna.64 http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/lud raport z wyników NSP2011.pdf oraz http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/LUD ludność stan str dem spo NSP2011.pdf65 http://www2.mswia.gov.pl/portal.php?serwis=pl&dzial=61&id=37#karaimi234

(zadeklarowanej w pierwszym lub drugim pytaniu), 5863 w 2002 r., romskiej - 16 tys. w 2011 r. (zadeklarowanej w pierwszym lub drugim pytaniu), 12 855 w 2002 r. i tatarskiej 2 tys. w 2011 r. (niezależnie od liczby i kolejności odpowiedzi) i 495 osób w 2002 r.66. Dysproporcje w liczbie ludności poszczególnych mniejszości w ciągu tak krótkiego okresu, jaki dzielił dwa spisy wiąże się po pierwsze ze zmianą formuły pytania o przynależność narodowo-etniczną - w 2002 r. było to jedno pytanie o narodowość, w 2011 r. po raz pierwszy dano możliwość zadeklarowania dwóch różnych przynależności do grup narodowo- etnicznych, a po drugie wiąże się z zauważalną od kilku lat popularnością odkrywania swojego pochodzenia, korzeni, badania genealogii swojej rodziny67.

Oprócz szeregu przepisów prawnych pozwalających zapewnić grupom mniejszościowym pełnię praw związanych z bezpieczeństwem kulturowym, takich jak ustawa zasadnicza z 1997 r. - Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej - a zwłaszcza art. 35 tej ustawy68 oraz wspominana już ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym69 oraz inne, wpływ na kształt polityki państwa wobec mniejszości mają także instytucje, takie jak: Komisja Wspólna Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych jako organ opiniodawczo-doradczy Prezesa Rady Ministrów70, Wydział Mniejszości Narodowych i Etnicznych71, Departament Wyznań Religijnych oraz Mniejszości Narodowych i Etnicznych72 oraz w jego obrębie Zespół Kultury Mniejszości Narodowych i Etnicznych73.

66 GUS, Ludność według deklarowanej narodowości oraz województw w 2002 r., dostępna w Internecie oraz http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/lud raport z wyników NSP2011.pdf.67 http://www.tvp.pl/bialvstok/aktualnosci/spoleczne/moda-na-genealogie/355338368 „Art. 35, gwarantujący obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka i kultury, zachowania obyczajów i tradycji. Zapewnia także mniejszościom narodowym i etnicznym prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych i kulturalnych oraz instytucji służących ochronie tożsamości religijnej, a także prawo do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej”, por. http://www.msw.gov.pl/portal/pl/61/38/Podstawowe prawa.html^ t t py/www.msw.gov.pl/portal/pl/178/2958/Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych or az o iezvku regionalnvm.html70http://www.msw.gov.pl/portal/pl/313/4228/Komisia Wspólna Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznvch.html71 http://w w w2. ms wi a. go v . pl/portal. php?serwi s=pl&dzial=61 &id=4072http://www.msw.gov.pl/portal/pl/469/5551/DEPARTAMENT W YZNAN RELIGUNYCH ORAZ

MNIEJSZOŚCI NARODOWYCH i ETNICZNYCH.html działający w ramach Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji, powstałego 21 listopada 2011 roku.73http://www.msw.gov.pl/portal/pl/61/2960/Zespol do Spraw Kultury Mniejszości Narodowych i Etnicznvch.html

235

Aby wesprzeć poczucie bezpieczeństwa kulturowego, a zatem poczucie tożsamości kulturowej, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji podjęło się realizacji inicjatywy rządowej, jaką jest „Dofinansowanie zadań podtrzymujących tożsamość kulturową mniejszości oraz język regionalny”74, opublikowana 4 sierpnia 2011 r. Inicjatywa ta dotyczy nie tylko mniejszości etnicznych, ale również narodowych. Głównym jej założeniem jest podjecie działań: „służących ochronie, zachowaniu i rozwoju tożsamości kulturowej mniejszości narodowych i etnicznych oraz zachowanie i rozwój języka regionalnego poprzez dotacje Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji”75. Na pomoc i dofinansowanie mogą więc liczyć instytucje kulturalne mające istotne znaczenie dla kultury mniejszości, a także ruchy artystyczne i twórczości mniejszości, jak również organizowane przez nie imprezy artystyczne. Dofinansowywane są wszelkie inwestycje, „służące zachowaniu tożsamości kulturowej mniejszości”. Ważnym punktem działalności grup mniejszościowych w celu podtrzymania tożsamości, do której mogą przyczynić się działania MSWiA jest działalność wydawnicza - książki, czasopisma, periodyki, druki ulotne językach mniejszości lub w języku polskim76. Dofinansowanie może dotyczyć również programów telewizyjnych i radiowych, które są realizowane przez mniejszości, ochrony miejsc związanych z kulturą mniejszości, działalność świetlicowa oraz „prowadzenie bibliotek oraz dokumentacji życia kulturalnego i artystycznego mniejszości; edukacja dzieci i młodzieży realizowana w różnych formach”. Bardzo ważnym środkiem ku zapewnieniu bezpieczeństwa kulturowego, jest element działalności mniejszości związany z edukacją, a dokładnie „propagowanie wiedzy o mniejszościach”77.

Działalność mniejszości karaimskiej w Polsce w ciągu ostatnich kilku lat jest świetnym przykładem pokazującym możliwości wykorzystania nowych rozwiązań prawnych oraz instytucji to umożliwiających, w zakresie dbałości o bezpieczeństwo kulturowe tej grupy. Karaimi są pierwszą mniejszością, wymienioną w przytaczanej już ustawie z dnia 6 stycznia 2005 r. „Egzotyczność” tej grupy, przejawia się w jej nazwie,

74http://msw. gov.DL/portal/pl/702/9291/Dofinansowanie zadań podtrzymujących tozsamosc kulturo wa mniejszości oraz iezvk .html75 Ibidem.76 Przykładem tego typu działań jest wydawnictwo „Dialog Pheniben. Kwartalnik Stowarzyszenia Romów w Polsce”, realizowany właśnie dzięki dotacji MSWiA.77http://msw.eov.pl/portal/pl/702/9291/Dofinansowanie zadań podtrzymujących tozsamosc kulturo wa mniejszości oraz iezvk .html

236

ale Karaimi stanowią grupę niezwykle intrygującą także ze względu na swoją symboliczną obecność i liczebność w Polsce. Jako mniejszość pojawili się w nowej, powojennej Polsce w wyniku repatriacji ze wschodnich kresów Rzeczypospolitej, natomiast jako grupa mniejszościowa związana z Polską i polskością w ogóle znani są już od przełomu XIII i XIV wieku, kiedy to zbudowali dużą społeczność w Trokach. Stamtąd właśnie rozpoczęły się ich pierwsze kontakty z ziemiami polskimi. Wiadomo także, że już w tamtym okresie nieliczne grupy Karaimów migrowały do dużych polskich ośrodków miejskich78. Dodatkowym elementem, który świadczy o specyfice Karaimów, oprócz języka, którym się tradycyjnie posługiwali, tj. języka karaimskiego79, jest chazarsko-tureckie pochodzenie tej grupy oraz jej odrębność religijna, związana z uznaniem doskonałości Pięcioksięgu - Tory - Starego Testamentu i brakiem konieczności udoskonalania go jakimikolwiek innymi pismami czy komentarzami.

Instytucją koordynującą dzisiaj działania mniejszości karaimskiej w Polsce jest od 2003 roku Związek Karaimów Polskich. Działalność Związku jako organizacji koordynującej prace związane z dbałością o dziedzictwo karaimskie w Polsce, w 2007 r. polegała na współpracy z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych i Administracji na kilku poziomach: przy wydawnictwie pisma historyczno-społeczno-kulturalnego „Awazymyz”80, przy pracach konserwatorskich Cmentarza Karaimskiego81, przy opracowaniu cyfrowego archiwum karaimskiego, a także na wsparciu działalności Karaimskiego Zespołu Folklorystycznego „Dostłar”82 oraz wparciu finansowym III Warsztatów Letnich Kultury Karaimskiej, wsparciu działalności strony www.karaimi.org oraz zakupu strojów dla Karaimskiego Zespołu Folklorystycznego „Dostłar”. Corocznie MSWiA przyczynia się również do dofinansowania tzw. działalności podstawowej Związku83. Miasto Stołeczne Warszawa przyczyniło się do sfinansowania prac konserwatorskich przy konserwacji pomników Saduka Osipowicza Kefeli i Anonima. Natomiast ze środków Województwa Dolnośląskiego dofinansowano w 2007 r. warsztaty taneczne, które przyczyniły się do pogłębienia wiedzy o kulturze

78 Stefan Gąsiorowski, K aram i w Koronie i na Litwie w XV-XVIII wieku, Kraków 2008.79 Język karaimskim jest językiem zaliczanym do kipczackiej grupy języków tureckich.80 http://www.awazvmvz.karaimi.org/81 Cmentarz Karaimski w Warszawie przy ul. Redutowej http://www.awaz vmvz.karaimi.ore/index.Dhp?t>=414&a=282 http://www.dostlar.karaimi.org/83 http://www.karaimi.org/index.php/pl/o-nas/zrealizowane-proiektv/2007

237

karaimskiej, a także przygotowano oprawę muzyczną przedstawienia „Karaimskie rytmy”. Przy udziale wsparcia finansowego Miasta Wrocław zrealizowano publikację „Almanach Karaimski”84. W 2008 roku ponownie przy udziale wsparcia finansowego Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji zrealizowano kolejne wydawnictwo „Awazymyz”, wsparto działalność Karaimskiego Zespołu Folklorystycznego „Dostłar”, a także IV Warsztaty Letnie Kultury Karaimskiej oraz prowadzenie strony www.karaimi.org. Cyfrowe archiwum karaimskie sfinansowano w części dzięki Miastu Wrocław oraz środkom MSWiA85. W 2009 roku dzięki środkom MSWiA kolejny raz sfinansowano „Awazymyz”, a także działalność Karaimskiego Zespołu Folklorystycznego „Dostłar”. Dzięki tym środkom doszło do wydania publikacji „Chłopiec z Leśnik - Dziennik z lat 1939-1944” autorstwa Szymona Bogusława Pileckiego86. Kolejny raz środki Ministerstwa przyczyniły się także do obsługi strony www.karairni.org87. W 2010 roku zrealizowano przy udziale wsparcia finansowego MSWiA Cyfrowe archiwum karaimskie, wsparto działalność Karaimskiego Zespołu Folklorystycznego „Dostłar” oraz funkcjonowanie strony www.karaimi.org i wydanie czasopisma „Awazymyz”. Nowy projekt „Karaimi w świecie dawnej fotografii”88 dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz ze środków Województwa Dolnośląskiego89. W 2011 r. kolejny raz zrealizowano przy udziale wsparcia finansowego MSWiA: cyfrowe archiwum karaimskie, działalność Karaimskiego Zespołu Folklorystycznego „Dostłar”, publikację czasopisma „Awazymyz”, publikację książki „Rozmówki polsko-litewsko-karaimskie” autorstwa Haliny Kobeckaite90, a także stronę www.karaimi.org. Ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego dofinansowano wydawnictwo „Karaimskie drogi. Spis podróżny”. Ze środków Wojewody Małopolskiego dofinansowano wystawę w Krakowie: „Karaj jołłary - karaimskie drogi. Karaimi w dawnej fotografii”91. Przy udziale wsparcia finansowego Miasta Wrocław

84 Almanach Karaimski, pod red. M. Abakanowicz i A. Sulimowicz, Wrocław 2007.85 http://www.karaimi.org/index.php/pl/o-nas/zrealizowane-proiektv/200886 Szymon Pilecki, Chłopiec z Leśnik. Dziennik lat 1939-1945Wrocław 2009.87 Ibidem.88 http://www.wilnoteka.lt/pl/artvkul/karaimi-w-dawnei-fotografii89 http://www.karaimi.org/index.php/pl/o-nas/zrealizowane-projektv/201090 Halina Kobeckaite, Rozmówki polsko-karaimsko-litewskie, Wrocław 2011.91 http://zamek.szczecin.pl/kalendarz.php?id=2356

238

zrealizowano inicjatywę „Wrocław wielokulturowy”92. W bieżącym, 2012 roku do tej pory dofinansowano projekty realizowane przy udziale wsparcia finansowego Ministra Administracji i Cyfryzacji93 cyfrowe archiwum karaimskie, działalność Karaimskiego Zespołu Folklorystycznego „Dostłar”, kolejny raz działalność podstawową Związku, stronę www.karaimi.org. Wsparto publikację czasopisma „Awazymyz”, a ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego dofinansowano ratunkowe prace konserwatorsko-restauratorskie nad wybranymi karaimskimi rękopisami i starodrukami. Wykonano także na warszawskim cmentarzu karaimskim ratownicze prace konserwatorskie i pielęgnacyjne, które miały na celu usunięcie zagrożeń dla zabytkowego cmentarza. MKiDN przyczyniło się też do wydania publikacji „Karaimskie drogi. Spis podróżny II”94.

W ramach działalności związanej z podtrzymywanie tożsamości kulturowej grup mniejszościowych, zgodnie z informacją pochodzącą z MSWiA istnieje również, wynikająca z ustawy z 6 stycznia 2005 r. możliwość wprowadzenia na terenie gmin „dodatkowych tradycyjnych nazw ulic, miejscowości i obiektów fizjograficznych w językach mniejszości narodowych i etnicznych oraz w języku regionalnym”95. Ze względu jednak na konieczność spełnienia dwóch warunków:

„w wyniku ostatniego spisu powszechnego96 urzędowo ustalona liczba jej mieszkańców deklarujących przynależność do mniejszości lub posługiwanie się językiem regionalnym jest nie mniejsza niż 20%, większość mieszkańców wypowiedziała się w konsultacjach za ustaleniem dodatkowej nazwy miejscowości w języku mniejszości lub w języku regionalnym”97,

których grupa karaimska nie ma możliwości ich wypełnienia ze względu, na nieposługiwanie się dziś swoim tradycyjnym językiem, a także ze względu na bardzo niewielką liczebność tej grupy oraz z powodu

92 http://www.karaimi.org/index.Dho/pl/o-naii/zrealizowane-proiektv/201193 Powstałego 2 1 listopada 2011 roku.94 http://www.karaimi.org/index.php/pl/component/content/article/31-wideo/148-karai-iollarv- karaimskie-drogi95

http://msw.gov.pl/portal/pl/702/9166/Wprowadzenie dodatkowych nazw miejscowości i obiektówfiziograficznvch.html94 Dziś - przedostatniego, przyp. autorek.97 Ibidem.

239

nieregularnego zamieszkiwania kolejnych regionów Polski przez Karaimów98.

Przykład najmniejszej polskiej mniejszości etnicznej, mniejszości karaimskiej, pokazuje nam już w tym krótkim ujęciu, na ilu polach dojść może dziś do działań związanych z dbałością o tożsamość kulturową grupy, a w szerszym znaczeniu o zapewnienie tej grupie bezpieczeństwa na polu kulturowym. Działania podejmowane przez polskich Karaimów są szczególne istotne, ponieważ wykorzystują możliwość współpracy między tą grupą a administracją państwową. Jak wynika z analizowanych dokumentów, polskie doświadczenia są doświadczeniami nowymi, związanymi ze stosunkowo niedawno powstałymi regulacjami prawnymi, umożliwiającymi eksploatowanie pewnych obszarów współpracy. Nie da się ukryć, że same możliwości instytucjonalne i prawne nie wystarczą do zmniejszania barier między grupą mniejszościową a społeczeństwem większościowym. Działania te zależą w dużej mierze od inicjatyw podejmowanych wśród przedstawicieli grupie etnicznej, od ich świadomości, chęci i umiejętności wykorzystania narzędzi i instytucji, ku polepszeniu swojej sytuacji kulturowej, ale także od otwartości i chęci wyzbycia się uprzedzeń przez większość społeczeństwa. Po tych kilkuletnich doświadczeniach międzykulturowych, omówionych w niniejszym artykule działaniach, interesujące wydają się być przyszłe inicjatywy podejmowane przez przedstawicieli mniejszości.

BibliografiaAlmanach Karaimski, pod red. M. Abakanowicz i A. Sulimowicz, Wrocław 2007;Czaja J., Bezpieczeństwo kulturowe Rzeczypospolitej Polskiej, Kraków 2004;Gąsiorowski S., Karaimi w Koronie i na Litwie w XV-XVIII wieku, Kraków 2008; Kobeckaite H., Rozmówki poIsko-karaimsko-/itewskie, Wrocław 2011;Kontrowersje. Wielowymiarowość współczesnej edukacji, red. W. Jakubaszek, D. Topa,

Kraków 2012;Pilecki S., Chłopiec z Leśnik. Dziennik lat 1939-1945, Wrocław 2009;Rokicki J., Kolor, pochodzenie, kultura. Rasa i grupa etniczna w społeczeństwie Stanów

Zjednoczonych Ameryki, Kraków 2002, s. 183-184;Smułkowa E., Różne aspekty postrzegania współczesnej Białorusi, w: Polska-Białoruś.

Problemy sąsiedztwa, red. Henryk Chałupczak, Elżbieta Michalik, Lublin 2005, s. 13; Tomaszewski J., Rzeczpospolita wielu narodów, Warszawa 1985, s. 35;Zagrożone człowieczeństwo. Obszary zagrożeń człowieka w realiach współczesności, red.

E. Kantorowicz i G. Orzechowska, tom II, Kraków 2012;Strony internetowe odwiedzone 29 lutego 2012 r.

98 Karaimi mieszkają w Polsce głównie w okolicach trzech ośrodków: Warszawy, Wrocławia oraz Trójmiasta.

240

Ford R. T., Name Games. The folly in the attempts to Define „African-American”, dostępny na stronie:http://www.slate.com/articles/news and politics/iurisprudence/2004/09/name games, html

GUS, Ludność według deklarowanej narodowości oraz województw w 2002 r., dostępna w Internecie.

Safjan M., Pozycja mniejszości w Polsce w świetle orzecznicza Trybunału Konstytucyjnego,http://www.trvbunal.gov.pl/Wiadom/Komunikatv/200310Q3/20Q31003.pdf

http://www.awazvmvz.karaimi .org/ http://www.dostlar.karaimi.org/Dz. U. z dnia 31 stycznia 2005 r.,

http://www.msw.gov.pl/portal/pl/178/2958/Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o jeżyku regionalnvm.html

http://www.karaimi.org/index.php/pl/o-nas/wspoczesno http://www.karaimi.org/index.php/pl/o-nas/zrealizowane-proiektv http://www2.mswia.gov.pl/portal.php?serwis=pl&dzial=61&id=37#karaimi http://www2.mswia.gov.pl/portal.php?serwis=pl&dzial=61&id=40 http://www.msw.gov.pl/portal/pl/61/38/Podstawowe prawa.htmlhttp://www.msw.gov.pl/portal/pl/178/2958/Ustawa o mniejszościach narodowych i etni

cznych oraz o jeżyku regionalnvm.html http://www.msw.gov.pl/portal/pl/313/4228/Komisia Wspólna Rządu i Mniejszości Nar

odowych i Etnicznych.html http://www.msw.gov.pl/portal/pl/469/5551/DEPARTAMENT WYZNAN RELIGIJNYC

H ORAZ MNIEJSZOŚCI NARODOWYCH i ETNICZNYCH.html http://www.msw.gov.pl/portal/pl/61/2960/Zespol do Spraw Kultury Mniejszości Naród

owych i Etnicznych.html http://msw.gov.pl/portal/pl/702/9291/Dofmansowanie zadań podtrzymujących tozsamos

c kulturowa mniejszości oraz iezvk .html http://msw.gov.pl/portal/pl/702/9291/Dofinansowanie zadań podtrzymujących tozsamos

c kulturowa mniejszości oraz iezvk .html http://msw.gov.pl/portal/pl/702/9166/Wprowadzenie dodatkowych nazw miejscowości i

obiektów fiziograficznvch.html http://www.poland.gov.pl/struktura.narodowosciowa.46.html http://www.raportmnieiszosci.pl/http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/LUD ludność stan str dem spo NSP2011.pdf http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/lud raport z wyników NSP2011.pdf http://www.tvp.pl/bialvstok/aktualnosci/spoleczne/moda-na-genealogie/3553383 http://www.wilnoteka.lt/pl/artvkul/karaimi-w-dawnei-fotografii http://zamek.szczecin.pl/kalendarz.php?id=2356

241