Bezpieczeństwo państwa w obliczu współczesnych zagrożeń

Recenzenci: prof. dr hab. Leszek Kościelski prof. dr hab. Konrad Stańczyk

Tytuł publikacji: Bezpieczeństwo państwa w obliczu współczesnych zagrożeń Autorzy: Zbigniew Ciekanowski, Julia Nowicka, Henryk Wyrębek, (UPH w Siedlcach, Wydział Hu-

manistyczny)

Opracowanie indeksu, projekt strony przedtytułowej i okładki, redakcja techniczna i językowa Tomasz Chodowiec.

Redaktorzy nie ingerowali w merytoryczne treści tekstów autorskich, pozostawiając ich Auto-rom pełną swobodę wypowiedzi

© Copyright by Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, Siedlce 2016

ISBN 978-83-64415-72-2 Publikacja dostępna w zasobach: https://repozytorium.uph.edu.pl/

Wydawca/Imprint:

Dystrybucja: Wydawnictwo UPH w Siedlcach (www.wydawnictwo.uph.edu.pl)

Skład i łamanie: Tomasz Chodowiec Wyd. I Format B-5 Ark. wyd. 11,14. Ark. druk. 14. Druk i oprawa: EXDRUK, Włocławek

Bezpieczeństwo państwa w obliczu współczesnych zagrożeń

5

SSppiiss ttrreeśśccii

CCzzęęśśćć II.. BBeezzppiieecczzeeńńssttwwoo ppaańńssttwwaa

Wstęp………………………………………………………………………………………………. 9

Rozdział 1 Bezpieczeństwo jako kategoria społeczno-polityczna ............................ 15

1.1. Pojęcie i istota bezpieczeństwa ................................................................. 15 1.2. Bezpieczeństwo w różnym ujęciu ............................................................. 17

1.2.1.Ujęcie podmiotowe ........................................................................... 18 1.2.2.Ujęcie przedmiotowe......................................................................... 19 1.2.3. Ujęcie funkcjonalne ......................................................................... 20

1.3.Rodzaje bezpieczeństwa ............................................................................ 22 1.3.1.Bezpieczeństwo w psychologii ........................................................... 22 1.3.2.Bezpieczeństwo w politologii ............................................................. 22 1.3.3.Bezpieczeństwo terytorialne .............................................................. 23 1.3.4.Bezpieczeństwo energetyczne............................................................ 24 1.3.5. Bezpieczeństwo teleinformatyczne .................................................... 25 1.3.6.Bezpieczeństwo państwa .................................................................. 27 1.3.7. Bezpieczeństwo narodowe ............................................................... 27 1.3.8. Strategia bezpieczeństwa narodowego .............................................. 29

Rozdział 2 Uwarunkowania kształtowania bezpieczeństwa narodowego ............ 32

2.1. Uwarunkowania wpływające na bezpieczeństwo narodowe ....................... 32 2.1.1. Uwarunkowania zewnętrzne ............................................................ 33 2.1.2. Uwarunkowania wewnętrzne ........................................................... 35

2.2. Zagrożenia bezpieczeństwa narodowego ................................................... 37

Rozdział 3 Wpływ sytuacji międzynarodowej na bezpieczeństwo państwa ........ 42

3.1. Identyfikacja zagrożeń ............................................................................. 43 3.2. Bezpieczeństwo militarne ........................................................................ 48

3.2.1. Wpływ sytuacji na Ukrainie na bezpieczeństwo militarne Polski ....................................................................................... 50

3.2.2. Współpraca cywilna- wojskowa .............................................................. 51 3.3. Bezpieczeństwo gospodarcze .................................................................... 53

3.3.1. Parapodatki kreowane przez państwo .............................................. 55 3.4. Stan państwa ......................................................................................... 56 3.5. Bezpieczeństwo energetyczne Polski ......................................................... 59

Zbigniew Ciekanowski, Julia Nowicka, Henryk Wyrębek

Rozdział 1.

6

CCzzęęśśćć IIII.. WWssppóółłcczzeessnnee zzaaggrroożżeenniiaa bbeezzppiieecczzeeńńssttwwaa ppaańńssttwwaa

Rozdział 1 Źródła współczesnych zagrożeń ............................................................... 70

1.1. Zagrożenia ludności, mienia i środowiska ................................................. 70 1.2. Broń jądrowa .......................................................................................... 74 1.3. Broń chemiczna ...................................................................................... 77 1.4. Broń biologiczna ..................................................................................... 78 1.5. Broń konwencjonalna ............................................................................. 80 1.6. Zagrożenia ekonomiczne ......................................................................... 81 1.7. Zagrożenia społeczne............................................................................... 82 1.8. Zagrożenia ekologiczne ............................................................................ 84

Rozdział 2 Typologia źródeł zagrożeń bezpieczeństwa państwa ........................... 96

2.1. Zagrożenia oraz jego typologia .................................................................. 96 2.2.Charakterystyka zagrożeń cywilizacyjnych .............................................. 103

2.2.1.Katastrofy budowlane .................................................................... 103 2.2.2.Pożary ........................................................................................... 103 2.2.3.Wypadki komunikacyjne ................................................................ 104 2.3.4.Terroryzm ...................................................................................... 104

2.3.Czynników generujących zagrożenia bezpieczeństwa ............................... 105 2.4. Źródła zagrożeń bezpiczeństwa .............................................................. 107

Rozdział 3 Terroryzm ................................................................................................... 111

3.1. Geneza terroryzmu ................................................................................ 111 3.2. Rodzaje terroryzmu ............................................................................... 115 3.3. Rodzaje zagrożeń terrorystycznych ze względu na sposoby

działania .............................................................................................. 120 3.3.1. Cyberterroryzm ............................................................................. 120 3.3.2. Bioterroryzm ................................................................................. 122 3.3.3. Terroryzm nuklearny..................................................................... 124

3.4. Przeciwdziałanie zagrożeniom terrorystycznym ....................................... 125 3.5. Płaszczyzny zwalczania terroryzmu ........................................................ 131

Rozdział 4 Cyberterroryzm .......................................................................................... 137

4.1.Cyberterroryzm i ryzyko jakie za sobą niesie ............................................ 137 4.2.Cyberwojny – jako nowoczesna sztuka walki ........................................... 143 4.3.Przestępczość komputerowa ................................................................... 146 4.4.Wirusy komputerowe ............................................................................. 152 4.5. Złośliwe programy ................................................................................. 153


7

4.6. Ochrona antywirusowa ......................................................................... 155 4.7. Włamania do systemów informatycznych firm i komputerów

użytkowników sieci ............................................................................... 159 4.8.Sposoby minimalizacji ryzyka ataków ..................................................... 161

Rozdział 5 Zagrożenia bezpieczeństwa ekonomicznego ....................................... 167

5.1. Istota zagrożeń ...................................................................................... 168 5.2. Zagrożenia gospodarcze ......................................................................... 170 5.3. Bariery i zagrożenia kształtowania bezpieczeństwa państwa .................... 175

Rozdział 6 Wpływ globalizacji na bezpieczeństwo państwa ................................. 181

6.1. Uwarunkowania bezpieczeństwa ........................................................... 181 6.2. Źródła zagrożeń bezpieczeństwa ............................................................. 182 6.3. Bezpieczeństwo globalne ....................................................................... 183 6.4. Gospodarka w dobie globalizacji ............................................................ 187 6.5. Uwarunkowania ekonomiczne w dobie globalizacji.................................. 190 6.6. Bezpieczeństwo regionalne .................................................................... 193

Rozdział 7 Polityka Polski wobec współczesnych zagrożeń ................................. 197

7.1. Rodzaje zagrożeń................................................................................... 199 7.2. Zagrożenia dla Polski ............................................................................. 203

Bibliografia ...................................................................................................................... 208


Wstęp

9

Wstęp

Procesy zachodzące w Europie i świecie, szczególnie w ostatnich la-tach, prowadzą do sytuacji, w której następują przeobrażenia społeczno-polityczne, ekonomiczno-gospodarcze i militarne otrudnych do przewi-dzenia skutkach. Zachodzi zatem potrzeba modyfikacji poglądów dotyczą-cych bezpieczeństwa narodowego lub państwa, jego zagrożeń oraz gwa-rancji tego bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo każdego państwa zawiera w sobie, oprócz treści wspólnych dla wszystkich krajów, pewne specyficzne elementy wnikające z uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych, historii, tradycji, kultury i wartości uznawanych za nadrzędne. Znajduje to wyraz m.in. w defini-cjach bezpieczeństwa narodowego.

Podstawowym interesem każdego państwa i narodu jest jego bez-pieczeństwo. Bezpieczeństwo jest wartością powszechną i często jako ka-tegoria jest definiowane zarówno w naukach społecznych, jak i naukach ścisłych - od filozofii i psychologii do nauk technicznych. Z tych to powo-dów bezpieczeństwo odnoszące się do różnych podmiotów i przedmiotów może być odmiennie interpretowane. Współczesne zagrożenia dotyczące migracji mają także związek m.in. z globalizacją. Globalizacja jest obecnie najważniejszym wyznaczni-kiem zagrożenia asymetrycznego, gdzie migracja jako problem międzyna-rodowy zajmuje jedno z kluczowych miejsc. W sferze materialnej asyme-tria przybiera formy: walki zbrojnej, wojny gospodarczej, wojny ekono-micznej, walki informacyjnej, konfrontacji naukowej i konfrontacji technicznej. Natomiast w sferze duchowej: wojny kulturowej, wojny reli-gijnej i konfrontacji etnicznej. Konflikty występujące w tych sferach prze-kładają się na skalę i dynamikę migracji legalnej i nielegalnej, które są postrzegane jako negatywne zjawiska mające wpływ na stan bezpieczeń-stwa wewnętrznego państwa (państw)7. Postępująca globalizacja zwiększa liczbę migracji poprzez nierównomierne zaludnienie Ziemi. Tą nierówno-mierność można pokazać z punktu widzenia wielu kryteriów, np. teryto-rium, zasobów naturalnych, a przede wszystkim kapitału ekonomicznego i ludzkiego. Globalizacja zwiększa migracje również poprzez racjonalność ludz-kich zachowań, wyrażająca się miedzy innymi w dążeniu osoby prześla-dowanej do znalezienia się na bezpiecznym terytorium, dążeniu praco-dawcy do zatrudnienia tańszej siły roboczej czy dążeniu pracownika do uzyskania jak największego wynagrodzenia netto posiadanych kwalifika-cji, nawet jeśli miałoby się to wiązać ze zmianą miejsca zamieszkania. Fundamentalne znaczenie mają dwa elementy bezpieczeństwa: nie-tykalność terytorialna i niepodległość polityczna. Na nich opierają się po-zostałe atrybuty niezawisłego państwa, głównie suwerenność i zdolność do zachowania podstawowych ideałów i wartości narodu i państwa.


Wstęp

10

Najprościej bezpieczeństwo można zdefiniować jako stan, w którym nie ma zagrożeń. Jest to definicja uniwersalna, gdyż dotyczy sporej grupy zagrożeń, jakie mogą destabilizować politykę czy gospodarkę danego kra-ju. Bezpieczeństwo odnosi się do układu wewnętrznego państwa oraz do jego stosunków międzynarodowych. Specjaliści na ogół zgadzają się, że bezpieczeństwo jest pojęciem złożonym oraz że oznacza wolność od zagrożeń dla podstawowych warto-ści. Nie ma jednak zgody, gdzie należy gwarantować bezpieczeństwo – na poziomie indywidualnym, narodowym czy międzynarodowym1. Wyjaśniając istotę zjawiska bezpieczeństwa należy mieć na uwadze jego związek ze zjawiskiem zagrożenia. Wynika z tego, że brak zagrożenia stanowi istotny aspekt bezpieczeństwa. Rozumienie tego terminu sprowa-dza do stwierdzenia, że odnosi się do strefy świadomościowej danego podmiotu (człowieka, grupy społecznej, narodu lub narodów). Zagrożenie oznacza pewien stan psychiki lub świadomości wywołany postrzeganiem zjawisk, które są oceniane jako niekorzystne lub niebezpieczne2. Tradycyjne koncepcje bezpieczeństwa kładą nacisk na kroki podej-mowane jednostronnie dla zmniejszenia za pomocą potencjału obronnego wrażliwości na atak. Współcześnie wiele koncepcji eksponuje szczególnie znaczenie roli współpracy politycznej. We współczesnych warunkach kon-cepcje bezpieczeństwa obejmują znacznie szersze wymiary niż w przeszło-ści. Na pojęcie bezpieczeństwa składają się dziś, obok aspektów wojsko-wych i politycznych, czynniki gospodarcze i technologiczne, zasoby su-rowcowe oraz polityka w zakresie ekologii, demografii, spraw społecznych i humanitarnych. W obecnym rozumieniu bezpieczeństwo obejmuje po-nadto sprawy dotyczące zachowania narodowej tożsamości i zapewnienia właściwego udziału w rozwoju cywilizacyjnym świata3. Bezpieczeństwo jest naczelną potrzebą państw i systemów między-narodowych, a jego brak wywołuje niepokój i poczucie zagrożenia. Tak więc w XXI wieku, przy uwzględnieniu doświadczeń przeszłości jak i dy-namiki rozwoju zagrożeń głównym wyzwaniem w organizacji bez-pieczeństwa narodowego musi być „twórcza strategia”, a nie „strategia odwlekania” Twórcza strategia bezpie-czeństwa kreuje zawczasu przyszłe bezpieczeństwo, koncentruje się na zapobieganiu i wyprzedzaniu zagrożeń oraz eliminacje ich źródeł. Innymi słowy we współczesnych uwa-runkowaniach nagłość i skala zagrożeń tak naturalnych jak i cywilizacyjnych jest tak niszcząca że po ich wystąpieniu może nie być kogo i czego bronić, ratować. Dla Polski postulat tworzenia bezpieczeństwa musi być naczelnym imperatywem w funkcjonowaniu

1 K. Żukowska, M. Gracik, Bezpieczeństwo międzynarodowe. Teoria i praktyka,

Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2006, s. 21. 2 R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Wydawnictwo Naukowe

SCHOLAR, Warszawa, 2001, s. 28. 3 D.A. Rotfeld, Europejski system bezpieczeństwa, Warszawa 1990, s. 54.


Wstęp

11

państwa, społeczności lokalnych i życiu każdego Polaka z osobna z uwagi na nasze słabości narodowe – brak przezorności, lekkomyślność, słabość państwa. Autorzy monografii mają również świadomość tego, że na wiele py-tań dotyczących bezpieczeństwa państwa w obliczu współczesnych zagro-żeń nie udzielono pełnej odpowiedzi. Przedstawiona monografia zawiera obok rozważań czysto teoretycznych popełnionych w oparciu o współcze-sną literaturę przedmiotu, także treści będące wynikiem własnych prze-myśleń i wniosków wynikających z praktycznego zwalczania terroryzmu.


CZĘŚĆ I

BEZPIECZEŃSTWO PAŃSTWA


Bezpieczeństwo jako kategoria społeczno-polityczna

15

Rozdział 1 Bezpieczeństwo jako kategoria społeczno-polityczna

1.1. Pojęcie i istota bezpieczeństwa

Pojęcie „bezpieczeństwo” jest jednym z najpowszechniej stosowa-nych pojęć w życiu codziennym, organizacji i funkcjonowania życiu spo-łecznego i państwowego oraz w nauce. Ta powszechność rodzi jego wielo-znaczność, stąd współcześnie dla dokładnego określenia dziedziny - (ob-szaru) bezpieczeństwa dodaje się przymiotniki (osobiste, publiczne, energetyczne, narodowe, itp.). Łacińskie pojęcie bezpieczeństwa - securitas, wskazuje na negatyw-ne rozumieniesamego terminu, który oznacza tyle, co „bez trosk”, „bez zmartwień”, „bez kłopotów”, czyli na nie obecność niebezpieczeństwa, za-grożenia lub niepewności. Bezpieczeństwo jak każde pojęcie o bardzo szerokim zakresie, jest pojęciem wieloznacznym. Pierwotnym znaczeniem etymologicznym jest określenie bezpieczeństwa jako stanu: nie zagrożenia, spokoju, pewno-ści, stan i poczucie pewności, wolność od zagrożeń, strachu lub ataku. Ponieważ „stan” bezpieczeństwa jest niemierzalny, dlatego też główną kwestią w zapewnieniu go jest sposób jego postrzegania przez społeczeń-stwo i władze państwa. Owo postrzeganie stanu bezpieczeństwa może, w wyniku analizy obiektywnych i subiektywnych aspektów zagrożenia, przybrać – w ujęciu szwajcarskiego politologa D. Frei – następujace postacie:

1. Stan braku bezpieczeństwa - jest, gdy występuje duże rzeczywiste zagrożenie, a postrzeganie tego zagrożenia jest prawidłowe.

2. Stan obsesji występuje wtedy, gdy nieznaczne zagrożenie jest po-strzegane jako duże.

3. Stan fałszywego bezpieczeństwa ma miejsce wówczas, gdy zagroże-nie jest poważne, a postrzegane bywa jako niewielkie.

4. Stan bezpieczeństwa występuje wtedy, gdy zagrożenie zewnętrzne jest nieznaczne. A jego postrzeganie prawidłowe.

W najprostszym słownikowym ujęciu bezpieczeństwo to „stan nie zagrożenia, spokoju, pewności”. Powszechności użycia pojęcia bezpie-czeństwa towarzyszy równie szeroka interpretacja znaczeniowa. Według prof. R. Zięby: w znaczeniu ogólnospołecznym bezpieczeństwo obejmuje zabezpieczenie potrzeb: istnienia, przetrwania, pewności, stabilności, toż-samości (identyczności), niezależności, ochrony poziomu i jakości życia. Bezpieczeństwo, będąc naczelną potrzebą człowieka i grup społecznych, jest zarazem podstawową potrzebą państwa i systemów międzynarodo-wych; jego brak wywołuje niepokój i poczucie zagrożenia.


Rozdział 1.

16

Równocześnie przez bezpieczeństwo rozumie się proces, w którym stan bezpieczeństwa i jego organizacja podlegają dynamicznym zmianom stosownie do naturalnych zmian uwarunkowań bezpieczeń-stwa. Nie ma, więc czegoś takiego, jak trwałe czy raz ustanowione lub zorganizowane bezpieczeństwo. Innymi słowy bezpieczeństwo jako proces oznacza ciągłą działalność jednostek, społeczności lokalnych, państw czy organizacji międzynarodo-wych w tworzeniu pożądanego stanu bezpieczeństwa. Spotyka się również okreslenie bezpieczeństwa jako zarazem stanu i procesu. Kolejne znaczenie, to rozumienie bezpieczeństwa jako naczelnej potrzeby i wartości człowieka i grup społecznych, a zarazem ich naj-ważniejszego celu. To rozumienie bezpieczeństwa preferuje prof. R. Kuź-niar: „po pierwsze gospodarka” lub „ po pierwsze człowiek”. Ludzie szybko zapominają, że fundamentem tego wszystkiego, co „po pierwsze” jest bez-pieczeństwo. Jest ono pierwotną, egzystencjalną potrzebą jednostek, grup społecznych, wreszcie państw. Idzie przy tym nie tylko o przetrwanie inte-gralności czy niezawisłości, lecz także o bezpieczeństwo rozwoju, który zapewnia ochronę i wzbogacenie tożsamości jednostki czy narodu. Owo bezpieczeństwo zależy od tego, co dzieje się wokół nas, od środowiska ze-wnętrznego, z którego mogą pochodzić ewentualne zagrożenia, zależy tak-że od nas samych – naszego zdrowia i gotowości zprostania takim zagro-żeniom. Współczesne składniki bezpieczeństwa to – obok aspektów woj-skowych i politycznych – czynniki gospodarcze i technologiczne, zasoby surowcowe oraz polityka w zakresie ekologii, demografii, spraw społecz-nych i humanitarnych. Koncepcje bezpieczeństwa nalezy poszerzyć o sprawy związane z zachowaniem narodowej tożsamości oraz zapewnie-niem właściwego udziału w rozwoju cywilizacyjnym współczesnego świata. Zyskał na znaczeniu także „ludzki wymiar” bezpieczeństwa, czyli posza-nowanie podstawowych praw i swobód obywatelskich. Stąd też „bezpie-czeństwo współcześnie jest czymś więcej niż synonimem biologicznej eg-zystencji narodu i istnienia państwa, zawiera w sobie określone osiągnię-cia lub aspiracje dotyczace sposobu i poziomu życia, a także kryteria ustrojowe”. „Ważnym elementem polityki sojuszu jest szerokie podejście do problematyki bezpieczeństwa, zgodnie, z którym czynniki polityczne, gospodarcze i środowiskowe odgrywają ogromne znaczenie, uzupełniając niejako ważny wymiar obronny”. Na zakończenie wprowadzenia do problematyki bezpieczeństwa warto zasygnalizować rozumienie istoty bezpieczeństwa. Według J. Stańczyka „istotą opartego na gwarancjach nienaruszalnego prze-trwania i swobodach rozwojowych bezpieczeństwa jest pewność”. Pewność jest, bowiem warunkiem obu tych składników, a może być ona obiektywna lub subiektywna. Bezpieczeństwo w syntetycznym ujęciu



17

można więc określić jako obiektywną pewność gwarancji nienaruszalnego przetrwania i swobód rozwojowych. Bezpieczeństwo, bądź poczucie bezpieczeństwa, występują na prze-strzeni dziejów jako ważny element życia społecznego, stanowiących dla jednostek ludzkich jeden z atrybutów skłaniających je do budowania struktur społecznych. Ten atawizm nie znika wraz z tzw. postępem cywili-zacji, a uznanie zwiększenia stopnia bezpieczeństwa odgrywa dla miesz-kańca naszej planety w trzecim tysiącleciu nie mniej znaczącą role niż, przykładowo, dla starożytnych Rzymian. Współczesna polityka bezpieczeństwa jest ujmowana bardzo kom-pleksowo: obejmuje zarówno cele, wartości, interesy, jak też strategie i struktury, służące do ochrony za pomocą określonych środków, celów państwowych i sojuszniczych przed zagrożeniami zewnętrznymi. Elemen-ty składowe polityki bezpieczeństwa przedstawia rysunek 1. Elementy te wiążą się generalnie za złożonymi potrzebami bezpie-czeństwa określonych państw i związanych z nimi struktur międzynaro-dowych, które znajdują wyraz w nadrzędnych dla ich istnienia celów, war-tości i interesów. Muszą być one realizowane za pomocą wszelkich do-stępnych instrumentów, uwzględniając występujące wyzwania i ryzyka.

Rysunek 1 Elementy składowe polityki bezpieczeństwa Źródło: opracowanie własne.

1.2. Bezpieczeństwo w różnym ujęciu

Pojęcie bezpieczeństwa odnosi się do procesu zaspokajania potrzeb i interesów uczestników życia międzynarodowego. Proces ten realizuje się w

Cele Wartości Interesy

Prawo Siła Wola

Ryzyko i wyzwania

Strategie Struktury Instrumenty


Rozdział 1.

18

środowisku międzynarodowym, a jego konsekwencję dotyczą nie tylko za-interesowania państw, ale całego systemu międzynarodowego. W anali-zach teoretycznych bezpieczeństwa wyodrębnia się kilka jego głównych ujęć ( wymiarów):

• Podmiotowe - gdy pytamy, o czyjąś pewność istnienia i prze-trwania tj. gdy pytamy o bezpieczeństwo uczestników stosunków międzynarodowych.

• Przedmiotowe - gdy pytamy o treść bezpieczeństwa, środki i sposoby kształtowania pewności stanu posiadania (w tym toż-samości) uczestników stosunków międzynarodowych i ich szans (swobód) rozwojowych.

• Funkcjonalne (procesualne) - które pozwala obserwować zmienność w czasie, a więc dynamikę i ewolucję subiektywnych i obiektywnych aspektów bezpieczeństwa uczestników stosunków międzynarodowych tj. pewności ich istnienia (przetrwania), ich stanu posiadania i szans (swobód rozwojowych).

1.2.1.Ujęcie podmiotowe

Podstawą typologii bezpieczeństwa w nauce o stosunkach między-narodowych jest kryterium podmiotowe. Na jego podstawie wyodrębnia się:

• Bezpieczeństwo narodowe, które jest kategorią jednostkową i odnosi się do pojedynczych państw oraz ich społeczeństw i naro-dów.

• Bezpieczeństwo międzynarodowe, które jest terminem służą-cym zwykle do charakterystyki bezpieczeństwa określonej zbio-rowości państw, w tym charakterystyki systemu międzynarodo-wego.

Zdarza się jednak, że niektórzy politycy i autorzy używają pojęcia bezpieczeństwa międzynarodowego dla opisu zewnętrznych aspektów bezpieczeństwa pojedynczych państw. Możliwość dwojakiego zastosowa-nia tego terminu wynika z obiektywnego faktu istnienia ścisłego związku między bezpieczeństwem pojedynczych i zbiorowych podmiotów stosun-ków międzynarodowych. Związek ten jest rezultatem uczestnictwa pań-stwa w systemie międzynarodowym. To głównie z otoczenia zewnętrznego wychodzą zagrożenia dla bezpieczeństwa państwa, jak również w nim mo-gą być tworzone warunki stanowiące gwarancję dla niezakłóconego ist-nienia i rozwoju każdego z państw. Podział na bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe jest, więc często umowny, gdyż bezpieczeństwo państw w stosunkach międzynaro-dowych, obiektywnie biorąc ma zawsze charakter międzynarodowy. Na-tomiast oba pojęcia bywają subiektywnie wyodrębniane, a nawet przeciw-stawiane sobie przez ośrodki decyzyjne w państwie. Stwierdzić jednak trzeba, że rozróżnienie bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego



19

znajduje swoje uzasadnienie, gdyż ułatwia pełniejszą analizę ogólnej kate-gorii bezpieczeństwa przez objaśnienie funkcjonujących w nauce pojęć cząstkowych. Pojęcie bezpieczeństwa narodowego (national security) sta-nowi nadal wyjściową kategorię lub przynajmniej kontekst w badaniu bezpieczeństwa międzynarodowego.

1.2.2.Ujęcie przedmiotowe

Według kryterium przedmiotowego wyodrębnia się różne rodzaje bezpieczeństwa takie jak:

• Bezpieczeństwo polityczne. • Bezpieczeństwo militarne. • Bezpieczeństwo ekonomiczne (dzielone na: surowcowe, energe-

tyczne, żywnościowe, socjalne, finansowe, technologiczne itp.) • Bezpieczeństwo kulturowe. • Bezpieczeństwo humanistyczne. • Bezpieczeństwo ekologiczne. • Bezpieczeństwo ideologiczne itp.

Na podstawie kryterium kształtu systemu bezpieczeństwa między-narodowego wyodrębnia się:

• System równowagi sił (klasyczny „koncertu mocarstw”, system bipolarny, system równowagi strachu).

• System bezpieczeństwa kooperatywnego. • System bezpieczeństwa zbiorowego (regionalnego, uniwersalne-

go).

Natomiast biorąc pod uwagę sposób prowadzenia przez państwa po-lityki bezpieczeństwa, należy rozróżnić:

• Bezpieczeństwo lokalne. • Bezpieczeństwo subregionalne. • Bezpieczeństwo regionalne. • Bezpieczeństwo ponadregionalne (strefowe). • Bezpieczeństwo globalne (światowe, uniwersalne).

W tradycyjnych definicjach zwraca się uwagę na międzynarodowy kontekst bezpieczeństwa pojedynczych państw i siłowe środki jego za-pewnienia. Idea bezpieczeństwa międzynarodowego wyraża właściwe każ-demu narodowi, każdemu państwu pragnienie bycia zabezpieczonym w razie agresji i opiera się na posiadanej przez państwo pewności, że nie bę-dzie zaatakowane lub, że w przypadku ataku otrzyma natychmiastową i skuteczną pomoc ze strony innych państw. Stopień tak rozumianego bezpieczeństwa zależy od wielkości poten-cjalnych zagrożeń i zakresu (charakteru) otrzymanych przez państwo gwarancji pomocy ze strony innych państw. Bezpieczeństwo jest, więc


Rozdział 1.

20

pojmowane jako zewnętrzne – a więc międzynarodowe – zapewnienie pań-stwu „ wolności od zagrożeń, strachu lub ataku”. Termin bezpieczeństwo międzynarodowe wyraża szersza treść niż bezpieczeństwo narodowe, gdyż służy do określenia nie tylko zewnętrz-nych aspektów bezpieczeństwa pojedynczych państw, ale przede wszyst-kim do opisywania pewności przetrwania i funkcjonowania systemu mię-dzynarodowego. Jak stwierdził Józef Kukułka „bezpieczeństwo międzyna-rodowe ma być nie tylko sumą bezpieczeństw narodowych”, lecz zawierać w sobie tzw. wzmocnienie zbiorowe, które „podnosi jakość bezpieczeństwa narodowego każdego z państw, gdyż polepsza warunki równoczesnego je-go stabilizowania i rozwijania”. Funkcjonalna stabilność bezpieczeństwa międzynarodowego zależy od stopnia uzgodnienia interesów państw wchodzących w skład danego systemu międzynarodowego i od oddziaływań spoza tego systemu. Do stabilizacji bezpieczeństwa międzynarodowego najskuteczniej przyczynia się precyzowanie politycznych i prawnych norm stosunków międzynaro-dowych. Szczególną funkcję w tym procesie spełnia współpraca między-narodowa, zwłaszcza wielkich mocarstw, która przyczynia się do elimino-wania zagrożeń i budowania zaufania. Innymi słowy, współpraca między-narodowa w dłuższej perspektywie jest najbardziej efektywnym środkiem umacniania bezpieczeństwa międzynarodowego i tworzenia infrastruktury pokoju. Bezpieczeństwo międzynarodowe ma szerszy zakres treści niż bez-pieczeństwo narodowe. Nie jest tylko sumą bezpieczeństwa poszczegól-nych państw, lecz czymś więcej – o jego istocie stanowi zespół warunków, norm i mechanizmów międzynarodowych oraz oddziaływań, które zapew-niają każdemu państwu danego systemu międzynarodowego czy regionu mniejszą lub większą pewność niezagrożonego istnienia, przetrwania i swobód rozwojowych. Bezpieczeństwo międzynarodowe obejmuje nie tylko lub nie przede wszystkim wartości egzystencjalne pojedynczych państw, ale również wartości wspólne dla danego systemu, takie jak: stabilność, pokój, równowaga, współpraca itp. O ich ochronie decyduje prowadzona przez państwa polityka bezpieczeństwa oraz całokształt więzi i instytucji międzynarodowych. Celem działań na rzecz bezpieczeństwa międzynaro-dowego jest eliminowanie zagrożeń dla istnienia, przetrwania, tożsamości oraz rozwoju państw i systemów międzynarodowych, a także kształtowa-nie pewności tych podmiotów.

1.2.3. Ujęcie funkcjonalne

Bezpieczeństwo należy traktować jako określoną sekwencję zmie-niających się stanów, które składają się na ważny proces społeczny w skali międzynarodowej. Mimo względnej trwałości aspiracji, potrzeb i inte-resów państw, ich bezpieczeństwo zewnętrzne podlega prawom ruchu systemów międzynarodowych, ponieważ impulsy do jego ewolucji wycho-dzą zarówno ze środowiska wewnętrznego jak i międzynarodowego.



21

W wymiarze funkcjonalnym widać bezpieczeństwo jako proces, w którym ścierają się funkcjonalne wyzwania i zagrożenia, percepcja spo-łeczna i koncepcje ich rozwiązywania oraz działania i oddziaływania pań-stw oraz instytucji międzynarodowych zmierzających do budowania ich pewności przetrwania, posiadania i swobód rozwojowych. Procesualne po-jęcie bezpieczeństwa pozwala zauważyć jego zmieniający się w czasie dy-namikę, która skłania państwa do stałej troski o własne bezpieczeństwo. Zmienność bezpieczeństwa w czasie w odniesieniu do pojedynczego pań-stwa lub grupy państw jest czynnikiem jego ewolucji. Główną siła spraw-czą owej zmienności i ewolucji jest polityka bezpieczeństwa państw i in-stytucji międzynarodowych. Dążenie do umocnienia własnego bezpieczeństwa narodowego jest stałym celem polityki wewnętrznej i zagranicznej państw. Działaniom każdego państwa towarzyszą podobne zabiegi jego przeciwników i rywali. Dodatkowe umocnienie bezpieczeństwa jednej strony może pociągać za sobą równoczesne zmniejszenie bezpieczeństwa drugiej strony i odwrot-nie. Jest to często opisywany w literaturze naukowej „dylemat bezpie-czeństwa”. Jednak współzależność interesów bezpieczeństwa państw nie musi być „grą o sumie zerowej”, lecz może mieć także charakter pozytyw-ny (dodatni), co najlepiej się uwidacznia w systemie bezpieczeństwa mię-dzynarodowego (zwłaszcza zbiorowego). Działalność na rzecz bezpieczeń-stwa międzynarodowego jest, więc sprawdzonym sposobem umocnienia bezpieczeństwa narodowego pojedynczych państw. Jego zaletą jest to, że państwa dążąc do umocnienia swojego indywidualnego bezpieczeństwa, nie czynią tego kosztem interesów innych państw, które są traktowane jako partnerzy a nie przeciwnicy. W obu przedstawionych sytuacjach mamy do czynności ze zmiennością w czasie i ewolucji bezpieczeństwa narodowego pojedynczych państw i bezpieczeństwa międzynarodowego. Bezpieczeństwo międzynarodowe może być postrzegany jako okre-ślony w danym czasie stan stosunków międzynarodowych. Ze względu jednak na właściwą w tym stosunkom zmienności i dynamikę, należy wi-dzieć bezpieczeństwo jako proces społeczny w skali międzynarodowej; proces o zmiennej intensywności i dynamice, które są wyznaczane przez współzależności, zgodności i sprzeczność interesów państw i systemów międzynarodowych. Siłą sprawczą tego procesu są indywidualne i zespo-łowe oddziaływania państw zmierzające do ochrony oraz kształtowania ich indywidualnego i grupowego społeczeństwa. Ponieważ zagrożenia dla podstawowych wartości istotnych dla państw i systemów międzynarodo-wych, a także percepcja społeczna tych zagrożeń podlegają ciągłym zmia-nom, ewoluują również środki i metody zapewnienia bezpieczeństwa. Zmienna jest, więc intensywność i dynamika rozwoju procesu umacnia-nia bezpieczeństwa międzynarodowego. Obniża się ona w okresach zao-strzenia się sprzeczności i napięć międzynarodowych, a wzrasta w czasie odprężenia międzynarodowego. Ta zgodność i sprzeczność interesów pań-


Rozdział 1.

22

stw w ujęciu dynamicznym może być postrzegana jako pulsacja procesu umacniania bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. Szczególnie w procesie kształtowania bezpieczeństwa międzynarodowego można zaob-serwować przemienność faz wzrostu i słabnięcia wspólnego (zbiorowego) zapobiegania wojnie i innym zagrożeniom dla przetrwania, stanu posia-dania oraz rozwoju narodów i państw. Ujęcie politologiczne powinno także uwzględnić zmienność inten-sywności i dynamiki bezpieczeństwa międzynarodowego w różnych regio-nach i systemach międzynarodowych. Ułatwi to uchwycenie geograficzne-go (przestrzennego) zróżnicowania powstających wyzwań i zagrożeń, a także środków i sposobów ich podejmowania oraz eliminowania. Bezpie-czeństwo podlega prawom ruchu systemów społecznych i jako takie po-winno być ujmowane w sposób dynamiczny, z zastosowaniem reguł dia-lektyki; należy je analizować wszechstronnie, opisując zmienność w czasie jego aspektów subiektywnych i obiektywnych, dostrzegać istotę i specyfi-kę bezpieczeństwa względem innych zjawisk i procesów międzynarodo-wych oraz jego zróżnicowanie podmiotowe, przedmiotowe i przestrzenne.

1.3.Rodzaje bezpieczeństwa

1.3.1.Bezpieczeństwo w psychologii

Poczucie bezpieczeństwa to jedna z podstawowych potrzeb każdego człowieka. Ilekolwiek miałby on lat, jakiejkolwiek byłby płci, cokolwiek w życiu by robił, gdziekolwiek by mieszkał. Mimo, że psychologia wie na ten temat jedno - każdy z nas po chwili zastanowienia, być może wymyśliłby, co innego. Poczucie bezpieczeństwa zwykle daje świadomość bycia w miejscu, które doskonale się zna, gdy jest się wśród najbliższych sobie lu-dzi, gdy jest się dobrze usytuowany materialnie. Daje przede wszystkim możliwość odczuwania, iż ma się kontrolę nad tym, co robi. Obejmuje za-spokojenie takich potrzeb jak: istnienie, przetrwanie, całość, tożsamość (identyczność), niezależność, spokój, posiadanie, pewność rozwoju.

1.3.2.Bezpieczeństwo w politologii

Pojęcie bezpieczeństwa państwa ewoluowało przez wieki, a w osta-tnich dekadach szczególnie szybko zmieniało znaczenie. Wobec zmiany środowiska międzynarodowego na przełomie lat osiemdziesiątych i dzie-więćdziesiątych XX wieku i związanej z tym ewolucji postrzegania zagrożeń coraz większe znaczenie zaczęto przywiązywać do bez-pieczeństwa pozamilitarnego. Wyłoniło się, więc bezpieczeństwo eko-logiczne, ekonomiczne, energetyczne, informacyjne, socjalne i wiele innych, jak np. bezpieczeństwo człowieka. Zarysowała się tendencja, aby przez bezpieczeństwo państwa rozumieć wszystko, co może mieć jaki-kolwiek związek z samym państwem i jego społeczeństwem.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Politologia



23

Z tego względu wydaje się rozsądna propozycja R. Zięby, żeby wyo-drębnić następujące podstawowe wartości składające się na bezpie-czeństwo współczesnych państw:

• Przetrwanie państwa jako niezależnej jednostki politycznej, narodu jako wyróżnionej grupy etnicznej, biologiczne przeżycie ludności. Jest ono naczelną wartością, której każde państwo gotowe jest poświęcić inne wartości, gdyż nie mogą być one zachowane w sytuacji zagroże-nia istnienia samego podmiotu. Wartość ta jest stawiana na naczel-nym miejscu w licznych definicjach bezpieczeństwa narodowego.

• Integralność terytorialna, która w potocznym rozumieniu nadal jest uważana za główny korelat bezpieczeństwa.

• Niezależność polityczna (w sensie ustrojowym, samowładności i swo-body afiliacji).

• Jakość życia, na którą składają się takie wartości szczegółowe, jak: standard życia, szczebel rozwoju społeczno-gospodarczego, zakres praw i swobód obywatelskich, system kulturalny, „narodowy styl ży-cia”, stan środowiska naturalnego, możliwości i perspektywy dalszego rozwoju.

1.3.3.Bezpieczeństwo terytorialne

Bezpieczeństwo terytorialne oznacza poziom bezpieczeństwa państwa lub terytorium wynikający z jego uwarunkowań geograficznych. Na bezpieczeństwo terytorialne składają się następujące czynniki:

• Atrakcyjność. • Dostępność. • Obronność. • Możliwość utrzymania

Wysokie bezpieczeństwo terytorialne ma państwo o małej atrakcyjności (np. pozbawione surowców naturalnych), do którego ciężko jest się dostać armii agresora (np. ze względu na bariery takie jak góry lub odległe położenie), którego uwarunkowania geograficzne przekładają się na zwiększone walory obronne i które ciężko jest utrzymać po podbiciu (np. ze względu na rozległość terytorialną). Niskim bezpieczeństwem terytorialnym często tłumaczono kolejne demontaże państwa polskiego pod koniec XVIII wieku, czy w 1939 r. Polska była już od średniowiecza terytorium atrakcyjnym dla sąsiadów dążących do zdobycia nowych ziem, który to proces nasilił się w XVIII w. Zarazem jako kraj nizinny o długich granicach lądowych Polska była niezwykle łatwo dostępna i nie posiadała znaczniejszych walorów obronnych. Wszystkie większe migracje na linii wschód-zachód w Europie przebiegały przez terytorium Polski: wędrówki Gotów, Wandalów, Awarów i Madziarów, najazd Batuchana w latach 1241–1242, kampania Napo-leona w latach 1807-1812 i Hitlera w latach 1939–1941. Bezpieczeństwo


Rozdział 1.

24

terytorialne Polski podnosiła jedynie trudność utrzymania jej terytorium. Ze względu na rozległość kraju i niską obronność granic zagrożeniem po jego podbiciu stawali się zarówno sąsiedzi jak i bunty wewnętrzne. Czynniki bezpieczeństwa terytorialnego często decydowały o powo-dzeniu kampanii wojennych. Przykładowo, o ile Związek Radziecki bez problemów stłumił w 1956 powstanie na nizinnych Węgrzech, o tyle dziesięcioletnia ofensywa tego państwa w górzystym Afganistanie (1979-1989) zakończyła się porażką.

1.3.4.Bezpieczeństwo energetyczne

Bezpieczeństwo energetyczne to stan braku zagrożenia przerwaniem dostaw paliw i energii. Stan ten zapewnia dywersyfikacja dostaw importowanych paliw oraz zwiększanie wydobycia ze złóż krajowych – ropy naftowej i gazu ziemnego, co pozwala na nieprzerwaną pracę systemu energetycznego kraju w sytuacji przerwania dostaw z jednego źródła. Przywódcy państw G-8 przyjęli w lipcu 2006 r. w Strielnie pod Petersburgiem plan działań zmierzających do zapewnienia globalnego bezpieczeństwa energetycznego, w którym m.in. popierają zasady unijnej Karty Energetycznej. Zobowiązują się do wzmacniania światowego bezpieczeństwa energetycznego poprzez działania w następujących sferach: wzrost przejrzystości, przewidywalności i stabilności na światowych rynkach energetycznych, poprawa klimatu inwestycyjnego w sektorze energetycznym, dywersyfikacja źródeł energii, wzrost wydajności energetycznej i oszczędności energii, zapewnienie fizycznego bezpieczeństwa kluczowej infrastruktury energetycznej oraz uwzglę-dnienie problemu zmian klimatycznych i zrównoważonego rozwoju. Karta Energetyczna to podstawowy akt Unii Europejskiej dotyczący rynku energii. Przewiduje m.in. liberalizację dostępu do rynków energetycznych państw – sygnatariuszy. Unia Europejska od dłuższego czasu nalega, by Rosja ją ratyfikowała. Moskwa twierdzi, iż dokument ten wymaga dopracowania. Przywódcy państw G-8 zwracają uwagę, że zagwarantowanie odpowiednich dostaw energii w skali światowej będzie wymagało zainwestowania w tę sferę tryliona milionów dolarów do 2030 r.. „Stworzymy i utrzymamy odpowiednie warunki, by przyciągnąć te fundusze do sektora energetycznego poprzez konkurencyjne, otwarte, sprawiedliwe i przejrzyste rynki”4 - deklarują sygnatariusze dokumentu. Zobowiązują się w nim także do rozwoju alternatywnych źródeł energii, szerszego wykorzystania odnawialnych źródeł energii oraz opracowania i wdrożenia innowacyjnych technologii w tym sektorze. Przywódcy G-8 przyznają, że dążą do bezpieczeństwa energetycznego i ochrony klimatu na różne sposoby. „Ci z nas, którzy mają plany związane z użyciem i/lub rozwojem bezpiecznej energii jądrowej, są przekonani, że jej rozwój

4 http://serwisy.gazeta.pl/swiat/, 16.07.2006.

http://serwisy.gazeta.pl/swiat/



25

przyczyni się do globalnego bezpieczeństwa energetycznego, ograniczając jednocześnie szkodliwe zanieczyszczenie powietrza i uwzględniając problem zmian klimatycznych”5 - podano w dokumencie.

Sygnatariusze deklarują w nim też, że zamierzają podjąć dodatkowe wspólne wysiłki, by zapewnić „wiarogodny dostęp” do nisko wzbogacanego uranu w celu wykorzystania go jako paliwa w reaktorach.

Przywódcy G-8 podkreślają, że osiągnięcie globalnego bezpieczeństwa energetycznego nie będzie możliwe bez rozwiązania takich problemów jak wysokie ceny ropy naftowej, wzrost popytu na źródła energii, rosnąca zależność wielu państw od importu energii czy potrzeby ogromnych inwestycji w sferze energetyki. Osiągnięcie bezpieczeństwa energetycznego i milenijnych celów rozwoju nie będzie w pełni możliwe bez zrównoważonego dostępu 2,4 mld ludzi do paliw i 1,6 mld ludzi do elektryczności, którzy są ich obecnie pozbawieni w krajach rozwijających się.

Wg Andrzeja Szczęśniaka6 kluczowe dla zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego są przede wszystkim jak najlepsze stosunki z dostawcą. Oczywiście w miarę możliwości. W tym punkcie można było znaleźć ukrytą aluzję do postępowania Polski wobec Rosji, która ma bardzo z nią „bardzo zmienne” stosunki. Na drugim miejscu Szczęśniak umieścił dywersyfikację (zróżnicowanie źródeł dostaw i samych dostawców). W dalszej kolejności niezbędne zapasy surowca, infrastrukturę i połączenia rynków (sprawa o fundamentalnym znaczeniu) oraz elastyczność użycia różnych surowców.

Statystyki wskazują, że Polska jest jednym z najbezpieczniejszych energetycznie państw. Polska powinna jednak szukać nowych źródeł energii, ale nie za wszelką cenę – wg Szczęśniaka. Polska posiadamy stały dopływ taniej rosyjskiej ropy oraz rosyjskiego gazu. I sprawa o znaczeniu priorytetowym - interconnections, czyli połączenie pomiędzy systemami energetycznymi poszczególnych państw Unii Europejskiej. To one zapewniają rzeczywiste bezpieczeństwo pozwalając, w razie potrzeby, na trans graniczny przesył energii. Nie ma tu znaczenia kwestia dostawcy, gdyż może być to ta sama spółka - ważne, aby istniała możliwość „wspomożenia” energią jednego państwa przez inne. Problewa decyzja już istnieje - Austria wywalczyła prawo reeksportu.

Dobrze byłoby zainteresować się kwestią energetyki atomowej. Polska strategia energetyczna teoretycznie zakłada, że od 2021 r. energia jądrowa będzie miała pewien udział (wzrastający w kolejnych latach) w bilansie energetycznym kraju.

1.3.5. Bezpieczeństwo teleinformatyczne

5 http://serwisy.gazeta.pl/swiat/,16.07.2006. 6 Ekspert Centrum Analiz NaftaGaz.pl, 16.07.2016.

http://serwisy.gazeta.pl/swiat/


Rozdział 1.

26

Bezpieczeństwo teleinformatyczne to zbiór zagadnień z dziedziny telekomunikacji i informatyki związany z szacowaniem i kontrolą ryzyka wynikającego z korzystania z komputerów, sieci komputerowych i przesyłania danych do zdalnych lokalizacji, rozpatrywany z perspektywy poufności, integralności i dostępności.

Budowanie bezpiecznych systemów teleinformatycznych i aplikacji jest celem starań projektantów sieciowych i programistów, a także przedmiotem studiów teoretycznych, zarówno w dziedzinie telekomunikacji oraz informatyki, jaki ekonomii. Zaowocowało to opracowaniem metod oceny bezpieczeństwa i kontrolowania zagrożeń, których przegląd znajduje się poniżej. Mimo tych starań, ze względu na złożoność i czasochłonność wielu spośród proponowanych procesów, luki zabezpieczeń stanowią jednak poważny i wymierny problem dla użytkowników sieci teleinformatycznych.

Firma Symantec7 opublikowała wyniki badań dotyczące stosunku małych i średnich przedsiębiorstw do kwestii bezpieczeństwa. Badania te wykazały szereg niedociągnięć i braków we wszystkich dziedzinach związanych z bezpieczeństwem, pomimo iż w badaniu wzięły udział firmy świadome wszelkich zagrożeń.

„Z badania firmy Symantec wynika, że polskie firmy z sektora małych i średnich przedsiębiorców znalazły się wśród przedsiębiorstw szczególnie podatnych na zagrożenia – 18% respondentów przyznało, że w ciągu ostatniego roku doszło u nich do naruszenia zasad bezpieczeństwa powodującego utratę potencjalnych przychodów. To więcej niż średnich wyników w Europie, które wyniosły 8%. Ankieta przeprowadzona z udziałem 934 respondentów z dziesięciu krajów europejskich wykazała, że chociaż wiele firm ma świadomość istnienia „typowych” zagrożeń, takich jak wirusy (93% – w Polsce 94%), spam (91% - w Polsce 86%) i konie trojańskie (82% - w Polsce 83%), to nadal znaczna część firm dysponuje niedostatecznymi środkami do zapobiegania naruszeniom zasad bezpieczeństwa wynikającym z nowych zagrożeń. Wiele małych i średnich firm nadal nie ma świadomości istnienia pojawiających się obecnie zagrożeń, takich jak próby wyłudzenia informacji od szeregowych pracowników tzw. „minnowing” lub ich kierowników tzw. „whaling” - pojęć tych nie zna w Polsce odpowiednio 54 i 56 procent ankietowanych”8.

Wg Andrzeja Kontkiewicz9 małe przedsiębiorstwa mają świadomość zagrożeń, jakie niesie ze sobą era Internetu. Jednocześnie jednak wyniki badań wskazują, że firmy z sektora małych i średnich przedsiębiorców

7 Firma założona w 1982 r. jest międzynarodowym przedsiębiorstwem

sprzedającym oprogramowanie komputerowe, szczególnie koncentrując się na dziedzinie bezpieczeństwa danych i zarządzania informacjami.

8 http://www.egospodarka.pl/, 19.08.2016. 9 Technical Presales Manager Eastern Europe w firmie Symantec

http://www.egospodarka.pl/



27

zdecydowanie zbyt rzadko wdrażają zawczasu właściwą infrastrukturę, pozwalającą nadążać za zmieniającymi się zagrożeniami. Programy antywirusowe, zapory ogniowe itp. stanowią niezbędną podstawę, ale same nie są w stanie zapewnić firmie wystarczającej ochrony. Bez kompleksowych rozwiązań przede wszystkim małe przedsiębiorstwa mogą być narażone na znaczne ryzyko.

1.3.6.Bezpieczeństwo państwa

Bezpieczeństwo państwa to stan, ale i proces umożliwiający normalny rozwój państwa - pomyślną realizację wszystkich jego celów - uzyskiwany zazwyczaj w wyniku zorganizowanej ochrony i obrony przed wszelkimi zagrożeniami militarnymi i nie militarnymi, zewnętrznymi i wewnętrznymi, przy użyciu sił i środków pochodzących ze wszystkich dziedzin działalności państwa. Jednym z podstawowych gwarantów bezpieczeństwa państwa jest wojsko.

Zapewnianie bezpieczeństwa przez państwo zależne jest przede wszystkim od charakteru, rozmiarów i natężenia zagrożeń dla chronionych wartości. Generalnie są to przedsięwzięcia podejmowane w ramach wewnętrznej funkcji państwa (wzmacnianie siły militarnej, gospodarczej, optymalizacja systemu społeczno-politycznego i stabilności politycznej) oraz w ramach funkcji zewnętrznej (poprawa stosunków z innymi krajami, członkostwo w organizacjach polityczno-wojskowych, kształtowanie środowiska bezpieczeństwa).

W praktyce konieczne jest podejmowanie, co najmniej kilku wybranych elementów z obu zakresów. Wbrew pozorom bezpieczeństwo państwa nie jest wartością, którą można osiągnąć i skupić się na realizacji innych celów. Jest to jedna z tych wartości, o które należy zabiegać w sposób ciągły – kształtować, modyfikować i adaptować stosownie do zmieniającej się sytuacji zewnętrznej i wewnętrznej. Ów proces, mający na celu przede wszystkim zapobieganie zagrożeniom, ale również przygotowywanie kraju do efektywnej egzystencji w warunkach wszelkiego rodzaju kryzysów i wojny, a później efektywnej odbudowy, nazwać można zarządzaniem bezpieczeństwem.

1.3.7. Bezpieczeństwo narodowe

Bezpieczeństwo państwa jest traktowane jako system okoliczności, które sprawią, że państwo nie będzie przedmiotem żadnego ataku lub ma pewność, że atak skierowany przeciwko niemu nie będzie miał żadnych szans na powodzenia. Gwarancjami tak rozumianego bezpieczeństwa są posiadane przez państwo siły zbrojne oraz zagwarantowane porozumie-niami międzynarodowymi możliwości otrzymania skutecznej pomocy ze strony innych państw. Natomiast bezpieczeństwo narodowe to nie tylko ochrona i obrona istnienia państwa jako takiego przed zagrożeniami, lecz także o pomyślny byt i rozwój oraz ochronę wartości bliskich poszczegól-


Rozdział 1.

28

nym członkom społeczności, które nawet bez istnienia państwa posiadają znaczenie10. Czyli:

a) tworzy wartość nadrzędną wśród innych celów państwa (naro-dowych), a tym samym przesądza o pomyślności ich realizacji;

b) odnosi się do celów obejmujących wartości: • życiowe (kluczowe) – to wartości decydujące o trwałości pań-

stwa, dobrobycie narodowym oraz rozwoju jego tożsamości narodowej i zapewnienia pewności przetrwania;

• ważne – wartości niemające bezpośredniego wpływu na losy państwa i narodu jako całości – historycznie, sytuacyjnie, przedmiotowo i podmiotowo zmienne, których realizacja wpływa na bezpieczny byt narodowy i rozwój państwa;

• drugorzędne – wartości, które z punktu widzenia bytu naro-dowego i rozwoju państwa nie mają większego wpływu;

c) określa poziom swobody w osiąganiu tych celów; d) jako proces obejmuje: różnorodne zabiegi w obszarze stosunków

międzynarodowych i wewnętrznych oraz przedsięwzięcia ochron-ne i obronne (w szerokim tego słowa znaczeniu) mające na celu stworzenie korzystnych warunków funkcjonowania państwa na arenie międzynarodowej i wewnętrznej oraz przeciwstawienie się wyzwaniom i zagrożeniom bezpieczeństwa narodowego;

e) jest zapewnieniem bezpieczeństwa państwa jako instytucji poli-tycznej (suwerenność, integralność, nienaruszalność granic);

f) jest ochroną społeczeństwa, jego dóbr i środowiska wobec zagro-żeń, które w znaczący sposób ograniczają jego funkcjonowanie lub godzą w wartości narodowe podlegające szczególnej ochronie;

g) dotyczy przeciwstawiania się wyzwaniom i zagrożeniom wartości, celów i interesów narodowych;

h) dotyczy zapewnienia sprzyjających warunków realizacji celów na-rodowych –rozwoju narodowego (materialnego i kulturowego), w świecie przepełnionym ostrą konkurencją i rywalizacją m.in. na tle politycznym, ekonomicznym, kulturowym i militarnym11

Postrzeganie bezpieczeństwa według Daniela Frei: stan braku bezpieczeństwa – wówczas gdy występuje duże

rzeczywiste zagrożenie, a postrzeganie tego zagrożenia jest prawidłowe;

stan obsesji występuje wtedy, gdy nieznaczne zagrożenie jest postrzegane jako duże;

stan fałszywego bezpieczeństwa ma miejsce wówczas, gdy

10http://www.ksiegarnia.beck.pl/pdf/Instytucje_bezpiecze%C5%84stwa_narodowe

go_-_fragmenty.pdf, 21.08.2016. 11 W. Kitler, Bezpieczeństwo narodowe. Podstawowe kategorie, s. 22–23.

http://www.ksiegarnia.beck.pl/pdf/Instytucje_bezpiecze%C5%84stwa_narodowego_-_fragmenty.pdf




29

zagrożenie jest poważne, a postrzegane bywa jako niewielkie; stan bezpieczeństwa występuje wtedy, gdy zagrożenie zewnętrzne

jest nieznaczne, a jego postrzeganie prawidłowe”12. Z tego też względu dominacja państwa jako podmiotu bezpieczeń-

stwa jest od wieków bezsporna13. Według W. Stankiewicza bezpieczeństwo narodowe to „stan

równowagi między zagrożeniem wywołanym możliwością zaistnienia konfliktu a potencjałem obronnym”

Według C. Rutkowskiego jest to „stan świadomości społecznej, w którym istniejący poziom zagrożeń, dzięki posiadanym zdolnościom obronnym, nie budzi obaw, lęku o zachowanie (osiągnięcie) uznanych wartości.”

Podstawowe wartości, które cechują pojęcie bezpieczeństwa naro-dowego to:

• przetrwanie (państwa jako suwerennej jednostki politycznej, narodu jako wyróżnionej grupy etnicznej, biologiczne przeżycie ludności). Jest ono główną wartością, której każde państwo gotowe jest poświęcić inne wartości, gdyż nie mogą być one zachowane w sytuacji zagrożenia istnienia samego podmiotu. Wartość ta jest stawiana na naczelnym miejscu w licznych definicjach bezpieczeństwa narodowego;

• integralność terytorialną, która w potocznym rozumieniu jest uważana za główny korelat bezpieczeństwa;

• niezależność polityczną – w sensie ustrojowym, samowładności i swobody afiliacji;

• jakość życia, na którą składają się takie wartości szczegółowe, jak: standard życia, szczebel rozwoju społeczno-gospodarczego, system kulturalny, możliwości i perspektywy dalszego rozwoju14.

1.3.8. Strategia bezpieczeństwa narodowego

Rozwój sprawnego, wydajnego, właściwie zorganizowanego systemu bezpieczeństwa państwa pozostaje podstawowym zadaniem polskiej poli-tyki bezpieczeństwa. Na system ten składają się wszystkie odpowiedzialne za bezpieczeństwo w świetle Konstytucji RP i właściwych ustaw organy oraz instytucje należące do władz ustawodawczych, wykonawczych i sa-downiczych, w tym Parlament, Prezydent RP, Rada Ministrów i centralne organy administracji rządowej. Ważnymi jego elementami są siły zbrojne

12 E. Kołodziński, Wprowadzenie do zarządzania bezpieczeństwem, skrypt UWM w

Olsztynie, online. 13 W. Kitler, Bezpieczeństwo narodowe. Podstawowe kategorie, dylematy pojęciowe i próba systematyzacji, [w:] Towarzystwo Wiedzy Obronnej, Zeszyt Problemowy 2010, Nr 1

(61), s. 19. 14 R. Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa, s. 55–56.


Rozdział 1.

30

oraz służby i instytucje rządowe zobowiązane do zapobiegania i przeciw-działania zagrożeniom zewnętrznym, zapewnienia bezpieczeństwa pu-blicznego, prowadzenia działań ratowniczych oraz ochrony ludności i mienia w sytuacjach nadzwyczajnych, a także - w zakresie przewidzianym w Konstytucji RP i właściwych ustawach, władze samorządowe oraz inne podmioty prawne, w tym przedsiębiorcy tworzący potencjał przemysłowo, obronny. Leżąca u podstaw niniejszej strategii całościową wizja bezpie-czeństwa, odpowiadającą współczesnym realiom międzynarodowym oraz charakterowi zagrożeń i wyzwań, a także świadczącą o woli maksymaliza-cji rezultatów działań na rzecz bezpieczeństwa państwa i jego obywateli, wskazuje na potrzebę podejmowania przez Polskę wysiłków w każdej sfe-rze życia społecznego. Rodzi to konieczność rozwoju zdolności do koordy-nacji i integracji wysiłków podejmowanych przez poszczególne organy, in-stytucje i służby państwowe. Dlatego wyjątkowo pilnym zadaniem jest nadanie Systemowi Bezpieczeństwa Narodowego RP charakteru w pełni zintegrowanej, spójnej i uporządkowanej całości. Służyć temu będzie wy-pracowanie mechanizmów kompleksowego i długofalowego planowania rozwoju systemu bezpieczeństwa opierającego się na celach i potrzebach wspólnych dla wszystkich jego składników oraz wynikających z całościo-wo ujmowanych interesów narodowych. Skuteczna integracja systemu bezpieczeństwa wymagać będzie także modyfikacji niektórych rozwiązań prawnych, co powinno prowadzić do uporządkowania jego konstrukcji, precyzyjnego określenia kompetencji poszczególnych jego składników, w tym organów kierujących oraz zwiększenia możliwości współdziałania międzyresortowego. Polska będzie dążyć do podnoszenia zdolności po-szczególnych elementów krajowego systemu bezpieczeństwa do współpra-cy z odpowiednimi strukturami pozostałych członków UE i sojuszników, przy zachowaniu możliwości skutecznego działania samodzielnego15.

System bezpieczeństwa narodowego musi być zorganizowany i wy-posażony w sposób gwarantujący jego szybkie i sprawne działanie w każ-dych warunkach oraz w reakcji na wszelkiego typu zagrożenia i kryzysy. Zdolność ta będzie weryfikowana w szczególności przez regularne ćwicze-nia, prowadzone w ramach całego systemu bezpieczeństwa narodowego lub określonych jego części. System bezpieczeństwa narodowego będzie podlegał również cyklicznym przeglądom służącym ocenie jego skuteczno-ści, gotowości do działania oraz odpowiedniości względem najważniej-szych w danym czasie potrzeb oraz możliwości kraju. Należy zwrócić uwa-gę na rozwój zdolności całego systemu i poszczególnych jego składników do prowadzenia działań prewencyjnych oraz reagowania na powstające problemy, wyzwania i zagrożenia w jak najwcześniejszej fazie. Wymagać to będzie umacniania zdolności właściwych instytucji i organów państwa, wchodzących w skład systemu, do prognozowania rozwoju sytuacji mię-

15 Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczpospolitej, Warszawa 2014.



31

dzynarodowej i wewnętrznej oraz do wczesnego wykrywania wszelkich zmian negatywnie wpływających na bezpieczeństwo Polski. Wyjątkowe znaczenie dla sprawności działania systemu bezpieczeństwa maja kompe-tencje, umiejętności i wiedza specjalistyczna osób uczestniczących w po-szczególnych jego podsystemach. Szczególna uwagę należy zwrócić na rozwijanie u pracowników, a zwłaszcza kadry kierowniczej, umiejętności współdziałania w skali międzyresortowej, a także - przede wszystkim w związku z postępem integracji europejskiej oraz zacieśnianiem więzów so-juszniczych - międzynarodowej. Polska powinna rozwijać swe zdolnośc do promocji i wdrażania - w ramach wszystkich właściwych organów, insty-tucji i służb - najbardziej wydajnych rozwiązań w zakresie zarządzania personelem, również dzięki systemowi miedzy instytucjonalnej wymiany doświadczeń16.

Dążenie do stworzenia w pełni zintegrowanego systemu bezpieczeń-stwa narodowego wymaga, oprócz opracowania i wdrożenia odpowiednich rozwiązań prawnych i organizacyjnych oraz zapewnienia wysokiej jakości personelu, ciągłego usprawniania komunikacji miedzy wszystkimi ele-mentami systemu. Istotne znaczenie ma w tym względzie dalsza informa-tyzacja i unowocześnianie sieci telekomunikacyjnych właściwych służb i organów, a zwłaszcza administracji państwowej oraz instytucji odpowie-dzialnych za porządek publiczny17.

16 Tamże. 17Tamże.


Rozdział 2.

32

Rozdział 2 Uwarunkowania kształtowania bezpieczeństwa narodowego

Bezpieczeństwo jest pojęciem, które łączy się z podstawowymi po-trzebami wszystkich ludzi i grup społecznych dlatego zapewnienie bezpie-czeństwa obywatelom jest jedną z podstawowych funkcji każdego pań-stwa. Każdy obywatel jest przekonany, że bezpieczeństwo nierozerwalnie wiąże się z poczuciem, że podstawowe wartości państwa, takie jak: istnie-nie, przetrwanie i rozwój, są zagwarantowane. Konstytucja Rzeczpospoli-tej Polskiej uwzględnia konieczność zagwarantowania bezpieczeństwa na-rodowi polskiemu. Artykuł 5 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. mówi:

Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolność i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju1

Artykuł 146 określa obowiązki Rady Ministrów i administracji rządowej. Wg ustępu 4, punktu 7, Rada Ministrów „zapewnia bezpieczeństwo wewnętrzne państwa oraz porządek publiczny”. Mówiąc o bezpieczeństwie mamy na myśli również proces, który podlega ciągłym zmianom tym samym dostosowując się do środowiska międzynarodowego. Bezpieczeństwo jest jedną z podstawowych potrzeb człowieka. To stan dzięki, któremu mamy poczucie pewności istnienia oraz gwarancję rozwoju. Bezpieczeństwo jest główną potrzebą człowieka i grup społecz-nych, ale także podstawową potrzebą państw i systemów międzynarodo-wych; brak poczucia bezpieczeństwa wywołuje niepokój, panikę oraz uczucie zagrożenia. Zarówno człowiek, grupa społeczna, państwo i orga-nizacja międzynarodowa dążą do tego, aby w taki sposób oddziaływać na swoje otoczenie zewnętrzne i sferę wewnętrzną, by usuwać a przynajmniej starać się oddalać zagrożenia, eliminując własny lęk, obawy, niepokój i niepewność.

2.1. Uwarunkowania wpływające na bezpieczeństwo narodowe

Uwarunkowania bezpieczeństwa państwa dzielimy na zewnętrzne i wewnętrzne. Bezpieczeństwo państwa wymaga ciągłej analizy, zarówno

1 Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. 1997, nr 78, poz. 483), art. 5.


Uwarunkowania kształtowania bezpieczeństwa narodowego

33

zewnętrznych, jak i wewnętrznych uwarunkowań i czynników, jakie mają wpływ na środowisko, w którym znajduje się Polska2.

2.1.1. Uwarunkowania zewnętrzne

Do najważniejszych zewnętrznych uwarunkowań bezpieczeństwa Polski, które można zidentyfikować dziś i możliwej do przewidzenia przy-szłości w kontekście sytuacji międzynarodowej, należą:

• stosunki Polski z państwami sąsiednimi; • obecność i pozycja Polski w strukturach euroatlantyckich; • sytuacja legislacyjno-prawna stabilizująca europejskie bezpie-

czeństwo, w obliczu nowych wyzwań politycznych, ekonomicz-nych, militarnych i cywilizacyjnych3.

Relacje Polski z państwami najbliższego otoczenia nie stwarzają bezpośrednich zagrożeń. Polska należy do Unii Europejskiej oraz podpisa-ła układy regulujące wzajemne stosunki z wszystkimi krajami sąsiadują-cymi. Stosunki Polski wolne są od jakichkolwiek wzajemnych roszczeń te-rytorialnych i sporów na tle mniejszości narodowych. Dodatkowo, pozy-tywnym czynnikiem, zmniejszającym w szczególności zagrożenia o charakterze militarnym, są ograniczenia i system monitorowania aktyw-ności wojskowej, jakim podlegają państwa europejskie. Prawdopodobieństwo wybuchu konfliktu zbrojnego w naszym re-gionie jest w chwili obecnej bardzo małe. Ryzyko, że którekolwiek państwo niespodziewanie przeprowadzi atak jest dziś nikłe. Wejście do Unii Euro-pejskiej oraz Sojuszu Północnoatlantyckiego zmieniło geopolityczną pozy-cję Polski, przekreśliło ostatecznie skutki porządku jałtańskiego i podziału Europy na strefy wpływów. Członkostwo w NATO dało Polsce najpełniejsze, trwałe gwarancje bezpieczeństwa. Uczyniło Polskę członkiem wspólnoty demokratycznych i stabilnych państw. Niewątpliwie przynależność tę gruntuje uczestnictwo Polski w Unii Europejskiej i funkcjonowanie w jej strukturach. Korzystne przemiany nastąpiły w naszym bezpośrednim otoczeniu. Żyjemy w Europie pogłębiającej się integracji, w której aktywnie uczestni-czymy. Większość naszych sąsiadów jest członkami lub podąża do człon-kostwa w zachodnich strukturach bezpieczeństwa. Pojawiły się nowe zagrożenia i wyzwania, również w naszym najbliż-szym obszarze, związane przede wszystkim z naruszaniem

− praw człowieka i wolności obywatelskich; − z napięciami gospodarczymi i konfliktami etnicznymi oraz próbami

tworzenia alternatywy dla europejskiej integracji, opartymi na niektórych doświadczeniach byłego Związku Radzieckiego.

2 S. Koziej, F. Wołkowicz, Podstawowe założenia polityki bezpieczeństwa i strategii

obronnej, AON,Warszawa 1998, s 12. 3 Tamże, s.15.


Rozdział 2.

34

W związku z tym zaistniała potrzeba aktualizacji obowiązujących dokumentów, a w rzeczywistości, wypracowania nowej postaci polityki bezpieczeństwa. Konieczność zmian wynikała nie tylko z przemian, jakie się dokonały w sferze bezpieczeństwa europejskiego, ale także z potrzeby odpowiedniego przygotowania się do reagowania na kryzysy, które w bez-pośredni bądź pośredni sposób zagrażałyby bezpieczeństwu i stabilności zarówno Polski, jak i jej najbliższego otoczenia. Członkostwo w NATO z czasem przestało być celem polskiej polityki bezpieczeństwa, a stało się instrumentem służącym realizacji polskiej ra-cji stanu oraz sposobem wykorzystania nowych możliwości naszej polityki zagranicznej. Udział w strukturze sojuszniczej spowodował również zhar-monizowanie naszej strategii i planów obronnych z wytycznymi przyjętymi w ramach wspólnego planowania strategicznego NATO. Zmiany te znalazły odzwierciedlenie w podstawowych dokumentach dotyczących bezpieczeństwa państwa. Tworzy je zbiór następujących do-kumentów:

• Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, • Strategii Bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej, • Strategii Obronności Rzeczypospolitej Polskiej, • Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, • Ustawie o stanie klęski żywiołowej z 18 kwietnia 2002 r., • Ustawie o stanie wyjątkowym z dnia 21 czerwca 2002 r., • Ustawie o stanie wojennym oraz kompetencjach Naczelnego

Dowódcy SZ i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 29 sierpnia 2002 r.,

• Rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie sposobu tworzenia gminnego zespołu reagowania, powiatowego i wojewódzkiego zespołu reagowania kryzysowego oraz Rządowego Zespołu Koordynacji Kryzysowej i ich funkcjonowania z dnia 3 grudnia 2002 r.,

• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 kwietnia 2004 r. w sprawie przygotowania systemu kierowania bezpieczeństwem narodowym4„

Polska musi nadal brać pod uwagę znaczące siły konwencjonalne rozmieszczone w pobliżu jej granic oraz istnienie potężnych sił nuklear-nych pozą Sojuszem Północnoatlantyckim. Źródłem niepokoju jest roz-przestrzenianie broni masowego rażenia i środków jej przenoszenia. Inte-resy bezpieczeństwa Polski mogą być także wystawione na szwank po-przez akty terroru, sabotażu i przestępczości zorganizowanej, zakłócenia dostaw surowców o żywotnym znaczeniu, a także poważne zagrożenia środowiska naturalnego. Istnieje także zagrożenie ze strony obcych służb

4 R. Przemyski, Strategia wojskowa Rzeczypospolitej Polskiej w kontekście

bezpieczeństwa i obronności państwa, Generalny Zarząd Planowania Strategicznego Sz. Gen. WP, Warszawa 2003, s. 7.



35

specjalnych. Działania podejmowane w tej dziedzinie mają nie mniej waż-ny aspekt sojuszniczy: nasza wiarygodność zależy również od naszej „szczelności” w tej sferze.

Ogólnie można stwierdzić, że na płaszczyźnie zewnętrznej uwarun-kowania polityczne bezpieczeństwa ekonomicznego odnoszą się do ustro-ju politycznego oraz przynależności do określonego bloku państw (organi-zacji), a także do charakteru stosunków wypracowanych z innymi pań-stwami i organizacjami (blokami państw).

2.1.2. Uwarunkowania wewnętrzne

Radykalne przemiany ustrojowe zawsze powodują okresowy wzrost zagrożeń wewnętrznych. W zbiorze uwarunkowań wewnętrznych polityki bezpieczeństwa państwa, dostrzec i wyodrębnić trzeba przede wszystkim czynniki polityczne, ekonomiczne i społeczne, które mogą mieć zarówno charakter kreatywny, jak i destrukcyjny. Jeżeli nabierają charakteru de-strukcyjnego, to nie tylko osłabiają one potencjał państwa, ale także zwiększają jego podatność na presje zewnętrzne.

Ważnym czynnikiem wewnętrznym warunkującym bezpieczeństwo państwa jest świadomość i edukacja obronna. Podczas zmiany ustroju politycznego nastąpiła w Polsce zmiana świadomości społecznej obywate-li. Jej wyznacznikiem jest prezentowany przez obywatela system wartości, obejmujący tak wiedzę, jak i opinie, poglądy, postawy i zachowania. Świadomość społeczna, a zwłaszcza świadomość obronna uległa obniże-niu. Można zauważyć niespójność postaw z jednej strony społeczeństwo szanuje i ceni wojsko, jako instytucję społecznego zaufania, z drugiej zaś strony - absolutnie podważa potrzebę i chęć własnych świadczeń na rzecz wojska i obronności.

Uwarunkowania polityczne bezpieczeństwa ekonomicznego są two-rzone przez sferę polityczną - politykę bezpieczeństwa państwa i ukazy-wane są na płaszczyźnie społeczno -gospodarczej oraz w polityce bezpie-czeństwa ekonomicznego przez określenie systemu organizacyjnego, celów oraz zadań5. Uwarunkowania polityczne bezpieczeństwa ekonomicznego są bezpośrednio powiązane z uwarunkowaniami ekonomicznymi, ponie-waż oddziaływają wzajemnie i nie mogą samodzielnie występować. Należy do nich również rola kreatywnego i konstruktywnego kształtowania poli-tyki bezpieczeństwa ekonomicznego, ponieważ kreują one formę zinstytu-cjonalizowaną uwarunkowaniom kształtowania tego bezpieczeństwa. Tym samym szerokość i głębokość powiązań między grupami uwarunkowań bezpieczeństwa ekonomicznego sprawia, iż stają się one dla siebie wza-jemnie weryfikatorami.

5 B. Ulijasz, Czynniki kształtujące poziom bezpieczeństwa państwa, [w:], T. Bąk, Z.

Ciekanowski, L. Szot (red.), Determinanty bezpieczeństwa człowieka a rozwój regionalny, P W S T – E w Jarosławiu, Jarosław 2013, s. 114.


Rozdział 2.

36

Kolejną grupą uwarunkowań bezpieczeństwa ekonomicznego są uwarunkowania obronno-militarne. Można zaobserwować dużą złożoność tej grupy, ponieważ składowe jej są pochodną uwarunkowań politycznych i ekonomicznych. Ten obszar uwarunkowań wynika z założeń polityki bezpieczeństwa państwa przez nałożenie na gospodarkę narodową ko-nieczności zaspokajania militarnych potrzeb państwa. Składają się one na duży zbiór czynników, które mogą warunkować utratę lub utrzymanie, a nawet wzrost poziomu bezpieczeństwa ekonomicznego państwa. Odnosi się to do wszystkich stanów, tzn. pokoju, zagrożenia militarnego i wojny.

Czynniki z tego obszaru mogą, zarówno ograniczać, jak i korzystnie wpływać na kształtowanie się bezpieczeństwa ekonomicznego państwa. Czynniki wypływające z obszaru obronno-militarnego są bodźcem do two-rzenia i ciągłej aktualizacji systemu działań w sferze gospodarczej, działa-jącego pod kątem jej struktur do wymagań, jakie są stawiane przez okre-ślone podmioty bezpieczeństwa państwa.

Oznacza to, że uwarunkowania obronno-militarnie są obszarem złożonym i rozwiązywalnym za pomocą działań wieloetapowych, gdyż wy-pływa to ze stopnia zmienności sytuacji, w jakiej się znajduje dany kraj. Kształtowanie bezpieczeństwa ekonomicznego zależy od stanu, w jakim może się znajdować państwo.

W każdym z nich ujawniają się inne problemy do rozwiązania: 1. W stanie pokoju - w skali makro - uwarunkowania bezpieczeństwa ekonomicznego skupiają się na trzech grupach:

a. uwarunkowaniach kreacyjnych, które są związane z tworzeniem polity-ki bezpieczeństwa państwa, z uszczegółowieniem jego potrzeb w dziedzinie bezpieczeństwa ekonomicznego;

b. uwarunkowaniach realizacyjnych (funkcjonalnych), które są zauważalne w trakcie urzeczywistniania polityki bezpieczeństwa, przy tworzeniu, utrzymaniu i rozwoju systemu obronnego;

c. uwarunkowaniach weryfikacyjnych (korygujących) spełniających zada-nia badawczo-kontrolne wobec dwóch pierwszych grup uwarunkowań.

2. W stanie zagrożenia - uwarunkowania bezpieczeństwa eko-nomicznego skupiają się na dwóch grupach: realizacyjnej i wery-fikacyjnej (grupa kreacyjna jest wykorzystywana w ograniczonym stopniu). Działania te mają na celu zapewnienie niezbędnego minimum do przetrwania ludności. Sfera gospodarcza przygoto-wuje się do zaspokajania potrzeb w większym stopniu wojska niż ludności cywilnej.

3. W stanie wojny - działania nadal będą się skupiać na obsza-rach realizacyjnym i weryfikacyjnym, lecz przy położeniu więk-szego nacisku na ten ostatni, gdyż w trakcie działań wojennych będą narastały czynniki negatywne wymagające odpowiednich reakcji.

Na kształtowanie bezpieczeństwa ekonomicznego duży wpływ będą miały:



37

1. uwarunkowania społeczne, które skupiają w sobie szereg uwarunkowań socjalno-bytowych, kulturowych, oświatowych itp. Stanowią o nich warunki bytowe i społeczne ludności (ochrona zdrowia, system rentowo-emerytalny, kultura, oświata, sport itd.). Analiza tego obszaru uwarunkowań ukazuje poziom życia społeczeństwa oraz kierunki, które należy obrać, aby zapewnić dobrobyt jednostki.

2. Uwarunkowania społeczne wiążą się ściśle z uwarunkowaniami politycznymi i ekonomicznymi i w dużym stopniu od nich zależą.

3. Uwarunkowania geostrategiczne. Z jednej strony nie mamy żadnego wpływu na fizyczne ukształtowanie kraju, jego klimat, ilość zasobów naturalnych, położenie względem innych państw, z drugiej strony możemy kształtować liczbę ludności, sieć komunikacyjną itd. Z obszaru tych uwarunkowań, często w decydującym stopniu, wypływa miejsce zajmowane przez kraj w hierarchii światowej.

4. Uwarunkowania infrastrukturalne, bowiem znajdują one odbicie we wszystkich omawianych dotychczas grupach uwarunkowań.

Uwarunkowania te wpływają na kształtowanie bezpieczeństwa ekonomicznego w następujący sposób:

a. w wymiarze ekonomicznym koncentrują się na problemie niepo-dzielności nakładów w skali zaangażowania poszczególnych ro-dzajów kapitału, pracochłonności i kapitałochłonności przedsię-wzięć, a także na kwestie zmian jakościowych;

b. w wymiarze społecznym są to działania administracji państwo-wej i samorządowej na rzecz zapewnienia odpowiedniej sytuacji prawno-ekonomicznej społeczeństwa;

c. w wymiarze techniczno-organizacyjnym są one odpowiedzialne za zarządzanie i koordynowanie procesów kształtowania bezpie-czeństwa ekonomicznego, a także kształtowanie cech niezbęd-nych do realizacji tych przedsięwzięć, tj. dużej mobilności, ży-wotności przestrzennej, jedności funkcjonalnej itd.

2.2. Zagrożenia bezpieczeństwa narodowego

Zjawisko zagrożenia bezpośrednio łączy się z bezpieczeństwem. Współcześnie bezpieczeństwo narodowe rozpatrywane jest szerzej nie tyl-ko w aspekcie wojskowym i politycznym na co miała wpływ globalizacja zagrożeń. Co nie zmienia faktu, że bezpieczeństwo militarne i polityczne stanowią istotny cel polityki i strategii bezpieczeństwa większości pań-stw6. Obecnie do głównych zagrożeń istniejących w środowisku między-narodowym zaliczamy:

• terroryzm międzynarodowy,

6Z. Ciekanowski, B. Ulijasz, Zwalczanie terroryzmu w Unii Europejskiej, P W S T – E w Jarosławiu, Jarosław 2015, s 96.


Rozdział 2.

38

• zorganizowaną przestępczość mafijną, • nielegalny handel bronią, • braki żywności, surowców, a nawet wody, • zagrożenia dla środowiska naturalnego człowieka (np. problem

tzw. „dziury ozonowej” nad Ziemią), • niekontrolowany przyrost naturalny, • choroby epidemiczne (oraz AIDS), • znaczące dysproporcje rozwojowe i inne. Niektóre z nich mogą siebie pokrywać lub wzmagać inne co wytwa-

rza efekt synergii, powiększając tym samym ich niszczące oddziaływanie. Realne zagrożenia mają postać zdarzeń określanych jako kryzys lub kon-flikt. Te dwie kategorie pojęciowe nie zawsze prawidłowo są rozróżniane. Kryzys możemy określić jako pewien szczególny stan wewnętrzny podmio-tu. Natomiast konfliktem nazywamy konfrontacyjny typ relacji podmiotu z innym podmiotem. Kryzysy mogą być powodowane zarówno przez czyn-niki wewnętrzne jak i zewnętrzne. Zdarza się również, że stają się następ-stwem także zdarzeń losowych takich jak np. klęsk żywiołowe, katastrofy itp.7

Można wyróżnić występujące najczęściej współcześnie zagrożenia dla bezpieczeństwa narodowego:

• Zagrożenia polityczne: – naruszanie zobowiązań wynikających z Karty Narodów Zjed-

noczonych i traktatów międzynarodowych, – niemożliwość rozwiązywania sporów wewnętrznych i ze-

wnętrznych, powstałych na tle etnicznym terytorialnych kon-fliktów oraz dążeń do suwerenności,

– agresywne ruchy secesjonistyczne, kwestionujące terytorialną integralność państw,

• Akty i praktyki terrorystyczne: – próby stworzenia sfer wpływów lub regionalnej dominacji, – próby zastraszenia państw, w celu wpływania na ich wolę do

wstępowania lub pozostawania poza regionalnymi organiza-cjami bezpieczeństwa,

– tworzenie nowych linii podziału na miejsce starych, – nastawienie konfrontacyjne, jako wynik pozostania mentalno-

ści zimnowojennej, – brak wzajemnego zaufania i współpracy w sytuacjach kryzy-

sowych, – niezdolność nowych struktur demokratycznych do wprowa-

dzania porządku konstytucyjnego i ochrony obywateli przed dyskryminacją i zastraszeniem ze strony uzbrojonych grup i organizacji kryminalnych,

7http://www.militis.pl/miedzynarodowe/rodzaje-i-zrodla-wspolczesnych-zagrozen-

bezpieczenstwa-narodowego, 23.09.2016.

http://www.militis.pl/miedzynarodowe/rodzaje-i-zrodla-wspolczesnych-zagrozen-bezpieczenstwa-narodowego




39

– słabość rządów prawa i struktur społeczeństwa obywatelskie-go.

• Zagrożenia militarne: – niewystarczająca demokratyczna kontrola nad siłami zbroj-

nymi i planowaniem obronnym, – tolerancja dla sił nieposłusznych konstytucyjnie ustanowio-

nym władzom, – nieprzestrzeganie lub obchodzenie zobowiązań w dziedzinie

kontroli zbrojeń i niewystarczające reakcje w momencie naru-szenia tych zobowiązań,

– nadmierna rozbudowa sił zbrojnych, która może naruszać re-gionalną lub subregionalną równowagę sił,

– rozprzestrzenianie broni masowego rażenia oraz nielegalny transfer materiałów i technologii podwójnego zastosowania,

– niestosowanie się do zasad zawartych w Kodeksie Postępowa-nia Państw dotyczących polityczno-militarnych aspektów bez-pieczeństwa,

– niewspółmierne odwoływanie się do siły w czasie pełnienia misji wewnętrznych,

– obecność obcych wojsk bez zgody władz państwa przyjmują-cego

• Zagrożenia ekonomiczne: – trudności ekonomiczne polegające na pogorszeniu standar-

dów życia, wzroście bezrobocia i wysokiej inflacji, – nadmierne nierówności w poziomie dochodów i bogactwo po-

szczególnych społeczeństw, – nadmierne różnice gospodarcze między państwami i regiona-

mi, brak efektywnej i sprawiedliwej sieci bezpieczeństwa so-cjalnego,

– nieodpowiednia polityka socjalna, które można narazić na niebezpieczeństwo, realizację reform gospodarczych,

– zbyt wolne i nieodpowiednie posunięcia w procesie reform go-spodarczych,

– jednostronnie wywierane presje i blokady gospodarcze w celu realizacji celów politycznych.

• Zagrożenia społeczne (psychospołeczne): – naruszanie praw człowieka i podstawowych wolności, – nieporozumienia i porozumienia na tle kulturalnym i religij-

nym, – brak przejrzystości organów wykonawczych i administracji

państwowej w sprawach wewnętrznych, – dyskryminacja i szykanowanie osób należących do mniejszo-

ści narodowych etnicznych, kulturowych, religijnych lub języ-kowych,

– dyskryminacja z powodu płci,


Rozdział 2.

40

– nierespektowanie prawa do wolnych i uczciwych wyborów oraz zasad demokracji (m. in. wskutek prześladowania partii politycznych i ich liderów, oszustw wyborczych, nierównego dostępu do mediów),

– ograniczenie wolności mediów, – ograniczenia dla grup obywatelskich i ich reprezentantów, – manipulacje kwestiami dotyczącymi mniejszości i praw czło-

wieka, w celu osiągnięcia korzyści politycznych, w tym rozsze-rzenia wpływów politycznych lub regionalnej dominacji,

– ruchy polityczne odwołujące się do agresywnego nacjonali-zmu, rasizmu, ksenofobii, szowinizmu, antysemityzmu i in-nych form nietolerancji,

– powiązania elementów przestępczych ze strukturami pań-stwowymi,

– korupcja i zorganizowana przestępczość, głównie handel bro-nią i „pranie brudnych pieniędzy”.

• Zagrożenia ekologiczne: wiąże się często z kurczeniem się przestrzeni życiowej człowieka zmusza-jąc go do tzw. Migracji ekologicznych, a w skrajnych przypadkach brak dostępu do zasobów naturalnych i czystego środowiska może prowadzić do rywalizacji i napięć między państwami. Należy zwrócić uwagę również na to, że w wyniku tego, iż zanieczyszczenie środowiska wpływa nieko-rzystnie nie tylko na jedno państwo, ale często na pewną grupę, państwa muszą podejmować wspólne decyzje w celu ochrony środowiska natural-nego, muszą współpracować, aby dbać o swoje bezpieczeństwo. Przykłady:

– masowe zanieczyszczenie wody, powietrza, – brak gospodarki odpadami komunalnymi, przemysłowymi, – stosowanie niebezpiecznych technologii przemysłowych, – katastrofy naturalne i przemysłowe, – naruszenie stosunków wodnych w środowisku.

• Terroryzm: użycie siły lub przemocy psychicznej przeciwko osobom lub własności z pogwałceniem prawa, mające na celu zastraszenie i wymuszenie na danej grupie ludności lub państwie ustępstw w drodze do realizacji określonych celów. Działania terrorystyczne mogą dotyczyć całej populacji, jednak najczęściej są one uderzeniem w jej niewielką część, aby pozostałych obywateli zmusić do odpowiednich zachowań8.

Uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego ogólnie dzielimy na zewnętrzne i wewnętrzne. Trzeba zaznaczyć, że na płaszczyźnie ze-wnętrznej uwarunkowania polityczne bezpieczeństwa ekonomicznego od-

8http://www.militis.pl/miedzynarodowe/rodzaje-i-zrodla-wspolczesnych-zagrozen-

bezpieczenstwa-narodowego, 23.09.2016.





41

noszą się do określonego bloku państw(organizacji), a także do charakte-ru stosunków wypracowanych z innymi państwami i organizacjami.

W zbiorze uwarunkowań wewnętrznych polityki bezpieczeństwa na-rodowego, dostrzec i wyróżnić trzeba przede wszystkim czynniki politycz-ne, ekonomiczne, społeczne itp., które mogą mieć charakter kreatywny, jak i destrukcyjny. Jeśli nabierają charakteru destrukcyjnego to nie tylko osłabiają one potencjał państwa ale również zwiększają jego podatność na presje zewnętrzne. Nieuniknione koszty społeczne kryzysu gospodarczego, przeprowadzanych głębokich reform rynkowych, a zwłaszcza bezrobocie, sprzyja szerzeniu się frustracji, rozprężenia, wzrostu przestępczości i in-nych patologicznych zjawisk społecznych.


Rozdział 2.

42

Rozdział 3 Wpływ sytuacji międzynarodowej na bezpieczeństwo państwa

Procesy zachodzące w Europie i świecie, szczególnie w ostatnich la-tach, prowadzą do sytuacji, w której następują przeobrażenia ustrojowe, społeczno-polityczne, ekonomiczno-gospodarcze i militarne o trudnychdo przewidzenia skutkach. Zachodzi zatem potrzeba modyfikacji poglądów dotyczących bezpieczeństwa narodowego lub państwa, jego zagrożeń oraz gwarancji tego bezpieczeństwa. Należy zastanowić się czy napięcia, problemy i konflikty o których informuje nas prasa można rozwiązywać bez użycia siły i czy system obronny jaki stworzono w celu gwarancji bezpieczeństwa kraju można uznać za skuteczny. Każdy człowiek chce być bezpieczny i jednocześnie czuć się bezpiecznie. Bezpieczeństwo jest jedną najważniejszych jego po-trzeb zaraz po potrzebach fizjologicznych. Zapewnienie bezpieczeństwa było jedną z głównych sił napędowych w ewolucji społecznej ludzi. Żyjemy w świecie względnie bezpiecznym, chociaż „rozkład” tego bezpieczeństwa jest dalece nierównomierny, inny dlaróżnych części świa-ta, anawet odmienny dla obywateli poszczególnych państw. Nie zmienia to jednak faktu, że każda z istniejących we współczesnym świecie cywilizacji w swojej istocie zapewnia bezpieczeństwo społeczeństw, które je tworzą. Życie człowieka wypełnia obawa i troska o zdrowie, finanse, pracę, o życie jego bliskich, ich i swoją przyszłość. Świat zewnętrzny współczesnego człowieka to nie tylko środowisko przyrodnicze , ale i otoczenie społeczne, stworzone przez nas instytucje oraz mechanizmy prawne i polityczne, ma-jące zagwarantować nam szczęście i bezpieczeństwo. Jednakże wielu z nas odczuwa niepokój, niezadowolenie, lęk i obawę przed światem. Bezpieczeństwo Rzeczpospolitej Polskiej ze względu na bardzo silne powiązania gospodarcze, polityczne, militarne i inne jest w dużym stopniu uwarunkowana sytuacją na arenie międzynarodowej. To głównie czynniki zewnętrzne warunkują nasze bezpieczeństwo w różnych dziedzinach. Dzieje się to za sprawą proporcji siły polskich wpływów w świecie z wpły-wami zagranicznymi w Polsce.

Bezpieczeństwo naszego kraju można rozpatrywać pod różnymi aspektami. Pierwszym z nich jest bezpieczeństwo militarne ściśle powią-zane z relacjami politycznymi z innymi państwami. Kolejnym ważnym aspektem jest bezpieczeństwo gospodarcze. Następnie rozpatrywane bę-dzie bezpieczeństwo energetyczne. Są to istotne dziedziny mające duży wpływ na funkcjonowanie państwa i gospodarki, a zatem kształtowanie się sytuacji międzynarodowej w kwestiach dotyczących tych aspektów powinno być dobrze obserwowane.



43

3.1. Identyfikacja zagrożeń

W naukach społecznych zagrożenia definiowane są między innymi jako niekorzystne i niebezpieczne dla żywotnych interesów i podstawo-wych wartości danego podmiotu (jednostkowego lub zbiorowego) działa-nia innych uczestników życia społecznego1. W odniesieniu do państwa i narodu zagrożenie definiowane jest

[...] jako możliwość powstania sytuacji, w której dane społeczeństwo nie ma warunków dla swego bytu i rozwoju lub są one w sposób istotny ograniczone2.

Natomiast […] zagrożenie bezpieczeństwa państwa to splot zdarzeń wewnętrznych lub w stosunkach międzynarodowych w którym z dużym prawdopodobieństwem może nastąpić ograniczenie lub utrata warunków do niezakłóconego bytu i rozwoju wewnętrznego bądź naruszenie lub utrata suwerenności państwa oraz jego partnerskiego traktowania w stosunkach mię-dzynarodowych w wyniku zastosowania przemocy politycznej, psychologicznej, ekono-micznej, militarnej itp.3

Takie stanowisko w kwestiach rozumienia istoty i treści zagrożeń upo-wszechnia się coraz bardziej. Jako reprezentatywną dla określania zagrożeń bezpieczeństwa pań-stwa poprzez wartości, można przytoczyć następującą definicję: „zagroże-nie dla bezpieczeństwa narodowego stanowi działanie lub ciąg wydarzeń, które: zagrażają drastycznie i w stosunkowo krótkim okresie jakości życia

mieszkańców danego państwa ; niosą ze sobą istotne zagrożenie ograniczenia możliwości dokony-

wania wyborów politycznych przez rząd państwa lub prywatne in-stytucje pozarządowe (osoby prywatne, grupy, korporacje) w ra-mach danego państwa”4.

W ramach ogólnych zagrożeń bezpieczeństwa narodowego (państwa) wyróżnia się także zagrożenia dla jego różnych dziedzin (segmentów), na których jest ono realizowane. Można zatem wyróżnić ich odpowiednie ro-dzaje. „Przyjmując za podstawę dziedziny, w których może wystąpić za-grożenie, wyróżnia się zagrożenia militarne i niemilitarne5. Wśród zagro-

1 M. Cieślarczyk, Niektóre psychospołeczne aspekty bezpieczeństwa, wyzwań,

szans i zagrożeń, w: „Zeszyty Naukowe AON” 1999 nr 2(35), s. 233. 2 R. Wróblewski, Wybrane problemy diagnozy bezpieczeństwa narodowego, w:

„Zeszyty Naukowe AON” 1991 nr 3/4 , s. 69. 3 S. Dworecki, Zagrożenia...wyd. cyt., s. 61. 4 J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, ISP PAN, Warszawa 1996,

s. 24. 5 B. Ulijasz, Czynniki kształtujące poziom bezpieczeństwa państwa, w T. Bąk, Z.

Ciekanowski, L. Szot, Determinanty bezpieczeństwa człowieka a rozwój regionalny, P W S T – E w Jarosławiu, Jarosław 2013, s. 115


Rozdział 2.

44

żeń niemilitarnych można z kolei wyróżnić zagrożenie polityczne, zagroże-nie gospodarcze, zagrożenie ekologiczne, zagrożenie wewnętrzne i inne”6. Zagrożenia gospodarcze wyróżniane są jako „rodzaj zagrożenia bez-pieczeństwa, w wyniku którego może nastąpić osłabienie potencjału go-spodarczego”7. Zagrożenia bezpieczeństwa państwa, jak wynika z defini-cji, jest rozpatrywane w dwóch opcjach: w jednej jest określane przez pry-zmat zagrożeń, ich struktury i warunków zaistnienia, możliwości likwidacji lub ograniczenia, w drugiej przez pryzmat ich wpływu na prze-trwanie i rozwój kraju. Ze sposobu podejść do zagrożeń reprezentowanych w obu opcjach wyni-kają istotne wnioski do rozpatrywania barier i zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego państwa. Pierwsze nakazuje rozpoznać istotę, źródła i wa-runki zaistnienia zagrożeń. Drugie nakazuje badanie ich wpływu na moż-liwości realizacji wartości a także poszukiwanie sposobów eliminowania, unikania lub ograniczania zagrożeń, a w sytuacji ich przekształcenia w destrukcyjne oddziaływania, ograniczenia ich skutków. Analizując zagrożenia gospodarczych podstaw bezpieczeństwa pań-stwa z treści pojęć bezpieczeństwa państwa i bezpieczeństwa ekonomicz-nego, wskazać trzeba na dwa stanowiska w tej kwestii:

• pierwsze, koncentrujące się na określaniu zagrożeń poprzez nega-tywne skutki różnych oddziaływań na możliwość realizacji przez dany obiekt lub podmiot istotnych dla niego wartości;

• drugie, polegające na lokalizowaniu zagrożeń pośród konfliktów (określanie zagrożeń poprzez konflikty daje możliwość operacjonali-zacji tych zagrożeń).

Zgodnie z pierwszym stanowiskiem zagrożenia gospodarczych pod-staw bezpieczeństwa państwa (tożsamych w praktyce z bezpieczeństwem ekonomicznym kraju) prezentowane są jako możliwość utraty chronio-nych wartości rozpatrywanych na różnych płaszczyznach i jako odwrot-ność bezpieczeństwa. Różnica w definiowaniu polega głównie na przed-stawieniu innych obiektów zagrożeń (lub płaszczyzn), jak np. system spo-łeczno-gospodarczy lub potencjał obronno-ekonomiczny. Należy przy tym podkreślić, że kategoria potencjału gospodarczo-obronnego poprzedzała kategorię gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa, a współcze-śnie ta pierwsza została wchłonięta przez tę szerszą drugą. Na płaszczyźnie obronno-ekonomicznej, odnoszącej się do gospo-darczych podstaw bezpieczeństwa państwa, Z. Kołodziejak zagrożenia go-spodarcze ujmuje jako „zespół czynników o charakterze wewnętrznym i zewnętrznym, uruchomienie których może doprowadzić do zaburzeń w

6Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, J. Pawłowski (red.),

AON, Warszawa 2002, s. 163. 7 Tamże, s. 163.



45

rozwoju potencjału obronno-eko-nomicznego”8. Podobne w treści jest sta-nowisko W. Stankiewicza, który w języku ekonomiki obrony pojęcie „za-grożenie” definiuje „...jako rodzaj możliwych i prawdopodobnych działań przeciwnika, skierowanych na osłabienie potencjału obronno-gospodarczego”9. Dodaje przy tym ważną uwagę w kwestii identyfikacji zagrożeń mówiąc, że stan bezpieczny cechuje brak zagrożenia lub niski stan napięcia polityczno-militarnego uznany za normalny w dłuższym okresie. Wynika z tego wniosek, że do zagrożeń nie należy zaliczać wszystkich niekorzystnych oddziaływań a jedynie te, które wyraźnie od-biegają od stanu „normalnego”. Ten autor nie wyjaśnia czym się charak-teryzuje i jaki jest to „normalny stan” napięcia. Można wstępnie oprzeć się na intuicyjnym rozumieniu, tego czym są zagrożenia o niskiej intensyw-ności.

W związku z fragmentarycznym ujęciem zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego, podejmowane były próby zbudowania definicji całościo-wej. Taki zamierzony rezultat wydaje się zawierać następująca definicja: „Zagrożenie gospodarcze - stan, w którym państwo nie może przeciwsta-wić się takim oddziaływaniom zewnętrznym i wewnętrznym, które unie-możliwiają rozwójekonomiczny zgodny z określonymi kierunkami i tem-pem, a przez to osłabiają potencjał gospodarczo - obronny”10. Jak łatwo zauważyć treść cytowanej definicji odnosi się do zagrożeń wartości, za-równo na płaszczyźnie ogólnoekonomicznej, jak i na płaszczyźnie gospo-darczo-obronnej. Ponadto akcentuje, że zagrożenia mogą pochodzić zarówno ze źródeł zewnętrznych jak i wewnętrznych. Wydaje się zatem, że jest to w miarę pełne, chociaż ogólne określenie istoty zagrożeń bezpieczeństwa ekono-micznego.Łącząc przedstawione stanowiska należy stwierdzić, że zagroże-nia gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa (bezpieczeństwa ekonomicznego państwa) identyfikowane będą z takimi zewnętrznymi i wewnętrznymi procesami, które mogą skutkować brakiem zdolności go-spodarki do zaspokajania uzasadnionych potrzeb, lub utratą adekwatno-ści albo pogłębianiem niedopasowania gospodarczych podstaw bezpie-czeństwa do sprostania wymogom konfliktów. Opierając się na takim sposobie rozumowania można stwierdzić, że gospodarka i gospodarcze podstawy bezpieczeństwa państwa znajdują się w stanie niebezpieczeństwa kiedy występuje regres gospodarczy lub zbyt niski w stosunku do potrzeb stopień zaspokojenia potrzeb związanych z bezpieczeństwem. Można teżstwierdzić, że jest to taka forma istnienia, która nie zapewnia trwania, przetrwania, nie mówiąc o rozwoju.

8 S. Michałowski, Bezpieczeństwo ekonomiczne w stosunkach wschód - zachód, PISM,

Warszawa 1990, s. 23. 9 W. Stankiewicz, Zagadnienia bezpieczeństwa ekonomicznego a gospodarka obronna,

w: Bezpieczeństwo ekonomiczne, teoria i praktyka, Łódź 1986, s. 29. 10 Bezpieczeństwo gospodarcze, Opracowanie zbiorowe, AON, Warszawa 1994, s. 57.


Rozdział 2.

46

Dla określenia specyfiki zagrożeń gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa istotne znaczenie ma także przywołane wcześniej rozumienie za-grożeń w kategoriach „umierania dla innych” lub „życia dzięki śmierci in-nych”. Ten sposób postrzegania zagrożeń jest niezwykle cenny z punktu widzenia ekonomii, ponieważ istotą rynków są właśnie zagrożenia tego ty-pu, a odpowiadającą im formą jest konkurencja. Pozwala to wybrnąć ze sprzeczności pomiędzy stabilizacją, jako jednej i istotnych cech bezpie-czeństwa ogólnego i państwa, a konieczną destabilizacją wynikającą z rynkowej konkurencji, wymuszającą przestrzeganie reguł efektywnościo-wych stanowiących o rozwoju, a więc o bezpieczeństwie ekonomicznym. Jednak z całą mocą należy podkreślić, że taki sposób postrzegania zagro-żeń dla gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa, może mieć tylko ograniczone zastosowanie. Wynika to z faktu, że kształtowanie tej sfery opiera się głównie na decyzjach politycznych. Dopuszczenie mechanizmu rynkowej alokacji zasobów w obszarze służącym tylko bezpieczeństwu gospodarczych podstaw bezpieczeństwa stanowi tylko np. przetargi na dostarczanie dóbr i usług organizowane przez jednostki wojskowe. Znacznie szerzej wykorzystanie rynkowych me-chanizmów jest dopuszczane do obszaru podwójnego zastosowania. Wa-runkiem tego jest w pewnym zakresie stabilność reguł gry rynkowej (określanych w procesie politycznym), a więc stabilność polityczna (we-wnętrzna i zewnętrzna) lub szerzej bezpieczeństwo polityczne państwa. Zagrożeniem będzie, więc niedostosowanie podmiotów do funkcjo-nowania i realizacji celów, pod naciskiem konkurencji. Drugą stroną tego stanowiska będzie identyfikowanie zagrożeń z brakiem zmian struktural-nych. Można wręcz stwierdzić, iż rzecz nie w zagrożeniach albo w ich bra-ku, lecz w takim stosunku do nich, który optymalizuje szansę (i pewność) istnienia i prolongowania11. Zagrożeniem jest hamowanie wymiany struk-tur, zarówno sfery realnej, jak i sfery regulacji przestarzałych i nieefek-tywnych na struktury nowe, sprawniejsze. Przedstawione sposoby rozumienia zagrożeń gospodarczych pod-staw bezpieczeństwa państwa (lub inaczej zwanego - bezpieczeństwa ekonomicznego), za podstawę ich określenia przyjmują zakres czy też po-ziom realizacji chronionych wartości. Stąd też możliwość utraty tych war-tości lub ich niepełna realizacja są łączone z występowaniem zagrożeń, rozumianych jako oddziaływania niosące niepożądane skutki. Istnieje w związku z tym potrzeba określenia tych skutków, aby na tej podstawie stwierdzić czy pojawiły się zagrożenia12.

11 J. Świniarski, O naturze bezpieczeństwa, Prolegomena do zagadnień ogólnych,

Warszawa - Pruszków, 1997, s. 174. 12 J. Pawluczuk, Uwarunkowania bezpieczeństwa ekonomicznego państwa, w:

Determinanty bezpieczeństwaczłoweka a rozwój regionalny. – Red. Tadeusz Bąk, ZbignewCiekanowski. – Jarosław 2013, s. 151.



47

Selekcji zagrożeń z pośród różnorodnych oddziaływań można doko-nać tylko na podstawie przyjęcia odpowiednich kryteriów. Dlatego do za-grożeń gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa (bezpieczeństwa ekonomicznego państwa) przyjęto kryteria zbudowane na podstawie przewidywanych skutkównegatywnych oddziaływań, jeżeli kryteria te ma-ją spełniać, funkcję osadnika, w którym w odpowiednim czasie istnieje możliwość pojawienia się destrukcyjnych oddziaływań na gospodarkę. Ponadto określone kryteria są niezbędną podstawą obiektywizacji ocen w analizach bezpieczeństwa państwa. Należy ustalić, przed czym powinno się bronić, a w konsekwencji zdecydować jakie przeciwdziałania podjąć i jakie do tego użyć środki. Trafne decyzje można podjąć tylko na podstawie poprawnie zidentyfikowanych zagrożeń. Kryteria rozumiane jako zasady wyznaczające sposób osądzania skutków destrukcyjnych oddziaływań na gospodarcze podstawy bezpie-czeństwa państwa, wyprowadzane powinny być z nadrzędnego systemu wartości13. Zagrożeniami gospodarczego bezpieczeństwa państwa będą te oddziaływania (zjawiska i procesy), które mogą doprowadzić do: • zahamowania rozwoju gospodarczego lub utraty zdolności rozwojo-

wych; • pogorszenie pozycji kraju mierzonej udziałem w tworzeniu dochodu

narodowego i międzynarodowym podziale pracy w stosunku do go-spodarek otoczenia zagranicznego;

• utraty swobody (suwerenności) podejmowania decyzji w sprawach gospodarczych i gospodarczo-obronnych oraz ich optymalizacji;

• utraty zdolności do dostarczania wystarczającej ilości dóbr i usług; • utraty możliwości utrzymania pożądanego poziomu potencjału mili-

tarnego i rezerw gospodarczych w czasie pokoju; • utraty szeroko rozumianego zaplecza w czasie wojny dla wojsk wal-

czących. Sformułowane kryteria identyfikacji zagrożeń odnoszą się do pew-

nych dających się przewidywać progów krytycznych w gospodarce i go-spodarczych podstawach bezpieczeństwa państwa (w tym jej powiązań z zagranicą), poniżej których naczelne wartości stanowiące o bezpieczeń-stwie kraju nie będą mogły być realizowane i chronione. Zaznaczyć jednak należy, że nie wszystkie zjawiska wyrażone ujemnymi wskaźnikami (np. wyrażone spadkiem wydobycia węgla) należy wiązać z kategorią zagrożeń gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa. Za-grożeniami nie będą te zjawiska i procesy, które przywracają ich ade-kwatność do zadań i funkcji wynikających ze zmian sposobów realizacji bezpieczeństwa państwa lub oczyszczają ze zbędnych mocy wytwórczych i produktów, pomimo że statystyka odnotuje związany z tym spadek pro-dukcji. Inaczej mówiąc do zagrożeń nie zalicza się tej części zjawisk, dzięki

13 Wł. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Muza S.A.

Warszawa 2001, s. 282.


Rozdział 2.

48

którym dokonują się zmiany jakościowo - strukturalne, podnoszące efek-tywność i zdolności gospodarczych podstaw bezpieczeństwa do dostar-czania odpowiednich dóbr. Warunkiem jest jednak płynne zastępowanie elementów struktury przestarzałej elementami nowoczesnymi. Do zagro-żeń ograniczenia swobody nie należy zaliczać decyzji w podejmowaniu de-cyzji gospodarczo-obronnych wynikających np. umów handlowych czy wchodzenia w skład ugrupowań integracyjnych, jeżeli są one zgodne wła-snymi preferencjami kraju i suwerennie dokonanego wyboru.

3.2. Bezpieczeństwo militarne

Do najważniejszych celów w obszarze bezpieczeństwa militarnego należą: obrona terytorium i niepodległości Polski, przeciwdziałanie nie-bezpieczeństwom i zagrożeniom wynikającym ze zmianami równowagi wojskowej w regionie, a także zmniejszanie zagrożeń o charakterze zbroj-nym. Polska jako członek Sojuszu Północnoatlantyckiego wykazuje goto-wość pomocy, obrony i wspierania każdego państwa członkowskiego oraz struktur NATO jako całości. Planowanie strategiczne naszego kraju uwzględnia ewentualność niesienia szybkiej pomocy bądź reagowania na ewentualne zagrożenia militarne. Obecnie prawdopodobieństwo agresji bądź konfliktu jest małe. Sytuacja polityczna, gospodarcza i społeczna naszych sąsiadów jest stabilna i ukształtowana. Jednak artykuł V Trakta-tu Waszyngtońskiego nakłada na Polskę obowiązek przygotowania i goto-wości do realizacji zadań wobec mogących nastąpić kryzysów lub konflik-tów . Udział RP w obronie kolektywnej oraz wspieranie polityki ONZ, NATO, UE w dziedzinie reagowania kryzysowego i działaniach stabiliza-cyjnych wymaga uwzględnienia w planowaniu strategicznym rozszerzone-go spektrum zagrożeń o charakterze asymetrycznym oraz nowego kontek-stu technologicznego.

Wyzwania w dziedzinie bezpieczeństwa dyktują potrzebę podejścia całościowego. Zaciera się bowiem różnica między zewnętrznymi i wewnętrznymi aspektami bezpieczeństwa. Rośnie znaczenie czynnika międzynarodowego i rola współdziałania międzynarodowego, w tym zwłaszcza w układzie sojuszniczym. Zwiększa się wpływ czynników poza-wojskowych, głównie ekonomicznych, społecznych i ekologicznych. Na stan bezpieczeństwa międzynarodowego wpływa w istotnej mierze posza-nowanie uniwersalnych praw człowieka, zasad demokracji i praworząd-ności14.

Interes bezpieczeństwa RP obejmuje ochronę jej konstytucyjnych wartości przed wszelkimi zagrożeniami. Niepodległość państwa, suweren-ność, nienaruszalność jego granic i integralność terytorialna oraz bezpie-czeństwo obywateli są najwyższymi wartościami RP. W ich obronie i

14 Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP 2014, Warszawa 2014.



49

ochronie użyty będzie cały posiadany potencjał sił i środków, z wojsko-wymi włącznie15. Początek XXI wieku wskazuje, że należy położyć szczególny akcent na zmienność dynamiki rozwoju procesu umacniania bezpieczeństwa mili-tarnego oraz na jego swoistą ewolucję.

Pojawiają się tendencje do przezwyciężania kryzysów i rozwiązywa-nia spornych problemów w drodze negocjacji, która jest pierwotnym na-rzędziem w utrzymaniu bezpieczeństwa militarnego. Dlatego też trzeba posiadać sprawne mechanizmy uprzedzające o pojawiających się napię-ciach i zagrożeniach, niezależnie od ich źródeł pochodzenia. Monitoring zagrożeń i kryzysów militarnych powinien obejmować wszystkie dziedziny działalności państwa w bliższym i dalszym jego otoczeniu.

W nowych uwarunkowaniach w jakich przyszło nam żyć formuło-wane są tezy, iż siły zbrojne nie są ani dobrym, ani skutecznym instru-mentem polityki bezpieczeństwa militarnego. Bowiem zapewnienie tego bezpieczeństwa nie jest obecnie sprawą jednego państwa, tych zagrożeń nie da się rozwiązywać w pojedynkę w świecie powszechnej informatyza-cji. Wymaga ono wspólnego, ponadnarodowego w układzie sojuszniczym roz-wiązywania problemów bezpieczeństwa militarnego. Również środki dy-plomatyczne nie są już panaceum na rozwój zdarzeń kryzysowych. Należy posiadać inne nowe instrumenty, być może jeszcze nieznane, aby sku-tecznie wpływać na kształtowanie polityki bezpieczeństwa militarnego. Zatem siły zbrojne na dziś są tylko jednym z argumentów zapewnienia bezpieczeństwa militarnego, obok dobrze układającej się współpracy dwu- i wielostronnej państw. Głównie w takich dziedzinach, jak: polityka, go-spodarka i problemy społeczno-religijne.

Dynamiczne trendy w rozwoju cywilizacyjnym państw, zmiany w środowisku naturalnym, postęp w nauce, technice i technologii, głów-nie informacyjnej, sprawiają, że pojawianie się nowych scenariuszy poli-tyki bezpieczeństwa militarnego musi nieść ze sobą nowe narzędzia poli-tyczno-dyplomatyczne.

Ciągła dynamika tych zjawisk wymaga od tworzonych obecnie na-szych Sił Zbrojnych, głównie dźwigających ciężar utrzymania bezpieczeń-stwa militarnego, nowego i niekonwencjonalnego, lecz zdecydowanego re-agowania, nawet na niewielkie konflikty regionalne, które z czasem mogą stać się niebezpieczne dla Polski. Reagowanie na pojawiające się zagroże-nia nie będzie aktem jednostronnym i krótkotrwałym, jak wskazują do-świadczenia w b. Jugosławii i na Bliskim Wschodzie.

Dla naszych Sił Zbrojnych funkcjonujących od 12 marca 1999 r. w strukturach Sojuszu NATO, oznacza to posiadanie w czasie pokoju czę-ści mobilnych sił, odpowiednio wyposażonych i przygotowanych do dzia-łania w składzie międzynarodowym. Zakres przygotowania tych sił musi

15Strategia wojskowa RP, MON-Sztab Gen.WP, Warszawa 2003.


Rozdział 2.

50

być odpowiednio szeroki i ukierunkowany na zadania, które mają swoją specyfikę w aspekcie czasu, przestrzeni i warunków geograficznych (teren, klimat itp.).Przedstawione w opracowaniu, i dość szeroko ujęte, materiały dotyczą problematyki bezpieczeństwa militarnego Polski oraz państw z bliższego i dalszego otoczenia. Przestudiowanie ich pozwoli czytelnikowi ugruntować swoją wiedzę w tak istotnej sferze działalności jednostki, podmiotu i całego społeczeństwa jaki jest bezpieczeństwo militarne (woj-skowe).

3.2.1. Wpływ sytuacji na Ukrainie na bezpieczeństwo militarne Polski

Lekcja krymska dla budowania systemu bezpieczeństwa powinna zacząć się od analizy tego, co się stało na Ukrainie. Już wiadomo, że ani Polska, ani świat nie są bezpieczne. Wojna może wybuchnąć w każdej chwili. Dziś jednak w obliczu zagrożenia ze wschodu możemy powiedzieć, że nasi politycy i wojskowi 15 lat temu postawili na właściwego konia: NATO.

W polskich dokumentach strategicznych: Białej Księdze Bezpie-czeństwa i w Strategii Bezpieczeństwa Narodowego, członkostwo w NATO, Unii Europejskiej i sojusz ze Stanami Zjednoczonymi są filarami bezpie-czeństwa państwa. Politycy już pracują nad nowelizacją tych dokumen-tów. Filary polskiego bezpieczeństwa się nie zmienią. Analitycy wskazują jed-nak, że Polska powinna kształtować politykę NATO, aby się skupiało na artykule piątym traktatu waszyngtońskiego, czyli kolektywnej obronie państwa członkowskiego, które zostało zaatakowane. – To powrót do ko-rzeni: właśnie po to powstało NATO – przypomina gen. Stanisław Koziej, szef prezydenckiego Biura Bezpieczeństwa Narodowego.

Zwłaszcza że kryzys na Ukrainie pokazuje też pewną niezdolność do działania Unii Europejskiej. Zwraca się uwagę, że brak jej spójnej i wspólnej strategii bezpieczeństwa. Pracy nad takim dokumentem Polska domaga się od dawna, jednak wśród polityków „starej” Unii brakuje woli politycznej. Być może kryzys ukraiński będzie dzwonkiem alarmowym, tym bardziej że społeczność międzynarodowa widzi powolność działania unijnych struktur i nie bez sarkazmu ją komentuje. „Putin zajmuje Krym – Unia zajmuje stanowisko” – czytamy w internetowym dowcipie.

Wzmocnienie iprzewartościowanie związków z NATO i resztą so-juszników, zwiększenie obecności wojsk Sojuszu na terytorium kraju, bu-dowa potencjału wojskowego zdolnego do obrony granic, rozbudowa wojsk specjalnych – co jeszcze należy zrobić, aby Polska była bezpiecz-niejsza?

Jednym zpriorytetów modernizacyjnych jest budowa obrony po-wietrznej i antyrakietowej. Potrzebne są też procedury, na podstawie któ-rych każdy minister, wojewoda czy przedstawiciel samorządu będzie mu-siał opracować szczegółowe plany wykonawcze na ewentualność zagroże-nia czy wojny. Procedury zostaną przećwiczone w ramach tzw. gry



51

strategicznej. Wojskowi postulują też budowę rezerw wśród ludności cy-wilnej. – Jest jeszcze jedna kwestia: podczas operacji na Ukrainie Rosja wykorzy-stała możliwości, które dają Internet, media i portale społecznościowe – pisze w „Tygodniku Powszechnym” Edyta Żemła, redaktor naczelna porta-lu polska-zbrojna.pl. – Stopniowała i podgrzewała napięcie, uprawiała sztuczki propagandowe, manipulowała opinią publiczną. W żargonie woj-skowym takie działanie nazywa się infoops, czyli operacje informacyjne. Umiejętność ich wykorzystania może dziś przesądzić o wyniku starcia.

Ewentualna eskalacja konfliktu na wschodzie to również potencjal-ne skutki gospodarcze. Także dla Polski. Załamanie eksportu na wschód, droższe paliwo na stacjach benzynowych, przerwy w dostawach gazu, du-że spadki na giełdzie i osłabienie złotego – nawet takie skutki mogłoby przynieść poważne zaostrzenie konfliktu między Ukrainą a Rosją, w który angażuje się Polska. Chociaż aż tak drastyczny scenariusz jest mało prawdopodobny, powinniśmy mieć świadomość, że w tle politycznego po-jedynku o Krym i całą Ukrainę toczy się również rozgrywka o gigantyczne pieniądze. Dla Unii Europejskiej Moskwa i Kijów to niezwykle ważni part-nerzy handlowi z ogromnymi, choć wciąż nie w pełni wykorzystanymi, rynkami zbytu. W dodatku rosyjscy miliarderzy upodobali sobie kraje za-chodniej Europy, by prowadzić w nich interesy i trzymać oszczędności. Z tej perspektywy europejska ostrożność we wprowadzaniu sankcji przeciw Rosji wydaje się zrozumiała. Nie dziwi też niepokój kilkunastu tysięcy pol-skich przedsiębiorców, którzy od kilku lat śmielej starają się rozwijać kon-takty na Wschodzie, co widać m.in. w rosnących wynikach eksportu. Dla nich zaostrzenie politycznego sporu na Ukrainie będzie oznaczać realne straty.

3.2.2. Współpraca cywilna- wojskowa

Doświadczenia historyczne wskazują dobitnie, iż współdziałanie elementów cywilnych z wojskowymi występowało zawsze. Zmieniał się jednak zakres oraz treść, doskonaliły formy. Na przestrzeni dziejów uwi-doczniły się dwa wymiary współpracy16: • krajowy: o bogatszej tradycji, związany jest z formowaniem sił zbroj-

nych oraz uzupełnieniem stanów osobowych, jak również ze stacjo-nowaniem wojsk w garnizonach oraz poza nimi. Przestrzeń obronna Polski jest bowiem zaludniona, środowisko cywilne skupione jest w około 60 000 miejscowościach, ujęte w rządowe, samorządowe oraz stowarzyszeniowe struktury władzy oraz działalności. Tym samym zarówno dla wojsk, jak również dla środowiska cywilnego powstaje potencjalnie kłopotliwe, a niekiedy wręcz niebezpieczne współuczest-nictwo, a nawet nakładanie się wojskowej oraz cywilnej obecności w

16 T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa, P W S T - E w Jarosławiu, Jaro-

sław 2012, s. 196.


Rozdział 2.

52

określonych miejscach czy obiektach infrastruktury. Równocześnie środowisko cywilne, jego potencjał ludzki, materialny, usługowy oraz wytwórczy jest gigantycznym potencjałem obronnym oraz aktywnym uczestnikiem obrony Polski;

• zagraniczny wymiar współpracy: dotyczy kontaktów jednostek Woj-ska Polskiego realizujących zadania ekspedycyjne z miejscową lud-nością oraz jej rządowymi przedstawicielstwami.

Zasadnicze funkcje współpracy cywilno-wojskowe realizowane są na trzech płaszczyznach17:

• więzi cywilno-wojskowej: czyli ustanowienie, na możliwie najwcze-śniejszym etapie, relacji z organizacjami oraz agencjami w rejonie działań dla powodzenia misji;

• wsparcie dla środowiska cywilnego: obejmuje wszelkie działania oraz pomoc ze strony wojska na rzecz władz cywilnych, organizacji oraz ludności. Może ona dotyczyć lokalnej wymiany informacji, naprawy oraz odbudowy ważniejszej infrastruktury, wsparcia służb publicz-nych, działalności gospodarczej oraz handlowej, aktywności organi-zacji pozarządowych;

• wsparcia wojska: obejmuje pomoc cywilną polegającą na udostępnie-niu infrastruktury i cywilnych źródeł zaopatrzenia oraz usług, za-pewnieniu dopływu informacji, bezpieczeństwa oraz poparcia spo-łecznego.

Organizacji współpracy cywilno-wojskowej w wymiarze krajowym. Współpraca powinna być domeną terytorialnych organów dowodze-nia, co wynika z ustawy o powszechnym obowiązku obrony Rzeczpospoli-tej Polskiej. Współpracujące na co dzień ze sferą cywilną terenowe organy administracji wojskowej (OW, WSzW oraz WKU) są sensu stricte organami narodowej współpracy cywilno – wojskowej, natomiast w odniesieniu do wojsk operacyjnych, w tym NATO, będą wspierały oraz uzupełniały moż-liwości ich etatowych komórek. Jako wojskowi gospodarze terenu są or-ganami szczególnie predysponowanymi do spełnienia tej misji z uwagi na:

• podobne usytuowaniu poziomów kierowania jak w administracji pu-blicznej;

• stałe kontakty z podmiotami sektora cywilnego; • doskonała znajomość instytucji cywilnych, ludzi, środowiska, me-

chanizmów oraz stylów działania; • współpracę z organizacjami pozarządowymi działającymi w sferze

szeroko rozumianego bezpieczeństwa; • udział szefów (komendantów) terytorialnych organów dowodzenia w

pracach zespołów doradczych wojewodów, starostów, wójtów (prezy-dentów oraz burmistrzów) w zakresie bezpieczeństwa.

17 Tamże, s. 199.



53

Podstawowe zadania organów CIMIC obejmują18:

• współudział w szczegółowym rozpoznaniu terenu działań w zakresie geografii, polityki, historii, kultury, administracji publicznej, mediów, przemysłu, rolnictwa oraz gospodarki;

• szacowanie wpływu warunków społecznych oraz gospodarczych na działania wojsk i wpływu działań militarnych na stan oraz działania władz, podmiotów gospodarczych oraz ludności cywilnej;

• nawiązanie, utrzymanie oraz rozwijanie kontaktów ze stroną cywilną (organizacjami rządowymi, pozarządowymi, międzynarodowymi i na-rodowymi, regionalnymi, lokalnymi władzami wojskowymi oraz cy-wilnymi);

• zapewnienie ciągłej łączności oraz komunikowania się z nimi; • wzajemną wymianę informacji pomiędzy stronami; • udział w negocjacjach oraz zawieraniu porozumień, również przy

kontraktowaniu dostaw oraz usług; • doradzanie dowódcom oraz władzom; • monitorowanie sytuacji dla informowania o zakłóceniach, zadrażnie-

niach oraz sporach; • określenie potrzeb oraz koordynowanie użycia zasobów wojskowych

na rzecz lokalnej administracji, instytucji oraz ludności, jak również kontrolowanie zużycia tych zasobów.

3.3. Bezpieczeństwo gospodarcze

Carl von Clausewitz, autor podręcznika „O wojnie” tak pisał o Pola-kach: „ich nikczemne obyczaje państwowe i niezmierzona lekkomyślność szły ręka w rękę i w ten sposób pędzili w przepaść”, a Aleksander hrabia Fredro „nie pomoże męstwo, gdzie przezorność mała, samobójcze skłon-ności Polska ma i miała”. Wniosek nasuwa się sam. Największym zagrożeniem dla własnego bezpieczeństwa jest własna słabość wynikająca często z błędnego prze-świadczenia, że nikt nam nie zagraża, wszyscy dobrze życzą, a my może-my być beztroscy i szczęśliwi. Mało tego. Nic bardziej nie zachęca do zmiany status quo w polityce międzynarodowej niż brak troski o bezpie-czeństwo, bezbronność, uzależnienie gospodarcze i militarne od innych państw. Niestety, kategoria bezpieczeństwa, w tym bezpieczeństwa ekono-micznego państwa i narodu coraz rzadziej pojawia się w debatach pu-blicznych. Z drugiej strony, co jest szczególnie niepokojące, coraz częściej padają zapewnienia ze strony rządzących o naszym całkowitym bezpie-czeństwie w wymiarze międzynarodowym. Ten stan rzeczy w kontekście globalnego kryzysu ekonomicznego i zmian w układzie sił politycznych na świecie niepokoją, mam nadzieję, nie tylko mnie. Tym bardziej, że tak

18 Tamże, s. 208.


Rozdział 2.

54

niedawno byliśmy świadkami rozpadu systemu, którego siła militarna i polityczna zdawała się być niepodważalna. Byliśmy także świadkami wo-jen na terenie Europy, co dla wielu zdawało się przeszłością, która nigdy nie powinna powrócić. To, że mało bądź wcale nie mówi się o bezpieczeństwie ekonomicz-nym państwa nie dziwi o tyle, że w Polsce od wielu już lat obowiązuje po-prawność polityczna a triumfy święci nowy „internacjonalizm” głoszony przez instytucje i korporacje ponadnarodowe. Można się zgodzić, że termin „bezpieczeństwo ekonomiczne” wyma-ga nowej definicji i opisu. Zmieniła się sytuacja międzynarodowa – Polska jest w Unii Europejskiej, zmieniła się sytuacja wewnętrzna – znaczna część majątku wytworzonego przez Polaków jest własnością kapitału za-granicznego. Odkładając na bok spory definicyjne proponuję potoczne ro-zumienie tego pojęcia jako wielkości potencjału ekonomicznego oraz sta-nu świadomości obywateli oraz przedstawicieli organów państwa, który pozwala samodzielnie, według jasnych procedur, decydować o kierunku, celach i dynamice rozwoju gospodarczego oraz skutecznie rozpoznawać zagrożenia i zapobiegać czynnikom zewnętrznym i wewnętrznym, które ten proces rozwoju mogłyby bądź usiłują zakłócić. Bezpieczeństwo ekonomiczne to, zatem bycie gospodarzem we wła-snym kraju, to taki stan państwa i jego instytucji, który ze względu na si-łę własnego potencjału wyklucza ryzyko ataku z zewnątrz. Spróbuję spojrzeć na stan bezpieczeństwa ekonomicznego Polski w spo-sób bardzo skrótowy pod kątem bezpieczeństwa wewnętrznego i ze-wnętrznego. Wszyscy autorzy zajmujący się problematyką bezpieczeństwa podkreślają, że sfera świadomości obywatelskiej i poczucia odpowiedzialności obywate-li, struktur politycznych i instytucji państwowych jest czynnikiem decy-dującym. Tymczasem w Polsce od wielu lat ani szkoła, ani wojsko (po zlikwidowa-niu obowiązkowej służby wojskowej), ani większość mediów, ani dom nie uczą i nie wychowują w duchu patriotyzmu i odpowiedzialności za kraj. Sfery polityczne, a szczególnie te, które przez szereg lat uczestniczyły i uczestniczą w sprawowaniu władzy swą postawą i przyzwoleniem na ra-bunkową wyprzedaż majątku, korupcję, prywatę, działaniem w imię wła-snych ambicji i korzyści bez oglądania się na dobro wspólne – dały wystarczają-cy dowód, że pojęcie odpowiedzialności za państwo i naród jest dla nich pustym frazesem. W sferze realnej wewnętrzne bezpieczeństwo ekonomiczne warun-kowane jest przede wszystkim udziałem we własności majątku i wynika-jącym stąd wpływem na decyzje tego majątku dotyczące. Dane o Polsce, które przytoczę zmuszają do refleksji, więcej – smutnej konstatacji, że przestaliśmy być gospodarzem we własnym kraju. Na koniec 2007 r. wła-snością kapitału zagranicznego w Polsce były: banki w 70%, przemysł

http://www.klubinteligencjipolskiej.pl/2012/10/bezpieczenstwo-ekonomiczne-polski/void%280%29



55

przetwórczy w 48%, budownictwo w 32%, handel i usługi w 54%, hotele i restauracje w 35%, transport i łączność w 20%. Konsekwencją tego stanu rzeczy było przeniesienie prawa do zysku w ręce kapitału zagranicznego. Jeśli dodać, że poziom płac w Polsce jest kilkukrotnie niższy od wynagro-dzenia na identycznych stanowiskach w krajach wysoko rozwiniętych, a wydajność pracy zbliżona do poziomu światowego to jasnym jest, że zyski przedsiębiorstw zagranicznych w Polsce są ogromne. Bezpieczeństwo wewnętrzne uwarunkowane jest też skalą obrotów i powiązaniami podziemia gospodarczego z urzędnikami i politykami. We-dług różnych szacunków nieudokumentowany obrót gospodarczy, którego celem jest unikanie płacenia podatków systematycznie rośnie i stanowi od 10 do 20% oficjalnych obrotów gospodarczych. Z afer opisywanych przez media: hazardowej, AmberGold widać, że podziemie gospodarcze swymi mackami sięga bardzo wysoko, na salony władzy.

3.3.1. Parapodatki kreowane przez państwo

Swoistą formą opodatkowania na którą wpływ ma państwo jest sto-pa procentowa, kurs walutowy, stopa inflacji. Parametry te kształtują ak-tywność gospodarczą i m.in. tą drogą oddziaływają na wpływy do budże-tu. Kluczową rolę w kształtowaniu powyższych parametrów ma do speł-nienia NBP. Bez wahania można powiedzieć, że polityka kursu walutowego jest sprzeczna z interesem polskich przedsiębiorstw eksportu-jących, a sprzyja importerom i finansowemu kapitałowi spekulacyjnemu. Polskim priorytetem na wiele lat powinno być wspieranie eksportu i jego opłacalności. Jednakże polityka stabilizacji kursu walutowego przy wysokiej inflacji to wyrok na opłacalny eksport. Wzrost kosztów produkcji wynikający z inflacji nie jest rekompensowany przez towarzyszący temu spadek wartości złotówki, a przeciwnie – tendencja do aprecjacji polskiej waluty podważa sens produkcji na eksport. Dziś jesteśmy coraz częściej podwykonawcą, monterem, a nie producentem sprzedawanych zagranicę wyrobów. 70% polskiego eksportu trafia na rynek niemiecki, co oznacza skrajne uzależnienie od jednego odbiorcy. Z punktu widzenia bezpieczeń-stwa ekonomicznego państwa taki stan należy uznać za nie do zaakcep-towania. Wysoka inflacja, która w pewnym stopniu jest pochodną wysokiej stopy procentowej jest swoistym podatkiem płaconym przez przedsiębior-stwa i konsumentów. Dla budżetu oznacza dodatkowe wpływy i ułatwia wypłacanie kwot w ramach tzw. wydatków sztywnych. Nie można jednak zapominać, że wysoka inflacja podnosi oprocentowanie długu i tym spo-sobem podwyższa koszt jego obsługi. Obowiązkiem państwa jest rozpoznać i ocenić zagrożenie wynikają-ce z ucieczki zagranicę przed opodatkowaniem podmiotów i osób. Problem ten coraz bardziej dotyka Polski ze względu na udział kapitału zagranicz-nego w naszej gospodarce, jak też uczestnictwo w Unii Europejskiej i związaną z tym swobodę przenoszenia kapitałów i zysków. Nie powinno tak być a niestety jest, że podmioty działające w Polsce i unikające opo-


Rozdział 2.

56

datkowania są dodatkowo premiowane ulgami i zwolnieniami, a bywa że dofinansowane z budżetu.

3.4. Stan państwa

Współczesne państwo nie może istnieć bez systemu podatkowego. Znane amerykańskie powiedzenie mówi, że na tym świecie dwie sprawy są pewne – nieunikniona śmierć i konieczność płacenia podatków. By za-pewnić bezpieczeństwo państwa, zarówno militarne jak ekonomiczne, ekologiczne i polityczne niezbędne są wpływy podatkowe o określonej wy-sokości oraz ich wzrost o odpowiedniej dynamice. System powinien prze-de wszystkim w przypadku Polski – kraju na dorobku, premiować i wspie-rać ciężko i mądrze pracujących. Karać pracujących źle, bądź z własnej woli nic nierobiących. Najsurowiej traktować tych, którzy oszukują pań-stwo. Niestety, w Polsce tak nie jest. Mamy do czynienia z ogromną nad-płynnością w bankach i jednoczesnym ogromnym transferem przez banki zysków zagranicę. Władze zamiast karać i przeciwdziałać tym praktykom, nagradzają banki. NBP skupuje nagromadzone środki i lokuje na opro-centowanych kontach, co oznacza, że wypłaca premie bankom za nic nie-robienie. NBP i nadzór bankowy zezwalają na transfer zysków zagranicę podczas gdy na całym świecie regułą jest przeznaczanie zysków na kapitał zapasowy banków. NBP i nadzór bankowy pozwalają bankom na naduży-wanie praktyk polegających na wprowadzaniu i podnoszeniu opłat od operacji bankowych, kart kredytowych co powoduje, że zyski banków ro-sną w Polsce najszybciej a dzieje się tak kosztem konsumentów i przed-siębiorców. Jeśli ktoś uważa, że zaostrzenie polityki wobec banków zagra-nicznych może skutkować ucieczką kapitału finansowego z Polski to po pierwsze; i tak wywóz tego kapitału cały czas ma miejsce na ogromną skalę, a po drugie – ucieczki takiej się nie obawiam, gdyż stopa zysku w sektorze bankowym w Polsce jest wielokrotnie wyższa niż w większości krajów, o czym najlepiej świadczy tempo wzrostu zysku wynoszące ponad 30% corocznie.

Ważnym obowiązkiem państwa jest dogłębne rozpoznanie bazy opodatkowania, czyli określenie, w jakich rozmiarach i proporcjach po-wstaje produkt narodowy dzięki pracy, kapitałowi, postępowi technicz-nemu, transferom z zagranicy. W Polsce cierpiącej na ogromne bezrobocie praca i dochody z pracy są opodatkowane relatywnie wyżej niż dochody z kapitału. Doktryna podatkowa mówi, że tam gdzie istnieje bądź powstaje miejsce pracy a gdzie skala bezrobocia jest wysoka, należy premiować pracodawcę. Państwo polskie na skutek błędnej, należy chyba powiedzieć, obłędnej doktryny ekonomicznej, w ciągu ostatnich lat gwałtownie zwiększyło swo-je zadłużenie. Samo zadłużenie budżetu przekracza 800 miliardów zło-tych. A ile wynosi gdyby dodać zadłużenie samorządów, przedsiębiorstw państwowych, gospodarstw domowych? Trudno sobie wyobrazić jak wiel-




57

ka byłaby to kwota. Dodatkowym problemem jest fakt, że rosnący udział w finansowaniu polskiego zadłużenia mają zagraniczne instytucje finan-sowe i banki. Coraz bardziej stajemy się ich zakładnikiem. W tym kontekście ważna staje się konieczność obsługi zadłużenia czyli spłata rat i odsetek od długu. To dziś ponad 40 miliardów złotych rocznie. Drugi problem to fakt, że po wyzbyciu się kapitału produkcyjne-go, bankowego, handlowego i innych w efekcie prywatyzacji to zadłużenie możemy spłacać przede wszystkim z naszych dochodów z pracy, a są one przecież jednymi z najniższych w Europie. W sumie stajemy wobec nastę-pującego zagadnienia: albo potrafimy radykalnie ograniczyć tempo wzro-stu zadłużenia, by następnie częściowo je spłacić, czy zamienić na udział w programach (np. ekologicznych lub innych) albo znajdziemy się w sytu-acji takich krajów jak Grecja. Muszą one radykalnie podnieść podatki, by choć w części spłacać zadłużenie. To jednak podważa wszelkie kalkulacje racjonalności i opłacalności działalności gospodarczej, prowadzi do zapa-ści państwa i narodu. Troska państwa o wpływy podatkowe polegać powinna na nakłada-niu takich podatków, które zniechęcają do nielegalnego obrotu gospodar-czego, co dla budżetu oznacza wzrost dochodów. Już w latach 1998-1999 premier Leszek Balcerowicz przekonał się ,że jego woluntarystyczne ob-ciążenie alkoholu wysoką akcyzą miast wzrostu wpływów do budżetu, przyniosło spadek dochodów podatkowych i przyczyniło się do gwałtow-nego zwiększenia przemytu i nielegalnej produkcji alkoholu. Dziś mamy do czynienia z ogromnym wzrostem przemytu i produkcji nielegalnego pa-liwa, alkoholu i innych używek. Państwo bardziej niż kiedykolwiek po-winno stwarzać zachęty do legalnej działalności i dezaktywować podzie-mie gospodarcze. Kolejna kwestia to wielkość i struktura przychodów podatkowych w podziale na podatki bezpośrednie i pośrednie. Fakt, że udział relatywnie łatwo ściągalnych podatków pośrednich gwałtownie rośnie nie powinien cieszyć. Oznacza to bowiem spadek opłacalności legalnej działalności go-spodarczej bądź rosnącą sprawność przedsiębiorstw w zawyżaniu kosztów i unikaniu płacenia podatków. Wysokie podatki pośrednie ograniczają ry-nek wewnętrzny a zatem także rozmiary produkcji, w sposób pośredni podnoszą koszty robocizny, obniżają konkurencyjność gospodarki i wy-twarzanych przez nią wyrobów w stosunku do importu. Jeśli przyjrzymy się przychodom z podatków bezpośrednich w po-dziale na osoby fizyczne i prawne to zaobserwujemy niepokojące zjawisko. Spadają wpływy z podatków od osób prawnych. A oto dane. Wpływy z po-datki CIT w kolejnych latach wyniosły: 2008 – 27,2 mld pln, 2009 – 24,2 mld pln, 2010 – 21,8 mld pln. Ponieważ wśród podmiotów tych dominują zagraniczne jest to tym bardziej niepokojące. Utrzymanie się tej tendencji powinno skłaniać do przemyślenia innych form opodatkowania tychże podmiotów. Argument podnoszony przez przeciwników tego rozwiązania, jakoby koszty nowej formy opodatkowania zostaną przerzucone za po-


Rozdział 2.

58

średnictwem wyższych cen na konsumentów odeprzeć można tezą o moż-liwym przepływie klientów i związanym z tym wzrostem obrotów w in-nych, mniejszych, polskich przedsiębiorstwach, sklepach i sieciach han-dlowych. Natomiast w myśl zasady im prędzej tym lepiej państwo powin-no stworzyć preferencje kredytowe, podatkowe i inne dla powstania dużego, polskiego kapitału handlowego, który płaciłby podatki w Polsce i którego udziałowcami byłyby polskie przedsiębiorstwa produkcyjne. To umożliwiałoby im zbywanie własnej produkcji. Tak nakazują realia bu-dżetu państwa, konieczność zwiększenia wpływów podatkowych i przy-wrócenie bezpieczeństwa ekonomicznego. Sprawą ważną z punktu widzenia bezpieczeństwa wpływów podatkowych jest struktura kierunkowa i rzeczowa eksportu. Źle gdy eksportuje się w jednym kierunku, a jeszcze gorzej gdy eks-portowane wyroby to „monokultura”. Polska po ponad dwudziestu latach wolności straciła większość rynków na które eksportowała i zaprzestała produkcji bez mała wszystkich wyrobów, które były rozpoznawalne na rynkach światowych. Zniknęły polskie statki, telefony, maszyny rolnicze, obrabiarki, kosmetyki i wiele innych wyrobów. W polskim eksporcie do-minują przedsiębiorstwa zagraniczne, wytwórnie i montownie samocho-dów, a rosnąca zależność od rynku niemieckiego coraz bardziej niepokoi. By odwrócić ten niekorzystny trend potrzebna jest polityka podatkowa i kredytowa, potrzebne jest utworzenie banku finansującego i wspierające-go polskich eksporterów. Utraciliśmy przewagę własnościową w sektorze bankowym i w dobie kry-zysu nie robimy nic, by odzyskać przynajmniej niektóre banki, co jest możliwe, gdyż ich zagraniczni właściciele popadli w tarapaty, a polskie banki-córki wystawiają na sprzedaż. Powinien zostać zmobilizowany kapi-tał polskich instytucji finansowych do wykupu banków zagranicznych. Transakcje takie powinny zostać zwolnione z opodatkowania. Innym rozwiązaniem, które należy rozważyć jest wprowadzenie al-ternatywnych rozwiązań finansowo-podatkowych w stosunku do gmin, samorządów oraz podmiotów tam działających. Mam na myśli rozważenie możliwości wprowadzenia na szczeblu lokalnym rozliczeń bądź pieniądza lokalnego, który służyłby do finansowania niektórych usług świadczonych na rzecz gminy, a następnie mógł być użyty do płacenia podatków lokal-nych. Wiem, że dla większości polskich ekonomistów i polityków takie propozycje brzmią jak herezja, zapraszam zatem do wnikliwej analizy rozwiązań gospodarczych takich państw jak Brazylia. Szczególnym problemem w systemie podatkowym oddziaływującym na budżet państwa jest też realizowany od kilkunastu lat system emery-talny OFE. To niespotykany nigdzie na taką skalę eksperyment, gdzie z mocy prawa i pod przymusem obywatele płacą składkę emerytalną, głów-nie zagranicznym instytucjom finansowym, czyli z mocy prawa następuje prywatyzacja w ręce kapitału zagranicznego części naszych przyszłych dochodów, które są następnie pożyczane budżetowi państwa z wysokim



59

oprocentowaniem. To zwiększa zadłużenie budżetu a w konsekwencji podnosi koszty zadłużenia, które my na końcu musimy pokryć płacąc wyższe podatki. Jeśli prawdą jest powiedzenie, że ten kto ma pieniądze ma realną władzę, to przypomnę, że w funduszach emerytalnych zgroma-dzonych jest dziś ponad 260 miliardów złotych, a premie, które wypłacają sobie członkowie zarządów funduszy w skali roku osiągają kwotę do 800 milionów złotych. Ogromny kapitał funduszy emerytalnych powinien zo-stać odzyskany i poprzez ZUS to obywatele powinni zadecydować co z nim się stanie. Oczywiście nie można dopuścić, by nastąpiła natychmiasto-wawypłata w formie pieniężnej nagromadzonych środków. Zastanawiające jest, że państwo nie robi nic, by ograniczyć finan-sowanie z zagranicy instytucji, fundacji, stowarzyszeń, które podejmują działalność mającą na celu utrudnienie bądź wręcz uniemożliwienie sze-regu inwestycji w Polsce. Czas już skończyć z udawaniem, że ktoś podaje się za ekologa i ma na względzie dobro Polski gdy w rzeczywistości jest opłacany pośrednio bądź bezpośrednio z zagranicy. Prymas Stefan kard. Wyszyński mówił , że nie możemy dopuścić, by polityka polska i w Polsce była uprawiana za niepolskie pieniądze. Jestem za tym, by obowiązywała pełna jawność finansowania stowarzyszeń, fundacji i innych, szczególnie jeśli ma źródło poza granicami Polski. Jestem także za skrajnie wysokim opodatkowaniem tychże dotacji zagranicznych.

3.5. Bezpieczeństwo energetyczne Polski

Bezpieczeństwo energetyczne to najważniejsza sprawa dla każdego państwa. Polska jest krajem o wielu zasobach surowcowych. Jako jedyny kraj w Europie, Polska leży na czterech strukturach geologicznych. Takie położenie gwarantuje nie tylko odnawialne zasoby energetyczne lecz także duże pokłady węgla i innych bogactw jak np. miedzi i siarki. Zaspakajamy swoje potrzeby energetyczne w 62% węglem kamiennym (w UE średnio w 19%), węglem brunatnym w 14% (0), ropą naftową w 13% (44%), gazem ziemnym w 9% (20%), i alternatywnymi źródłami energii w 2%. W Unii Europejskiej pewne znaczenie ma energetyka jądrowa i inne alternatywne źródła (17%). Polska ma przewagę nad krajami Unii nie tylko w węglu ale przede wszystkim w zasobach wód geotermalnych (Sokołowski i wsp., 2005). Pomimo bogactwa zasobów Polska nie może się uważać za kraj bezpieczny energetycznie. To zależy nie tylko od posiadanych zasobów ale i od władz, które potrafiłyby to, co posiadają docenić, nie zmarnować i odpowiednio wykorzystać.Zasoby węgla kamiennego na Górnym Śląsku ocenia się jeszcze na 40 mld ton, w Rowie Lubelskim na 60 mld, a zasoby węgla brunatnego na 140 mld. Niestety poprzednie rządy RP zamknęły 28 kopalń niszcząc je w sposób bezmyślny i nieodwracalny. Ocenia się, że zaprzepaszczono w ten sposób około 20 mld ton i to wbrew Konstytucji, która mówi o racjonalnym wykorzystaniu zasobów przyrodniczych. Węgiel jest paliwem znacznie mniej korzystnym ekologicznie niż gaz czy ropa naftowa, stąd tez kraj nasz jest pod bardzo silnym naciskiem




Rozdział 2.

60

Unii Europejskiej, aby zmniejszył maksymalnie emisje dwutlenku węgla i znalazł inne rozwiązania.Lepszym niż węgiel rozwiązaniem byłby gaz i ro-pa naftowa. Niestety nasze zasoby w stosunku do potrzeb gospodarki są niewystarczające. W najbliższym czasie 5 mld m3 stanowi maksymalne wydobycie. Faktem jednak jest, że PGNiG rozpoczął realizacje projektów, które po-zwolą na wzrost wydobycia z największych w Polsce złóż Lubartów - Mię-dzychód - Grotów. Inwestycja się już rozpoczęła. Jej zakończenie umożliwi 100% wzrost wydobycia ropy i znaczny wydobycia gazu (Rurociągi, nr 1-2/56/09 str: 2).Spore zastrzeżenia budzi import tych surowców prak-tycznie z jednego kierunku co jest sprzeczne z zasadami dywersyfikacji. Jest on oparty na niekorzystnej umowie z Rosją. Zmusza się nas do za-kupu gazu w nadmiernych ilościach, a nadwyżek nie wolno nam odsprze-dać. Faktem jest, że obecnie kupujemy najdroższy gaz w Europie. Cena 1000 m3 gazu otrzymywanego z dostaw GAZPROMU wynosi 400 USD, a z dostaw Shella 333 USD i BP 196,4 USD. Nie mamy też należnego wpływu za transport tego paliwa. Renegocjacja tej umowy z 25 sierpnia 1993 r. jest w tej chwili mało realna, choć mechanizmy korupcyjne z nią związane powinny być szczegółowo zbadane. Nasze stosunki z Rosja są aktualnie wyjątkowo niekorzystne, gdyż prezydent Putin wypowiedział nam ekono-miczną wojnę za poparcie ukraińskiego wolnościowego zrywu. Zimowa przerwa w dostawach gazu w 2009 r. oraz działania zwią-zane z budową gazociągu bałtyckiego wykazały kompletny brak solidar-ności i wspólnej polityki energetycznej w Unii Europejskiej. Okazało się, że liczą się tylko interesy mocarstw bez oglądania się na dobro innych państw. Strategiczny interes zaopatrzenia w gaz łączy nas raczej z pań-stwami Europy Środkowej i Wschodniej: jak Ukraina, Białoruś, Litwa, Ło-twa, Estonia, Mołdawia, Turcja, Azerbejdżan i Gruzja. Kraje te powinny utworzyć Ligę Odbiorców Gazu, do której od dawna nawołuje Witold Mi-chałowski (2003). Problemy z dostawami gazu z Rosji będą dramatycznie narastać. Wynika to ze znacznego zużycia infrastruktury rurociągowej, zahamowania inwestycji w zagospodarowaniu złóż a zwłaszcza w trudno-dostępnych rejonach północnych. W praktyce sprowadza się to do ko-nieczności poszukiwania nowych źródeł i nowych dostaw surowców ener-getycznych. Warto szukać potrzebnych nam surowców w takich krajach basenu Morza Śródziemnego, jak Libia i Algieria, z którymi Polska od lat ma dobre stosunki handlowe.Gaz ziemny jest jednym z najważniejszych surowców energetycznych.Jest dużo bezpieczniejszy od węgla gdyż emitu-je blisko o 50% mniej CO2. W okresach szczytowych, kiedy zaczyna brakować mocy, gaz staje się szczególnie ważnym nośnikiem energii. Jest obecnie nieco droższy niż węgiel kamienny, ale jeżeli uwzględni się koszty ekologiczne, to może się okazać konkurencyjny.Polska zużywa blisko 13,7 mld m3 gazu rocznie. Import ze wschodu wynosił 9 mld na rok (przy czym z Rosji pochodziło 6,5 mld a z Uzbekistanu 2,3 mld), a 4,6 mld gazu ziemnego pochodzi ze



61

złóż krajowych (31%).Nasze potrzeby zarówno ropy jak i gazu są dużo większe niż jesteśmy w stanie zaspokoić ze źródeł krajowych. Być może, że takie możliwości istnieją, ale wymaga to dużych środków inwestycyj-nych i czasu. Do najważniejszych inwestycji w tym zakresie należą podziemne magazyny gazu w Swarzowie, Mogilnie, Wierzchowicach, Strachocinie i inwestycje przesyłowe. Niezależnie od wydobywania zasobów krajowych, Polska coraz aktywniej działa zagranicą na Norweskim Szelfie Kontynen-talnym. Pod koniec 2007 r. PGNiG kupiło za 360 mln USD udział w licen-cjach PL212, Pl212B, i PL 262 na szelfie Norweskim. W lutym 2007 r. PGNiG zakupiło udziały w 3 złożach (Skarv, Snadź i Idun), których wydo-bycie zostało zaplanowane na 2011 rok. Równocześnie poszukuje się roz-wiązania na dostarczanie transportu gazu do Polski z tych źródeł. Zaa-wansowane są również starania o dofinansowanie planowanych inwesty-cji ze środków unijnych (Rurociągi 1-2/56/09).Najważniejszą inwestycją w sektorze gazowym jest Terminal LNG.O zaletach terminali LNG pisano w Polsce już w 1975 r. (Michałowski, Włodarczyk, 1975). Pozwoli to na dokupowaniu gazu na podstawie kontraktów krótkoterminowych. Szcze-gólna zaletą skroplonego gazu jako paliwa jest około 600 krotnie mniejsza objętość niż w postaci gazowej co bardzo znacznie zmniejsza koszty transportu. Jest to też paliwo bezpieczne w eksploatacji. W razie przecie-ku rozcieńcza się w powietrzu a w przypadku podpalenia spala się wolno. 15 kwietnia 2009 r. PGNiG podpisało umowę z Qatargaz na dosta-wę skroplonego gazu ziemnego z Kataru do Polski 1 mln ton przez 20 lat. Dostawy te rozpoczną się w 2014 r.. Polska branża chemiczna obawia się jednak wzrostu cen gazu co może spowodować spadek opłacalności pro-dukcji i konkurencyjności krajowego przemysłu chemicznego. Według zo-bowiązań międzynarodowych 7,5 % produkowanej przez nas energii musi pochodzić, że źródeł odnawialnych. Wszystkie odnawialne zasoby energii odnawialnej w Polsce: słońce, wiatr, energia wodna, biomasa, stanowią bardzo drobną część w porównaniu do energii geotermicznej stanowiącej aż 99,8%. Jednak stawia się na biomasę, na drogą energię wiatru, czy elektrownie wodne a blokuje się energie geotermiczną (przypadek toruń-ski- blokowany przez rząd PO-PSL) pomimo faktu, że na blisko 80% po-wierzchni kraju są bardzo dobre warunki do korzystania z geotermii i że Niemcy mają już 8 elektrowni geotermalnych budowanych przez Polską firmę z Jasła. Nie każdy wie, że na Podhalu są dwa zakłady geotermalne. Pierwszy zbudowany przez twórcę polskiej szkoły geotermalnej, prof. Juliana Soko-łowskiego, za pieniądze PAN i Komitetu Badań Naukowych. Był to wzor-cowy zakład, oceniany przez Amerykanów i Japończyków, jako najnowo-cześniejszy na świecie (wykorzystanie energii geotermalnej do ogrzewania ponad 200 domów, szkoły, kościoła, basenu kąpielowego czy do hodowli ryb). Po zmianach politycznych ludzie innej opcji przejęli władzę nad Pod-halańską Geotermią zbudowano nieopodal w Bańskiej Niżnej drugi zakład


Rozdział 2.

62

za pieniądze Banku Światowego, który uzurpował sobie prawo do kiero-wania wydatkami. Koszty przesyłania energii cieplnej z Bańskiej Niżnej do Zakopanego przekroczyły trzykrotnie koszty budowy zakładu (Kozłowski, Nowak, 2009). Na szczęście rządzący wtedy nie wpadli na pomysł żeby energię z Podhala przesyłać do Warszawy. W takim wypadku „opłacal-ność” Geotermii Podhalańskiej” byłaby oceniana tak jak wartość władz w tamtym okresie. Należy stworzyć prawne i ekonomiczne warunki dla wykorzystania energii odnawialnej oraz energii z pozyskiwania surowców roślinnych. Polityka podatkowa powinna wspierać wszelkie możliwości większe-go niż dotąd wykorzystania tego rodzaju bezpiecznej energii przyszłości. (...) Pomimo oporów ze strony władz, kierunek ten się systematycznie rozwija, choć nie tak szybko, jak powinien, w kraju który jest członkiem UE. Dużymi elektrociepłowniami, które już produkują energię z biomasy są zakłady w Czarnej Białostockiej, Mielcu, Ostrołęce, Przemyślu i w Świe-ciu. Są aktualnie prowadzone prace projektowe w kilkunastu dużych elektro- ciepłowniach jak np. we Wrocławiu. Aktualnie Niemcy mające podobne warunki klimatyczne jak Polska mają blisko 30 tys. elektrowni wiatrowych, których moc równa się 70% mocy energetyki polskiej. Mają także 20 mln modułów fotowoltaicznych - co pozwoliło wyłączyć 13 elektrowni jądrowych i stworzyć przeszło 500 tys. nowych miejsc pracy. Prawdopodobnie już w połowie stulecia węglowodory gazowe i płyn-ne zaczną powoli ustępować miejsca hydratom metanu i wodorowi oraz paliwom płynnym, wyprodukowanym z przeróbki złóż węgla, a najbardziej korzystna i najtańsza będzie produkcja energii z technologii: biometano-wych, solarnych i geotermicznych. Polska może być niezależna energe-tycznie dzięki własnym zasobom kopalnym i odnawialnym. Zamiast dążyć do wykorzystania tanich i bezpiecznych rozwiązań rząd PO-PSL skłania się do rozwoju Energetyki Jądrowej i hamuje nie-zgodnie z planami UE rozwój energetyki odnawialnej. Polska nie ma ura-nu - paliwa dla EJ. Warto przy tym przypomnieć, że jego zapasy oceniane są na 30-40 lat, średni czas pracy EJ na 30 lat. Ten cenny radioaktywny pierwiastek jest szybko zużywany nie tylko przez kilkaset EJ na świecie, ale i przez kilkaset reaktorów jądrowych na łodziach podwodnych. Decy-zja o planowanym wydaniu wielu miliardów dolarów i pełne uzależnienie od dostawcy uranu, budowa niebezpiecznego dla środowiska obiektu po-winna być oparta na naukowym uzasadnieniu i zezwoleniu społeczeń-stwa, z którego podatków pochodziłaby te miliardy. Nawet Stany Zjedno-czone, które mają wielkie zasoby uranu wstrzymały budowę energetyki jądrowej i pomimo zainwestowania w ich budowę kilku z nich miliardów dolarów zrezygnowano z jej dokończenia. Elektrownie jądrowe na świecie produkują ok. 15% energii elek-trycznej, zużywając 90% środków przeznaczonych w skali światowej na



63

rozwój energetyki. Niewspółmiernie wysokie koszty w stosunku do uzy-skiwanych efektów są głównym powodem odchodzenia państw zachod-nich od inwestowania w energetykę jądrową i powrotu do czystych elek-trowni węglowych i szybkiego rozwoju energii odnawialnych. Koszt budo-wy wiele miliardów dolarów lub euro jest zawsze znacznie wyższy niż koszt planowany. Są one wykorzystywane przez 20-25 lat a następnie sta-ją się bardzo kłopotliwym problemem. Elektrowni Jądrowej nie można wy-łączyć tak jak światła ale trzeba przez co najmniej 10 lat dostarczać ener-gii elektrycznej do ich chłodzenia. Kiedy je masowo budowano we Francji nie zastanawiano się ile będzie kosztowała ich rozbiórka (oceniano ją na 50% kosztów budowy) i jak się do tego trzeba będzie zabrać. Uważano, że nie ma się co martwić a w międzyczasie się rozwiązanie znajdzie. Niestety minęło 30 lat i się nie znalazło. Przedłużono więc ich pracę kosztem bez-pieczeństwa do 40 lat (obecnie planuje się już wykorzystanie 50-letnie). Takie obniżanie ich bezpieczeństwa jest bardzo kosztowne. Np. w 1999 r. w Japonii miały miejsce 4 wypadki a w tym w Tokimurze 2 wypadki śmiertelne i 439 napromieniowanych, a w Mihamie w 2004 r. 4 ofiary śmiertelne w wyniku zaniedbań i oszczędności. W 2002 r. 19 reaktorów musiało zostać zatrzymanych po odkryciu fałszerstw w raportach kontro-li. Wydatki na likwidacje zużytych EJ wynoszą średnio 4 mld euro na 1 EJ. Łączne koszty budowy, eksploatacji i likwidacji 1 bloku atomowego o mocy 1600 megawat wynoszą przeszło 20 mld euro. We Francji jest około 1000 miejsc gdzie składowane są odpady radioaktywne a więc ten piękny kraj stał się cmentarzyskiem atomowym. Nic więc dziwnego, że ruch antynuklearny (Sortirdunucleaire) jest tu niezwykle silny. W okresie 1990-2005 na świecie zlikwidowano 107 reaktorów atomowych o łącznej mocy 33 000 MW, z czego najwięcej w USA (23 reaktory o mocy 9 600 MW), Wielkiej Brytanii (22 reaktory o mocy 2 450 MW), Niemczech (19 re-aktorów o mocy 6 000 MW), Francji (11 reaktorów o mocy 4 000 MW), Rosji (5 reaktorów o mocy 800 MW), Włoszech (4 reaktory o mocy 1 400 MW), i na Ukrainie (4 reaktory o mocy 3 500 MW (Zimny, 2009). W świe-tle przytoczonych faktów plany rozwoju energetyki jądrowej w Polsce ze względu na olbrzymie koszty, kompletny brak paliwa jądrowego (uranu) i olbrzymie niebezpieczeństwo są chore i niepoważne. Zgodnie z Protokołem z Kioto przy naszych 6% zobowiązaniach do redukcji emisji CO2 do 2008 r., dokonaliśmy jej już w 2005 r. na poziomie 32%. Warto przypomnieć, że stara piętnastka w analogicznym czasie do-konała tej redukcji zaledwie na poziomie 2%, przy zobowiązaniach wyno-szących 8%. Tak więc to „stara” Unia nie wypełniła swoich zobowiązań. My wypełniliśmy je w nadmiarze. Mieliśmy z tego tytułu (spełnienie wa-runków pakietu klimatyczno-energetycznego otrzymać 60 mld zł na roz-wój nowych technologii oraz 4 mld euro na składowanie CO2 w pokła-dach geologicznych. Niestety nasi negocjatorzy dali się wykiwać (Szyszko, Nasz Dziennik z 4.11.2009) i pozwolić na to, że zastąpiono rok bazowy


Rozdział 2.

64

uzgodniony w Protokole z Kioto (1998) rokiem 2005. W ten sposób uzna-no, że nie liczy się przeszłość. Stara 15 nie poniosła żadnych konsekwen-cji z powodu nie wypełnienia swoich zobowiązań, a Polska nie uzyskała spodziewanych korzyści. Teraz w znacznie trudniejszych warunkach może ponieść bardzo wysokie koszty, które fachowcy oceniają na 2,5 mld euro rocznie. Pan premier Pawlak informował nas, że Polska jest najbardziej bez-piecznym energetycznie krajem w UE. Razi to na tle najnowszego kon-traktu zawartego z Rosją, które przypominają słynny kontrakt zawarty przez ministra Pola. Nadal musimy kupować za dużo w stosunku do na-szych potrzeb według zasady „bierz i płać” i to jeszcze przez okres wielu lat. Wydaje się, że to Rosjanie robią nam uprzejmość transportując su-rowce przez nasze terytorium i za to nie płacą należnych kwot za trans-port. Uniemożliwia nam to właściwą dywersyfikację dostaw surowców energetycznych. Podobnie rurociąg Bałtycki koliduje z Gazoportem w Świnoujściu. Wydaje się, że bezpieczeństwo energetyczne Polski zależy nie tylko od surowców, ale przede wszystkim od naszych władz i ich politycz-nego kręgosłupa. Bezpieczeństwo należy do zasadniczych egzystencjalnych potrzeb człowieka, a także struktur które tworzą np. rodziny czy państwa. W wy-miarze współczesnego rozwoju cywilizacyjnego jest ono ściśle powiązane z przestrzenną działalnością i rozwojem człowieka. Warto także podkreślić, iż planowe kształtowanie struktury przestrzennej jest jednym z najistotniejszych zadań warunkujących racjonalny rozwój w zgodzie z przyjętymi zasadami np. rozwojem zrównoważonym. Przeobra-żenia strukturalne Polski po 1989 r. i tempo przemian społeczno-ekonomicznych spowodowały zachwianie stabilności w działalności plani-stycznej i realizacyjnej (zagospodarowania przestrzennego) doprowadzając do poważnych problemów w zakresie przestrzegania przyjętych zasad, funkcjonowania obiektów i dalszej ich rozbudowy, szczególnie infrastruk-tury obronnej kraju. Poznanie, zwłaszcza jednak wyjaśnienie specyfiki kształtowania przestrzennego zagospodarowania kraju w kontekście jego obronności i bezpieczeństwa, jest zadaniem bardzo złożonym. Wymaga ono bowiem przedstawienia złożoności nie tylko problematyki zagospodarowania prze-strzennego, lecz także zmienności sytuacji geopolitycznej oraz geostrate-gicznego położenia państwa, które uzależnione jest od procesów zacho-dzących zarówno w jego najbliższym otoczeniu, jak i w dalszym (regionie, kontynencie, świecie).Problem polega jednak na tym, że struktura prze-strzenna kraju ukształtowana w określonej sytuacji polityczno-militarnej, może nie spełniać oczekiwanej roli po zmianie tej sytuacji, np. transfor-macja ustrojowa w Polsce, która spowodowała, że wiele elementów struk-tury przestrzennej kraju straciło na znaczeniu, a w niektórych przypad-kach stało się w ogóle nieprzydatne.



65

Trzeba ponadto mieć świadomość, że terytorium Polski uległo istot-nemu „przesunięciu” po II wojnie światowej, a wcześniej w wymiarze prze-strzennym było kształtowane przez państwa zaborcze, które realizowały własne powiązania infrastrukturalne, kierowane do swoich centrów (Ber-lin, Wiedeń, Moskwa). Stąd trudno do dzisiaj uzyskać pełną spójność na-szej przestrzeni, pomimo olbrzymich środków finansowych które wyko-rzystywane są w ramach członkostwa Polski w UE i realizacji szeregu pro-gramów operacyjnych. Wstąpienie Polski w struktury NATO oraz UE sprawiło, że powstały nowe uwarunkowania kształtowania struktury przestrzennej kraju. Zmalało bowiem zagrożenie militarne, a wzrosły zagrożenia cywilizacyjne. Ponadto powstały determinanty do wykorzystania atrybutów naszego położenia i sprostania międzynarodowym wyzwaniom – chociażby w kontekście roz-woju transkontynentalnych połączeń transportowych. Uwarunkowaniom geopolitycznym, koncepcjom rozwoju prze-strzennego i strategiom rozwoju kraju, szczególnie wymiarom przestrzen-nym, poświęcono wiele opracowań. Autor dostrzega bowiem wielkie ko-rzyści z budowy transeuropejskiej sieci transportowej, jednak dostrzega także zmieniającą się rolę terytorium Polski jako obszaru tranzytowego. Zauważa także potrzebę budowy nowych i modernizację istniejących dróg samochodowych, linii kolejowych, lotnisk, sieci elektroenergetycznej i ru-rociągowej oraz innych komponentów infrastruktury w naszym państwie dla usprawnienia procesów inwestycyjnych i zaktywizowania rozwoju ca-łego terytorium Polski. Są to często rozważania geopolityczne oraz wybory strategiczne. Analizując ustawodawstwo w zakresie planowania przestrzennego w kontekście obronności i bezpieczeństwa zwrócono uwagę na spójność i względną efektywność realizowanych procedur planowania przestrzenne-go w odniesieniu do problematyki bezpieczeństwa, ale również na szereg zmian jakie czekają Polaków w najbliższej przyszłości, chociażby w obliczu nowego rozszerzonego podejścia do kwestii bezpieczeństwa narodowego i koniecznej koordynacji wielu działań z tym związanych przez kompetent-ne struktury. Eksponuje się także konflikty przestrzenne występujące na terytorium Polski w zakresie działalności przemysłowej, rozbudowy infrastruktury, a także lokalizacji wybranych elementów infrastruktury obronnej, a więc realizacji obiektów celu publicznego. Wynika to z faktu, że w polskim ustawodawstwie nie odróżnia się tzw. lokalizacji „twardych”, które ze względów bezpieczeństwa państwa nie mogą być negowane, od lokalizacji „miękkich”, które mogą być przedmiotem negocjacji. Istotna jest w tym względzie również konieczność uwzględniania po-trzeb systemu obronności i bezpieczeństwa państw w planowaniu i zarzą-dzaniu przestrzenią


Rozdział 2.

66

67

Rozdział 2.

CZĘŚĆ II

WSPÓŁCZESNE ZAGROŻENIA BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA

69


Rozdział 2.

70

Rozdział 1 Źródła współczesnych zagrożeń

Bezpieczeństwo należy od dawna do wartości najwyżej cenionych i chronionych – zarówno przez jednostki jak i narody. Zapewnienie bez-pieczeństwa mieści się w związku z tym w katalogu podstawowych po-trzeb i zadań każdego państwa oraz występujących w różnych konfigu-racjach szeroko rozumianej społeczności międzynarodowej.

Współczesne pojęcie bezpieczeństwa ma szerszy wymiar niż w przeszłości. Obejmuje aspekty polityczne, wojskowe, czynniki gospodar-cze i technologiczne, ekologiczne, społeczne i humanitarne. Do jego za-kresu włącza się również zachowanie narodowej tożsamości oraz posza-nowania podstawowych praw i swobód obywatelskich. Najczęściej bez-pieczeństwo określa się jako stan wolny od niepokoju, tworzący poczucie pewności, stan „bez pieczy” od łacińskiego sine cura-securitas.1

Bezpieczeństwo to ważna potrzeba egzystencjalna, wynikająca z obiektywnych warunków bytowania ludzi i różnych grup społecznych oraz ich wzajemnych relacji, wymagająca troski o jej zaspokojenie.

Pojęcie zagrożeń bezpieczeństwa narodowego było dawniej defi-niowane w ścisłym zawiązku z przyjmowanym za priorytetowy (a nawet jedyny) militarnym obszarem bezpieczeństwa narodowego2. Z upływem czasu i różnymi katastrofalnymi wydarzeniami, zidentyfikowano nowe obszary bezpieczeństwa narodowego.

Zagrożenia ludności, mienia i środowiska

Zagrożenie najogólniej rozumiane jest jako brak bezpieczeństwa, przez co staje się niezmienną i nieuniknioną, a w niektórych wypadkach powszechną, rzeczywistością życia ludzkiego. Jednocześnie ma ono ści-sły związek z bezpieczeństwem, które w ten sposób czyni zagrożenie jego podstawową kategorią. Identyfikacja zagrożeń i wiedza o nich stają się zatem podstawowym warunkiem do wszczęcia działań zapobiegawczych oraz organizacji obrony.

Zatem uwzględniając współczesne rozumienie bezpieczeństwa na-rodowego (państwa) przyjmuje się, że zagrożeniem bezpieczeństwa pań-stwa jest taki splot zdarzeń wewnętrznych lub w stosunkach międzyna-rodowych, w którym z dużym prawdopodobieństwem może nastąpić ograniczenie lub utrata warunków do niezakłóconego bytu państwa oraz jego partnerskiego traktowania w stosunkach międzynarodowych – w

1. R. Zięba, Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych,

Wydawnictwo Naukowe Grado, Toruń 2005, s. 33. 2 Raport o stanie systemu przeciwdziałania, zwalczania i usuwania skutków

nadzwyczajnych zagrożeń dla ludzi i środowiska, Warszawa 1997, s. 28.


71

wyniku zastosowania przemocy politycznej, psychologicznej, ekono-micznej, militarnej itp.3

Tak zdefiniowane pojęcie zagrożeń bezpieczeństwa narodowego pozwala na ich podział typologiczny, który jest przedstawiony w poniż-szym zestawieniu (rys. 1).

Rysunek 1. Typologia zagrożeń bezpieczeństwa narodowego Źródło: R. Jakubczak, Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III RP, Dom Wydawniczy BELLONA, Warszawa 2003, załącznik 5 wg K. Przeworskiego.

Uwzględniając zatem najczęściej stosowane kryterium przedmio-

towe, można podzielić je na: polityczne, militarne, gospodarcze, społecz-ne (społeczno-kulturowe), ekologiczne4.

Spektrum różnych zdarzeń zagrażających bezpieczeństwu naro-dowemu jest szerokie. przedstawione poniżej zostały przyporządkowane do przyjętego podziału zagrożeń bezpieczeństwa według kryterium przedmiotowego.

3. Dworecki S, Zagrożenia bezpieczeństwa państwa, AON, Warszawa, s. 61. 4. J. Czaputowicz, System czy nieład? Bezpieczeństwo europejskie u progu XXI

wieku, PWN, Warszawa 1998, s. 23.

Przedmiotowe -polityczne -militarne -ekonomiczne -społeczne

Źródła zagrożeń -naturalne -techniczne -ustrojowe -demograficzne -ideologiczne -gospodarcze -edukacyjne -psychologiczne

Środowiska -przyrodnicze -społeczne -polityczne -gospodarcze

Skali zagrożenia -światowe -międzynarodowe -państwa -jednostki

Zasięgu zagrożenia -globalne -kontynentalne -regionalne -lokalne

Skutków zagrożeń -fizyczne -psychiczne

Dynamiki rozwoju -dynamiczne pełzające

Skutków zagrożeń -fizyczne -psychiczne

Charakterystyki stosun-ków społecznych -konfliktowe - niekonfliktowe


Rozdział 2.

72

Zagrożenie polityczne bezpieczeństwa narodowego definiowane jest jako stan, w którym nasilają się zadania zorganizowanych grup spo-łecznych (politycznych) uniemożliwiających wypełnianie przez państwo jego głównych funkcji, a przez to osłabiające lub niweczące działania or-ganów lub instytucji realizujących cele i interesy narodowe5. Tak sformułowany zakres tego rodzaju zagrożeń precyzuje ich pojmo-wanie w polityce rozumianej jako rządzenie i kierowanie sprawami pań-stwa. Obejmuje zatem politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa, a także politykę uprawianą na arenie międzynarodowej. tak duży obszar zainteresowania polityki państwa sprawia, że liczba i rozmiar tego typu zagrożeń dla państwa jest tutaj, w porównaniu do innych jego rodzajów, największy. Mogą one powstać w wyniku planowych i zorganizowanych manipulacji lub opóźnionych i zaniechanych działań, które prowadzą do obalenia legalnych władz, naruszenia racji stanu, interesów narodowych i praworządności czy podważenia pozycji międzynarodowej państwa.

W poszczególnych przypadkach mogą to być: niepodporządkowa-nie się rezolucjom ONZ, nieprzestrzeganie umów i prawa międzynaro-dowego, brak gotowości do współpracy międzynarodowej, Rozwój agre-sywnych religii i ideologii, zmiany granic w otoczeniu państwa, przeciw-stawianie się tendencjom stabilizacyjnym i integracyjnym w regionie, istnienie w państwie secesjonistycznych grup i ich dążenia do autono-mii, konflikty wielkich mocarstw o strefy wpływu, korupcja i przenikanie struktur przestępczych do władz, antynarodowa polityka innych pań-stw, zastraszenie państw, sprawowanie władzy przy użyciu siły, nieprze-strzeganie praw i wolności obywateli, fałszerstwa wyborcze, współpraca przedstawicieli władz z obcym wywiadem, dyskryminacja mniejszości narodowych w kraju i poza jego granicami, manipulacje świadomością i psychiką społeczeństwa, masowe migracje obywateli i czystki etniczne, niepohamowany rozwój struktur państwa (biurokracja), upartyjnienie struktur państwa, naruszenie praworządności i słabość struktur demo-kratycznych, brak skutecznego zarządzania w sytuacjach kryzysowych, wspieranie międzynarodowego terroryzmu, postępujący spadek nakła-dów na bezpieczeństwo.

Powszechnie przyjmuje się, że zagrożenia militarne bezpieczeń-stwa narodowego obejmują użycie lub groźbę użycia siły militarnej przez podmioty prawa międzynarodowego (państwa). Jednak przykłady zama-chów terrorystycznych w USA i innych państwach dowodzą, że takie za-grożenie dla funkcjonowania państwa może zaistnieć także ze strony or-ganizacji nie będącej podmiotem prawa międzynarodowego. W tym kon-tekście pojęcie zagrożeń militarnych państwa najtrafniej oddaje lapidarne stwierdzenie, że jest to realna możliwość zastosowania prze-

5 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa

2002, s. 153.


73

mocy zbrojnej6. Autorzy analizujący zagrożenia militarne państwa wy-mieniają wiele form bezpośredniego i pośredniego użycia sił zbrojnych jako narzędzia osiągnięcia celów politycznych. Przykładowo może to być:

• demonstracja siły, • dywersje militarne, • blokada militarna, • szantaż militarny, • prowokacja militarna, • incydent graniczny, • ograniczone użycie środków przemocy zbrojnej, • zbrojne starcie graniczne, • napaść zbrojna grup nieformalnych, • konflikt lokalny, • konflikt między państwami7. Odnosząc się do historycznych doświadczeń Polski w zakresie za-

grożeń militarnych należy przypomnieć, że to słabość militarna I i II Rzeczypospolitej była zachętą dla potężnych sąsiadów do wszczynania przeciwko naszemu narodowi wojen i jedną z przyczyn jej rozbiorów.

Powszechnie znaną prawdą jest, że broń masowego rażenia od-grywała niespotykaną dotąd rolę w działaniach bojowych. Najnowsze doświadczenia wykazują, że stosowanie tej broni do celów terrorystycz-nych, czego pierwsze przykłady zostały już odnotowane, zaczyna również dorastać do rangi problemu światowego8. Poważnym zagrożeniem jest w tym wypadku możliwość wykorzystania środków promieniotwórczych, a zwłaszcza chemicznych i biologicznych, przez podmioty pozapaństwowe.

Broń jądrowa, chemiczna i biologiczna po pewnym okresie „zapo-mnienia” przeżywa współcześnie renesans, zwłaszcza w państwach, któ-re stosunkowo niedawno weszły w jej posiadanie lub czynią starania, aby ich „marzenia” o tego rodzaju broni mogły się szybko spełnić. Decy-dują o tym pewne specyficzne właściwości tej broni, przez co staje się ona wysoce konkurencyjna w stosunku do innych środków rażenia.

Nie może zatem nikogo dziwić, że problem środków masowego ra-żenia w rękach terrorystów stał się aktualnie na tyle ważny i poważny, że znalazł się w centrum zainteresowania większości państw i rządów, organizacji politycznych, militarnych, i społecznych oraz szerokiej świa-towej opinii publicznej. Szczególna aktywność na polu przeciwdziałania terroryzmowi i jego zwalczania dotyczy zwłaszcza państw, które tą nie-wątpliwą plagą XXI wieku są w największym stopniu zagrożone. Pro-blem ten, obok działań prewencyjnych - które aktualnie nie tylko mają miejsce, lecz są coraz bardziej konkretne i zdecydowane - wymaga cią-głego monitorowania i odpowiednio wczesnego reagowania.

6.B. Balcerowicz, Strategia obronna państwa, AON, Warszawa 1994, s. 13 7. B. Balcerowicz, Obronność państwa średniego, Warszawa 1997, s. 74. 8.M. Krause, Wprowadzenie, „Zeszyty Naukowe AON”, 2003, nr 1, s. 137.


Rozdział 2.

74

Broń jądrowa

Broń jądrowa od początku swego istnienia zajmowała ważne miej-sce w arsenałach bojowych wielu państw. Skutki wybuchu jądrowego są bowiem tysiące razy większe od skutków największych nawet bomb bu-rzących. Rażące działanie broni jądrowej opiera się na wykorzystaniu energii wyzwalającej się podczas reakcji jądrowych. Ma ona niejedno-rodny charakter, rozdzielając się na pięć czynników: fali uderzeniowej (ok. 50%), promieniowania cieplnego (ok. 35%), promieniotwórczego skażenia terenu (ok. 10%), promieniowania przenikliwego (ok. 4%) oraz impulsu elektromagnetycznego (ok. l %)9.

Z przedstawionych danych wynika, że zasadnicza część energii przypada na fale uderzeniową i promieniowanie cieplne, jednak ich działanie ogranicza się do krótkiego czasu po wybuchu.

Wśród wymienionych czynników fala uderzeniowa odgrywa za-sadniczą rolę, gdyż jej udział w całkowitej energii wydzielanej podczas wybuchu jest największy. Podczas wybuchu, w ciągu ułamków sekundy wydziela się ogromna energia cieplna, która powoduje, że temperatura dochodzi do dziesiątek milionów stopni Celsjusza. W tak wysokiej tem-peraturze wszelkie resztki ładunku jądrowego wraz z jego powłoką wy-parowują, przechodząc w stan plazmy.

Jednocześnie uwalniana jest energia w postaci miękkiego promie-niowania rentgenowskiego, które, będąc absorbowane przez otaczającą atmosferę, doprowadza do bardzo silnego wzrostu temperatury i sfor-mowania świecącej strefy gorących gazów zwanej kulą ognistą. Na tym etapie bardzo intensywnie emitowane jest promieniowanie świetlne, na-tomiast jasność kuli ognistej jest wielokrotnie większa niż na słońcu. Kula ognista bardzo szybko się rozszerza, wznosząc się jednocześnie w tempie około 100 m/s Przykładowo dla wybuchu jądrowego o mocy l MT, w ciągu kilku mikrosekund średnica kuli ognistej dochodzi do 150 m, a po upływie 10 sekund osiąga swoje maksimum wynoszące 2200 m.

Wraz z ekspansją kuli ognia następuje jej ochłodzenie, co powodu-je, że energia emitowana w postaci promieniowania X oraz świetlnego znacznie maleje. W tym momencie główną rolę przejmuje energia kine-tyczna szybko poruszających się jonów, które przekazują ją do otaczają-cej atmosfery. Tym samym tworzy się silnie sprężona warstwa ośrodka, która otacza kulę ognistą i przemieszcza się pod wpływem ciśnienia kuli. W pewnym momencie ekspansja kuli ognistej ustaje i następuje oddzie-lenie się fali uderzeniowej.

Ze względu na różnorodność wybuchu jądrowego, fala uderzenio-wa może rozprzestrzeniać się w różnych ośrodkach oddzielnie (np. przy wybuchach podziemnych, podwodnych lub wysokich powietrznych), a także w dwóch-trzech ośrodkach łącznie. Dzieje się tak na przykład przy

9 J. Solorz, Czynniki rażenia broni jądrowej, „Zeszyty Naukowe AON”, nr 3/2002, s. 152.


75

niskich wybuchach powietrznych, gdzie fala uderzeniowa dochodzi do ziemi lub do dużego zbiornika wodnego. W efekcie, oprócz powietrznej fali uderzeniowej, powstają także fale w wodzie i w ziemi.

Innym czynnikiem, którego skutki - jak wspomniałem - trwają jeszcze długo po wybuchu jest promieniotwórcze skażenie terenu10. Pierwszym, a zarazem głównym źródłem powstawania skażeń promie-niotwórczych są produkty rozszczepiania jąder atomów ładunku (uranu, plutonu). Są to zazwyczaj atomy pierwiastków ze środka układu okre-sowego, z których większość jest promieniotwórcza. Rozszczepienie jąder uranu lub plutonu na równe części jest bardzo rzadkie. Zazwyczaj po-wstają pierwiastki, których liczby masowe pozostają do siebie w stosun-ku 2 : 3.

Powstałe w wyniku tych reakcji izotopy ulegają kolejnym przemia-nom tworząc następne izotopy promieniotwórcze. Krótko po zakończe-niu reakcji rozszczepiania wszystkie jej produkty przechodzą w stan ga-zowy przemieszczając się wraz z kulą ognistą i obłokiem promieniotwór-czym. Dopiero po oziębieniu następuje kondensacja najpierw do fazy ciekłej, a potem stałej. Tak powstałe cząstki promieniotwórcze prze-mieszczają się z wiatrem i opadają pod wpływem ciężkości na ziemię tworząc opad radioaktywny. Jednocześnie podczas rozpadu, emitują promieniowanie beta, a czasem także gamma, które mogą być przyczyną porażeń.

Wagowo ilość powstających substancji nie jest wielka, gdyż wyno-si tylko około 49 g na jedną kilotonę mocy wybuchu. Jednak ich aktyw-ność promieniotwórcza jest bardzo duża, szczególnie w krótkim czasie po wybuchu. Po upływie doby aktywność ta zmniejsza się około 3000 razy.

Zasięg promieniowania beta nie jest duży i dlatego nie stanowi istotnego problemu. Odwrotnie jest w wypadku promieniowania gam-ma, które mając duży zasięg potrafi penetrować organizmy ludzkie. Z tego powodu stanowi największe zagrożenie dla wojsk i ludności cywil-nej.

Drugie źródło powstawania skażeń promieniotwórczych to pro-mieniotwórczość wzbudzona. Wskutek działania neutronów na jądra atomów różnych pierwiastków znajdujących się w kadłubie bomby, zie-mi i innych przedmiotach, powstają sztuczne izotopy promieniotwórcze. Główna ich część powstaje na skutek przechwycenia neutronów przez różne pierwiastki znajdujące się w glebie pod miejscem wybuchu. W wyniku tego, pierwiastki tam zawarte stają się promieniotwórcze, emitu-jąc przez dłuższy czas cząstki beta i promieniowanie gamma. Cząstki beta nie powodują znacznego zagrożenia pod warunkiem, że nie mają dość długi czas kontaktu ze skórą. W przeciwnym razie mogą wywołać podrażnienie skóry od zaczerwienienia do otwartych ran. Promienie

10 J. Stolarz, Czynniki…, dz. cyt., s.152.


Rozdział 2.

76

gamma natomiast łatwo przenikają przez ciało i mogą wywołać chorobę popromienną lub nawet śmieć.

Opad promieniotwórczy gromadzi się na powierzchni, podczas gdy gleba wokół punktu zerowego jest radioaktywna do głębokości 0,5 me-tra. Wynika stąd wniosek, że likwidacja skażeń w tym rejonie jest niee-fektywna.

Trzecim źródłem powstawania skażeń promieniotwórczych jest nierozszczepialna część paliwa jądrowego. Podczas wybuchu jądrowego rozszczepieniu ulega tylko niewielka część ładunku jądrowego. Pozosta-ła jego część odparowuje, rozprasza się w obłoku wybuchu i wraz z produktami rozszczepienia tworzy opad promieniotwórczy Uran lub pluton stosowane jako paliwo jądrowe emitują podczas rozpadu pro-mieniowanie alfa. Jednakże aktywność uranu i plutonu jest w porów-naniu z aktywnością produktów rozszczepienia mała, ponieważ oba pierwiastki mają długie okresy półrozpadu. Jeżeli więc ciężar rozproszo-nej części ładunku wyniesie 10 kilogramów, to jej aktywność osiągnie 600 kiurów dla plutonu i tylko 0,02 kiura dla uranu 235.

Opad radioaktywny ma różne rozmiary. Można go podzielić na trzy fazy:

1. Opad bezpośredniego zasięgu - osiadanie ciężkich cząsteczek pół godziny od wybuchu, mające miejsce głównie w obszarze dotkniętym fizycznymi zniszczeniami.

2. Opad średniego zasięgu - cząstki, które opadają od pół godziny do 20 godzin po wybuchu jądrowym na obszarze o zasięgu do kilkuset kilometrów od miejsca wybuchu (tylko w przypadku broni jądrowej o równoważniku rzędu megatony).

3. Opad dalekiego zasięgu - wolne wypadanie z atmosfery bardzo małych cząsteczek, które mogą unosić się nawet przez wiele miesięcy czy lat, szczególnie po wybuchach termojądrowych bardzo dużej mocy. Rozprzestrzeniają się i w końcu osiadają na powierzchni ziemi na bardzo dużym obszarze.

Można więc przyjąć, że w sferach skażeń promieniotwórczych ra-żące działanie będzie spowodowane głównie napromieniowaniem gamma ze źródeł zewnętrznych i w niektórych mniej licznych przypadkach ska-żeniami skóry. W tym kontekście skażenie powietrza, wody i żywności nie będą miały istotnego znaczenia, szczególnie w strefach najsilniej skażonych, gdzie ich procentowy udział wynosi tylko 1,5-4%, podczas gdy w strefie skażeń umiarkowanych dawka ze skażeń wewnętrznych może dochodzić do 25% skażeń dawki całkowitej.

Skażeniu promieniotwórczemu po wybuchu jądrowym ulega nie tylko teren, lecz także znajdujące się na nim przedmioty. Ich skażenie zależy od skażenia stopnia otaczającego terenu, a także położenia obiek-tów, od ich powierzchni i właściwości materiałów z jakich zostały wyko-nane. W pobliżu środka wybuchu obiekty mogą być skażone przez żużel promieniotwórczy oraz przez substancje promieniotwórcze aktywowane


77

przez neutrony. Najsilniejszemu skażeniu ulegają obiekty poziome, skie-rowane w stronę wybuchu. Na drodze przemieszczania się obłoku pro-mieniotwórczego silniejszemu skażeniu ulegają powierzchnie poziome, słabiej zaś pionowe. Możliwe jest także skażenie wewnętrznych po-wierzchni obiektów przez pył promieniotwórczy przenikający przez szcze-liny, drzwi i otwory.

Broń chemiczna

Broń chemiczna, niezależnie od osiągnięć uzyskanych w rokowa-niach pokojowych, a dotyczących zarówno jej produkcji, jak i stosowa-nia w wojnie, jest nadal nie tylko kontynuowana prawie we wszystkich państwach świata, lecz również jest prowadzona praca nad jej doskona-leniem. Co więcej, dane z różnych rejonów świata wskazują, że nadal utrzymują się tendencje zmierzające do opracowywania nowych ich ro-dzajów, modyfikowania już istniejących i wypracowywania nowych środków ich przenoszenia.

Z posiadanych danych wynika, iż państwa, zdając sobie w pełni sprawę ze skutków użycia broni chemicznej, dalej kontynuują zarówno opracowywanie nowych rozwiązań, jak i ich produkcję. Za główne przy-czyny tego stanu rzeczy uznać należy, z jednej strony - niskie koszty produkcji i niezbyt skomplikowaną ich technologię, a z drugiej - możli-wość strategicznego odstraszania, szczególnie w stosunku do swoich są-siadów. Jak wynika z doświadczeń minionych lat, tym tłumaczono ich rozwój w rejonie Bliskiego Wschodu. Dotyczy to zresztą, nie tylko pań-stw tego regionu (np. Iranu), lecz i innych, przykład Wietnamu, Chin i wielu innych.

Mimo, że niektórzy eksperci USA nie widzą przyszłości przed tą bronią, jednak uznają, iż może ona dla państw Trzeciego Świata być nawet bronią ofensywną. Dlatego jednostki przewidziane do działań w tych regionach przygotowują się do realizacji zadań w takiej sytuacji. Ponadto jest to również pretekst do kontynuowania badań w tym obsza-rze.

Rozwiązując problemy broni chemicznej, szczególną uwagę zwraca się na zwiększanie trwałości bojowych środków trujących. Można więc sądzić, że broń chemiczna będzie swoistą kartą przetar-gową, tym bardziej, że wiele produktów o znaczeniu badawczym, czy przemysłowym może być użytych do celów wojskowych, zwłaszcza dla stworzenia łatwo dostępnego środka trującego.

Destrukcyjne działanie różnych rażących środków - w tym wcale nie stanowiących broni - na środowisko, w którym przyjdzie walczyć, wskazuje, że na ewentualnym polu walki można mieć do czynienia z nowym, trudnym do rozwiązania problemem zagrożeń. Jest to tym bar-dziej realne, że w naszym otoczeniu znajdują się różne obiekty przemy-słowe, w tym rafinerie naftowe, zbiorniki magazynujące ropę naftową,


Rozdział 2.

78

terminale, stacje przeładunkowe i ropociągi, z których może nastąpić ce-lowe lub przypadkowe jej uwolnienie do otoczenia.

Przedstawiona sytuacja powoduje, że ważne jest nie tylko przygo-towanie sił zbrojnych do działań przy zagrożeniu lub nawet użyciu środ-ków chemicznych lecz faktu, iż możemy walczyć w rejonie, w którym znajdujące się środki mogą zostać przekształcone, nawet przypadkowo, w środki walki11.

Broń biologiczna

Broń biologiczna jest środkiem masowego zakażenia ludzi, zwie-rząt i żywności przez wykorzystanie chorobotwórczych drobnoustrojów oraz toksyn wytwarzanych przez bakterie. To rodzaj broni masowego rażenia, w której ładunkiem bojowym są mikroorganizmy chorobotwór-cze, np. wirusy, bakterie riketsje, grzybki oraz jady.

Do szczególnie niebezpiecznych chorób zakaźnych wywołanych środkami biologicznymi zalicza się między innymi: cholerę, dur brzusz-ny i plamisty, kleszczowe zapalenie opon mózgowych, czerwonkę bakte-ryjną, ospę, grypę, żółtą febrę, dżumę, wąglik, chorobę papuzią. Mogą one być rozprzestrzeniane przez: wiatr, samolot lub stałe „obłoki bakte-ryjne”.

Zarazki mogą być zaszczepione owadom lub gryzoniom i przez nie przenoszone na wodę, żywność i ludzi. Zakażenie ludzi i zwierząt może nastąpić również w wyniku wdychania zakażonego powietrza, picia wo-dy, ukąszeń, przedostania się do organizmu bakterii przez śluzówkę, rany i inne uszkodzenia skóry. W pierwszym okresie zakażenia biolo-gicznego powstają najczęściej pojedyncze oderwane od siebie ogniska zakażenia, łączące się w miarę rozwoju choroby w łańcuchy epidemiczne i epizoteniczne.

Oznakami używania broni biologicznej są „głuche” wybuchy bomb, obecność w miejscach wybuchu kropel cieczy i dużych odłamków oraz pojawienie się większej liczby gryzoni, insektów, kleszczy oraz or-ganizmów wcześniej nie spotykanych na danym terenie.

Wykrycie ataku biologicznego jest bardzo trudne, a jego zabójcze działanie może potęgować się z biegiem czasu. Czynnikami utrudniają-cymi lokalizację rejonów zakażeń są: utajniony okres rozwoju chorób zakaźnych, przemieszczanie ludzi na duże odległości jeszcze przed ujawnieniem się zakażenia, a także problemy w ujawnieniu niektórych nosicieli chorób zakaźnych.

Przed zakażeniem chorobą chronią tylko indywidualne i zbiorowe środki ochrony przed skażeniami. W celu ochrony ludzi przeprowadza się również szczepienia ochronne. Po wyjściu z terenu skażonego należy przeprowadzić zabiegi dezynfekcyjne ubioru, obuwia i innych rzeczy.

11 R. Olszewski, Bezpieczeństwo współczesnego świata, Wydawnictwo Adam

Marszałek, Toruń 2005, s. 61-67.


79

Rany i zadrapania należy zabezpieczyć przed drobnoustrojami. Do czasu przeprowadzenia całkowitych zabiegów sanitarnych nie wolno jeść, pić i palić papierosów. Wodę można pić tylko po trzydziestominutowym goto-waniu. W przypadku zaobserwowania zmian chorobowych należy na-tychmiast zwrócić się do lekarza.

W zależności od zastosowanego drobnoustroju lub toksyny, broń biologiczna obezwładnia lub uśmierca nie tylko ludzi i zwierzęta, lecz może również powodować zniszczenie upraw roślin jadalnych i przemy-słowych. Do prowadzenia działań mogą służyć przede wszystkim te środki, które można masowo produkować oraz są względnie trwałe. Na-wet w niesprzyjających warunkach łatwo je rozsiać. Wyjątkowo atrak-cyjne dla celów terrorystycznych mogą się okazać tzw. choroby odzwie-rzęce, normalnie występujące u zwierząt, w pewnych warunkach ataku-jące także ludzi. Są to np. bruceloza, tularemia, gorączka Q lub wąglik. Ten ostatni (wąglik) może się okazać szczególnie przydatny w działa-niach terrorystycznych, gdyż jest to niepozorny, przypominający kakao, brunatny proszek. Jego garść odpowiednio rozpylona, może zabić tysią-ce ludzi. Obiecujące wyniki przyniosły także badania nad wysoce zakaź-nymi drobnoustrojami wywołujące znane od dawna plagi, takie jak czarna ospa wywołana przez wirusy ospy czy dżuma, którą wywołują bakterie Yersinia pestis.

Śmiercionośność można również zwiększyć stosując mikroorga-nizm, który miejscowa ludność nie jest uodporniona. Zastosowanie in-żynierii genetycznej do produkowania nie istniejących dotąd w przyro-dzie wariantów drobnoustrojów pozwala otrzymać mikroby o wiele bar-dziej śmiercionośne swych naturalnych pierwowzorów.

Teoretycznie istnieją sposoby ochrony przed atakiem. Wcześniej-sze ostrzeżenie, sprawnie działające służby medyczne oraz wyposażenie ludności w maski przeciwgazowe i odzież ochronną oraz odpowiednie przeszkolenie mogą w pewnym stopniu ograniczyć skutki użycia broni biologicznej. W praktyce jednak nie ma możliwości skutecznej ochrony większych skupisk ludzi. Jednym z najpoważniejszych problemów jest brak systemów umożliwiających wykrycie samego faktu wystąpienia ataku. Ponadto bardzo trudno zidentyfikować użyty mikroorganizm. Je-żeli nie zna się z wyprzedzeniem czynnika zakaźnego, a co gorsza, nie dysponuje się skutecznym na niego lekiem lub szczepionką, to prak-tycznie nie ma możliwości zabezpieczenia przed jego skutkami.

Jeżeli zna się czynnik wywołujący chorobę, to jej skutki w niektó-rych przypadkach złagodziłoby leczenie środkami antybakteryjnymi, an-tywirusowymi czy przeciwgrzybicznymi. Jednak, jak obliczono w USA, atak na jedno duże miasto przy użyciu bakterii wywołującej wąglik, do-prowadziłby do zużycia całych zapasów antybiotyków tego kraju w ciągu dwóch tygodni


Rozdział 2.

80

Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że jedyną skuteczną formą ochrony przed bronią biologiczną jest zapobieganie jej produkcji i magazynowania.

Broń konwencjonalna

Uwzględniając sytuację, która zaistniała po uderzeniach z 11 września 2001 r. uznano, iż walka z międzynarodowym terroryzmem stała się pilnym i niezmiernie ważnym zadaniem polityki bezpieczeń-stwa. Z tego punktu widzenia militarna zdolność do interwencji jako środek do obrony państw i Sojuszu jest niezbędna przede wszystkim w celu:

• niedopuszczenia do prawdopodobnych konfliktów lub zakoń-czenia już istniejących wojen, gdyż stanowią one pożywkę dla powstania i rozwoju organizacji terrorystycznych;

• rozbicia fizycznego struktur terrorystycznych i ich ośrodków szkoleniowych;

• przeprowadzenia prewencyjnych operacji, uniemożliwiających wsparcie terrorystów przez różne państwa tym zainteresowane.

Należy do tego dodać zdolność do ofensywnych i defensywnych operacji informacyjnych w celu przeciwdziałania uderzeniom oraz in-formacyjnej ochrony nie tylko stanowisk dowodzenia, lecz i innych sys-temów (struktur) informacyjnych przed wszelkimi atakami terrorystycz-nymi12.

Należy jednak brać także pod uwagę, że siły zbrojne muszą rów-nież być gotowe do działanie w wielu innych sytuacjach, które prowa-dzone są dla osiągnięcia celów politycznych nie mających związku z działaniami fundamentalistycznymi13.

Trzeba bowiem zdać sobie sprawę z tego, że wszelkie tendencje rozwojowe w siłach zbrojnych są uzależnione z jednej strony - od dyna-miki rozwoju państwa (sojuszu), a z drugiej - od rozwoju polityki bezpie-czeństwa, której jednoznaczne ukierunkowanie staje się coraz trudniej-sze. Siły zbrojne muszą i stale być zdolne do:

• szybkiego dostosowania się do nowych form i sposobów prowa-dzi działań,

• nowych występujących w nich elementów, • nowych zadań i pojawiających się innowacji technologicznych. Są to czynniki, które niewątpliwie mają wpływ na częste, lecz nieś

konieczne zmiany. Zmusza to także do ciągłego profesjonalnego dosko-nali sił zbrojnych, które pozwala dostosować je do zaistniałej sytuacji.

12 T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa, P W S T - E w Jarosławiu, Ja-rosław 2012, s. 76.

13 Z. Ciekanowski, Zwalczanie terroryzmu w Polsce, PWST-E w Jarosławiu, Jaro-sław 2015, s. 98.


81

Pojawiają się nowe scenariusze polityki bezpieczeństwa. Dynami-ka tych zjawisk i związana z nimi niepewność wymagają, by siły zbrojne przyszłości były zdolne w bardzo krótkim czasie reagować na pojawiają-ce się nowe formy konfliktu. Ich główne siły i środki, przez zdolność do wczesnego rozpoznawania ognisk konfliktów, powinny mieć możliwość użycia nie tylko głównych sił na duże odległości i interweniowania w wypadku kryzysu przy małych stratach, lecz również ochrony własnych sił zbrojnych, ludności i ważnych obiektów, a szczególnie struktury in-formacyjnej przed uderzeniami zarówno przy wykorzystaniu własnych środków konwencjonalnych, jak i informacyjnych. Powinny mieć także możliwość rozpoznania zagrożeń środków masowego rażenia.

1.6.Zagrożenia ekonomiczne

Zagrożenia ekonomiczne bezpieczeństwa narodowego dotyczą pro-blematyki produkcji, wymiany i rozdziału różnych dóbr w państwie oraz racjonalnego nimi dysponowania dla pomnażania ogólnego dobrobytu.

Często są one identyfikowane i utożsamiane jako zagrożenia go-spodarcze. Obejmują finanse państwa, proces produkcji, handel i do-stęp do surowców, w szczególności energetycznych. W poszczególnych przypadkach zagrożenie ekonomiczne państwa może urzeczywistniać się przez:

• niskie tempo rozwoju gospodarczego pogłębiające dysproporcję w rozwoju ekonomicznym w stosunku do innych państw,

• ograniczenie dostępu do rynku wewnętrznego innych państw, środków finansowych i zasobów naturalnych,

• utratę rynków zbytu, • egoizm ekonomicznych rozwiniętych państw świata i międzyna-

rodowych koncernów, • niszczenie i zakłócanie pracy sieci informacyjnych, • reglamentację lub ograniczanie dostępu do najnowszych tech-

nologii przez państwa rozwinięte, • powstawanie stref głodu i ubóstwa, • ograniczanie wydatków na badania naukowe i brak transferu

osiągnięć naukowych do gospodarki, • blokady gospodarcze i dyskryminacją gospodarczą, • obecność gospodarce międzynarodowych grup przestępczych

tworzenie warunków do „prania brudnych pieniędzy”, • niestabilność finansową państwa kryzys wydatków publicz-

nych, • brak i niski poziom nakładów na inwestycje oraz „przejadanie

zysków”, • przestępczość gospodarzą i powstawanie „szarej strefy” gospo-

darki, • pauperyzacją społeczeństwa i masowe bezrobocie,


Rozdział 2.

82

• nadmierny import towarów prowadzący do nieopłacalności własnej produkcji i zmniejszanie zatrudnienia w kraju,

• spekulacje finansowe, • brak mechanizmów konkurencji gospodarczej i nakręcanie ko-

niunktury przez produkcję zbrojeniową14.

1.7.Zagrożenia społeczne

Termin zagrożenia społeczne bezpieczeństwa narodowego w publi-kacjach pojawia się rzadko. Częściej w typologiach zagrożeń bezpieczeń-stwa wymienia się nazwy: społeczno-kulturowe, psychospołeczne, kul-turowe lub cywilizacyjne. Określenie zagrożenia społeczne zawiera w so-bie wszystkie przypadki odnoszące się do niebezpieczeństwa utraty życia i zdrowia, tożsamości narodowej i etnicznej poszczególnych społeczności oraz bezpieczeństwa socjalnego i publicznego. Wynika to z wyróżnianych cech każdego społeczeństwa, jakim jest odrębność od innych zbiorowo-ści, wzajemne oddziaływania pomiędzy jego członkami, wspólne teryto-rium, instytucje, sposób komunikowania się, podobieństwo warunków życia, podział pracy, normy i wzorce postępowania. Zaliczyć można do nich:

• naruszenie praw człowieka i podstawowych wolności, • uprzedzenia kulturowe i religijne oraz dyskryminację mniejszo-

ści narodowych, etnicznych, kulturowych, religijnych i języko-wych,

• dyskryminację płci, • manipulacje świadomością i psychiką przy pomocy środków

masowego przekazu, ograniczanie wolności mediów, • nacjonalizm, szowinizm, ksenofobię, fundamentalizm religijny, • patologie społeczne (przestępczość, terror, struktury mafijne,

narkomanię, epidemie, prostytucję, alkoholizm, analfabetyzm, masowe bezrobocie, rodziny dysfunkcjonalne),

• masowe migracje (ekonomiczne, ekologiczne), • alienację społeczną (konsumeryzm, sekciarstwo religijne, eska-

pizm, powstanie klasy tzw. kognitatorów – osób nie uznających wartości narodowych, a odnajdujących się w świecie wirtual-nym),

• nadużycia wiedzy przeciwko ludzkości, • dewaluację wartości ludzkich, zacieranie różnic między dobrem

a złem, • kult przemocy, brutalizację stosunków międzyludzkich, • katastrofy i kataklizmy prowadzące do naruszenia systemu

społecznego,

14 R. Jakubczak, Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III RP, Dom Wydawniczy BELLONA, Warszawa 2003, s. 94 – 95.


83

• upadek systemu ochrony zdrowia ludności, • kradzieże dóbr kultury, • kryzysy demograficzne, • ubożenie i głód dużych grup społecznych, • degradację infrastruktury komunikacyjnej, mieszkaniowej i

środków transportu15. Problem bezpieczeństwa społecznego nabiera więc coraz większego

znaczenia. Łączy on bowiem możliwość prowadzenia dialogu z docho-dzeniem do cząstkowych celów, z przyjmowaniem różnych kompromi-sów. Głównego znaczenia nabiera w tym obszarze „bezpieczeństwo spo-łeczne”. W tym kontekście wzrasta znaczenie humanitarnej strefy współpracy międzynarodowej dla ochrony praw człowieka, idei wolności i demokracji. Umożliwia to wykorzystanie w większym stopniu możliwo-ści organizacji międzynarodowych, w tym szczególnie ONZ i OBWE.

Uogólniając można więc stwierdzić, iż celem polityki społecznej jest kreowanie „dobra” społecznego, a więc urzeczywistnianie sprawie-dliwości społecznej oraz likwidowanie „zła” społecznego, czyli usuwanie i łagodzenie kwestii społecznych.

W związku z powyższym działalność w sferze polityki społecznej ma na celu:

• poprawę pozycji grup słabszych ekonomicznie i społecznie, • zapobieganie ryzykom zagrażającym egzystencji najuboższych

grup, • organizowanie postępu społecznego, • obronę przed niezaspokojeniem elementarnych i rozwojowych

potrzeb człowieka, • łagodzenie nierówności i ubóstwa, • minimalizowanie społecznego ryzyka, • optymalizację podziału pomyślności16. Szczególną rolę do spełnienia ma działalność społeczna w zakresie

zwalczania zorganizowanej przestępczości. Jest, obok broni masowego rażenia i terroryzmu, najgroźniejszym wyzwaniem współczesności, z ja-kimi społeczność międzynarodowa musi się zmierzyć. Jest to zjawisko, które charakteryzuje się szczególną dynamicznością w rozwoju. Jest to ponadto zagrożenie, które nie uznaje żadnych granic moralnych. Jego główną cechą jest użycie przemocy, względnie groźba jej użycia.

W celu zwiększenia bezpieczeństwa w zakresie obrony przed prze-stępczością zorganizowaną należałoby dążyć do :

15 R. Jakubczak, Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III RP, Dom

Wydawniczy BELLONA, Warszawa 2003, s. 96. 16 A. Skrabacz, Bezpieczeństwo społeczne, „Zeszyty Naukowe AON”, Warszawa

2002, nr 3-4, s. 272.


Rozdział 2.

84

• ugruntowania w społeczeństwach przekonania, że wspieranie służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo przyczynia się do zwiększenia skuteczności ich działania;

• podjęcia zdecydowanych działań ukierunkowanych na dezinte-grację rozpoznawanych grup przestępczych oraz środowisk mo-gących stanowić bazę dla owych przestępców;

• uwzględnienia w szkoleniu i działalności sił reagowania kryzy-sowego, że świat przestępczy nieustannie poszukuje nowych źródeł zysków;

• określenia jasnych i przejrzystych mechanizmów i procedur kierowania reagowaniem w sytuacji zagrożenia działalnością zorganizowanych grup przestępczych;

• jednoznacznego zdefiniowania zasad współpracy i wzajemnych relacji pomiędzy krajowymi i międzynarodowymi podmiotami działającymi w sferze zwalczania zorganizowanej przestępczo-ści;

• zapewnienia, by pozbawiać sprawców przestępstw korzyści ma-terialnych z nich osiągniętych;

• przeciwstawienia przestępczości zorganizowanej silnej i sku-tecznej reakcji państw i organizacji międzynarodowych;

• wprowadzenia nowoczesnych rozwiązań techniczno-organizacyjnych w zakresie identyfikacji osób oraz zabezpie-czenia dokumentacji i transmisji informacji17.

1.8. Zagrożenia ekologiczne

Zagrożenie ekologiczne bezpieczeństwa państwa odnosi się do funkcjonowania żywej przyrody oraz warunków życia człowieka w tym środowisku i trwałego rozwoju narodu. Zagrożenie to może wywołać działalność człowieka (antropomorficzne) i czynniki naturalne (nieantro-pomorficzne)18. Definiowane jest jako rodzaj zagrożenia, w wyniku któ-rego może nastąpić niebezpieczeństwo dla istot żywych, na skutek zmia-ny środowiska naturalnego19. Do zdarzeń tego typu możemy zaliczyć:

• niekontrolowaną eksploatację zasobów naturalnych (wyrąb la-sów, nadmierne odłowy zwierząt, rabunkowe wydobywanie ko-palin),

• masowe zanieczyszczanie wody, powietrza, gleby, • brak gospodarki odpadami komunalnymi, przemysłowymi i

nuklearnymi,

17. T. Leszczyński, Związki terroryzmu z przestępczością zorganizowaną, Warszawa 2005, s. 38.

18 Z. Ciekanowski, S. Krysiński, Zarządzanie kryzysowe w Polsce w sytuacjach zagrożeń niemilitarnych jako sposób umacniania bezpieczeństwa państwa, PWST-E w Jarosławiu, Jarosław 2014, s. 116.

19 Tamże, s. 89.


85

• stosowanie niebezpiecznych technologii przemysłowych prowa-dzących do zmian w atmosferze (likwidacja powłoki ozonowej, ocieplanie klimatu, wzrost emisji promieniowania ultrafioleto-wego),

• katastrofy naturalne i przemysłowe, • naruszenie stosunków wodnych w środowisku (odwracanie

biegu rzek, brak racjonalnej gospodarki leśnej) prowadzące do erozji gleb, osuwisk i pustynnienia terenów,

• chaotyczną urbanizację, • próby nuklearne i nowych typów broni (np. geofizyczna, me-

teorologiczna)20. Do zagrożeń naturalnych zaliczamy: • susze, • mrozy, • powodzie, • pożary, • wiatry, • trzęsienia ziemi, • lawiny, • opady. Susze są to długotrwałe okresy bezopadowe, które w Polsce mają

zwykle charakter dynamiczny, objawiający się pogłębiającą różnicą po-między zasobami wodnymi a potrzebami wody. Susza rozwija się w na-stępujących cyklach:

• susza atmosferyczna z brakiem lub bardzo małymi opadami- powoduje zmniejszenie zapasów wody w hydrosferze i zawarto-ści pary wodnej w atmosferze,

• susza glebowa- powstaje, gdy przedłuża się okres bezopadowy i następuje przesuszenie powierzchniowych, a następnie głęb-szych warstw gleby,

• susza hydrologiczna- powstaje, gdy następuje zmniejszenie od-pływu wód gruntowych do wód powierzchniowych, a w efekcie zmniejszenie przepływu w rzekach21.

Mróz to temperatura powietrza poniżej 0°C mogąca spowodować odmrożenia, a nawet zamarznięcia ludzi, trudności w komunikacji i go-spodarce.

Zimy charakteryzują się w postaci: • bardzo niskich temperatur powietrza i powierzchni ziemi- poni-

żej -10°C,

20. R. Jakubczak, J. Flis, Bezpieczeństwo narodowe Polski XXI wieku, Wydaw.

BELLONA, Warszawa 2006, s. 113. 21 J. Wolanin, Zarys teorii bezpieczeństwa obywateli, DANMAR, Warszawa 2005,

s. 291.


Rozdział 2.

86

• niskich temperatur powietrza i powierzchni ziemi, niewiele po-niżej 0°C , wywołując zamarzanie wody ze stopionego śniegu lub przechłodzonych kropel mżawki i deszczu- powodując goło-ledź,

• zamieci śnieżnej polegającej na przenoszeniu śniegu przez mniej lub bardziej silny wiatr, powodując tworzenie się np. zasp śnieżnych,

• zawiei śnieżnej- w czasie której występuje opad śniegu porywa-ny przez silny wiatr,

• szadzi powstającej w wyniku osadzania się przechłodzonych kropelek mgły w czasie mrozów22.

Powodzie to przejściowe zjawiska hydrologiczne polegające na wezbraniu wód rzecznych lub morskich w ciekach wodnych, zbiorni-kach lub na morzu powodujące po przekroczeniu przez wodę stanu brzegowego zatopienie znacznych obszarów lądu - dolin rzecznych, tere-nów nadbrzeżne lub depresyjnych, doprowadzające do wymiernych strat społecznych i materialnych. Jest jedną z najbardziej groźnych i niszczy-cielskich w skutkach klęsk żywiołowych. Walka z nią jest stale aktual-nym problemem ogólnoświatowym. Poważny wpływ na występowanie powodzi ma istniejący układ rzek oraz występująca w poszczególnych okresach roku sytuacja hydrologiczno-meteorologiczna. Przyczyny wy-stąpienia powodzi mogą więc być wielorakie: intensywne opady deszczu, roztopy wiosenne, zatamowanie biegu rzeki przez zatory lodowe czy osuwiska, uszkodzenie obiektów hydrotechnicznych (np. przerwanie tamy), cofka, tsunami i in. Paradoksalnie, częstym i bardzo groźnym zjawiskiem na terenach suchych jest tzw. powódź błyskawiczna.

Powodzie w Polsce ze względu na proces powstawania, wezbrania można podzielić na typy:

• opadowe – których przyczyną są silne opady naturalne czyli o dużym natężeniu lub rozlewne na dużym obszarze zlewnym,

• roztopowe – których przyczyną jest gwałtowne topnienie śnie-gu,

• zimowe – których przyczyną jest nasilenie niektórych zjawisk lodowych,

• sztormowe – których przyczyną są silne wiatry, sztormy wystę-pujące na zalewach i wybrzeżach23.

Wielkość powodzi określa się w 3-stopniowej skali: • małe - o zasięgu lokalnym, • średnie - o zasięgu regionalnym, nie mają wpływu na

funkcjonowanie państwa,

22. Tamże, s. 292. 23 http://www.wikipedia.org/wiki/Powódź, 21.08.2016.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Hydrologia

http://pl.wikipedia.org/wiki/Wezbranie

http://pl.wikipedia.org/wiki/Rzeka

http://pl.wikipedia.org/wiki/Morze

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ciek_wodny

http://pl.wikipedia.org/wiki/Zbiornik_wodny

http://pl.wikipedia.org/wiki/Zbiornik_wodny

http://pl.wikipedia.org/wiki/Morze

http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zatopienie&action=edit&redlink=1

http://pl.wikipedia.org/wiki/L%C4%85d

http://pl.wikipedia.org/wiki/Dolina

http://pl.wikipedia.org/wiki/Depresja_(geografia)

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kl%C4%99ska_%C5%BCywio%C5%82owa

http://pl.wikipedia.org/wiki/Rzeka

http://pl.wikipedia.org/wiki/Meteorologia

http://pl.wikipedia.org/wiki/Deszcz

http://pl.wikipedia.org/wiki/Odwil%C5%BC

http://pl.wikipedia.org/wiki/Zator_lodowy

http://pl.wikipedia.org/wiki/Osuwisko

http://pl.wikipedia.org/wiki/Zapora_wodna

http://pl.wikipedia.org/wiki/Cofka

http://pl.wikipedia.org/wiki/Tsunami

http://pl.wikipedia.org/wiki/Opad_atmosferyczny

http://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Anieg


http://pl.wikipedia.org/wiki/Sztorm

http://pl.wikipedia.org/wiki/Zalew

http://pl.wikipedia.org/wiki/Wybrze%C5%BCe

http://pl.wikipedia.org/wiki/Skala

http://pl.wikipedia.org/wiki/Pa%C5%84stwo

http://www.wikipedia.org/wiki/Pow%C3%B3d%C5%BA


87

• duże - o zasięgu krajowym, mają charakter klęski żywiołowej, zakłócają normalne funkcjonowanie państwa lub jego dużej części, istnieje wtedy konieczność pomocy międzynarodowej24.

Skutki powodzi są bardzo rozległe i wielopłaszczyznowe do których należy zaliczyć:

• utrata życia ludzi i zwierząt, • zalane grunty uprawowe, • ewakuacja ludzi, • zalane drogi szlaki kolejowe, mosty, zniszczone i uszkodzone

inne obiekty inżynierskie i techniczne, • uszkodzone wały przeciwpowodziowe, • zalane oczyszczalnie ścieków, szamba, wysypiska odpadów

komunalnych i przemysłowych, • uwolnienie bakterii chorobotwórczych (padłe zwierzęta, cmen-

tarze) i znaczne ilości substancji chemicznych jak: siarczanów, siarczków, chlorków, magnezu, sodu, potasu, metali ciężkich, środków ochrony roślin, nawozów sztucznych, produktów ro-popochodnych , toksycznych środków chemicznych i wielu in-nych,

• zagrożenie epidemiologiczne jak: dur brzuszny, czerwonka bak-teryjna, tężec, wirusowe zapalenie wątroby typu A,

• konieczność zapewnienia wody dla ludności przede wszystkim zdatnej do picia,

• przenoszenie do łańcucha pokarmowego bakterii chorobotwór-czych, substancji chemicznych i toksyn,

• odległe skutki dotyczące mórz gdzie spływa fala powodziowa (w Polsce dotyczy to Bałtyku w zlewisku którego leży cały nasz kraj),

• znaczne straty materialne, • straty zdrowotne i moralne25. Pożary to niekontrolowane rozprzestrzenianie się ognia, które

stwarza zagrożenie dla ludzi i obiektów, jest to ogień ogarniający budyn-ki, lasy, torfowiska, płody rolne itp. Ze względu na swe niespodziewane powstanie i szybkie rozprzestrzenianie się mogą wywołać następstwa wtórne np. wybuchy zbiorników paliw, powstanie trujących par i gazów, zawalenia się budynków26. Przyczyny pożarów w czasie pokoju:

• wadliwa instalacja elektryczna, przebicie izolacji elektrycznej, zwarcie,

• podpalenia,

24 http://www.eszkola.pl/czytaj/Powodzie/3630, 22.08.2016. 25 http://www.sciaga.pl/tekst/30436-31-powodzie, 22.08.2016. 26 G. Adamczyk, B. Breitkopf, Z. Wowra, Przysposobienie obronne, Wydawnictwa

Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998, s. 6.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kl%C4%99ska_%C5%BCywio%C5%82owa

http://pl.wikipedia.org/wiki/Instalacja_elektryczna

http://pl.wikipedia.org/wiki/Przebicie

http://pl.wikipedia.org/wiki/Zwarcie

http://pl.wikipedia.org/wiki/Podpalenie

http://www.eszkola.pl/czytaj/Powodzie/3630

http://www.sciaga.pl/tekst/30436-31-powodzie


Rozdział 2.

88

• nieumyślne zaprószenia ognia przez człowieka, • pioruny, • wypadki komunikacyjne, • wypalanie traw, • samozapalenia – dotyczy substancji, które zostały silnie skon-

centrowane w jednym miejscu, jak na przykład: wilgotne siano, wata, torf, węgiel, farby. W ich wnętrzu, ze względu na brak cyrkulacji powietrza, wytwarza się temperatura powyżej 200°C (zazwyczaj powyżej 250°C!), co prowadzi do tlenia, a dalej po-wstania płomieni. Niektóre rośliny i całe formacje roślinne są przystosowane do okresowych pożarów, a ich budowa i wydzie-lane przez nie substancje (np. olejki eteryczne) sprzyjają samo-zapłonowi.

Przyczyny pożarów w czasie wojny: • użycie bojowych środków zapalających (np. granatów, napal-

mu, termitu), • promieniowanie cieplne po wybuchu na przykład bomby ato-

mowej27. Fazy rozwoju pożaru: • Faza I o charakteryzuje się rozszerzaniem ognia od źródła zapale-

nia, w tej fazie następuje gwałtowny wzrost temperatury. • Faza II

o pożar osiąga pełny rozwój przez objęcie płomieniem całego pomieszczenia, lub przez wniknięcie w głąb materiału pal-nego, faza ta ma najwyższą temperaturę ok. 800-1200°C

• Faza III o następuje dopalanie się resztek materiału palnego oraz ża-

rzenie, w fazie tej temperatura stopniowo zaczyna spadać • Faza IV

o jest to faza, w której następuje stygnięcie pogorzeliska, a temperatura osiąga wartość sprzed zapaleniem.

Wiatr to ruch powietrza atmosferycznego o przeważającej składo-wej poziomej względem powierzchni Ziemi, powstały wskutek nierów-nomiernego rozkładu ciśnienia atmosferycznego na danym poziomie nad powierzchnią Ziemi. Wiatr określają dwa parametry - kierunek, oznacza-jący, skąd wieje wiatr, określony m.in. za pomocą róży wiatrów, oraz prędkość, wyrażana najczęściej w m/s lub km/godz., węzłach (mila morska/godz.) oraz w umownej skali Beauforta28.

Silne wiatry są ekstremalnymi zjawiskami oddziaływującymi w sposób długotrwały lub uderzeniowy, przy czym czas tego oddziaływania odgrywa istotną rolę w tworzeniu się skutków. W praktyce życia spo-

27 http://www.wikipedia.org/wiki/Pożar, 22.08.2016. 28 http://portalwiedzy.onet.pl/18745,haslo.html, 23.08.2016.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Piorun

http://pl.wikipedia.org/wiki/Wypadki_komunikacyjne

http://pl.wikipedia.org/wiki/Wypalanie_traw

http://pl.wikipedia.org/wiki/Siano_(agrotechnika)

http://pl.wikipedia.org/wiki/Wata

http://pl.wikipedia.org/wiki/Torf

http://pl.wikipedia.org/wiki/Farba

http://pl.wikipedia.org/wiki/Cyrkulacja

http://pl.wikipedia.org/wiki/P%C5%82omie%C5%84

http://pl.wikipedia.org/wiki/Olejki_eteryczne

http://pl.wikipedia.org/wiki/Bojowe_%C5%9Brodki_zapalaj%C4%85ce

http://pl.wikipedia.org/wiki/Granat_(bro%C5%84)

http://pl.wikipedia.org/wiki/Napalm

http://pl.wikipedia.org/wiki/Napalm

http://pl.wikipedia.org/wiki/Termit_(pirotechnika)

http://pl.wikipedia.org/wiki/Promieniowanie

http://pl.wikipedia.org/wiki/Bro%C5%84_j%C4%85drowa

http://pl.wikipedia.org/wiki/Bro%C5%84_j%C4%85drowa

http://portalwiedzy.onet.pl/23553,,,,cisnienie_atmosferyczne,haslo.html

http://portalwiedzy.onet.pl/74062,,,,roza_wiatrow,haslo.html

http://portalwiedzy.onet.pl/19355,,,,beauforta_skala,haslo.html

http://www.wikipedia.org/wiki/Po%C5%BCar

http://portalwiedzy.onet.pl/18745,haslo.html


89

łecznego i gospodarczego za silny wiatr przyjmuje się wiatr wiejący z prędkością około 17-24 m/s , co odpowiada 8-10° w skali Beauforta.

Wśród lokalnych cyrkulacji powietrza, które wywołują niekorzyst-ne skutki należy wymienić:

• fen- wiatr halny, którego porywy osiągają prędkość kilkadzie-siąt m/s,

• wichurę, która jest silnym wiatrem pojawiającym się najczęściej nad morzem lub w górach, jego średnia prędkość przekracza 21 m/s,

• huragan (nawałnica) o prędkości przekraczającej 33 m/s, wy-stępuje najczęściej na morzu, gdzie przemieszczające się powie-trze nie napotyka na żadne przeszkody,

• wiry powietrzne- krótkotrwałe formy wiatrowe trwające do 10 minut29.

Trzęsienie ziemi jest jednym z najbardziej niszczycielskich zjawisk naturalnych. Podczas trzęsienia w zależności od jego siły, podłoże może łagodnie falować lub gwałtownie unosić się w górę i w dół. Czasami zdarzają się poziome przesunięcia gruntu. Zjawisko to trwa zazwyczaj od kilku sekund do nawet kilku minut. Często głównemu wstrząsowi towarzyszą tzw. wstrząsy wtórne, z których każdy jest słabszy od poprzedniego. Nie oznacza to jednak, że wstrząsy wtórne są mniej groźne. Potrafią one dokonać nawet większych zniszczeń niż główny wstrząs. Większość trzęsień ziemi i stref wulkanicznych na świecie w rzeczywistości znajduje się na obszarach, gdzie dwie płyty stykają się lub rozsuwają. Zdarza się, że przez długie okresy płyty tektoniczne stoją w bezruchu, ponieważ hamuje je siła tarcia. Kiedy naprężenia stają się zbyt duże, wówczas następuje gwałtowne pęknięcie uruchamiające płyty, co powoduje trzęsienie. Kiedy następuje wstrząs, powstają fale sejsmiczne rozchodzące się od epicentrum trzęsienia ziemi, czyli punktu na powierzchni Ziemi położonego prostopadle nad ogniskiem trzęsienia. Rozróżnia się trzy podstawowe rodzaje fal: podłużne (P), rozchodzące się w taki sam sposób jak fale dźwiękowe i powodujące drgania wzdłuż drogi fali; poprzeczne (S), wywołujące drgania skał prostopadłe do drogi fali, powierzchniowe, wywołujące falowanie gruntu i wzmagające zniszczenia dokonane przez fale S. Skutki trzęsienia ziemi zależą od takich czynników jak: siła wstrząsów, głębokość na której powstają, oraz rodzaj skał na powierzchni ziemi. Grunt może się unosić, zapadać lub pękać. W obszarach górzystych mogą wystąpić lawiny nawet na łagodnych stokach. Gdy ognisko trzęsienia znajduje się pod dnem morza, powstają ogromne fale

29 J. Wolanin, Zarys teorii bezpieczeństwa obywateli, DANMAR, Warszawa 2005,

s. 292.

http://portalwiedzy.onet.pl/19355,,,,beauforta_skala,haslo.html


Rozdział 2.

90

nazywane tsunami. Do zapisu drgań podczas trzęsienia ziemi służą bardzo czułe urządzenia - sejsmometry.30

Podział trzęsień ziemi: • ze względu na przyczynę:

o tektoniczne – najczęstsze (90%) i najgroźniejsze. Ich przy-czyna to gwałtowne rozładowanie energii nagromadzonej w skorupie ziemskiej lub górnym płaszczu. Energia w ośrod-kach skalnych kumuluje się, a gdy przekroczy krytyczną wartość, ośrodek pęka powodując wstrząs. Większość trzę-sień tego typu powstaje w strefach granicznych płyt litosfe-ry. Trzęsienia tektoniczne występują także w młodych pa-smach fałdowych, w strefach, gdzie subdukcja już wygasła. Trzęsienia tektoniczne są związane z przemieszczaniem się mas skalnych w istniejących uskokach, lub z powstawa-niem nowych, młodych uskoków. Różnią się od trzęsień wulkanicznych tym, że od razu następuje najsilniejszy wstrząs, podczas gdy w trzęsieniach wulkanicznych wstrzą-sy są stopniowo coraz silniejsze.

o wulkaniczne – stanowią ok. 7% trzęsień. Ich geneza związa-na jest z gwałtownymi erupcjami wulkanów lub zapadaniem się stropów opróżnianych komór magmowych.

o zapadowe – związane z obszarami krasowymi, na których dochodzi do zawalania się stropów nad jaskiniami lub in-nymi próżniami w podłożu. Stanowią ok. 2% ogółu trzęsień, ich skutki są słabo odczuwalne.

o antropogeniczne – wstrząsy spowodowane tąpnięciami. Do ich powstania może przyczynić się także naruszenie równo-wagi naprężeń w górotworze bądź też napełnienie zbiornika zaporowego. Na obszarach gęsto zabudowanych mogą spo-wodować znaczące szkody materialne. Występują na przy-kład na Górnym Śląsku, w okolicach Bełchatowa, na Dol-nym Śląsku i w Pieninach.

• ze względu na głębokość ogniska: o płytkie (85%) – poniżej 70 km, o średnie (12%) – 70-350 km, o głębokie (3%) – powyżej 350 km31.

• Lawina - gwałtowna utrata stabilności i przemieszczanie się: spadanie, staczanie lub ześlizgiwanie się ze stoku gór-skiego mas śniegu, lodu, gleby/gruntu, materiału skalnego, bądź ich mieszaniny (ruch jednego typu ma-teriału z reguły powoduje ruch innego typu materiału znajdującego się na zboczu). Lawina jest najgwałtowniej-

30 http://www.zjawiska.webpark.pl/ttrzas.htm, 23.08.2016. 31 http://www.wikipedia.org/wiki/Trzęsienie_ziemi, 23.08.2016.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Skorupa_ziemska

http://pl.wikipedia.org/wiki/P%C5%82aszcz_ziemski

http://pl.wikipedia.org/wiki/P%C5%82yta_tektoniczna

http://pl.wikipedia.org/wiki/Litosfera

http://pl.wikipedia.org/wiki/Litosfera

http://pl.wikipedia.org/wiki/G%C3%B3ry_fa%C5%82dowe

http://pl.wikipedia.org/wiki/Subdukcja

http://pl.wikipedia.org/wiki/Komora_magmowa

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kras_(geologia)

http://pl.wikipedia.org/wiki/Jaskinia

http://pl.wikipedia.org/wiki/G%C3%B3rotw%C3%B3r_(g%C3%B3rnictwo)

http://pl.wikipedia.org/wiki/Zbiornik_retencyjny

http://pl.wikipedia.org/wiki/Zbiornik_retencyjny

http://pl.wikipedia.org/wiki/G%C3%B3rny_%C5%9Al%C4%85sk

http://pl.wikipedia.org/wiki/Be%C5%82chat%C3%B3w

http://pl.wikipedia.org/wiki/Dolny_%C5%9Al%C4%85sk

http://pl.wikipedia.org/wiki/Dolny_%C5%9Al%C4%85sk

http://pl.wikipedia.org/wiki/Pieniny


http://pl.wikipedia.org/wiki/L%C3%B3d

http://pl.wikipedia.org/wiki/Gleba

http://pl.wikipedia.org/wiki/Grunt

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ska%C5%82a


http://www.zjawiska.webpark.pl/ttrzas.htm

http://www.wikipedia.org/wiki/Trz%C4%99sienie_ziemi


91

szą postacią ruchów masowych i stanowi olbrzymie zagrożenie dla ludzi i ich otoczenia oraz infrastruktury. Występowanie lawin można jednak w pewnym stopniu przewidywać, a moment ich uruchomienia monitorować (np. przy wykorzystaniu geofonów jako systemu wcze-snego ostrzegania, przy założeniu że lawina powstaje w pewnej stałej strefie. Ewentualnie można monitorować szlaki schodzenia lawin, które są definiowane rzeźbą te-renu. Jest to powszechna praktyka np. na terenach alpej-skich). Między cząstkami materiału leżącego na zboczu lub go budującego oraz między materiałem, a podłożem działają siły tarcia oraz siły oddziaływania międzyczą-steczkowego generalnie określane jako kohezja, które równoważą ciężar tego materiału. Jeśli ta równowaga zo-stanie zachwiana, np. przez wzrost masy śniegu wskutek opadów lub zmniejszenia siły tarcia (zmiana parame-trów wytrzymałościowych niektórych lub wszystkich warstw tworzących dany masyw), następuje osuwanie się, spełzywanie lub spływanie materiału ze zbocza. Gdy zjawiska te mają to gwałtowny przebieg (w sensie krót-kiego okresu czasu) możemy mówić o lawinie.

Rodzaje lawin: • lawina kamienna - przemieszczająca się po stoku górskim

masa okruchów skalnych, kamieni, żwiru itp. powstająca w wyniku obrywu skalnego lub na skutek zaburzenia równowagi piargu w żlebie lub stożku usypiskowym (lawina piargowa);

• lawina wulkaniczna (inaczej lawina piroklastyczna, lawina gorąca lub strumień/spływ piroklastyczny) - gwał-townie przemieszczająca się (z prędkością znacznie prze-kraczającą 100 km/h) po zboczu wulkanu masa okru-chów skalnych, świeżo wyrzuconej lawy, popiołu wulkanicznego i gazów wulkanicznych;

• lawina błotna - gwałtownie przemieszczający się potok błotny;

• lawina lodowa - przemieszczająca się po zboczu masa lo-du;

• lawina śnieżna - oberwanie i przemieszczanie się masy śniegu;

• lawina pyłowa powstaje po obfitych opadach, tworząc ze świeżego, puszystego śniegu welon pyłu śnieżnego. Poru-sza się w granicach 200 km/h.;

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ruchy_masowe

http://pl.wikipedia.org/wiki/Zbocze

http://pl.wikipedia.org/wiki/Si%C5%82a_tarcia

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kohezja

http://pl.wikipedia.org/wiki/Opad_atmosferyczny

http://pl.wikipedia.org/wiki/Spe%C5%82zywanie


http://pl.wikipedia.org/wiki/Kamie%C5%84

http://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%BBwir

http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Obryw_skalny&action=edit&redlink=1

http://pl.wikipedia.org/wiki/Piarg

http://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%BBleb

http://pl.wikipedia.org/wiki/Sto%C5%BCek_usypiskowy

http://pl.wikipedia.org/wiki/Sto%C5%BCek_usypiskowy

http://pl.wikipedia.org/wiki/Lawina_wulkaniczna

http://pl.wikipedia.org/wiki/Wulkan

http://pl.wikipedia.org/wiki/Lawa

http://pl.wikipedia.org/wiki/Popi%C3%B3%C5%82_wulkaniczny

http://pl.wikipedia.org/wiki/Popi%C3%B3%C5%82_wulkaniczny

http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Potok_b%C5%82otny&action=edit&redlink=1

http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Potok_b%C5%82otny&action=edit&redlink=1

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kilometr_na_godzin%C4%99


Rozdział 2.

92

• deska śnieżna to lawina powstająca w wyniku osunięcia się warstwy świeżego, nie związanego jeszcze z podłożem, śniegu lub w wyniku oderwania się nawisu śnieżne-go;

• lawina gruntowa - powstaje w czasie nagłych odwilży lub opadów deszczu. Poruszająca się masa śniegu eroduje głęboko podłoże, porywając pokrywę zwietrzeli-nową i niszcząc roślinność;

• lawina mieszana - lawina powstająca z wymieszanego ma-teriału w postaci: śniegu, lodu, kamieni, gruzu, błota, pni drzew, etc. W geologii tego typu lawina nosi nazwę spły-wu gruzowego32.

Przyczyny lawin: 1) wzrost temperatury (ciepły wiatr, nasłonecznienie itp.); 2) oberwanie się nawisu (nawis spada na pokryte śniegiem

zbocze i wywołuje lawinę); 3) spadające kamienie (w podobny sposób jak nawis); 4) podcięcie śnieżnego zbocza przez przechodzącego czło-

wieka (pieszo lub na nartach) albo zwierzę; 5) głośne krzyki (wstrząsy powietrza); 6) wiatr, deszcz; 7) osiadanie śniegu33.

Opad atmosferyczny – ogół ciekłych lub stałych produktów kondensacji pary wodnej spadających z chmur na powierzchnię Ziemi. Do opadów atmosferycznych zalicza się: deszcz, mżawkę, śnieg, krupy oraz grad. Opad, który nie dociera do powierzchni Ziemi, nazywa się virgą. Do pomiaru wielkości opadów stosuje się deszczomierz (pluwiometr). Wielkość opadów podaje się w milimetrach (mm) słupa wody lub litrach na metr kwadratowy (l/m2) powierzchni (jednostki te są sobie równe).

Opady atmosferyczne mogą być konsekwencją rozwoju chmur kłębiastych i warstwowych piętra niskiego lub średniego. Ze względu na przyczyny rozróżnia się:

• opad orograficzny; • opad konwekcyjny; • opad frontalny. Ze względu na czas trwania rozróżnia się: • opady ciągłe – trwają nieprzerwanie przynajmniej przez godzinę

poprzedzającą termin obserwacji; padają z chmur stratocumu-lus, altostratus, nimbostratus pokrywających całe niebo;

32 http://www wikipedia.org/wiki/Lawina, 25.08.2016. 33 Internet http://www.tatry.z-ne.pl/, 25.08.2016.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Nawis_%C5%9Bnie%C5%BCny

http://pl.wikipedia.org/wiki/Nawis_%C5%9Bnie%C5%BCny

http://pl.wikipedia.org/wiki/Odwil%C5%BC


http://pl.wikipedia.org/wiki/Erozja

http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pokrywa_zwietrzelinowa&action=edit&redlink=1

http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pokrywa_zwietrzelinowa&action=edit&redlink=1

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kondensacja

http://pl.wikipedia.org/wiki/Para_wodna

http://pl.wikipedia.org/wiki/Chmura


http://pl.wikipedia.org/wiki/M%C5%BCawka


http://pl.wikipedia.org/wiki/Krupy_(opad_atmosferyczny)

http://pl.wikipedia.org/wiki/Grad_(meteorologia)

http://pl.wikipedia.org/wiki/Virga

http://pl.wikipedia.org/wiki/Deszczomierz

http://pl.wikipedia.org/wiki/Opad_orograficzny

http://pl.wikipedia.org/wiki/Opad_konwekcyjny

http://pl.wikipedia.org/wiki/Opad_frontowy

http://pl.wikipedia.org/wiki/Godzina

http://pl.wikipedia.org/wiki/Stratocumulus


http://pl.wikipedia.org/wiki/Altostratus

http://pl.wikipedia.org/wiki/Nimbostratus

http://www.tatry.z-ne.pl/


93

• opady przelotne – charakteryzują się nagłym wystąpieniem i nagłym zanikiem, trwają krótko, a w okresach pomiędzy ich występowaniem pojawia się całkowicie bezchmurne niebo; pa-dają z chmur cumulus i cumulonimbus;

• opady z przerwami – gdy niebo pozostaje całkowicie lub prawie całkowicie zachmurzone nawet wtedy, kiedy deszcz nie pada; padają z chmur stratocumulus i altostratus34.

Terroryzm – jako działanie nieregularne – jest wykorzystywany już od dawna i tym samym stanowi sprawdzoną formą działań podej-mowanych w trakcie konfrontacyjnych stosunków pomiędzy stronami, z których jedna jest strukturą państwa. W ten właśnie sposób walczyli Po-lacy o wyzwolenie spod zaborców i okupacji hitlerowskiej. Takimi meto-dami posługiwali się Żydzi w budowie biblijnego i współczesnego pań-stwa izraelskiego. Terroryzm stosowali „wielcy” animatorzy pierwszej i drugiej wojny światowej, przy czym często nie tylko wobec przeciwnika, ale i własnych obywateli, by przez to osiągnąć cele wojny i tym samym – cele polityczne; nie tylko w układzie międzynarodowym, ale niekiedy i wewnątrz własnego państwa.

Z wojskowego punktu widzenia terroryzm jest działaniem dywer-syjnym (sabotażem) na szczeblu strategicznym, realizowanym głównie taktycznymi sposobami, środkami i metodami w ramach działań precy-zyjnych. Natomiast obrona przed nim ma wymiar działań antydywersyj-nych. Ma też swoją specyfikę, która wyraźnie odróżnia go od typowego sabotażu wojskowego, bo jest sabotażem państwowym, dywersją na szczeblu państwa, która skierowana jest głównie na osłabienie systemu bezpieczeństwa i destrukcję struktur władzy.

Wojskowe działania antyterrorystyczne – wynikające wprost z działań przeciwdywersyjnych wojsk – odnoszą się do: ochrony ważnych obiektów w strefie odpowiedzialności, ochrony i obrony stanowisk dowo-dzenia, ochrony i obrony infrastruktury logistycznej w ramach osłony strefy tyłowej, ochrony i obrony składów materiałów bojowych poza stre-fą tyłową, likwidacji skutków aktów terroru, zwalczania wykrytych grup terrorystycznych.

Analizując współczesne zagrożenia bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego oraz stanu organizacji bezpieczeństwa Polski i świata ich wpływ na tworzenie bezpieczeństwa narodowego można ująć: • jakkolwiek ustąpiło widmo zagłady jądrowej cywilizacji po zakoń-

czeniu konfrontacji UW – NATO, to jednak nad światem, a więc i nad Polską, wciąż wisi widmo zagłady wojskowymi i cywilnymi środkami masowego rażenia, jakie są w arsenałach wielu państw i, niestety, również w rękach państw, organizacji międzynarodowych i grup terrorystycznych;

34 http://www wikipedia.org/wiki, 25.08.2016.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Cumulus

http://pl.wikipedia.org/wiki/Cumulonimbus


http://pl.wikipedia.org/wiki/Altostratus


Rozdział 2.

94

• nieustanny postęp techniki, oprócz korzyści przynosi nieuchronnie nowe, coraz większe możliwości zagrożeń ludzkości i środowiska oraz uzależnienie od funkcjonowania urządzeń technicznych;

• po zakończeniu zimnej wojny zagrożenie wojenne w Europie zmniej-szyło się, ale niepewność jest o wiele większa;

• terroryzm, tradycyjna forma przemocy, wykorzystując współczesne wojskowe i cywilne środki rażenia, w tym masowego rażenia oraz dostępność do obiektów i urządzeń infrastruktury krytycznej prze-kształcił się w megaterroryzm – największe zagrożenie bezpieczeń-stwa narodowego i międzynarodowego;

• niepowstrzymana destrukcja środowiska naturalnego systematycz-nie pogarsza warunki życia ludzkości, a w perspektywie grozi zagła-dą życia biologicznego;

• ochrona i obrona wciąż wzrastającej liczby i rodzajów obiektów i urządzeń infrastruktury krytycznej staje się jednym z głównych wy-znaczników zapewnienia bezpieczeństwa narodowego;

• zagrożenia społeczne bezpieczeństwa na czele z masowym bezrobo-ciem, endemią HIV/AIDS, narkomanią i demoralizacją młodzieży zwiastującą zastój rozwoju oraz destabilizację więzi i struktur spo-łecznych i państwowych;

• katastrofy synergiczne, którym to terminem określa się sytuację, gdy katastrofa naturalna wywołuje swymi skutkami katastrofę techniczną lub odwrotnie, są współcześnie dominującym rodzajem katastrof zwielokratniających destrukcyjne skutki ich łącznego za-istnienia, a tym samym utrudniają i zwielokrotniając potrzeby ra-towania oraz usuwania skutków;

• cyberprzestrzeń to nowa, wciąż wzrastająca na znaczeniu sfera ludzkiej działalności wymagająca ochrony i obrony przed destruk-tywnymi oddziaływaniami na czele z cyberterrorem;

• zagrożenia militarne, zarówno społeczne, katastrofy i awarie tech-niczne, klęski żywiołowe oraz skażenie środowiska są porównywalne ze skutkami wojen, a ochrona przed nimi i usuwanie ich skutków stanowią również współczesną ochronę i obronę narodową. do któ-rej państwo musi zmobilizować wszystkie cywilne i wojskowe siły zdolności działania;

• niski poziom świadomości zagrożeń oraz przygotowania ochronnego i obronnego społeczeństwa i państwa polskiego same w sobie sta-nowią zagrożenie bezpieczeństwa narodowego, prowokując los i drzewników oraz skazując nas na reaktywne, improwizowane dzia-łania w sytuacji zaistnienia zagrożeń35.

Spośród zaprezentowanych zagrożeń wiodącą, nadrzędną rolę od-grywają zagrożenia o charakterze politycznym. Z nich bowiem mogą wy-

35. R. Jakubczak,. J. Flis, Bezpieczeństwo narodowe Polski XXI wieku, BELLONA,

Warszawa 2006, s. 113-115.


95

nikać innego rodzaju zagrożenia – mogą być one impulsem wyzwalają-cym wystąpienie innego rodzaju zagrożeń, szczególnie ekonomicznych, militarnych i społecznych. W skomplikowanej rzeczywistości stosunków międzynarodowych zagrożenia mogą się wzajemnie przenikać, występo-wać pojedynczo lub kompleksowo, a niekiedy przybrać charakter lawi-nowy. W pewnych sytuacjach zagrożenia jednego typu mogą przybrać formę zagrożenia innego typu. Procesy globalizacji powodują poszerzenie przedmiotowego zakresu bezpieczeństwa państwa. Pojawiły się też nowe rodzaje zagrożeń, czego przykładem może być zagrożenie dla bezpieczeń-stwa systemów informacyjnych. Zmalała w obecnych czasach rola za-grożeń militarnych, w tym ze strony sąsiadów Polski. Zmienił się rów-nież charakter zagrożeń, choćby z tego powodu, że nośnikiem siły mogą być także podmioty ponadpaństwowe czy pozapaństwowe oraz dlatego, że pojawił się nowy typ przemocy wewnątrz państwa. W okresie globali-zacji coraz więcej zagrożeń ma charakter transgraniczny, czyli oddziały-wają one ponad granicami wielu państw. Taki charakter mają zagroże-nia społeczne w formie terroryzmu międzynarodowego i przestępczości zorganizowanej, zagrożenia ekonomiczne, wynikające z oddziaływania rynków kapitałowych, kapitału spekulacyjnego i transnarodowych kor-poracji oraz zagrożenia ekologiczne. Jednocześnie następuje poszerzenie zakresu podmiotów, będących nośnikami określonych zagrożeń (np. za-grożenia o charakterze społecznym są powodowane przez podmioty nie-państwowe, takie jak międzynarodowe struktury i grupy przestępcze oraz terrorystyczne). Zwłaszcza w ostatnich latach następuje intensyfi-kacja zagrożeń z ich strony. Cechą niektórych zagrożeń bezpieczeństwa narodowego jest ich odterytorialnienie. Funkcjonując w transnarodowej przestrzeni społecznej, są oderwane od jakiekolwiek lokalizacji. Do ta-kich zagrożeń zaliczyć można terroryzm międzynarodowy, przestępczość zorganizowaną i globalne zagrożenia ekologiczne w postaci efektu cie-plarnianego oraz niszczenia powłoki ozonowej. Wszystkie wskazane za-grożenia, w różnym stopniu dotyczą bezpieczeństwa narodowego Rze-czypospolitej Polskiej.


Rozdział 2.

96

Rozdział 2 Typologia źródeł zagrożeń bezpieczeństwa państwa

Szybki rozwój technologiczny i ekonomiczny, zwiększający się za-kres globalizacji, zanik tradycyjnych granic, to niektóre z wielu czynni-ków powodujących wzrost zagrożeń bezpieczeństwa publicznego. Generalnie można stwierdzić, że ilość czynników generujących za-grożenia wraz z rozwojem cywilizacyjnym stale wzrasta, pomimo stoso-wania coraz doskonalszych systemów zabezpieczeń. Optymistycznym jest to, że w miarę jak pojawiają się nowe rodzaje zagrożenia, ludzkość potrafi przeciwstawiać się im, tworząc nowe, lub doskonaląc stare, spo-soby, metody i organizacje zabezpieczania się przed nimi. W świecie realnym niestety bezpieczeństwo nie jest stanem stabil-nym. W zależności od stopnia szkodliwości oddziaływania otoczenia na człowieka (grupę, naród, państwo) stan ten może ulegać zmianom. Rozwój cywilizacyjny ludności, zwiększający się zakres globalizacji mają nie tylko aspekt pozytywny ale rodzą również nowe, niespotykane wcześniej zagrożenia, jak i wzrost skali zagrożeń już występujących. Przemieszczanie się ludności do miast powoduje co raz większe jej uza-leżnienie się od scentralizowanych dostaw: żywności, energii cieplnej, elektrycznej, gazu, wody i odprowadzania ścieków. Stwarza to zagroże-nia związane z ewentualnymi awariami infrastruktury technicznej: sieci przepływowych, dystrybucyjnych, komunikacyjnej, budowlanej itp. Nie-właściwe zagospodarowanie przestrzenne w aglomeracjach miejskich może powodować: utrudnienia ratownicze, niedostateczną wentylacją powietrza itp. Również chemizacja rolnictwa oraz choroby zwierząt ho-dowlanych takie jak: choroba „szalonych krów”, pryszczyca, itd. również generują zagrożenia dla zdrowia i życia ludzi. W opracowaniu dokonano również analizy czynników generują-cych zagrożenia bezpieczeństwa ludności z uwzględnieniem ich podziału na naturalne i cywilizacyjne. Wymieniono i scharakteryzowano źródła zagrożeń bezpieczeństwa publicznego.

2.1. Zagrożenia oraz jego typologia

Współczesne definicje określają bezpieczeństwo jako: stan pewno-ści, spokoju, zabezpieczenia oraz wskazują na brak zagrożenia i ochronę przed niebezpieczeństwami. Bezpieczeństwo zatem możemy przyjąć jako „całokształt działalności praktycznej oraz związanych z nią badań nau-kowych zmierzających do zmniejszenia zagrożeń dla zdrowia i życia”.1 W naukach społecznych bezpieczeństwo w najbardziej ogólnym znaczeniu obejmuje zaspokojenie takich potrzeb jak istnienie, przetrwanie, całość, tożsamość, niezależność, spokój, posiadanie i pewność rozwoju. Ma cha-rakter podmiotowy, a będąc naczelną potrzebą człowieka i grup społecz-

1Encyklopedia Organizacji i Zarządzania, PWE, Warszawa 1982, s. 82.


Typologia źródeł zagrożeń bezpieczeństwa państwa

97

nych, jest zarazem podstawową potrzebą państw i systemów międzyna-rodowych; jego brak powoduje niepokój i stan zagrożenia. Dlatego każdy z wymienionych podmiotów stara się oddziaływać na swoje otoczenie zewnętrzne i sferę wewnętrzną, aby usuwać lub przynajmniej oddalać zagrożenia i eliminować własny lęk, obawy, niepokój, niepewność. Bez-pieczeństwo publiczne możemy podzielić na :

– zewnętrzne, – wewnętrzne.

Natomiast w sensie podmiotowym możemy wyróżnić następujące rodzaje bezpieczeństwa:

• polityczne • militarne • gospodarcze • energetyczne • informacyjne

Brak zagrożenia stanowi jeden - istotny ale nie jedyny aspekt bez-pieczeństwa. Zagrożenie należy odnosić do sfery świadomości danego podmiotu (człowieka, grupy społecznej, narodu lub narodów). Będzie więc ono oznaczać pewien stan psychiki lub świadomości wywołany po-strzeganiem pewnych zjawisk jako niekorzystne lub niebezpieczne. Szczególnie istotne są tutaj oceny formułowane przez dany podmiot, gdyż leżą one u podstaw działań podejmowanych w celu umacniania je-go bezpieczeństwa. W takim ujęciu zagrożenie mieści się w sferze świa-domości i ma charakter subiektywny. Drugi aspekt zagrożenia stanowią czynniki powodujące ten stan niepewności i obaw; będą to więc rzeczy-wiste działania innych uczestników życia społecznego niekorzystne i niebezpieczne dla żywotnych interesów i podstawowych wartości danego podmiotu (jednostkowego lub zbiorowego). Jest to więc zagrożenie real-ne. Kolejnym pojęciem jest pojęcie zagrożenia. Tak więc, zagrożenie jest to szeroki zakres zdarzeń, wywołanych celowo lub losowych, które wywierają negatywny wpływ na funkcjonowanie politycznych i gospo-darczych struktur państwa, na warunki bytowania ludności oraz stan środowiska naturalnego2. Postrzeganie zagrożeń przez dany podmiot może być odbiciem realnego stanu rzeczy (zagrożenia rzeczywistego lub potencjalnego) lub może być też fałszywa. Z jednej strony jest to pewien stan psychiczny lub świadomościowy wywołany postrzeganiem zjawisk, które subiektywnie ocenia się jako niekorzystne lub niebezpieczne, a z drugiej są to czynniki obiektywne powodujące stany niepewności i obaw.3 Należy również zwrócić uwagę, że analizowanie bezpieczeństwa w

2 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, BBN, Warszawa 2000, s. 89. 3 S. Korycki, System bezpieczeństwa Polski, AON, Warszawa 1994, s. 54.


Rozdział 2.

98

kontekście zagrożeń wymaga wzięcia pod uwagę możliwości popełnienia błędu w tej ocenie związanej z postrzeganiem zbyt szerokiego zespołu zjawisk negatywnie ocenianych jako zagrożenia. Niezależnie jednak od wszelkich trudności związanych z identyfikacją zagrożeń, wiedza o nich jest podstawowym warunkiem do wszczęcia działań zapobiegawczych. Generalnie można stwierdzić, że ilość czynników generujących zagroże-nia wraz z rozwojem cywilizacyjnym stale wzrasta, pomimo stosowania coraz doskonalszych systemów zabezpieczeń. Optymistycznym jest to, że w miarę jak pojawiają się nowe rodzaje zagrożenia, ludzkość potrafi przeciwstawiać się im, tworząc nowe, lub doskonaląc stare, sposoby za-bezpieczania się przed nimi. Ze względu na źródło (przyczynę) powstania zagrożeniamożemy je podzielić na dwie grupy:

1. zagrożenia naturalne - związane z działaniami sił przyrody – będą-cymi przyczynami powstania katastrof naturalnych, możemy je jeszcze podzielić na: – Zagrożenia zwyczajne – to zagrożenie powszechnie występujące,

charakteryzuje się względną regularnością wytypowania nieko-rzystnych zdarzeń i zjawisk jak np. wytwarzanie hałasu środka-mi lokomocji o natężeniu przekraczającym normy albo wprowa-dzenia zanieczyszczeń do wód, powietrza, gleby.

– Zagrożenia nadzwyczajne – są to zagrożenia wywołane przyczy-nami naturalnymi lub cywilizacyjnymi, mogące spowodować znaczne zniszczenie środowiska, lub istotne pogorszenie jego stanu albo zagrożenie życia lub zdrowia ludzi w wyniku zanie-czyszczenia, skażenia elementów środowiska.

2. zagrożenia cywilizacyjne - związane z działalnością człowieka, mo-gące być przyczyną powstania katastrof i awarii technicznych.

Do zagrożeń naturalnych należą:

• powodzie, • sztormy, • silne wiatry i huragany, • długotrwałe występowanie ekstremalnych temperatur, • susze, • wyładowania atmosferyczne, • * intensywne opady, • wstrząsy sejsmiczne, • zjawiska lodowe na rzekach, jeziorach i zbiornikach wodnych, • epidemie chorób zakaźnych ludzi lub zwierząt, • masowe występowanie szkodników: gryzoni, owadów itp., • lawiny i burze gradowe.

Do zagrożeń cywilizacyjnych należą:

• pożary,



99

• awarie chemiczne, • katastrofy komunikacyjne, • zagrożenia ekologiczne i antropogeniczne, • katastrofy budowlane, • katastrofy górnicze, • awarie i wypadki radiacyjne, • awarie i uszkodzenia infrastruktury technicznej, • działania terrorystyczne, • skażenie promieniotwórcze, • zakażenia biologiczne ludzi, zwierząt i roślin.

Przedstawiony powyżej podział zagrożeń jest podziałem otwartym. Nie zawsze w pełni i jednoznacznie pozwalającym oddzielić od siebie po-szczególne zagrożenia i przyczyny ich powstawania. W rzeczywistości są to zbiory zagrożeń, mogące wzajemnie się wzmacniać (efekt synergii), przenikać lub uzupełniać, np. w przypadku katastrofy kolejowej z udzia-łem materiałów niebezpiecznych w pobliżu ujęcia wody pitnej, może wy-stąpić efekt domina – oprócz ofiar ludzkich i strat materialnych może dojść do skażenia wody pitnej i w konsekwencji przerwania jej dostaw dla ludności. Działania terrorystyczne mogą spowodować powstanie za-równo zagrożeń naturalnych jak i cywilizacyjnych, których skutki mogą być przyczyną powstania sytuacji noszącej znamiona kryzysowej i mo-gącej prowadzić do konieczności wprowadzenia stanu klęski żywiołowej lub innego stanu nadzwyczajnego. Stosownie się do przyjętego kryterium możemy wyróżnić różne po-działy typologiczne zagrożeń bezpieczeństwa publicznego. Może to być : kryterium przedmiotowe, kryterium źródła zagrożenia, kryterium śro-dowiska zagrożenia, kryterium zasięgu, skali, skutków lub miejsca za-grożenia jak również kryterium charakteru stosunków społecznych za-grożeń. Uwzględniając to, najczęściej stosowane kryterium możemy zagro-żenia podzielić na :

• polityczne, • militarne, • ekonomiczne, • społeczne (społeczno-kulturowe), • ekologiczne.

Zagrożenia polityczne bezpieczeństwa publicznego można zdefi-niować jako stany, w których nasilają się działania zorganizowanych grup społecznych (politycznych) uniemożliwiające wypełnianie przez państwo jego głównych funkcji, a przez to osłabiające lub niweczące działania organów lub instytucji realizujących cele.Polityka bezpieczeń-stwa – przez jej realizację przez odpowiednie organy państwa – wpływa również na poziom bezpieczeństwa. Z kolei poziom bezpieczeństwa jest odbierany przez przebywających na terytorium danego państwa i prze-


Rozdział 2.

100

kłada się na ich subiektywne poczucie bezpieczeństwa4. Tak zdefinio-wany zakres obejmuje zarówno politykę wewnętrzną jak i zewnętrzną państwa. Powoduje to, że liczba i rozmiar zagrożeń politycznych jest w tym przedmiocie największa. W poszczególnych przypadkach to :

• niepodporządkowanie się rezolucjom ONZ, • nieprzestrzeganie umów i prawa międzynarodowego, • brak gotowości do współpracy międzynarodowej, • rozwój agresywnych ideologii i religi, • zmiany granic w otoczeniu państwa, • przeciwstawianie się tendencjom stabilizacyjnym i integracyj-

nym w regionie, • istnienie w państwie secesjonistycznych grup i ich dążenie do

autonomii, • konflikty wielkich mocarstw o strefy wpływów, • korupcja i przenikanie struktur przestępczych do władz, • antynarodowa polityka innych państw, • zastraszanie państw, • sprawowanie władzy przy użyciu siły, • nieprzestrzeganie praw i wolności obywateli, • fałszerstwa wyborcze, • współpraca przedstawicieli władz z obcym wywiadem, • dyskryminacja mniejszości narodowych w kraju i poza jego

granicami, • manipulacje psychiką i świadomością społeczeństwa, • masowe migracje obywateli i czystki etniczne, • niepohamowany rozwój struktur państwa (biurokracja), • upartyjnienie struktur państwa, • naruszanie praworządności i słabość struktur demokratycz-

nych, • eskalacja i umiędzynarodawianie konfliktów wewnętrznych i z

innymi państwami, • ingerencja w wewnętrzne sprawy państwa, • brak skutecznego zarządzania w sytuacjach kryzysowych, • wspieranie międzynarodowego terroryzmu, • postępujący spadek nakładów na bezpieczeństwo, • i inne.

Zagrożenia militarne bezpieczeństwa narodowego, zwłaszcza w kontekście narastających w ostatnich latach zagrożeniach atakiem ter-rorystycznym ze strony organizacji nie będącej podmiotem prawa mię-dzynarodowego, to najogólniej militarna słabość kraju i jego nieprzygo-towanie do obrony . mogą wystąpić wtedy, gdy cele polityki państwa bę-

4 http://pl.wikipedia.org/wiki/Bezpiecze%C5%84stwo_wewn%C4%99trzne, 27.08.2016.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Bezpiecze%C5%84stwo_wewn%C4%99trzne



101

dą sprzeczne z celami innych państw, a rozstrzygnięcie może nastąpić tylko metodami walki zbrojnej. Może to być:

• demonstracja siły, • dywersja militarna, • szantaż militarny, • prowokacja militarna, • incydent graniczny, • ograniczone użycie środków przemocy zbrojnej, • zbrojne starcie graniczne, • napaść zbrojna grup nieformalnych, • konflikt lokalny, • konflikt między państwami.

Do tak podanej klasyfikacji nie sposób nie dodać ogólnej kategorii zagrożeń asymetrycznych. Zagrożenia ekonomiczne bezpieczeństwa pu-blicznego dotyczą problemów produkcji, wymiany i rozdziału różnych dóbr w państwie oraz racjonalnego dysponowania nimi w celu pomna-żania ogólnego dobrobytu. Obejmują finanse państwa, proces produkcji handel i dostęp do surowców, w szczególności energetycznych. Definiuje się te zagrożenia najczęściej jako stany , w których państwo nie może przeciwstawić się takim oddziaływaniom wewnętrznym i zewnętrznym, które uniemożliwiają rozwój ekonomiczny zgodny z określonym kierun-kiem i tempem, a przez to osłabiają jego potencjał gospodarczo-obronny. Zagrożenia ekonomiczne mogą urzeczywistniać się poprzez:

• niskie tempo rozwoju gospodarczego, pogłębiające dysproporcję w rozwoju ekonomicznym w stosunku do innych państw,

• ograniczenie dostępu do rynków wewnętrznych innych państw, środków finansowych i zasobów naturalnych,

• egoizm ekonomiczny rozwiniętych państw świata i międzynaro-dowych konsorcjów,

• niszczenie i zakłócanie sieci informacyjnych, • reglamentację lub ograniczanie przez państwa rozwinięte do-

stępu do najnowszych technologii, • powstawanie stref głodu i ubóstwa, • ograniczenie wydatków na badania naukowe i brak transferu

osiągnięć naukowych do gospodarki, • blokady gospodarcze i dyskryminacje gospodarcze, • obecność w gospodarce międzynarodowych grup przestęp-

czych, • tworzenie warunków do „prania brudnych pieniędzy”, • niestabilność finansowa państwa (deficyt bilansu płatniczego,

odpływ kapitału) i kryzys wydatków publicznych,


Rozdział 2.

102

• brak lub niski poziom nakładów na inwestycje oraz „przejada-nie zysków”,

• przestępczość gospodarcza i powstawanie „szarej strefy” w go-spodarce,

• pauperyzacja społeczeństwa i masowe bezrobocie, • nadmierny import towarów prowadzący do nieopłacalności

własnej produkcji i zmniejszenia zatrudnienia w kraju, • spekulacje finansowe, • brak mechanizmów konkurencji gospodarczej i nakręcanie ko-

niunktury przez produkcję zbrojeniową.

Kolejną grupą mogą być zagrożenia społeczne bezpieczeństwa pu-blicznego w różnych publikacjach nazywane również zagrożeniami spo-łeczno-kulturowymi, psychospołecznymi, kulturowymi lub społecznymi. Niezależnie do przyjętej nazwy można przyjąć, że rozróżniana grupa od-nosi się do wszystkiego, co zagraża utratą życia lub zdrowia, tożsamości kulturowej, narodowej i etnicznej, bezpieczeństwa socjalnego i publicz-nego. Jako definicję zagrożeń społecznych możemy przyjąć, że są to sta-ny świadomości społeczeństwa objawiające się takim stopniem nasilenia negatywnych oddziaływań i zjawisk, w wyniku których zachwiane zosta-ją egzystencjalne wartości oraz interesy narodu i państwa a także istnie-je możliwość obniżenia świadomości społecznej . Zaliczyć można do nich:

• naruszenie praw człowieka i podstawowych wolności, • uprzedzenia kulturowe i religijne oraz dyskryminacja mniejszo-

ści narodowych, etnicznych, kulturowych, religijnych i języko-wych,

• dyskryminacja płci, • manipulacja świadomością i psychiką za pośrednictwem środ-

ków masowego przekazu, • ograniczanie wolności mediów, • nacjonalizm, szowinizm, ksenofobia, fundamentalizm religijny, • patologie społeczne (przestępczość, terror, struktury mafijne,

narkomania, epidemie społeczne, prostytucja, alkoholizm, analfabetyzm, masowe bezrobocie, rodziny dysfunkcjonalne),

• masowe migracje, • alienacja społeczna (konsumeryzm, sekciarstwo religijne), • nadużycia wiedzy przeciwko ludzkości, • dewaluacja wartości ludzkich, zacieranie różnic między dobrem

a złem, • kult przemocy, brutalizacja stosunków międzyludzkich, • katastrofy i kataklizmy (klęski) prowadzące do naruszenia sys-

temu społecznego, • upadek systemu ochrony zdrowia ludności, • kradzieże dóbr kultury,



103

• masowy import obcej kultury, • kryzys demograficzny, • ubożenie i głód dużych grup społecznych, • degradacja infrastruktury komunikacyjnej, mieszkaniowej i

środków transportu.

Zagrożenia ekologiczne bezpieczeństwa publicznego są to zagroże-nia związane z funkcjonowaniem żywej przyrody oraz warunków życia człowieka w środowisku i trwałego rozwoju narodu. Są one efektem działań zespołów ludzkich, które mogą doprowadzić do pozbawienia człowieka warunków egzystencji. Najogólniej zagrożenia ekologiczne są to zdarzenia, w których istnieje możliwość wystąpienia trwałego (nieod-wracalnego w sposób naturalny) uszkodzenia lub zniszczenia dużego obszaru środowiska przyrodniczego, wpływającego negatywnie (pośred-nio lub bezpośrednio) na zdrowie lub życie ludzi. Do tego typu zdarzeń można zaliczyć:

• niekontrolowaną eksploatację zasobów naturalnych, • masowe zanieczyszczenie wody, powietrza, gleby, • brak gospodarki odpadami komunalnymi, przemysłowymi, nu-

klearnymi, • stosowanie niebezpiecznych technologii przemysłowych, • katastrofy naturalne i przemysłowe, • naruszenie stosunków wodnych w środowisku, • chaotyczna urbanizacja, • próby nuklearne i testy nowych typów broni.

2.2.Charakterystyka zagrożeń cywilizacyjnych

2.2.1.Katastrofy budowlane

Wzrasta liczba uszkodzeń głównie przez: • wyeksploatowanie techniczne obiektu, • brak właściwej konserwacji, • awarie instalacji technicznych, • pożary.

Najwięcej zagrożeń było wywołane przez celowe podłożenie ła-dunków wybuchowych. Podobny charakter zagrożenia stanowi gaz sto-sowany w gospodarce budowlanej i komunalnej. Zły stan wiaduktów i mostów może runąć z powodu: braku pie-niędzy na remonty, stan techniczny nie jest kontrolowany. Większość wyeksploatowanych obiektów budowano szybko, tanio, nie wytrzymają obciążenia spowodowanego ruchem komunikacyjnym

2.2.2.Pożary

Niekontrolowany proces spalania w miejscu do tego nieprzezna-czonym. Warunkiem zapoczątkowania i przebiegu procesu jakim jest


Rozdział 2.

104

pożar (podobnie jak w procesie spalania) jest istnienie czworokąta spa-lania:

• materiał palny • utleniacz • ciepło • skomplikowane reakcje łańcuchowe (wolne rodniki).

Pożary należą do grupy najważniejszych zagrożeń zarówno czasu wojny, jak i pokoju (pożary naturalne i wywołane działalnością człowie-ka). Najczęstsze przyczyny pożarów to:

• nieostrożność ludzi 36%, • podpalenia celowe 24%, • wypalanie łąk i ściernisk 6%, • wyładowania atmosferyczne i zerwanie linii energetycznych 4%, • zaprószanie ognia, • nieznane przyczyny pożarów 27 – 30 %.

2.2.3.Wypadki komunikacyjne

To zdarzenia w ruchu drogowym, w których uczestniczą pojazdy, kończące się ofiarami (nierzadko śmiertelnymi; w przypadku gdy nie ma ofiar w ludziach, a uszkodzenia są tylko materialne - taka sytuacja nazywa się kolizją). Często w wypadkach uczestniczą także piesi, rowerzyści i inni użytkownicy drogi. Najczęstsze przyczyny wypadków to nadmierna prędkość, nieprzestrzeganie pierwszeństwa przejazdu, nieprawidłowe przejeżdżanie przejść dla pieszych i nieostrożne wchodzenie na jezdnie pieszych lub nietrzeźwość kierowców. Wzrost liczby środków komunikacyjnych powoduje zwiększenie zagrożeń wynikających z wypadków, wypadki powodowane nadmierną prędkością co 5 pijany, co 14 zły stan techniczny pojazdu.

2.2.4.Terroryzm

To szeroki termin na oznaczenie użycia siły lub przemocy w stosunku do osób lub własności, w celu zastraszenia, przymuszenia lub okupu.5 Jest on forma przemocy politycznej, polegającą a stosowaniu morderstw lub zniszczenia albo grożeniem zastosowania takich środków w celu wywołania szoku i ekstremalnego zastraszenia jednostek, grup, społeczeństw lub rządów, czego efektem maja być wymuszenia pożądanych ustępstw politycznych, sprowokowanie nieprzemyślanych działań lub zdeterminowanie własnych politycznych przekonań. Terroryzm jest metodą walki zbrojnej nieregularnej wywołaną w celu rozgłosu, zastraszenia i wymuszenie określonych zachowań grona osób

5 B. Bolechów, Terroryzm w swiecie podwubiegunowym, Wydaw. Adam Marsza-

łek, Toruń 2002, s. 34.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Materia%C5%82_palny

http://pl.wikipedia.org/wiki/Utleniacz

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ciep%C5%82o

http://pl.wikipedia.org/wiki/Zagro%C5%BCenie

http://pl.wikipedia.org/wiki/Wojna

http://pl.wikipedia.org/wiki/Pok%C3%B3j_(prawo)

http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Dzia%C5%82alno%C5%9B%C4%87_cz%C5%82owieka&action=edit&redlink=1

http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Dzia%C5%82alno%C5%9B%C4%87_cz%C5%82owieka&action=edit&redlink=1

http://pl.wikipedia.org/wiki/Pojazd

http://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Amier%C4%87

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kolizja_drogowa

http://pl.wikipedia.org/wiki/Pieszy

http://pl.wikipedia.org/wiki/Droga_(komunikacja)



105

szerszej niż bezpośrednie ofiary, które są przypadkowe lub symboliczne i nie są właściwym celem ataku. Terror zarysował się w drugiej połowie XX wieku i jest jedną z naj-częściej stosowanych metod rozwiązywania konfliktów o charakterze politycznym i społecznym. Szczególny wzrost akcji terr. obserwujemy od 1990 r. na terenie państw byłego ZSRR. Również Polsce obserwujemy symptomy tego zagrożenia, instytucje odpowiedzialne za bezpieczeństwo publiczne powołały specjalne grupy antyterrorystyczne. W kodeksie karnym nie wprowadzono pojęcia „przestępstwo terrorystyczne”, nowością jest zapis w artykule 126 mówiący o zabójstwie w związku z wzięciem zakładnika. W kraju im więcej broni tym więcej ofiar, przestępstw, i wypadków zbrojnych. Największym zagrożeniem pozostają grupy fundamentalistów islamskich działające głownie w państwach arabskich i w rejonie Bliskiego Wschodu (np. irańscy Modżahedini Ludowi, Stowarzyszenie Braci Muzułmanów w Egipcie i Algierii, Hezbollah i Dżihad w Libanie i Izraelu). Ugrupowania te poza działalnością wewnątrz państw stosują często terroryzm między-narodowy, w imię walki z wyznawcami innych religii. Do zwalczania terroryzmu wykorzystuje się we współczesnych systemach prawnych: krajowe ustawodawstwo karne, specjalne ustawy antyterrorystyczne oraz konwencje międzynarodowe.

2.3.Czynników generujących zagrożenia bezpieczeństwa

Szybki rozwój technologiczny i ekonomiczny, zwiększający się za-kres globalizacji, zanik tradycyjnych granic, to niektóre z wielu czynni-ków powodujących również wzrost zagrożeń bezpieczeństwa. Wiąże się to z zachowaniem równowagi w skali mikro i makroekonomicznej, w tym zapewnienia gwarantowanych dostaw surowców strategicznych. Innym czynnikiem zagrożeniotwórczym jest sam proces rozwoju cywilizacyjnego i demograficznego ludności. Gwałtowny wzrost populacji ludzkiej, szczególnie w miastach, i uzależnienie ludzi w nim żyjących od dostaw żywności, wody, gazu, energii elektrycznej oraz sprawności sys-temu odprowadzania ścieków i ich oczyszczania stwarza poważne zagro-żenia związane z ewentualnymi awariami infrastruktury technicznej i komunikacyjnej niebezpiecznymi nie tylko dla zdrowia, ale i życia ludzi. Stopień zagrożenia dla mieszkańców może spotęgować niewłaściwe za-gospodarowanie przestrzenne, objawiające się, między innymi: nadmier-nym zaasfaltowaniem powierzchni i pomniejszeniem wskutek tego tere-nów zielonych, czy też zabudową uniemożliwiającą dojazd pojazdów służb ratowniczych do miejsc zdarzeń. Również ze strony wsi i rolnictwa mogą być generowane zagroże-nia wynikające z:

• braku infrastruktury kanalizacyjnej i sanitarnej; • zakwaszenia gleby spowodowanego zanieczyszczeniami atmos-

fery i opadami atmosferycznymi (kwaśne deszcze);

http://portalwiedzy.onet.pl/82035,,,,terroryzm_miedzynarodowy,haslo.html

http://portalwiedzy.onet.pl/82035,,,,terroryzm_miedzynarodowy,haslo.html


Rozdział 2.

106

• chemizacją i niewłaściwą melioracją; • chemicznym i promieniotwórczym skażeniem produktów żyw-

nościowych; • chorobą „szalonych krów” i pryszczycą, powodujących w kon-

sekwencji poważne problemy ekonomiczne oraz z zaopatrze-niem w żywność, a także powstawanie psychozy strachu w spo-łeczeństwie.

Jest to nowy rodzaj zagrożenia, na które społeczeństwo nie jest przygotowane. Narastające anomalie klimatyczne, powodujące katastrofy natu-ralne i klęski żywiołowe, to kolejne czynniki stwarzające zagrożenie dla ludzi,. Wzrost częstotliwości występowania tych zjawisk oraz ocieplenia, będące następstwem emisji „gazów cieplarnianych”, powodują degrada-cję środowiska naturalnego, np. zmniejszanie się powierzchni lasów i ich obumieranie. Według klimatologów gwałtowne wichury, ulewy i nawał-nice będą pojawiać się coraz częściej. Regulacja rzek, zabudowa ich na-turalnych terenów rozlewowych (wydawanie zezwoleń na budowę na po-lderach zalewowych), powiększają zagrożenia powodziowe. Kolejny rodzaj zagrożenia współczesnych czasów to terroryzm, którego skutkiem działania mogą być zarówno choroby zakaźne, powo-dzie, skażenia środowiska, jak również zniszczenia obiektów budowla-nych oraz urządzeń technicznych. Miejsca szczególnie podatne na dzia-łania terrorystyczne stanowią urządzenia i obiekty infrastruktury go-spodarczej, przemysłowej, kulturalnej i komunalnej, takie jak:

• sieci przesyłowe, np. gazu; • zakłady i magazyny przechowujące środki toksyczne; • ujęcia wody pitnej; • drogi, mosty, dworce kolejowe i porty lotnicze; • węzły telekomunikacyjne; • zbiorniki i instalacje z materiałami niebezpiecznymi; • teatry, kina, dyskoteki; • ośrodki władzy; • obiekty kultu religijnego; • elektrownie jądrowe.

Kolejny rodzaj zagrożenia współczesnych czasów to terroryzm, którego skutkiem działania mogą być zarówno choroby zakaźne, powo-dzie, skażenia środowiska, jak również zniszczenia obiektów budowla-nych oraz urządzeń technicznych. Miejsca szczególnie podatne na dzia-łania terrorystyczne stanowią urządzenia i obiekty infrastruktury go-spodarczej, przemysłowej, kulturalnej i komunalnej itp.



107

2.4. Źródła zagrożeń bezpiczeństwa

Gospodarcza działalność człowieka zawsze prowadzi do prze-kształceń środowiska. Wydziela się kilka grup przyczyn stanowiących podstawowe źródła zagrożeń dla środowiska:

• zagrożenia demograficzne – szybki wzrost liczby ludności i przyspieszony proces urbanizacji. Koncentracja ludności po-woduje kumulację zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego i wód (w ich wyniku wzrasta temperatura powietrza oraz ilość opadów). Gromadzenie śmieci i ścieków powoduje wzrost tok-syczności wód, ilości bakterii i wirusów;

• zagrożenia geograficzne – to rozbieżność obszarów występo-wania zasobów środowiska i rejonów zapotrzebowania na nie. Zanieczyszczenia powstają w miejscach eksploatacji i załadun-ku surowców, na drodze transportu oraz w miejscach ich prze-twarzania i konsumpcji;

• zagrożenia techniczne – stosowanie przestarzałych technolo-gii produkcji, które nie spełniają wymogów ekologicznych, lek-ceważenie wymogów środowiska przy opracowywaniu i wdra-żaniu nowych technologii oraz zbytnia uciążliwość niektórych wyrobów przemysłowych (samochodów, detergentów, tworzyw sztucznych);

• zagrożenia ekonomiczne – niewłaściwa, z ekologicznego punktu widzenia, struktura gospodarki oraz sprzeczności inte-resów między krajami najbogatszymi i słabo rozwiniętymi go-spodarczo. Kraje wysoko rozwinięte, chroniąc własną przyrodę, eksploatują zasoby w krajach rozwijających się przy równocze-snej chęci zachowania czystości środowiska tych krajów dla po-trzeb turystyki i wypoczynku. Kraje słabo rozwinięte widzą w rozwoju przemysłu szansę na poprawę własnej sytuacji gospo-darczej lecz nie mają środków na ochronę środowiska (przewa-żają inne potrzeby, np. wyżywienie społeczeństwa);

• zagrożenia społeczno-kulturowe – niedocenianie roli środowi-ska w rozwoju społeczno-gospodarczym.

Źródła zagrożeń bezpieczeństwa są zróżnicowane i podlegają ewo-lucji, podążającej za rozwojem stosunków międzynarodowych, zmianą interesów państwa odgrywających znaczącą rolę na arenie międzynaro-dowej, znaczeniem organizacji międzynarodowych, wreszcie przeobraże-niami, jakie zachodzą w systemach uzbrojenia. Źródła zagrożeń:

• katastrofy naturalne, • destabilizacja systemu ekologicznego, • kryzys dostaw energii, żywności i dostaw strategicznych, • kryzysy gospodarcze, • demografia i system zdrowia,


Rozdział 2.

108

• migracja i integracja, • kryzys polityczny, • kryzys systemu społecznego, • kryzys wewnętrznego systemu bezpieczeństwa.

Jak wspomniałyśmy wyżej jednym z głównych źródeł zagrożenia bezpieczeństwa publicznego są katastrofy naturalne. Przedstawimy teraz ogólną definicję pojęcia katastrofy, a więc katastrofa to nieszczęśliwy wypadek, wydarzenie powodujące tragiczne skutki6, natomiast katastro-fa naturalna to zdarzenie związane z działaniem sił natury, w szczegól-ności powodzie, susze, pożary, wyładowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmiczne, huragany, intensywne opady atmosferyczne, osuwiska, zja-wiska lodowe na rzekach i zbiornikach wodnych, masowe wystąpienia szkodników, chorób roślin i zwierząt albo ognisk chorób zakaźnych lu-dzi. Za katastrofę naturalną nie uważa się zjawisk mających charakter stały, którym można przeciwdziałać w sposób ciągły7. Określenie „katastrofa” jest używane bardzo często, również w słownikach, leksykonach i encyklopediach, zamiennie z terminem „klę-ska”, a nawet z „zagrożeniem nadzwyczajnym”. Należy podkreślić, że pewien obszar zdarzeń i sytuacji będzie na pewno wspólny, jednak wy-stępują poważne różnice, które wynikają z fizycznego pojmowania kata-strofy. Zagrożenie nadzwyczajne definiowane jest jako „nagłe i poważne wydarzenie lub sytuacja wymagająca natychmiastowego działania”. Określa się je również jako „nieoczekiwaną i trudną lub niebezpieczną sytuację, szczególnie wypadek, który narasta nagle i który wymaga szybkiej akcji przeciwdziałania”. Natomiast klęska to sytuacja kryzysowa spowodowana przez siły natury lub awarię techniczną, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby ludzi, a do której opanowania nie wystarczają rutynowe działania odpowiednich służb, nie wystarczają też lokalne zasoby sił oraz środków i niezbędna jest pomoc z zewnątrz. Wszelkiego rodzaju zagrożenia żywio-łowe zagrażające bezpieczeństwu życia lub mienia większej ilości osób albo też mogące wywołać poważne zakłócenia gospodarki narodowej8. Kolejnym ze źródeł zagrożenia bezpiecznego jest kryzys czyli sytu-acja powstała w wyniku klęski żywiołowej, katastrofy technicznej lub wojny, z którą wiążą się znaczne straty materialne i ludzkie.Potocznie mówi się o kryzysie zaufania, gospodarczym, moralnym, państwa, w chorobie, w stosunkach międzynarodowych itd. Kryzys nie jest zdarze-

6Podręczny słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o., Warszawa 1996, s. 319.

7Raport o nadzwyczajnych zagrożeniach ludzi i środowiska na terenie kraju,SOCK, Warszawa 1989, s. 24.

8Dekret z 23 kwietnia 1953 r.o świadczeniach w celu zwalczania klęsk żywiołowych. Dz.U. z 1953 r. Nr 23.



109

niem a sytuacją (następstwem zdarzenia), w której ludność może ocze-kiwać czegoś najgorszego, jest to swoisty stan przesilenia, braku czegoś, zachwiania proporcji, równowagi itp. Kryzys może stać się bodźcem do dalszego lepszego rozwoju. Szczególnie w sensie militarnym „kryzys może być pojmowany jako sy-tuacja narodowa lub międzynarodowa, w której występuje zagrożenie dla priorytetowych wartości, interesów lub celów zainteresowanych stron”. Kryzys może nastąpić w każdej dziedzinie życia i mieć poważny wpływ na funkcjonowanie struktur państwa. W okresie kryzysu zagro-żony jest byt społeczeństwa i poprawne działanie organów państwo-wych. Tym samym biorąc powyższe pod uwagę możemy przyjąć, że kry-zys oznacza sytuację trudną, w której występuje zagrożenie dla prioryte-towych wartości, interesów lub celów a funkcjonowanie struktur państwa i więzi społecznych jest co najmniej poważnie ograniczone. Omawiając potencjalne zagrożenia systemu bezpieczeństwa Rze-czypospolitej Polskiej należy zwrócić uwagę różnorodność tych zagrożeń i złożoność problematyki związanej z zapobieganiem ich powstawaniu lub ograniczaniem ich negatywnych skutków w przypadku ich powsta-nia. Całość działań związanych z ochroną przed zagrożeniami można podzielić na cztery podstawowe etapy:

1) Przygotowanie – jest to etap oceny potencjalnych zagrożeń, ich analizy oraz określenia stopnia prawdopodobieństwa wystąpie-nia danego zagrożenia. Na tym etapie prowadzone są zadania planistyczne, opracowywane są plany działania sytuacjach nie-bezpiecznych i procedury działania, ocena własnych sił i środ-ków niezbędnych do podjęcia i prowadzenia działań.

2) Zapobieganie – jest to etap związany głównie z działaniami w sferze technicznej. Podstawowym celem jest niedopuszczenie do powstania zagrożenia, a jeśli jest to niemożliwe, do ogranicze-nia jego skutków. Działania te dotyczą uodpornienia infra-struktury technicznej, szkolenie personelu oraz realizacji przedsięwzięć zwiększających bezpieczeństwo.

3) Reagowanie – jest to praktyczne działanie w przypadku wystą-pienia konkretnego zagrożenia do momentu jego ustania i zli-kwidowania jego źródła.

4) Odbudowa – jest to etap mający na celu w pierwszej kolejności przywrócenie podstawowych funkcji uszkodzonego systemu, zapewnienie realizacji podstawowych potrzeb poszkodowanej ludności a w dalszej kolejności całkowita odbudowa uszkodzo-nego systemu do kształtu z przed zagrożenia.

Spośród zaprezentowanych zagrożeń wiodącą, nadrzędną rolę od-grywają zagrożenia o charakterze politycznym. Z nich bowiem mogą wy-nikać innego rodzaju zagrożenia – mogą być one impulsem wyzwalają-cym wystąpienie innego rodzaju zagrożeń, szczególnie ekonomicznych,


Rozdział 2.

110

militarnych i społecznych. W skomplikowanej rzeczywistości stosunków międzynarodowych zagrożenia mogą się wzajemnie przenikać, występo-wać pojedynczo lub kompleksowo a niekiedy przybrać charakter lawi-nowy. W pewnych sytuacjach zagrożenia jednego typu mogą przybrać formę zagrożenia innego typu. Procesy globalizacji powodują poszerzenie przedmiotowego zakresu bezpieczeństwa państwa. Pojawiły się też nowe rodzaje zagrożeń, czego przykładem może być zagrożenie dla bezpieczeń-stwa systemów informacyjnych. Zmalała w obecnych czasach rola za-grożeń militarnych, w tym ze strony sąsiadów Polski. Zmienił się rów-nież charakter zagrożeń, choćby z tego powodu, że nośnikiem siły mogą być także podmioty ponadpaństwowe czy pozapaństwowe oraz dlatego, że pojawił się nowy typ przemocy wewnątrz państwa. W okresie globali-zacji coraz więcej zagrożeń ma charakter transgraniczny, czyli oddziały-wają one ponad granicami wielu państw. Taki charakter mają zagrożenia społeczne w formie terroryzmu międzynarodowego i przestępczości zorganizowanej, zagrożenia ekono-miczne, wynikające z oddziaływania rynków kapitałowych, kapitału spekulacyjnego i transnarodowych korporacji oraz zagrożenia ekologicz-ne. Jednocześnie następuje poszerzenie zakresu podmiotów, będących nośnikami określonych zagrożeń ( np. zagrożenia o charakterze społecz-nym są powodowane przez podmioty niepaństwowe, takie jak międzyna-rodowe struktury i grupy przestępcze oraz terrorystyczne). Zwłaszcza w ostatnich latach następuje intensyfikacja zagrożeń z ich strony. Rośnie też skala możliwych zagrożeń o charakterze asymetrycznym. Cechą nie-których zagrożeń bezpieczeństwa narodowego jest ich odterytorialnienie. Funkcjonując w transnarodowej przestrzeni społecznej, są oderwane od jakiekolwiek lokalizacji. Do takich zagrożeń zaliczyć można terroryzm międzynarodowy, przestępczość zorganizowaną i globalne zagrożenia ekologiczne w postaci efektu cieplarnianego oraz niszczenia powłoki ozonowej. Wszystkie wskazane zagrożenia, w różnym stopniu dotyczą bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej.


Terroryzm

111

Rozdział 3 Terroryzm

Czym jest terroryzm? Bardzo trudne jest określenie jednego zna-czenia tego pojęcia. Można wręcz powiedzieć iż, nie istnieje jego uniwer-salna definicja. Większość wyjaśnieńposiada kilka wspólnych elemen-tów, ale nie tworzą one stałej powtarzalności. Dodatkowo termin terro-ryzm jest często nadużywany lub operuje się nim nieadekwatnie do zaistniałej sytuacji.Jego znaczenie ewoluowało wraz z mijającym cza-sem, zmienia się również obecnie i zapewne będzie nadal modyfikowane. Terroryzm można rozumieć jako odmianę przemocy, która jest zjawi-skiem stosunkowo młodym i właściwym dlaczasów współczesnych, kie-dy to nastąpił niejako rozkwit zjawiska, do czego przyczynił się postęp technologiczny oraz środki masowego przekazu. Sposób patrzenia na terroryzm zmieniał się na przestrzeni minionych lat, podobnie jak sam terroryzm. W znacznej mierze zależał on od sposobu rozumienia tegoż pojęcia ze względu na wpływ czynników, które wyznaczały jego charak-ter oraz przybierane formy. Terroryzm traktowany jest jako największe wyzwanie XXI wieku. W ciągu ostatnich lat problem bezpieczeństwa oraz terroryzmu stanowił obszar zainteresowania naukowców, polity-ków, publicystów oraz służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo. Stałą cechą jest fakt, że wszystkie organizacje terrorystyczne posiadają pewną strukturę, w której najważniejszą lokatę w hierarchii organizacji otrzy-muje jej założyciel i przywódca. Budowa ugrupowania może przyjmować różne formy, a wszystkie one mają służyć przetrwaniu organizacji i realizacji jej celów. Zjawisko terroryzmu występuje od dawna i jego na-silenie stale rośnie, a razem z nim wzrasta skala stwarzanego zagroże-nia. Wszyscy powinniśmy być przygotowani na przypuszczalny atak, gdyż ofiarami są głównie niewinni ludzie. Terroryzm pojawić się może wszędzie, bez względu na prowadzoną politykę międzynarodową, skład etniczny danego społeczeństwa czy religię dominującą w danym kraju. Zwalczanie terroryzmu, aby przyniosło zamierzony skutek, powinno od-bywać się w wymiarze wielopłaszczyznowym. Jest to konieczne, aby li-kwidacja tego zjawiska miała jakiekolwiek szanse powodzenia. Pierwszo-rzędnym i całkowicie zrozumiałym zachowaniemwobec ataku, który zo-stałprzeprowadzony przez organizację terrorystyczną,jest dążenie do wykluczenia bezpośredniego zagrożenia.

3.1. Geneza terroryzmu

Można odnieść wrażenie, że ile jest publikacji na temat terrory-zmu, tyle występuje jego definicji. Posiadają je rządy różnych państw, organizacji, agencji czy jednostek zajmujących się zwalczaniem tegoż zjawiska. Jednakże trzeba się zastanowić jak zdefiniować terroryzm obecnie? Terroryzm przede wszystkim możemy nazwać pewnego rodzaju


Rozdział 3.

112

formą buntu a także próbą zastraszenia mocniejszych przez słabszych. Takim działaniem może być zaatakowanie jednostek, którego celem jest zastraszenie rządu lub wywołanie paniki1.Wszelkie dotychczasowe próby zdefiniowania terroryzmu, jako zjawiska mającego tło polityczne, pod-kreślają pewien związek z przemocą. W miejscu gdzie pojawia się siła, użycie jej, czy nawet próba tegoż, tam ukazuje się nazwa terroru oraz terroryzmu2. Sprawcom czynów terrorystycznych chodzi głównie o na-głośnienie tego faktu medialnie. Terroryzm dotyka wszystkie narody bez względu na to czy są one duże, czy małe, bogate czy biedne. Jego skut-kiem są ofiary wśród ludzi, szkody w dochodach, kulturze i religii. Wal-ka przeciw rozwojowi terroryzmu musi być naszą wspólną misją3.

Zdaniem Kofiego Ammana,terroryzmsąto wszelkie działania, które zmierzają do doprowadzenia do śmierci oraz poważnego uszczerbku zdrowotnego u osób cywilnych, niebiorących czynnego udziału w walce zbrojnej, w celu zastraszenia ludności oraz zmuszenia rządu lub też międzynarodowego ugrupowania do wykonania albo zrezygnowania z wykonania pewnych czynności4. Interesującą definicję terroryzmu po-siadają Siły Zbrojne USA. Powstała onaw oparciu o dokumenty Depar-tamentu Obrony USA. Terroryzm jest tam ujęty jako działaniemające na celu użycie przemocy lub groźba jej użycia; czego nadrzędnym celem jest wymuszenie lub zastraszenie rządów oraz społeczeństwa dla osiągnięcia celów politycznych, religijnych lub ideologicznych. Amerykańskie agen-cje rządowe operują podobnym określeniem terroryzmu. Przykładem te-go mogą być poglądy prezentowane przez Federalne Biuro Śledcze (FBI), które twierdzi, że zjawisko terroryzmu jest bezprawnym użyciem siły lub przemocy wobec ludności lub mienia, tylko po to, aby zastraszyć lub wymusić coś na rządzie danego kraju czy ludności cywilnej; owo działa-nie zmierzać ma do promocji celów politycznych lub społecznych. Pre-zentowane ujęcie wydaje się być trafne i cenne z uwagi na wskazanieistotnych elementów aktu terrorystycznego. Zapewne dla-tego właśnie ono zostało przyjęte przez szereg różnego rodzaju agencji i organizacji. Należy jednak pamiętać, że zależnie od źródła wskazuje się inne determinanty zjawiska. Sposób patrzenia na terroryzm ewoluuje, podobnie jak samo zja-wisko. Jego przejawy i mechanizmy ulegają zmianie i nieustannie przy-bierają nową formę. Stąd można mieć wrażenie, że pojęcie terroryzmu dopasowuje się do potrzeb doraźnych, często mających kontekst poli-tyczny, oraz nabiera wieloznacznego charakteru słowa-etykiety, które stosuje się pochopnie, niestety unikając pogłębionej analizy, związanej z

1 T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa,PWSTE,Jarosław 2012, s. 183. 2 K. Karolczak, Encyklopedia terroru, Oficyna Wydawnicza „SPAR”, Warszawa

1995, s. 9. 3 B. Hołyst, Terroryzm, T. 1, Wydaw. Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2011, s. 51. 4 Tamże, s. 52.


Terroryzm

113

obowiązkiem sprecyzowania zagrożeń. Alfonso Merlos zaznacza, że swoi-sta bitwa semantyczna, tycząca się tego, czym jest, a czym nie jest terro-ryzm, w wielu przypadkach niestety paraliżuje i utrudnia jego zwalcza-nie. Wiele definicji, starających się określić terroryzm, akcentuje powta-rzanie się następujących elementów typowych dla tej formy walki5:

• stosowanie przemocy lub groźba jej użycia bez ograniczeń na-tury humanitarnej;

• postrzeganie siły w kategoriach metody działania; • ukierunkowanie na osiągnięcie efektów psychologicznych, czyli

dążenie do wywołania powszechnego strachu, poczucia zagro-żenia oraz chaosu;

• utajnienie struktur organizacji i konspiracyjność działań z jed-noczesnym pragnieniem nagłośnienia sprawy bądź wartości, o które toczy się walka;

• dychotomiczna wizja rzeczywistości i konfliktu, zbudowana na zasadzie „my – oni”, „dobro – zło”;

• przeświadczenie o wielkości misji lub idei itp., implikujące bez-kompromisowość prób realizacji;

• dążenie do oddziaływania na rządy czy organizacje międzyna-rodowe celem zmiany ich polityki;

• działania zorganizowane i zaplanowane; • kroki o charakterze propagandowym i symbolicznym, wykorzy-

stanie środków masowego przekazu; • ataki na cele cywilne; • systematyczne i często długotrwałe przygotowywanie akcji, ob-

liczone na osiągnięcie efektu zaskoczenia, czemu towarzyszy przenikanie na terytorium wroga, jako identyfikacja i poznawa-nie słabych stron.

Wyszczególnione aspekty,rzecz jasna, nie wyczerpują wielkowy-miarowości badanego problemu, rzucają jednak nieznaczne światło na charakter zagadnienia i upraszczają niektóre elementy. Terminem – terroryzm,operują wszyscy, jednak niewielu ludzi jest w stanieprecyzyjneokreślenie tego słowa. Do błędu przy definiowaniu częściowo przyczyniły się środki przekazu, które np. poprzez ograniczo-ny czas antenowy, lub powierzchowność odejścia do tematu, próbują maksymalnie skrócić, skondensować skomplikowane zjawiska. Wystar-czy przeczytać gazetę lub obejrzeć telewizję, aby spostrzec, iż słowo ter-roryzm jest notorycznie nadużywane. Nawet działania takie, jak masa-kra cywili przez stacjonujące w okolicy wojsko czy skażenie produktów w sklepie określa się jako terroryzm, co niestety mija się z prawdą.

5S. Kosmynka, Od Boga do terroru, Wydaw. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2012,

s. 79-82.


Rozdział 3.

114

Brian Jenkins definiował terroryzm jako działania, które mogą przyjąć klasyczne oblicze aktów kryminalnych np.: podpalenia, morder-stwa, użycie ładunków wybuchowych. Różnią się one od normalnych kryminalnych działań tym, że dokonywane są z przemyślanym planem wywoływania paniki, zakłócenia porządku lub zastraszenia ludności, czego celem ma być sparaliżowanie sposobności reagowania społeczeń-stwa, osłabienia porządku publicznego oraz spotęgowania odczucia bez-radności i nieszczęścia wspólnoty. Jego definicja opiera się głównie na groźbach, zastraszaniu oraz wywołaniu powszechnego strachu w społe-czeństwie6. Reasumując dotychczasowe rozważania, istniejące definicje terro-ryzmu można rozróżnić ze względu na takie, które7:

• eksponują cele terrorystyczne – polityczne, społeczne, krymi-nalne, religijne;

• koncentrują się na samych działaniach terrorystycznych, np. uprowadzanie zakładników, porywanie samolotów;

• eksponują cele instrumentalne, pośrednie, np. zastraszanie, wywoływanie bezradności.

Również sam terroryzm można podzielić na wiele kryteriów, gdzie najważniejszymi są podziały8:

• ze względu na działający podmiot; • ze względu na cel ataku; • ze względu na terytorium działania; • ze względu na cele ideologiczne, które dzielimy na:

o narodowo-wyzwoleńcze; o prawicowo-totalitarne; o bioterroryzm; o religijno-nacjonalistyczne.

Ważnym aspektem dyskusji na temat terroryzmu jest rola me-diów. Informacje na temat zamachów terrorystycznych stanowią bardzo ważny punkt w mediach, ponieważ będąc źródłem transmisji informacji, gwarantują masową oglądalność. Organizacje terrorystyczne dążą do te-go, aby ich operacje były nagłaśniane9. Celem takiego działania jest za-straszenia społeczeństw i uzyskiwanie wielu ustępstw ze strony rządów, względnie określonych działań bądź zaniechań z ich strony10. Emocje

6 Z. Ciekanowski, Terroryzm jako forma wywierania presji na społeczeństwo [w:]

Wektory bezpieczeństwa, T. Bąk (red.), PWSTE, Jarosław 2013, s. 216-217. 7 I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 66-67. 8 T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa, dz. cyt., s. 184-185. 9 P. Hadała, M. Mach, Terroryzm [w:] Współczesne uwarunkowania bezpieczeństwa

Polski, [w:], Kustra, J. Truchan, K. Pobuta (red.), PWSTE, Jarosław 2014, s. 194. 10 B. Hołyst, Terroryzm, T. 2, dz. cyt., s. 124.


Terroryzm

115

związane z terroryzmem są znane każdemu. Niezależnie od tego, gdzie mieszkamy, w każdym z nas wzbudzają strach, spełniając w ten sposób swoją rolę. Spektakularne akty agresji, mają za zadanie wzbudzać lęk we wszystkich, nawet pośród tych, którzy przebywają tysiące kilometrów od danego wydarzenia. Jak pokazuje historia, zjawisko to niestety nie zanika. Motywy działańterrorystów mogą być rozmaite, ciężko jest więc wskazać początek prowadzonych działań, chociażby z tego względu, że osoby, które kierują akcją, pracują w ścisłej konspiracji. Przeprowadza-jąc ataki terrorystyczne oprócz chęci wzbudzenia strachu, chcą one osiągnąć jeszcze jakiś cel. Zjawisko terroryzmu nie jest dziś czymś no-wym, ono było i może być wszędzie. Reasumując dotychczasowe rozważania warto zauważyć, że pojęcie ter-roryzmu z upływem czasu zmieniło swe oblicze. Ostatnio niemal wszyst-kie organizacje pomijają to słowo, próbując za wszelką cenę wiązać swo-je działania z wolnością, wyzwoleniem czy sprawiedliwym odwetem itp. W obecnych czasach terroryści nie chcą się przyznawać, że właśnie nimi są, wręcz przeciwnie, uważają że społeczeństwo, rząd albo cały system i jego prawa to terroryzm. Wmawiają nam, że oni nigdy nie stosowaliby siły, gdyby nie czuli ucisku, gdyby nie czuli potrzeby obrony własnej osoby lub społeczności, z którą się utożsamiają. Amerykański dzienni-karz Terry Anderson, który przetrzymywany był przez 7 lat przez libań-ską organizację Hezbollah, przywołał słowa jednego ze strażników: Nie jesteśmy terrorystami – jesteśmy bojownikami11.

3.2. Rodzaje terroryzmu

Terroryzm uważany jest za największe wyzwanie XXI wieku. W ciągu ostatnich lat problem bezpieczeństwa oraz terroryzmu to przedmiot wielkiego zainteresowania naukowców, polityków, publicy-stów oraz służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo. Wszyscy oni stara-ją się znaleźć jak najlepszy sposób zwalczania tego zjawiska, które za-graża każdemu z nas. Dotyka często niewinnych istot, gloryfikuje i mito-logizuje przemoc, jako ideologię12. Aby móc rozmawiać o terroryzmie powinniśmy rozpoznawać jego rodzaje. Pierwszym typem jest terroryzm państwowy. Dotyczy on aktów terrorystycznych wykonywanych przez rządy. W definicji terroryzmu i w sponsorowanych przez państwo aktach terroryzmu państwowego, pozostaje kontrowersyjna kwestia brakuporozumienia międzynarodowe-go. Według Nicola Orazio Zito, terminowi „terroryzm państwowy” często przypisuje się trzy znaczenia:

11 Z. Ciekanowski, Terroryzm jako forma…, dz. cyt., s. 219. 12T. Bąk, Rodzaje terroryzmu [w:] Determinanty bezpieczeństwa człowieka a rozwój

regionalny, T. Bąk, Z. Ciekanowski, L. Szot (red.), PWSTE, Jarosław 2013, s. 39.


Rozdział 3.

116

• stosowanie przemocy zorganizowanej przez agendy rządowe, jako metody wewnętrznych rządów w kraju bądź na terenach podlegających władzy państwowej tego kraju;

• wsparcie udzielane przez rząd danego państwa terrorystom bądź organizacjom terrorystycznym, które kierują swoje działa-nia przeciwko obiektom znajdującym się poza granicami kraju;

• implikacja bezpośredniego przypisywania agendom rządowym działań terrorystycznych prowadzonych poza granicami danego kraju13.

W odniesieniu do terroryzmu państwowego możemy mówić o nie-legalnej działalności państwa w stosunku do określonych zagrożeń, któ-rymi mogą być np. inne państwo lub jego instytucje oraz obywatele kra-ju. Mogą to być zarówno bezpośrednie akty terroru w wykonaniu danego kraju, lub też sponsorowanie przez państwo pewnych określonych dzia-łań przeprowadzonych przez różne organizacje terrorystyczne. Terroryzm państwowy może również obejmować działalność obywateli państwa, występujących zbrojnie przeciw innym państwom na jego terytorium, szkolonych i finansowanych przez państwo stosujące terroryzm. Kolejnym rodzajem terroryzmu jest terroryzm międzynarodowy, który jest rozpatrywany na różne sposoby. Cechą wspólną powstałych wszystkich analiz jest chęć zdefiniowania tego zjawiska i nadania mu określonych cech, dzięki którym funkcjonuje. Terroryzm międzynarodo-wy nie jest czymś nowym we współczesnym świecie. Według Krzysztofa Liedela, nie jest też zjawiskiem samodzielnym, autonomicznym, a wy-łącznie metodą, która służy do realizacji różnych celów. Państwo, które istnieje i działa na forum międzynarodowym może zetknąć się z jego od-działywaniem. Jak wiele jest ideologii, sporów, roszczeń oraz zadawnio-nych konfliktów, tyle samo jest potencjalnych zamachowców, którzy mogą użyć metod terrorystycznych w dążeniu do osiągnięcia swoich żą-dań14. Terroryzm polityczny, kolejny w proponowanej klasyfikacji, najle-piej obrazuje dwupłaszczyznowość celów sprawców dokonujących aktów terrorystycznych. Jest to niejako zniewalające zastraszenie, metodyczne używanie morderstw i zniszczenia oraz groźba wykonywania takich czy-nów, aby móc terroryzować obywatelii rządy, by uległy one politycznym żądaniom. Terroryzm polityczny nie jest zjawiskiem jednolitym. Jest on skierowany na osiągnięcie różnorodnych celów niejednakowo motywo-wanych, takich jak cele polityczne, światopoglądowe, religijne czy raso-we15.

13 Z. Ciekanowski, Zwalczanie terroryzmu w Polsce, PWSTE, Jarosław 2014, s. 59-60. 14 Z. Ciekanowski, Zwalczanie terroryzmu…, dz. cyt., s. 60-61. 15 B. Hołyst, Terroryzm, T. 1, dz. cyt., s. 87.


Terroryzm

117

Intrygującą pod względem badawczym typologię terroryzmu i ter-roru zaprezentował Paul Wilkinson. Wyróżnił on cztery podstawowe nur-ty teraźniejszego terroryzmu16:

• terroryzm subrewolucyjny – dąży do osiągnięcia pewnych określonych celów politycznych nie będących zmianami rewo-lucyjnymi. Akty przemocy popełniają głównie małe grupy w sposób nieprzewidywalny i niejednokrotnie są trudne do od-różnienia od psychopatologicznych i kryminalnych przestępstw z użyciem siły;

• terroryzm rewolucyjny – celem jest rewolucja lub osiągnięcie przynajmniej taktycznych zwycięstw w walce rewolucyjnej. Ak-tów przemocy dokonują grupy, które posiadają przywódców i ideologię lub chociażby program, co w jakiś stopniu zbliża ich do uznanych w prawie międzynarodowym ugrupowań party-zanckich. Z reguły są to specjalistyczne, zakonspirowane, pa-ramilitarne grupy tworzone wewnątrz ruchu rewolucyjnego. Równocześnie obok walki zbrojnej przeprowadzona jest walka polityczna, w której worzone są alternatywne struktury insty-tucjonalne;

• terroryzm represywny – służy do powściągnięcia buntów, a także kontrolowania grup, indywidualnych osób lub form za-chowania, które uważane są za nieakceptowane przez represo-ra.Jest to – jak pisze Wilkinson – terroryzm, który bardzo czę-sto jest krwawy, mogący przejść w terror masowy.W totalitar-nych reżimach terror, strach oraz wzajemna podejrzliwość może być wszechobecna i wywodzić się z paranoi przywódców;

• terroryzm epifenomenalny – wyróżnia się tym, iż brak w nim dokładnie sprecyzowanych celów, jest składnikiem dokonywa-nych na skalę globalną aktów przemocy. Akty te, są przypad-kowe, często nieprzemyślane i niezaplanowane, pojawiają się w sytuacji krwawej walki, w której metodyczny terroryzm może być składnikiem towarzyszącym.

Mnogość typologii terroryzmu stanowi pewnego rodzaju signum temporis. Przeważnie eksponowane są jednostki lub grupy najaktywniej działające w danym czasie. Np. jeżeli występują problemy społeczne i aktywizują się ruchy lewackie czy faszystowskie, to akcentuje się typ terroryzmu totalitarnego. Gdy problemem są grupy niepodległościowe, to najwięcej uwagi poświęca się ruchom narodowo-wyzwoleńczym itp. Ak-tualnie największym problemem społecznym stają się grupy neofaszy-stowskie i fundamentalistyczno-religijne.Spośród istniejących rodzajów społeczności terrorystycznych najczęściej wymieniane są grupy:

• separatystyczno-narodowościowe (ETA,IRA);

16K. Karolczak, Encyklopedia …, dz. cyt., s. 13.


Rozdział 3.

118

• anarchistyczno-lewackie (Czerwone Brygady); • neofaszystowskie (Włoski Ruch Społeczny); • narodowo-wyzwoleńcze (Wyzwoleńcza Armia Kosowa, Kurdyj-

ska Partia Robotnicza); • sekciarskie (Aum – Najwyższa Prawda w Japonii); • religijno-fundamentalistyczne (Jihad, Al-Kaida); • prawicowo-ekstremistyczne (Szare Wilki w Turcji); • kryminalne, akty terroru dokonywane są zarówno przez poje-

dyncze osoby, jak i przez grupy przestępcze. Mają charakter odwetowych porachunków wzajemnych, wymuszania okupu, zastraszania czy wreszcie działania po to, by wywołać ogólny chaos17.

Ugrupowania terrorystyczne można podzielić ze względu na reali-zowane cele strategiczne:

• grupy rewolucyjne – ich celem jest obalanie porządku politycz-nego;

• grupy subrewolucyjne – zmierzają do uzyskania ustępstw poli-tycznych;

• grupy para polityczne – ugrupowania z pogranicza przemocy politycznej i bandytyzmu.

W teraźniejszości organizacje terrorystyczne dzielimy na trzy grupy:

• nacjonalistyczne (etniczne), np. ETA, IRA; • lewackie, np. włoskie Czerwone Brygady; • religijne, np. Hezbollah.

Aktualnie coraz rzadziej dochodzi do ataków na tle ideologicznym wymierzonych w konkretne osoby. Terroryści koncentrują się na więk-szych grupach losowych osób lub na punktach strategicznych18. Z uwagi na różnorodny charakter zjawiska można wyodrębnić:

• bioterroryzm; • cyberterroryzm; • terroryzm nuklearny.

Przeprowadzanie działań terrorystycznych z zastosowaniem biolo-gicznych środków masowego rażenia jest formą terroryzmu, którą uważa się za szczególnie niebezpieczną, ze względu na to, iż koszty wytwarzania broni są bardzo małe dodatkowo możliwość produkcji i magazynowania może być całkowicie utajniona, a dostępność technologii tylkoułatwia cały proces produkcyjny19. Broń biologiczna są to przede wszystkim

17 I. Pospiszyl, Patologie …, dz. cyt., s. 68-69. 18 P. Hadała, M. Mach, Terroryzm…,dz. cyt., s. 192. 19http://pl.wikipedia.org/wiki/Bioterroryzm, [dok. online], 18.04. 2016.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Bioterroryzm


Terroryzm

119

bakterie i przetrwalniki, wirusy, trucizny i grzyby20. Do omawiania za-gadnienia terroryzmu biologicznego przyjęto następujący podział środ-ków biologicznych:

• środki bojowe, tj. znajdujące zastosowanie w broniach biolo-gicznych (wirusy, ospy, ebola);

• środki biologiczne zastosowania przemysłowego; • środki nietypowe; • środki oddziałujące na uprawy rolne i zwierzęta hodowlane21.

Termin cyberterroryzmjest to neologizm, który obrazuje prowadze-nie aktów terroru tam, gdzie wykorzystywane są nowinki technologii in-formacyjnej, których celem jest wyrządzenie szkody na tle politycznym lub ideologicznym, zwłaszcza w odniesieniu do infrastruktury o bardzo ważnym znaczeniu dla gospodarki lub obronności atakowanego pań-stwa. Jego zadaniem jest celowe zakłócenie interaktywnego, zorganizo-wanego obiegu informacji w cyberprzestrzeni. Wyróżniamy dwie grupy technik cyberterrorystycznych, obejmują one metody, które może stoso-wać każdy członek organizacji oraz zawierają techniki, wymagające przygotowania teoretycznego i praktycznego22. Kolejnym z zagrożeń jest terroryzm nuklearny. W przypadku, gdy-by jedno z ugrupowań użyło tego rodzaju ataku, skutki dla ludzkości mogłyby być katastrofalnie, zaczynając od potencjalnych setek tysięcy ofiar, a kończąc na zakłóceniu sytuacji ekonomicznej, gospodarczej i po-litycznej na całym świecie. Skojarzenia związane z terroryzmem nukle-arnym prowadzą z reguły do myśli o bombie atomowej,jednak terroryści wcale nie muszą jej posiadać, aby przeprowadzić atak nuklearny. Istnie-ją inne, o wiele bardziej prawdopodobne sposoby. Jednym z nich jest atak na obiekt nuklearny, którego konsekwencją może być spowodowa-nie niekontrolowanego rozproszenia radioaktywności. Drugim sposobem może być zamach, w dowolnie wybranym przez terrorystów miejscu, po-przez skażenie środowiska materiałami radiologicznymi np. przy użyciu tzw. brudnej bomby23. Terroryzm jest to zjawisko stanowiące ogromne zagrożenie, jest to metoda, którą wykorzystują ludzie świetnie wyszkoleni oraz wyposażeni. Niebezpieczeństwo to jest bardzo trudne do zidentyfikowania oraz bar-dzo trudne do neutralizowania. Nierzadko do osiągnięcia skutecznego działania niezbędne są zachowania ekstremalne. Z pewnością funda-mentalną kwestią jest utworzenieadekwatnego systemu bezpieczeństwa, w przeciwnym razie państwo będzie narażone na coraz większe ryzyko

20 T. Bąk, Rodzaje terroryzmu, dz. cyt., s. 44. 21 J. Adamski, Nowe technologie w służbie terrorystów, Wydaw. TRIO, Warszawa

2007, s.75. 22 T. Bąk, Rodzaje terroryzmu, dz. cyt., s. 47-49. 23 T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa, dz. cyt., s. 210.


Rozdział 3.

120

ataku. Konstruując owy system bezpieczeństwa, teraźniejsze państwo poszukuje niezwykle wrażliwego punktu równowagi między skuteczno-ścią a praworządnością działań. Znalezienie takiego punktu jest tym trudniejsze, im mniej trzymają się reguł ludzie, którzy wyznaczają ist-nienie zagrożenia24.

3.3. Rodzaje zagrożeń terrorystycznych ze względu na sposoby działania

W proponowanych wcześniej klasyfikacjach wyodrębniono już po-dział zjawiska ze względu na sposoby działania terrorystów. Jednak z uwagi na ogólny chaos terminologiczny, wynikający z braku ugrunto-wanej systematyzacji problemu, wydaje się zasadnym rozwinięcie kate-gorii uwzględniającej typ aktywności prezentowanej przez zamachow-ców.

3.3.1. Cyberterroryzm

W czasach, kiedy rewolucja informacyjna właśnie się kończy, a zinformatyzowanie systemów nie jest czymś nadzwyczajnym, pojawiają się nowe rodzaje zagrożeń, niekiedy bardziej niebezpiecznych niż znany od wieków zamach bombowy. Takim właśnie zagrożeniem jest cyberter-roryzm. Aktualnie można założyć, że w niedalekim czasie stanie się on jednym z najważniejszych ogniw terroryzmu. Cyberterroryzm jest to po-litycznie umotywowany atak bądź groźba ataku na komputery, sieci lub systemy informacyjne, którego celem jest doprowadzenie do zniszczenia infrastruktury oraz zastraszenie, lub też wymuszenie na rządach i lu-dziach dalekosiężnych politycznych i społecznych celów25. Cyberterro-ryzm opisuje dokonywanie aktów terroru przy pomocy zdobyczy techno-logii informacyjnej, ma na celu wyrządzenie szkody z pobudek politycz-nych lub ideologicznych, zwłaszcza w odniesieniu do infrastruktury o istotnym znaczeniu gospodarczym, a także mający wpływ na obronność atakowanego kraju. Polega na celowym zakłóceniu interaktywnego, zor-ganizowanego obiegu informacji w cyberprzestrzeni26. To właśnie dzięki internetowi terroryści mogą przeprowadzać pew-nego rodzaju wywiad. Zdobywają w ten sposóbnp. plany architektonicz-ne budynków i najsłabsze miejsca w ochronie. Kolejnym przejawem cy-berterroryzmu jest stosowanie ataków elektronicznych. Hakerzymogą wykradać lub zmieniać różnego rodzaju dane. Włamując się do kompu-terów istnieje możliwość wprowadzenia do sieci wirusów bądź tzw. roba-ków, których zadaniem jest niszczenie ważnych elementów infrastruktu-ry, takich jak kontrola ruchu lotniczego czy systemu elektronicznego

24T. Bąk, Rodzaje terroryzmu, dz. cyt., s. 43. 25 Tamże, s. 54. 26http://pl.wikipedia.org/wiki/Cyberterroryzm, [dok. online], 17.03. 2016.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Cyberterroryzm


Terroryzm

121

państwa27. Bardzo poważne skutki może wywołać samo włamanie się do sieci i przetwarzanie danych systemowych. Następstwem takiego działa-nia mogą być znacne straty materialne i wywołanie ogólnoświatowego chaosu oraz paniki. A jak wszyscy doskonale wiemy, terrorystom naj-bardziej zależy na tym, aby społeczeństwo przede wszystkim się ich ba-ło28. Dodatkowo, każdy atak wykonany w sieci zyskuje ogromny rozgłos z racji masowego odbiorcy.Obecnie cyberterroryzm nie jestnotorycznym sposobem aktywności zamachowców, gdyż przez atak w sieci trudno jest doprowadzić do spektakularnej śmierci dużej liczby ludzi, co jest głów-nym warunkiem wywołania szoku i strachu pośród społeczeństwa. Do-datkowo trudne jest określenie, jakie mogą być wymierne skutki tako-wego zamachu. Wysoka wiedza i zaawansowana technologia są kolejną przeszkodą w permanentnymprowadzeniu cyberataków, co jest na chwi-lę obecną powodem do zadowolenia i obszarem, który trzeba strzec, by nie stał się on polem swobodnych działań terrorystów. Sumując dotych-czasowe rozważania można wyróżnićczynniki wpływające na stosunko-wo niewielką liczbę ataków cyberterrorystycznych. Są nimi m.in.29:

• bardzo mała wiedza na temat technik informatycznych; • niejasność ataków; • niedobór specjalistów, którzy potrafiliby przeprowadzać tego

rodzaju napaść.

Internet jest masowo wykorzystywany przez terrorystówdo celów propagandowych, zwłaszcza do siania nienawiści oraz do prowadzenia wojny psychologicznej. Stąd zamieszczane są w nim groźby, ale również akty egzekucji30. Aktualniepowstają formacje, które w swojej działalno-ści opierają się wyłącznie na atakach w cyberprzestrzeni, jednak cyber-terroryzm nie jest typową aktywnością tradycyjnych grup terrorystycz-nych. Również w krajach rozwiniętych ogół społeczeństwa nie ma pełnej świadomości, jakiego rodzaju zagrożenia oraz straty mogą być spowo-dowane cyberterroryzmem. Nie ma wątpliwości, że jestto potencjalne niebezpieczeństwo szerzone na skalę globalną, ponieważ Internet jest siecią ogólnoświatową. Im bardziej gospodarka danego kraju jest skom-puteryzowana, tym większe ryzyko szkód może spowodować ewentualny zamach terrorystyczny. W tej perspektywie cyberterroryzm jest szczegól-nie niebezpieczny, gdyż terroryści mogą dokonać i dokonują zamachów o każdej porze orazz dowolnego miejsca na globie, a zidentyfikowanie ich jest bardzo trudne do zrealizowania31.

27T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa, dz. cyt., s. 208. 28 Z. Ciekanowski, Zwalczanie terroryzmu…, dz. cyt., s. 66-67. 29 J. Adamski, Nowe technologie…,dz. cyt., s. 102. 30 B. Hołyst, Terroryzm, T. 1, dz. cyt., s. 754-765. 31 T. Bąk, Rodzaje terroryzmu, dz. cyt., s. 55-56.


Rozdział 3.

122

3.3.2. Bioterroryzm

Prowadzenieoperacji terrorystycznych z wykorzystaniem biologicz-nych środków masowego rażenia jest to forma terroryzmu uważana za szczególnie niebezpieczną ze względu na niski koszt wytwarzania broni, możliwość utajnienia produkcji i magazynowania, dostępność technolo-gii oraz sposób działania broni biologicznej32. Bioterroryzm jest rodzajem zagrożenia terrorystycznego, z którym nie często się spotykamy, lecz nie mamy pewności czy w ciągu najbliższych latach nie ulegnie to zmianie. Oczywiście sama broń biologiczna jest znana od bardzo dawna, jednak obecnie nie jest ona używana w żadnych konfliktach zbrojnych,choć ta-kie przypadki miały miejsce w przeszłości. Wiadome jest, że omawiany typ agresji może powodować niezwykle groźne konsekwencje zarówno dla potencjalnych ofiar, jak i dla agresorów. Podstawowym celem użycia broni biologicznej przez zamachowców będzie (jak w każdym zamachu terrorystycznym) spowodowanie jak największych strat pośród ludzi oraz wywołanie globalnej paniki. Broń biologiczna jest niewyobrażalnie niebezpieczna z wielu względów. Jednym z nich jest trudna identyfikacja. Początkowo nie wia-domo jakiego rodzaju środek został użyty, przez co niewyobrażalnie ciężko jest go opanować. Co więcej, nie wiadomo, jaka ilość tego środka została użyta, przez co nie ma pewności jak duży teren został skażony33. Do omówienia zagadnienia terroryzmu biologicznego przyjęto następują-cy podział środków biologicznych:

• środki bojowe, tj. znajdujące zastosowanie w broniach biolo-gicznych (np. wirusy ospy, ebola, gorączki krwotoczne i ich mu-tacje);

• środki biologiczne zastosowania przemysłowego (np. rycyna); • środki nietypowe (np. nikotyna); • środki oddziałujące na uprawy rolne i zwierzęta hodowlane34.

Przykładem środków biologicznych zastosowania przemysłowego jest olejek rycynowy. Związek, który otrzymywany jest z nasion rącznika, używany głównie w przemyśle chemicznym i garbarskim, ma silne wła-ściwości przeczyszczające. Według terrorystów zaletą rycyny jest jej wy-soka toksyczność oraz dostępność i łatwość produkowania. Największe zainteresowanie rycyną okazują rebelianci czeczeńscy i Al-Kaida35. Środkami nietypowymi w zainteresowaniu terrorystów, są m.in. nikotyna i solanina, które otrzymuje się z tytoniu i ziemniaków. Są to toksyny, które występują naturalnie w produktach rolniczych. Charak-

32 http://pl.wikipedia.org/wiki/Bioterroryzm, [dok. online], 18.04. 2016. 33 B. Hołyst, Terroryzm, T. 1, dz. cyt., s. 754-765. 34 J. Adamski, Nowe technologie…,dz. cyt., s. 75. 35 T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa, dz. cyt., s. 198.



Terroryzm

123

teryzuje je mniejsza toksyczność niż w środkach bojowych oraz tych po-chodzenia przemysłowego, a o ich atrakcyjności dla terrorystów świad-czy łatwość uzyskania i zastosowania36. Do najbardziej znanych repre-zentantów broni biologicznej zaliczane są wąglik, cholera, dżuma. Tabela nr 1, umieszczona poniżej, przedstawia przejrzystą formę zalet i wad po-szczególnych patogenów.

Tabela 1. Potencjalne patogeny – wady i zalety z punktu widzenia terrorystów

Patogen Główne zalety Główne wady Patogeny replikowane

Laseczka wąglika (wąglik)

Duża zakaźność i śmiertelność Umiarkowana transmisja

wśród ludzi

Pałeczka dżumy (dżuma)

Duża śmiertelność i zaraźliwość w postaci płucnej, możliwość

skrytego ataku drogą rozsiewu zakażonych pcheł

Niepełna wrażliwość po-pulacji na bakterię

Pałeczka tulare-mii (tularemia)

Wyjątkowa duża zakaźność, trudna diagnostyka

Stosunkowa mała śmier-telność

Pałeczki Salmo-nella

Łatwość i niskie koszty pozy-skania patogenu, łatwa dystry-

bucja

Mała śmiertelność, łatwa identyfikacja patogenu

Filowirusy (go-rączka krwo-

toczna)

Duża śmiertelność i dynamika epidemii (wyjątkowa zakaźność

i zaraźliwość)

Trudność w uzyskaniu wirusa

Wirus ospy prawdziwej

ospa prawdziwa

Obecnie duża śmiertelność, wysoka zakaźność i zaraźliwość

Trudność w uzyskaniu wirusa, specyficzny wy-

gląd chorych Patogeny niereplikowalne

rycyna

Dość duża śmiertelność, możli-wość masowej produkcji (jest

pozostałością po produkcji pa-liwa roślinnego)

Konieczność uzyskania dużych stężeń aerozolo-wych (umiarkowana tok-

syczność)

Botulina Duże zapasy na świecie, bardzo

wysoka toksyczność Dość charakterystyczne

objawy Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Bro%C5%84_biologiczna,[dok. online],

18.01.2016. W przypadku zamachu terrorystycznego, w którym użyto broni biologicznej odpowiednie organy muszą reagować bardzo sprawnie i szybko, ale również uważnie, gdyż nawet najmniejsze potknięcie może wywołać epidemię, co mogłoby doprowadzić do śmierci nieporównywal-nie większejliczby ludzi, a jej skutki odczuwane byłby jeszcze przez wiele lat37.

36 J. Adamski, Nowe technologie…,dz. cyt., s. 77. 37 B. Hołyst, Terroryzm, T. 1, dz. cyt., s. 724-734.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Bro%C5%84_biologiczna


Rozdział 3.

124

3.3.3. Terroryzm nuklearny

W obecnych czasach, gdy zjawisko terroryzmu przybiera na sile, a rządy naszych państw próbują zapewnić obywatelom bezpieczeństwo, terroryści, aby móc zrealizować swój cel, posuwają się do coraz bardziej drastycznych w konsekwencjach metod ataku. Jedną z nich jest terro-ryzm nuklearny. Gdyby do niego doszło, największy jak dotąd zamach terrorystyczny w historii dziejów, a mianowicie atak z 11 września 2001r., byłby niczym w porównaniu z atakiem nuklearnym38. Mówiąc o terroryzmie nuklearnym, prawie każdy z nas myśli o bombie atomo-wej, aczkolwiek terroryści wcale nie muszą jej posiadać, aby wykorzy-stać atak nuklearny. Istnieją bowiem inne, bardziej prawdopodobne sposoby39.Przykładem niech będzie wejście w posiadanie i użycie broni nuklearnej. Pierwszym sposobem na posiadanie tej broni może być sa-modzielne skonstruowanie bomby atomowej. Takowy przykład jest pra-wie na 100% niemożliwy do wykonania, ponieważ do zbudowania tego typu bomby potrzebne są niewyobrażalne nakłady finansowe, długie lata pracy i zatrudnienie ogromnej liczby naukowców. Drugim przykładem może być otrzymanie broni nuklearnej od kraju, który już ją posiada. Oczywiście ta metoda wydaje się być bardzo mało prawdopodobna, gdyż terroryści często zmieniają swoje cele, a na pewno żaden rząd nie chce zostać zaatakowany swoją własną bronią masowego rażenia40. Kolejną, bardzo prawdopodobną opcją, jest zamach terrorystyczny na obiekt nu-klearny np. elektrownię jądrową. Skutek takiego zamachu na pewno byłby mniejszy niż podczas użycia bomby atomowej, ale konsekwencje takiego czynu byłyby ogromne41. Ostatnią z możliwości, która jest naj-bardziej prawdopodobna, jest skażenie środowiska materiałem radiolo-gicznym, do którego można użyć tzw. brudnej bomby. Skutki zastoso-wania tej opcji byłyby na pewno najmniejsze, aczkolwiek nadal poważne. Brudna bomba jest to bomba konwencjonalna, która zawiera materiał radiologiczny. W chwili gdy wybucha rozrzuca zanieczyszczenia radiolo-giczne, co powoduje napromieniowanie danego terenu. Co do rygorów dostępności, jest ona najłatwiejsza do skonstruowania, a materiał radio-logiczny bez problemu może się znaleźć się w rękach terrorystów. Możli-wość użycia brudnej bomby nie będzie skutkować dużą liczbą zabitych, lecz wywoła panikę, gdyż została zastosowana42.Należy wziąć pod uwa-gę, że przeprowadzenie takiego zamachu będzie wyjątkowo trudne do zrealizowania. Oczywiście istnieje prawdopodobieństwo zaatakowania brudną bombą, lecz będą to rzadkie ataki, gdyż terroryści zdecydowanie preferują prostotę, zaś duże, spektakularne akcje organizują tylko co ja-

38 T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa, dz. cyt., s. 210. 39 B. Hołyst, Terroryzm, T. 1, dz. cyt., s. 724-734. 40 Tamże, 728. 41 T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa, dz. cyt., s. 211. 42 T. Bąk, Rodzaje terroryzmu, dz. cyt., s. 58.


Terroryzm

125

kiś czas. Możliwość zaatakowania bronią atomową teoretycznie wyklu-czono, ale należy zadać jedno bardzo ważne pytanie: Czy przed 2001 r. ktoś przypuszczał, że istnieje możliwość tak katastrofalnego zamachu, jak ten z 11 września 2001r.?43

3.4. Przeciwdziałanie zagrożeniom terrorystycznym

Terroryzm,jako największe wyzwanie początku XXI wieku, pozo-staje niezmiennie w centrum zainteresowania naukowców, polityków, publicystów oraz służb, które są odpowiedzialne za bezpieczeństwo. Jego nowoczesna postać cechuje się brutalnością, szybkością rozwoju oraz skomplikowaną strukturą44. Ważnym elementem walki z terroryzmem jest ustalenie jurysdykcji prawnej państwa w ściganiu sprawców ataków terrorystycznych. Jest to dość trudne zagadnienie, gdyż sprawcy są zazwyczaj różnej narodowości i podlegają prawu poszczególnych państw. Jurysdykcja karna państwa w sprawach o terroryzm rządzi się pewnymi zasadami prawnymi obo-wiązującymi w ustawodawstwie większości państw świata45. Mówi się, że najlepsza obrona to atak, jednakże w wypadku wojny związanej z ter-roryzmem, zabezpieczenie przed możliwymi zamachami ma znaczenie pierwszoplanowe. Ugrupowania międzynarodowe i pojedyncze państwa utworzyły systemy zapobiegania terroryzmowi46. Na przełomie ostatnich kilku lat zmieniły się pewne elementy do-tyczące planowania, organizowania, komunikacji czy też utajniania swej działalności przez terrorystów. Ma to istotny wpływ na sposoby przepro-wadzania działań i zamachów. We współczesnym, wielkim systemie przekazywania informacji, komunikacji czy podróżowania oraz wykony-wania transakcji finansowych lub po prostu funkcjonowania, spora-dyczne aktywności, czy też pospolite przestępstwa realizowane przez członków organizacji terrorystycznych, mogą być odbierane jako zacho-wania, które nie odbiegają w widoczny sposób od „normy”. Gigantyczny zakres przekazywania i przetwarzania informacji skutkuje tym, iż trud-no jest uchwycić niektóre szczegóły, z pozoru niepowiązane, a tak na-prawdę stanowiące zdumiewająco złożony system działań połączo-nych47. Polska jest członkiem takich organizacji jak ONZ, Rada Europy czy Unia Europejska. Z racji członkostwa w tych grupach państw, Pol-

43 B. Hołyst, Terroryzm, T. 1, dz. cyt., s. 735-744. 44 K. Liedel, J. Marszałek-Kawy, S. Wudarskiego (red. nauk.), Polityczne metody

zwalczania terroryzmu, Dom Wydawniczy Duet, Toruń 2006, s.6. 45 S. Pikulski, Prawne środki zwalczania terroryzmu, Wydaw. Uniwersytetu

Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2000, s. 74. 46T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa,dz. cyt., s. 230. 47 P. Chomentowski, Polski system antyterrorystyczny. Prawno – organizacyjne

kierunki ewolucji, Difin, Warszawa 2014, s. 42.


Rozdział 3.

126

ska podpisała zdecydowaną większość konwencji, które do tego czasu powstały. Dlatego obowiązuje nas prawo międzynarodowe,na mocy któ-rego mamy do spełnienia obowiązki konsekwentnie wynikające z przyję-tych konwencji mających związek z terroryzmem. W polskim prawie de-finicja terroryzmu nieistniała aż do 2004 r. Oczywiście wcześniej posłu-giwano się już tym słowem, istniał również termin – przestępstwo terrorystyczne, aczkolwiek tylko w ustawach około kodeksowych, np. w Ustawie o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu48. W polskim kodeksie przestępstwo terrorystyczne zostało opisane w art. 115 §20 kk, a mówi, że jest to czyn zabroniony prawem zagrożony karą pozbawienia wolności. Zgodnie z tym aktem prawnym karane są nastę-pujące czyny mogące mieć związek z działaniami terrorystycznymi:

• zabójstwo lub ciężki uszczerbek na zdrowiu osoby lub grupy etnicznej, narodowej, rasowej, politycznej wyznaniowej lub wy-znającej określony światopogląd (art.118);

• stosowanie przemocy wobec wymienionych osób lub grup wła-śnie z powodu ich przynależności (art. 119);

• stosowanie środków masowej zagłady (art. 120); • wytwarzanie, nabywanie, gromadzenie, przechowywanie, prze-

tworzenie lub przesyłanie tego typu środków (art. 121); • podejmowanie w porozumieniu z innymi działań mających na

celu pozbawienie niepodległości, oderwanie obszaru lub zmianę ustroju Rzeczpospolitej Polskiej (art. 127);

• dopuszczenie się zamachu na instytucję lub obiekt o znaczeniu obronnym (art. 140);

• działanie w organizacji przestępczej (art. 258); • spowodowanie niebezpieczeństwa utraty życia lub uszczerbku

na zdrowiu (art. 160); • spowodowanie zdarzenia lub sprowokowanie zdarzenia zagra-

żającego wielu osobom, np. użycie materiałów wybuchowych, przejęcie kontroli nad statkiem, uszkodzenie urządzeń (art. 163-168);

• spowodowanie katastrofy w ruchu lądowym (art. 173).

Przestępstwa te zawarte są w różnych rozdziałach Kodeksu karne-go, wśród nich najważniejsze to przestępstwa przeciwko pokojowi, bez-pieczeństwu, instytucjom publicznym, obronnym, porządkowi publicz-nemu itp.49 Każdy państwowy system antyterrorystyczny, aby posiadać wysoki poziom efektywności w przeciwdziałaniu terroryzmowi, rozpoznaniu i zwalczaniu tego zjawiska, musi ciągle się doskonalić. Konieczna jest ocena okresowa jego funkcjonowania poprzez kontrolę, która prowadza-

48 Dz. U. z 2002r. Nr 74, poz. 676. 49 Kodeks karny, Rozdziały: XVI, XVII, XVIII, XX, XXI, XXIII, XXIX, XXX, XXXII, XXXIII.


Terroryzm

127

na jest wewnątrz, ale również na zewnątrz kraju, przez autonomiczne instytucje międzynarodowe oraz ekskluzywne ośrodki badawcze. Polski system antyterrorystyczny od wielu lat jest regularnie poddawany pro-cedurze prześwietlania przez wykwalifikowane organy ONZ, Rady Euro-py i przede wszystkim Radę Unii Europejskiej,w czasie trwania misji ewaluacyjnych. Dodatkowo w 2008 r. Nasz system antyterrorystyczny został poddany bardzo szczegółowej ocenie w analizie pt.: Mapowanie systemów antyterrorystycznych, która została wykonana przez kilka wy-specjalizowanych ośrodków badawczych z Hiszpanii, Holandii, Danii i Republiki Czeskiej50. Polska dysponuje trzypoziomowym systemem ochrony antyterrorystycznej. I poziom – strategiczny – jego celem jest tworzenie antyterrory-stycznej polityki państwa oraz decydowanie w sprawach kluczowych działań mających charakter systemowy. Wszelkie zadania znajdujące się na tym poziomie są opracowywane i potwierdzane przez51:

• Międzyresortowy Zespół do spraw Zagrożeń Terrorystycz-nych (MZds.ZT).

Do jego zadań należy:

• monitorowanie, analiza, ocena i przygotowanie opinii o zagro-żeniach terrorystycznych;

• sporządzanie projektów standardów i procedur w zakresie zwalczania terroryzmu;

• inicjowanie, koordynowanie i monitorowanie działań antyterro-rystycznych podejmowanych przez odpowiednie organy admi-nistracji państwowej;

• opracowywanie propozycji zmierzających do usprawnienia me-tod i form zwalczania terroryzmu oraz występowanie z wnio-skiem do właściwych organów o podjęcie w tym zakresie prac legislacyjnych52.

• Rządowy Zespół Zarządzania Kryzysowego (RZZK) – działa w oparciu o ustawy o zarządzaniu kryzysowym. Jest organem opinio-dawczo-doradczym odpowiednim w tematyce inicjowania oraz koordy-nowania działań wykonywanych w dziedzinie zarządzania kryzysowe-go53. Zadaniami RZZK są m.in.:przygotowywanie propozycji użycia siły i środków niezbędnych do opanowania sytuacji kryzysowej, doradzanie w zakresie koordynacji działań organów administracji rządowej, instytu-cji państwowych i służb w sytuacjach kryzysowych, opiniowanie spra-wozdań końcowych z działań podejmowanych w związku z zarządzaniem

50 K. Jałoszyński (red.), Współczesne zagrożenia terroryzmem, Wydaw. WSPol, Szczytno 2013, s. 291–293.

51 Tamże, s. 293. 52 Zmienione zarządzenie nr 74 prezesa Rady Ministrów z 21 września 2008. 53 Dz. U. z 2007r., nr 89, poz. 590, art. 8б ust. 1.


Rozdział 3.

128

kryzysowym, opiniowanie potrzeb w zakresie odtwarzania infrastruktury lub przywracania jej poprzedniego stanu54.

• Kolegium do spraw Służb Specjalnych (KSS). Kolegium to or-gan opiniodawczo-doradczy dotyczący spraw programowania, nadzoro-wania oraz uzgodnienia działalności ABW, AW, SKW, SWW i CBA a tak-że podejmowanych działań na rzecz ochrony bezpieczeństwa państwa-przez funkcjonariuszy Policji, Straży Granicznej, Żandarmerii Wojsko-Wojskowej, Służby Więziennej, Biura Ochrony Rządu, Służby Celnej. Zadaniami KSS w działaniach systemu antyterrorystycznego są formu-łowanie ocen lub wyrażanie opinii w sprawach dotyczących:

kierunków i planów działania służb specjalnych; projektów aktów normatywnych i innych dokumentów rządo-

wych dotyczących działalności służb specjalnych; wykonywania przez służby specjalne powierzonych im zadań

zgodnie z kierunkami i planami działania tych służb55.

II poziom – operacyjny – w ramach jego działania realizowane są zadania, które służą w szczególności synchronizacji wymiany informacji pomiędzy poszczególnymi podmiotami, które wchodzą w skład systemu antyterrorystycznego RP. Takżeprowadzenie ciągłego monitoringu oraz analizy zagrożeń, mających charakter terrorystyczny, będących zagroże-niem dla obywateli oraz interesów RP. Ten poziom realizowany jest przez CAT ABW56. Centrum Antyterrorystyczne w Agencji Bezpieczeństwa We-wnętrznego (CAT ABW) jest to jednostka koordynacyjno-analityczna, której zadaniem jest przeciwdziałanie oraz zwalczanie terroryzmu. Rdze-niem działalności CAT jest koordynacja procesu wymiany informacji między uczestnikami systemu ochrony antyterrorystycznej, która umoż-liwia wdrażanie wspólnych procedur reagowania w przypadku zaistnie-nia następujących sytuacji:

• zdarzenia terrorystycznego zaistniałego poza granicami Polski, mającego wpływ na bezpieczeństwo RP i jej obywateli;

• zdarzenia terrorystycznego zaistniałego na terenie Polski, mają-cego wpływ na bezpieczeństwo RP i jej obywateli;

• uzyskania informacji o potencjalnych zagrożeniach mogących wystąpić na terenie Polski i poza granicami RP;

• uzyskania informacji, dotyczących prania pieniędzy lub trans-ferów środków finansowych, mogących świadczyć o finansowa-niu działalności terrorystycznej57.

54 K. Jałoszyński (red.), Współczesne zagrożenia…, dz. cyt., s. 295. 55 Tamże, s. 296-297. 56 Tamże, s. 297-298. 57 T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa, dz. cyt., s. 235-236.


Terroryzm

129

III poziom – taktyczny – wykonywany jest przez wszystkie orga-ny zajmujące ochroną antyterrorystyczną RP, tj. MSW, ABW, RCB, AW, Policja, SG, BOR, PSP, MON, ŻW, SKW, SWW, MF, MSZ i PG, które zo-stały opisane poniżej58.

• Minister Obrony Narodowej – urząd administracji rządowej w Polsce podlegający ministrowi właściwemu do spraw wojska;

• Minister Spraw Wewnętrznych – inicjuje i realizuje politykę oraz zapewnia koordynację zadań w dziedzinach: ochrony bezpieczeń-stwa i porządku publicznego, ochrony granic państwa59;

• Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW) – działa w za-kresie walki

z terroryzmem koncentrując się głównie na jego przejawach oraz skutkach60;

• Agencja Wywiadu (AW) – jej zadaniem jest: uzyskiwanie, anali-zowanie, przetwarzanie i przekazywanie organom właściwym informacji, które mogą mieć istotne znaczenie w dziedzinie bezpieczeństwa oraz międzynarodowej pozycji Polski;

• Policja – w ustawie nie ma dosłownie wpisanego zadania, które mówiłoby o zwalczaniu terroryzmu, aczkolwiek należy pamiętać, iż w kodeksie karnym są zawarte odpowiednie przepisy określające prze-stępstwo mające charakter terrorystyczny61;

• Straż Graniczna (SG) – zgodnie z art. 1 ustawy z dnia 12.10.1990r. o Straży Granicznej posiada liczne zadania przydatne w walce z terroryzmem62;

• Żandarmeria Wojskowa (ŻW) – realizuje zadania wynikające z art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 24.08.2001r. o Żandarmerii Wojskowej i woj-skowych organach porządkowych63;

• Państwowa Straż Pożarna (PSP) – zgodnie z art. 1 ustawy z dnia 24.08.1991r. o Państwowej Straży Pożarnej, jest to zawodowa, umundu-rowana i wyposażona w wysokiej klasy sprzęt formacja, która przezna-czona jest do walki z pożarami, klęskami żywiołowymi oraz innymi miej-scowymi zagrożeniami64;

• Służba Kontrwywiadu Wojskowego (SKW) – powołana do życia ustawą z dnia 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego. Do zadań funkcjonującej od dnia 1 października 2006 r. SKW należy m. in.: rozpoznawanie, zapobieganie oraz wykrywanie popełnionych przez żołnierzy odbywających czynną służbę wojskową, funkcjonariuszy SKW

58K. Jałoszyński (red.), Współczesne zagrożenia…,dz. cyt., s. 299. 59Z. Ciekanowski, Zwalczanie terroryzmu…, dz. cyt., s. 84. 60 K. Liedel, Terroryzm. Wybrane zagadnienia, COS ABW, Emów 2003, s. 64. 61Z. Ciekanowski, Zwalczanie terroryzmu…, dz. cyt., s. 85. 62Dz. U. nr 78 z 1990r., poz. 462 z późn. zm. 63 Dz. U. nr 123 z 2001r., poz. 1353 z późn. zm. 64Z. Ciekanowski, Zwalczanie terroryzmu…, dz. cyt., s. 85.


Rozdział 3.

130

i SWW, pracowników Sił Zbrojnych RP i jednostek organizacyjnych MON, a także państw, które zapewniają wzajemność. W celu ścigania wymienionych czynów SKW współdziała z Żandarmerią Wojskową oraz innymi właściwymi organami (art. 5.1, ustawy o SKW oraz SWW)65;

• Generalny Inspektor Informacji Finansowej (GIIF) – posiada umocowanie prawne w Ustawie o przeciwdziałaniu wprowadzeniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz przeciwdziałaniu finansowania terrory-zmu z dnia 16 listopada 200066. Prawo jest to jeden z najważniejszych elementów, który stanowi podstawę do skutecznego zwalczania terroryzmu. To właśnie w oparciu o nie odbywa się współpraca państw w tym obszarze. Dlatego też dla każdej osoby, która bada terroryzm oraz metody przeciwdziałania jemu, bardzo ważna jest wiedza na temat rejestru narzędzi prawnomiędzyna-rodowych, które wiążą uczestników społeczności międzynarodowej67. Polska jest stroną w większości konwencji organizacji międzynarodo-wych dotyczących terroryzmu, a także zawiera czyn przestępstwa terro-rystycznego zawartego w kodeksie. Dodatkowo posiada odpowiednie or-gany, których głównym zadaniem jest niedopuszczenie do zamachów terrorystycznych oraz zwalczanie terroryzmu. Pomimo braku ogólnej ustawy antyterrorystycznej, Polska jest stosunkowo dobrze zabezpieczo-na i przygotowana na zjawisko terroryzmu68.Niezależnie od tego jak nie-doskonałe byłyby aktualne systemy prawne, są one podstawą funkcjo-nowania wszystkichwspółczesnych państw. Postępowania, które kwe-stionują prawomocność oraz praworządność tych oto systemów dotykają egzystencjonalnych podstaw istnienia danego państwa. Dlatego też nie wolno stać z boku batalii z terroryzmem. Walka ta musi odbywać się nie tylko na poziomie operacyjnym, który dąży do usunięcia fizycznego za-grożenia, lecz takżewinnadotyczyć kształtowania odpowiednich mecha-nizmów prawnych. To właśnie one stwarzają możliwość zapewnienia wybiórczej ochrony, ale również możliwość realizacji oraz stosowania środków tej właśnie ochrony w sposób, który nie będzie podważał pod-staw egzystencji poszczególnych krajów i społeczności międzynarodo-wej69.

65 Dz. U. nr 104 z 2006 r., poz. 709. 66 Dz. U. nr 116 z 2000r., poz. 1216. 67 K. Liedel, Rozwiązania organizacyjno-prawne w zakresie przeciwdziałania

terroryzmowi w Polsce, [w] Współczesne zagrożenia terroryzmem oraz metody działań antyterrorystycznych, J. Szafrański (red.), Wydaw. Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 2007, s. 160.

68 T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa,dz. cyt., s. 236. 69 K. Liedel, Rozwiązania organizacyjno-prawne…,dz. cyt., s. 160.


Terroryzm

131

3.5. Płaszczyzny zwalczania terroryzmu

Zwalczanie terroryzmu, aby przynieść odpowiedni skutek, powin-no odbywać się w wymiarze wielopłaszczyznowym. Jest to konieczne, aby likwidacja tego zjawiska miała jakiekolwiek szanse powodzenia. Pierwszorzędnym oraz całkowicie zrozumiałym zachowaniemwobec ata-ku jest dążenie do wykluczenia bezpośredniego zagrożeniastwarzanego przez ugrupowania zamachowców. Możliwe sposoby realizacji takiego zamierzenia przyjmują obraz od zachowań, które mają charakter siłowy, do zadań sprowadzających się do fizycznego ujęcia lub eliminacji spraw-ców ataku. Takie działanie będzie skuteczne w odniesieniu do organiza-cji terrorystycznej, której wyznawcy zostaną wyłączeni z pewnego rodza-ju gry operacyjnej, która toczy się między organami wdrażającymi prawo a przedstawicielami grup terrorystycznych. Zostaną jednak inne forma-cje. Oprócz tego – zostanie sama metoda, którą jest terroryzm. Zostaną przyczyny, w związku z którymi zorganizowanie zamachu było możliwe. Oto właśnie jest powód, dla którego nie powinniśmy ograniczać się do si-łowych rozwiązań. Wyłącznie wielopłaszczyznowe działanie daje możli-wość zapobiegania, zwalczania oraz łagodzenia skutków zamachów ter-rorystycznych. Nie można pominąć żadnego z elementów zagrożeń terro-rystycznych, a każda z poniżej opisanych płaszczyzn zwalczania terroryzmu może wpłynąć na zwiększenie skuteczności czynności anty- oraz kontr terrorystycznych w innym aspekcie70. Wyróżnić można płaszczyznę:

• policyjną; • wywiadowczą; • militarną; • polityczną.

Współpraca policyjna pomiędzy służbami policyjnymi krajów, któ-re prowadzą walkę z terroryzmem międzynarodowym dotyczy zadań, które każda ze służb policyjnych realizuje również we własnym zakresie. W zakresie czynności operacyjno-rozpoznawczych do zadań realizowa-nych przez polską Policję należy między innymi: rozpoznanie operacyjne dotyczące obywateli polskich oraz cudzoziemców zamieszkałych na stałe lub przebywających czasowo, co do których zachodzi podejrzenie, dzia-łalności o charakterze terrorystycznym, uczestniczenie w grupach, orga-nizacjach, lub związkach podejrzewanych o działalność terrorystyczną lub jej wspieranie71.Kluczowy punkt działania to zdobywanie poufnych źródeł informacyjnych, które wywodzą się ze środowisk przestępczych. Policja współdziała również z właściwymi miejscowo placówkami Straży Granicznej, np.w zakresie wymiany informacji dotyczących przekracza-nia granic oraz migracji osób podejrzanych o działalność terrorystyczną.

70 http://www.liedel.pl/?p=20, [dok. online], 17.04. 2016. 71 T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa,…, dz. cyt., s. 241.

http://www.liedel.pl/?p=20


Rozdział 3.

132

Na podlegającym im terenie prowadzirozpoznanie operacyjne ludności, która wywodzi się z krajów tak zwanego wysokiego ryzyka72. Rozpoznanie powinno być prowadzone przez szeregowych funk-cjonariuszy Policji, szczególnie poprzez realizowanie następujących za-dań:

a) prowadzenie rozpoznania przez policjantów pionu operacyjnego pod kątem działalności przestępczej wyżej wymienionych osób oraz ustalenia ewentualnych powiązań z miejscowymi grupami przestępczymi;

b) przekazywanie przez służby dochodzeniowo-śledcze informacji na temat prowadzonych postępowań przygotowawczych doty-czących cudzoziemców do Zespołów ATK;

c) prowadzenie rozpoznania przez policjantów dzielnicowych, pod kątem ustalenia celu, legalności i charakteru pobytu na danym terenie podległym KWP;

d) legitymowanie w ramach codziennej służby przez policjantów pionu prewencji i ruchu drogowego osób z grupy państw wyso-kiego ryzyka73.

Uzyskane informacjeprzekazane są, za pośrednictwem policjantów prowadzących rozpoznanie, do Wydziału IV CBŚ KGP w Warszawie. W chwili ustalenia nielegalnego pobytu obcokrajowca na terytorium RP Po-licja niezwłocznie podejmuje czynności związane z jego deportacją. W tym celu kontaktuje się i współpracuje z terenowymi ośrodkami dla uchodźców.W przypadku stwierdzenia popełnienia przestępstwa przez obcokrajowca podejmowane są stosowne czynności. Policjanci, pozy-skane informacje razem z załącznikami, przekazują bezzwłocznie kie-rownikowi Zespołu ATK w KWP, w formie meldunku go74.Istotnym wkładem w działania antyterrorystyczne polskiej Policji są działania podejmowane przez Zarządy i Wydziały Centralnego Biura Śledczego KGP. Utrzymują one bieżącą współpracę międzynarodową w ramach grupy Police Working Group on Terrorism w zakresie rozpozna-wania i zwalczania terroryzmu. Prowadzą również bieżącą współpracę z przedstawicielami Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Wojskowych Służb Informacyjnych, Żandarmerii Wojskowej i Straży Granicznej, w celu poszerzania posiadanej wiedzy na temat przestępczości związanej z terroryzmem oraz źródłami jej finansowania. Co więcej na bieżąco anali-zują wszystkie uzyskane informacje na temat możliwości zagrożenia ter-

72 K. Liedel, Wielopłaszczyznowe podejście do zwalczania terroryzmu między-

narodowego, „Jurysta” nr9/4, s. 24. 73 http://www.liedel.pl/?p=20, …, dz. cyt. 74 T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa,…, dz. cyt., s. 242.



Terroryzm

133

rorystycznego i wymieniają je z: ABW, WSI, ŻW, SG oraz terenowymi jednostkami Policji75. Płaszczyzna wywiadowcza jest jedną znajbardziej skutecznych przestrzeni działań w zakresie zwalczania terroryzmu. Ma to związek przede wszystkim z tym, iż prowadzone są działania wywiadowcze w związku z atakami terrorystycznymi, co z punktu widzenia społeczeń-stwa jest najlepszą metodą redukcji zjawisk mających charakter terrory-styczny Tak jak w przypadku działań operacyjnych Policji, aktywność na tle wywiadowczym ma za zadanie niedopuszczenie do zamachu. Nad-mienić należy, iżpostępowania służb specjalnych, aby mogły być sku-teczne, muszą odbywać się po części w obszarze, który jestchroniony w demokratycznych zbiorowościach przed powszechną interwencją pań-stwa. Dlatego też istotne jest, aby wszelkie działania, które podejmowa-ne są przez służby były regulowane odpowiednimi aktami prawnymi przez instytucje ustawodawcze. W dobie rosnącego zagrożenia związanego z terroryzmem pojawia-ją się coraz nowsze rozwiązania prawne, które pozwalają państwom na efektywniejszą walkę z agresorem. Działania, które zmierzają do popra-wy skuteczności służb specjalnych podjęła również Polska.Należą do nich m.in. inicjatywy legislacyjne, które zmierzają do wprowadzenia adekwatnych zmian w polskim prawie76. Płaszczyzna militarna zwalczania terroryzmu jest najbardziej spe-cyficzną. W zasadzie tylko jedna organizacja międzynarodowa (NATO), podjęła decyzję o wprowadzeniu rozwiązań wojskowych w walce ze zja-wiskiem terroryzmu. Wszystkie działania NATO mają wspólny korzeń, którym jest art. 5 Traktatu Północnoatlantyckiego. Mówiąc o praktycznych działaniachprzeprowadzanych przez pań-stwo bądź jego instytucjew przeciwdziałaniu zjawisku terroryzmu mię-dzynarodowego, nie należy zapominaćo działaniach politycznych, które realizowane są na tym polu. Jedną z największych przeszkód w dążeniu do skonstruowania rzeczywiście skutecznych oraz wydajnych na-rzędzizwalczania terroryzmu międzynarodowego jestniemożliwość utwo-rzenia akceptowalnej przez wszystkie państwaramy określania terrory-zmu. Negocjacje na forach międzynarodowych dotyczące stworzenia wspólnej definicji mogą stać się jednym z najistotniejszych kroków w dążeniu do poradzenia sobie przez zbiorowość międzynarodową ze zja-wiskiem terroryzmu. Pamiętać należy, iż państwa są w zasadziejedynymi podmiotami, które działają na forum międzynarodowym, są więc jedy-nymi aktorami związanymi postanowieniami oraz karami prawa mię-dzynarodowego. Znane namjest prawo wojny oraz prawo wojenne, ale również prawo humanitarne. Wiemy, jak funkcjonują mechanizmy, któ-re wdrażane są przez społeczność międzynarodową celem zabezpiecza-

75 http://www.liedel.pl/?p=20, …, dz. cyt. 76 Tamże.



Rozdział 3.

134

nia przestrzegania tych praw. Jednak żadne z państw nie wypracowało mechanizmów, które umożliwiałyby pociągnięcie do odpowiedzialności prawnej organizacji terrorystycznej jako samodzielnego organu stosun-ków międzynarodowych. Walka z terrorem jest niebywale trudna – zwa-żywszy na to, iż wbrew wszelkim opiniom, terroryzm nie jest odrębną ideologią, filozofią czy też samoistnym zjawiskiem znajdującym się na arenie międzynarodowej. Tak naprawdę, terroryzm jest pewną metodą działania, która może posłużyć do realizacji wybranego celu polityczne-go. Niezwykle trudno jest wypracować jakiekolwiek wszechstronne me-chanizmy do walki z tym zjawiskiem, gdyż ono samo w istocie jest pew-nym mechanizmem działania. Jest sposobem walki bardzo trudnym do zdefiniowania oraz opisania w dziedzinie tworzenia norm prawa między-narodowego77. W czasach zdumiewającej swobody transferu osób, towarów oraz usług, bez współdziałania między profesjonalistami różnych krajów, któ-rzy funkcjonują na różnych stanowiskach, społeczeństwo międzynaro-dowe nie ma zbyt wielkich szans na to, aby zwyciężyć w walce prowa-dzonej z terroryzmem. Należy pamiętać, iż w dalekosiężnej perspekty-wiewzrośnie poziom skuteczność najnowszych narzędzi w dziedzinie zwalczania terroryzmu, oraz iż większość z nich zależy od działańna płaszczyźnie politycznej. Aby jednak możliwe były rozmowy mające cha-rakter polityczny konieczna jest ochrona na poziomie policyjnym oraz wywiadowczym. Z tej racji tak istotne jest to, aby właściwe służby po-siadały skuteczne narzędzia prawne, techniczne oraz zasoby osobo-we.Będą mogły w ten sposób nie tylko na bieżąco zwalczać terroryzm, lecz także hamować goi zapewniać ochronę oraz podstawy niezbędne do wzajemnego zaufania, które służyć będą tworzeniu coraz nowszych na-rzędzi mających charakter prawny oraz polityczny78. Terroryzmu nieustanniemodyfikuje swoje oblicze. Obecnie zjawi-sko to jest bardzo trudne do zidentyfikowania i neutralizowania. W gestii państw tworzących system bezpieczeństwapozostajeznalezienie niezwy-kle wrażliwego punktu równowagi między skutecznością a praworząd-nością działań. Jest to zadanie tym trudniejsze, im mniej trzymają się reguł ludzie tworzący owo zagrożenie. Terroryzm, na nasze nieszczęście, nie jest efemerydą teraźniej-szych czasów i wciąż ulega procesowi globalizacji. Aby zwalczanie tego zjawiska przyniosło oczekiwane efekty, niezastąpione jest połącznie sił w skali globalnej. W dzisiejszym świecie terroryzm stanowi przypuszczalnie największe niebezpieczeństwo dla aktualnych i przyszłych społeczeństw. Cywilizowany świat doprowadził do zmniejszenia sposobności wybuchu konfliktów międzynarodowych, dlatego też znaczna większość ludzi za-mieszkujących zachodnią część globu może w pewnym stopniu czuć się

77 Tamże. 78 Tamże.


Terroryzm

135

bezpiecznie, choć musi zmierzyć się z nowym wyzwaniem rozwijającego się świata, wyzwaniem, którym jest terroryzm. W obliczu tego zagrożenia jakże zyskują na uniwersalności słowa wypowiedziane przez Mahatma Ghandiego: Nie ma drogi do pokoju. To pokój jest drogą.


Cyberterroryzm

137

Rozdział 4 Cyberterroryzm

Bardzo szybki rozwój komputerów ma swoje korzystne jak i nieko-rzystne strony. Raz dobrze, a czasami negatywnie wpływa na życie czło-wieka. Korzystnym zastosowaniem komputerów jest ich wykorzystanie przede wszystkim w medycynie, gdzie rozwinęły się różnego rodzaju ba-dania komputerowe. Dzięki właśnie takim badaniom specjaliści mogą w odpowiedni sposób zdiagnozować przyczynę choroby i zastosować sku-teczniejsze, a jednocześnie szybsze leczenie. Komputeryzacja znalazła również swoje zastosowanie w meteorologii. Dzięki czemu można do-kładnie określić prognozę pogody, ciśnienie, oraz prędkość wiatru. Na-stępnym bardzo ważnym i przydatnym wykorzystaniem komputerów jest ich zastosowanie w takich placówkach jak banki, dzięki czemu znacznie szybciej przeprowadzane są operacje np. przelewy bankowe czy opłaty. Komputeryzacja rozwinęła się także w firmach, małych instytu-cjach, szpitalach czy też w małych sklepach spożywczych i chemicznych. W sklepach komputer wykorzystywany jest w kasach fiskalnych, który pozwala na kontrolowanie wszystkich finansów. W firmach czy instytu-cjach komputery wykorzystywane są przez osoby kompetentne do pro-wadzenia księgowości. To właśnie na komputerze zapisują wszystkie wy-liczenia, dane, raporty, ważne informacje itp.

Komputer ma również swoje złe strony. Pomimo, iż jest niezastą-pionym i niezbędnym urządzeniem w naszym życiu jest również ogrom-nym zagrożeniem dla człowieka. Powoduje uzależnienie, choroby wzroku czy też wady postawy. Oczywiście zagrożeniem są także wirusy i hake-rzy. W dzisiejszym świecie większość firm jest skomputeryzowana, wszystkie komputery są podłączone do sieci i czasem przez przypadek i całkiem nieświadomie możemy „złapać” wirusa. Doprowadzić on może do bardzo dużych strat, wszystkie zapisane na komputerze informacje mogą w jednej krótkiej chwili zniknąć. Poza tym Internet pochłania zbyt dużo czasu i istnieje zbyt łatwy dostęp do pornografii co jest szczególnie ważne w przypadku nieletnich. Pierwszym niepokojącym objawem uza-leżnienia od Internetu może być stałe wydłużanie się czasu spędzonego w sieci lub frustracja i przygnębienie w przypadku braku dostępu do komputera1. W krajach wysoko rozwiniętych uzależnienie to jest po-strzegane jako problem społeczny na równi z alkoholizmem czy narko-manią.

4.1.Cyberterroryzm i ryzyko jakie za sobą niesie

Cyberterroryzm nie jest odrębnym rodzajem terroryzmu, ale zali-czany jest do globalnych zagrożeń. Zjawisko to może prowadzić do ogól-

1 A. Bremer, M. Sławik, ABC użytkownika komputera, Kompendium wiedzy informatycznej, Videograf Edukacja, Chorzów 2004, s. 176


Rozdział 4.

138

no globalnego paraliżu, bez powodowania fizycznych zniszczeń. Działal-ność cyberterrorystyczna ma na celu paraliż przede wszystkim syste-mów łączności, systemów obronnych czy sieci bankowych. Może również przyczynić się do katastrof lotniczych lub kolejowych. Zgodnie ze sło-wami B. Bolechów – „(…) sabotaż ze strony jakiegokolwiek włamywacza komputerowego, a skoordynowany sabotaż może uniemożliwić funkcjo-nowanie całego kraju. Stąd wzięły się liczne spekulacje na temat infoter-roryzmu i cyberwojny”.2 Walka z cyberterroryzmem wymaga o wiele większej koordynacji niż w przypadku innych działań. W literaturze przedmiotu formułują się liczne definicje cyberterroryzmu. A. Bógdał – Brzezińska przedstawia jedną z nich – „politycznie umotywowany atak lub groźba ataku na komputery, sieci lub systemy informacyjne w celu zniszczenia infrastruktury, oraz zastraszenia lub wymuszenia na rządzie i ludziach daleko idących politycznych i społecznych działań. W szer-szym rozumieniu tego słowa jest to także użycie Internetu do komuni-kowania się, propagandy i dezinformacji przez organizacje terrorystycz-ne”.3

Cyberterroryzm posiada bardzo wiele zalet pod kątem terrorystów. Nie wymaga on wykorzystania środków zagrażających życiu takich jak: broń czy materiały wybuchowe. Cyberterroryści nie mają konieczności zmieniania swojej lokalizacji, a narzędzia do prowadzenia działalności cyberterrorystycznej są ogólnie dostępne na światowym rynku. Dzięki niewielkiej możliwości wykrycia ataku zalety te czynią cyberprzestępce niemal doskonałym. Zamach cyberterrorystyczny nie musi mieć fizycz-nego miejsca – może być on wymierzony w system funkcjonujący w skali nawet globalnej. Utrudnia to znacznie pociąganie sprawców do odpo-wiedzialności prawnej.

Zjawisko cyberterroryzm ulega ciągłym przemianom przybierając różne formy, wraz z rozwojem dostępnych technologii. Możemy podzielić go na dwa rodzaje:

• kiedy technika informacyjna jest celem ataku – cyberterroryści atakują system informatyczny (elektronicznie i fizycznie) czego efektem są zakłócenia i zniszczenia w tym systemie i związanej z nim infrastrukturze informatycznej (np. energetycznej);

• kiedy stanowi ona tylko narzędzie do osiągania celu – cyberter-roryści manipulują systemem informatycznym (zmiana, kra-dzież danych) i wykorzystują go do celów do jakich nie był on przeznaczony (np. zakłócenia kontroli lotów).

Powszechność ataków terrorystycznych i cyberterrorystycznych w ostatnich kilkunastu latach sprawia, że przyjmujemy, iż to właśnie dzia-

2 B. Bolechów, Terroryzm w świecie podwubiegunowym. Przewartościowania i

kontynuacje, Toruń 2003, s. 498. 3 A. Bógdał – Brzezińska, M. F. Gawrycki, Cyberterroryzm i problemy

bezpieczeństwa informacyjnego we współczesnym świecie,Warszawa 2003, s. 326.


Cyberterroryzm

139

łania o tym charakterze stanowić będą największe zagrożenie, a zarazem wyzwanie w najbliższej przyszłości. Cyberterroryzm w porównaniu z kla-sycznym terroryzmem jest tańszą formą działalności. Do jego przepro-wadzenia potrzebny jest jedynie komputer i podłączenie do sieci. W cy-berprzestrzeni nie ma fizycznych barier kontrolnych, granic, celników czy straży granicznej. Zjawisko to wymaga małego przygotowania fizycz-nego, oraz mniejszego zabezpieczenia logistycznego. Do wykonania ata-ku nie ma konieczności podróżowania. Ryzyko poniesienia śmierci lub jakichkolwiek innych obrażeń fizycznych przy przeprowadzaniu ataku jest niemal znikome, jeśli nie wręcz niemożliwe.

Wiele państw lekceważy fakt, że cyberterrorystyczne ataki mogą przerodzić się w śmiertelne zagrożenie poprzez:

• przeładowania i zakłócenia funkcjonowania komunikacji tele-fonicznej blokującej powiadamianie o nagłych wypadkach;

• zakłócenia powietrznej kontroli ruchu; • uszkadzania rekonfiguracji oprogramowania używanego w szpi-

talach i ratownictwie medycznym; • manipulacje treściami receptur w skomputeryzowanych liniach

produkcyjnych firm farmaceutycznych; • zmiana ciśnienia w ropociągach i gazociągach prowadzące do

wybuchów; • kradzież tożsamości; • sabotaż danych na rynkach finansowych4. Cyberterroryzm stanowi realne zagrożenie przyszłości. Można wy-

mienić systemy, które w dość szczególny sposób mogą być narażone na atak, mimo iż są chronione i zabezpieczone w różnym stopniu:

● system produkcji i dystrybucji żywności, system ochrony zdro-wia. Szczególnie niebezpieczne byłyby zakłócenia pracy oczyszczalni i przepompowni wody lub produkcji zakładów farmaceutycznych;

● systemy energetyczne i komunikacyjne. Są one wysoko skompu-teryzowane, a ich zakłócenie miałoby bardzo destabilizujący efekt na działanie państwa i życie ludzi. Za szczególnie wrażliwe uważa się systemy telekomunikacyjne, energetyczne, systemy rurociągów dostarczających gaz lub ropę, systemy logistyczne. Niebezpieczeństwo zamachu potęguje fakt, że systemy komu-nikacji są niezbędne dla sprawnego funkcjonowania admini-stracji, oraz służb państwa, które w olbrzymim stopniu korzy-stają ze zwykłej, cywilnej sieci telekomunikacyjnej;

● szeroko pojęty system finansowy. Jest, z oczywistych względów, szczególnie chroniony, szczególnie w sektorze bankowym i gieł-dowym. Jego zakłócenie mogłoby wywołać wielkie niepokoje społeczne, spowodować gwałtowny odpływ gotówki z banków ze wszystkimi tego konsekwencjami dla gospodarki. Podobny w

4 A. Bógdał – Brzezińska, M. F. Gawrycki , Cyberterroryzm …, dz. cyt., s. 41.


Rozdział 4.

140

skutkach byłby zamach na system ubezpieczeń społecznych. Wstrzymanie lub nieprawidłowości w wypłatach świadczeń szczególnie godziłoby w prestiż i zaufanie obywateli do pań-stwa;

● infrastruktura i funkcjonowanie transportu. Zależnie od zamie-rzeń i umiejętności terrorystów atak na koleje lub transport lotniczy mógłby skończyć się przejściowym paraliżem lub nawet katastrofami – zderzeniami pociągów lub samolotów;

● system administracyjny i prawny. Jest on szczególnie narażony na atak, gdyż zarówno w odczuciu terrorystów jak i społeczeń-stwa może być utożsamiony z państwem i władzą. Szczególnie destabilizujący efekt przyniosłyby zakłócenie systemu podat-kowego, oraz systemów łączności służb bezpieczeństwa. Oczy-wistym dowodem słabości państwa byłoby naruszenie rejestrów skazanych (zniszczenie danych mogłoby przynieść też bezpo-średnie korzyści grupom terrorystycznym) lub systemu ewiden-cji ludności5.

Wszystkie ataki z użyciem technologii informatycznych mają kilka wspólnych cech:

• ataki są niezwykle trudne do wykrycia. Osoba zlecająca atak może wynająć

• wykonawców z całkiem innego kraju; • istnieje bardzo wysoki stopień anonimowości osób, które prze-

prowadzają atak; • występuje niezwykła łatwość przeprowadzania ataków. Do rea-

lizacji nie potrzeba niczego więcej jak dostęp do sieci i oczywi-ście komputer;

• niskie koszty przedsięwzięcia. Zagadnienia związane z cyberterroryzmem, oraz zagrożeniem ja-

kim jest on dla bezpieczeństwa informacyjnego, można stwierdzić, iż sieć komputerowa jest w dzisiejszym świecie – siecią nerwową kraju. Widmo ataku w globalnym cyberświecie staje się coraz to bardziej realne. Wy-stępujące we współczesnym świecie podziały i towarzyszące temu wa-śnie przybierają w ostatnich latach coraz bardziej radykalne formy i co-raz częściej przenoszone są na wirtualną płaszczyznę.6

Główne powody, które mogą skłonić terrorystów do ataków w cy-berprzestrzeni:

• niskie koszty takiej działalności, zwłaszcza w porównaniu z kosztami regularnych działań zbrojnych. Jeszcze kilka lat temu na komputer mogli pozwolić sobie tylko dobrze sytuowaniu,

5 K.Jaroszyński, Zagrożenie terroryzmem w wybranych krajach Europy Zachodniej

oraz Stanach Zjednoczonych, AON, Warszawa 2001, s. 11. 6J.Horgan, Psychologia terroryzmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

2008.


Cyberterroryzm

141

obecnie nie jest to aż tak duży wydatek w rodzinnym budżecie, w dodatku ceny zestawów komputerowych cały czas spadają. Do ataku cyberterrorystycznego wystarczy przeciętny sprzęt, dostęp do Internetu i trochę umiejętności;

• zanikanie wszelkich granic. Państwa tracą część swojej suwe-renności. Nie ma sensu dzielić cyberterroryzmu na „międzyna-rodowy” czy „narodowy”. Ataku można dokonać z każdego miejsca na ziemi, w którym jest dostęp do sieci. Zacierają się granice między tym co prywatne a państwowe, wojskowe a ko-mercyjne itd. Konsekwencją zanikania wszelkiego rodzaju ba-rier jest prawdopodobieństwo, że zaatakowane państwo nie bę-dzie sobie zdawało z tego sprawy (zacieranie się granic między wojną a pokojem). W Stanach Zjednoczonych, w publikacjach z przed 11 września 2001 r., podkreśla się, że terytorium USA przestaje być „sanktuarium” bezpiecznym od wszelkiego rodza-ju uderzenia;

• możliwość dokonywania nagłych i nieprzewidywalnych akcji. Ofiary są całkowicie nieświadome i nie przygotowane do ich odparcia;

• całkowita anonimowość. Powoduje to możliwość manipulowa-nia informacją, utrudnia państwom odparcie ataku i budowa-nie koalicji;

• minimalne ryzyko wykrycia przygotowanego ataku; • zamiast uderzać w niewinnych ludzi można sparaliżować sys-

tem wrogiego państwa, większy efekt propagandowy i uznanie opinii publicznej.7

Ważnym aspektem rozważań nad cyberterroryzmem jest analiza celów, przeciwko którym mogą zostać skierowane ataki:8

● telekomunikacja (Telecommunication) – linie telefoniczne, sateli-ty, sieci komputerowe – komercyjne, wojskowe, akademickie itd.;

● system energetyczny (Electrical Power System) – produkcja, dys-trybucja energii, a także transport i magazynowanie surowców niezbędnych do jej produkcji;

● produkcja, magazynowanie i transport gazu ziemnego i ropy naf-towej (Oil and Gas Delivery and Storage) – cały proces wydoby-cia ropy naftowej i gazu ziemnego, magazynowania, przetwa-rzania i transportu za pomocą rurociągów, statków, transpor-tem kołowym i kolejowym (także dostarczenie paliwa do zamorskich baz wojskowych USA);

● system bankowy i finansowy (Banking and Finance) – system przepływu bilionów dolarów poczynając od indywidualnych de-

7 A. Bógdał – Brzezińska, M.F.Gawrycki, Cyberterroryzm …, dz. cyt., s. 88. 8 Tamże, s. 134.


Rozdział 4.

142

pozytów po transfer ogromnych sum pieniędzy z jednego krań-ca świata na drugi. Obejmuje wszystkie dostępne instrumenty operacji finansowych;

● transport (Transportation) – transport lotniczy, kolejowy, morski, rzeczny, drogowy osób i towarów, oraz cały system wsparcia lo-gistycznego;

● system zaopatrzenia w wodę (Water Supply System) – składają się na niego: ujęcia wody, zbiorniki wodne, wodociągi, systemy filtrowania i oczyszczania wody, dostarczania dla rolnictwa, przemysłu, straży pożarnej oraz indywidualnych odbiorców;

● służby ratownicze (Emergency Service) – w Stanach Zjednoczo-nych system alarmowy 911 komunikacja z policją, służbą zdrowia, strażą pożarną itd.;

● ciągłość funkcjonowania władzy i służb publicznych (Continuity of Government Services) – wszystkie te elementy, które zapew-niają funkcjonowanie lokalnych, regionalnych i centralnych władz oraz systemu publicznego: służba zdrowia, bezpieczeń-stwo, obrona itd.

Przykładowe akcje jaki mogą podjąć cyberterroryści: • propaganda; • instruktaż i komunikacja: atak na oprogramowanie; • atak na systemy informacyjne i sprzęt komputerowy; • wojny internetowe; • atak fizyczny.9 Działania o charakterze prawno – organizacyjnym, technicznym i

edukacyjnym, których celem jest zwiększenie zdolności do zapobiegania i zwalczania cyberterroryzmu, oraz innych zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa: zwiększenie poziomu bezpieczeństwa krytycznej infrastruktury teleinformatycznej państwa skutkujące zwiększeniem poziomu odporno-ści państwa na ataki cyberterrorystyczne; stworzenie i realizacja spójnej dla wszystkich dla wszystkich zaangażowanych podmiotów administra-cji publicznej, oraz innych współ stanowiących krytyczną infrastrukturę teleinformatyczną państwa polityki dotyczącej bezpieczeństwa cyber-przestrzeni; zmniejszenie skutków ataków cyberterrorystycznych, a przez to kosztów usuwania ich następstw; stworzenie trwałego systemu koordynacji i wymiany informacji pomiędzy publicznymi i prywatnymi podmiotami odpowiedzialnymi za zapewnienie bezpieczeństwa cyber-przestrzeni państwa, oraz władającymi zasobami stanowiącymi krytycz-ną infrastrukturę teleinformatyczną państwa; zwiększenie kompetencji odnośnie bezpieczeństwa cyberprzestrzeni podmiotów zaangażowanych w ochronę krytycznej infrastruktury teleinformatycznej państwa, oraz

9 E.Heliżak, W. Lizak, L. Łukaszuk, E. Śliwka (red), Terroryzm w świecie

współczesnym, Warszawa – Pieniężno 2004, s. 32.


Cyberterroryzm

143

innych systemów i sieci administracji publicznej; zwiększenie świado-mości użytkowników systemów dostępnych elektronicznie i sieci telein-formatycznych w zakresie metod i środków bezpieczeństwa.

Przestępczość informatyczna podlega tym samym normom praw-nym, co jakikolwiek inny rodzaj przestępczości. Zagrożenie cyberterrory-zmem, wraz z jakościowym i ilościowym rozwojem systemów kompute-rowych stale rośnie. Warto więc zdać sobie sprawę z tego, że cyberterro-ryzm stanowi realne zagrożenie dla bezpieczeństwa międzynarodowego ze strony cyberterrorystów w XXI wieku. Wraz ze wzrostem internautów na świecie zagrożenie to będzie się zwiększać.

4.2.Cyberwojny – jako nowoczesna sztuka walki

Na przekroju każdej epoki odbywały się wojny. Końcówkę XX wie-ku i początek XXI można określić jako epokę informacji, w której po-ważnym zagrożeniem stały się wojny – cyberwojny. Definicję wojny in-ternetowej możemy określić jako „akcje mające na celu zakłócenie dzia-łań, uszkodzenie lub zniszczenie oprogramowania, komputerów lub sieci informacyjnych jakiegoś państwa bądź organizacji, dokonane przez ak-torów niepaństwowych, w odpowiedzi na podobny atak przeprowadzony przez innych aktorów niepaństwowych”10. Termin „wojny internetowe” dotyczy wyłącznie takich akcji, w których państwa są celami ataków, ale nie są w sposób bezpośredni zaangażowane w wirtualne starcie. Wojna cybernetyczna jest częścią wojny informacyjnej. Możemy ja określić jako współczesną wersje wojny propagandowej. Jest ona przedłużeniem poli-tyki, jest jej narzędziem. Występują w niej cele i idee polityczne. Wojny internetowe są przedłużeniem również realnego konfliktu lub napięcia do cyberprzestrzeni, gdzie dochodzi do wirtualnego starcia. Biorą w nich udział cyberterroryści jak i również mniej lub bardziej zorganizowane grupy hakerów. Wojna ta prowadzona jest w nowym środowisku – cy-berprzestrzeni, w której można prowadzić działania wojenne. Powstała ona w wyniku stworzenia systemów informacyjnych i sieci umożliwiają-cych komunikację drogą elektroniczną. W starciach między poszczegól-nymi grupami, celami ataków jest oprogramowanie, komputery, sieci komputerowe rządu, organizacji użyteczności publicznej, wojska czy firm komercyjnych.11

Na celowniku cyberprzestepców znajdują się także banki. W ostatnim czasie eksperci przestrzegali przed możliwym atakiem na Bank Zachodni WBK. Przestępcy mieli zamiar wyłudzić dane klientów za po-mocą ataku typu phishing. Określenie to w branży komputerowej to wy-łudzenie poufnych informacji osobistych (np. haseł lub szczegółów karty kredytowej) przez podszywanie się pod godna zaufania osobę lub insty-



Rozdział 4.

144

tucję, której te informacje są pilnie potrzebne, jest to rodzaj ataku opar-tego na inżynierii społecznej.12 W cyberwojnie kraje wysokorozwinięte zawsze maja więcej do stracenia, gdyż od systemów informacyjnych są bardziej uzależnieni. Narzędzia potrzebne do przeprowadzenia ataku cy-frowego są tanie i powszechnie dostępne. W systemach informacyjnych codziennie dochodzi przecież do błędów i krótkotrwałych zakłóceń. Nie-stety jest to zaletą dla cyberprzestepców, gdyż właśnie wtedy atak może zostać nie wykryty. Według „Software EgineeringInstitue – „W ciągu za-ledwie 45 sekund intruz jest w stanie włamać się do systemu, zainsta-lować swoje programy i pozostawić tylne drzwi umożliwiające łatwy po-wrót do pokonanego systemu i na tej podstawie atakowanie innych miejsc13.

Operacje informacyjne są stosowane na wszystkich fazach działań i w całym zakresie operacji wojskowych, oraz na każdym poziomie woj-ny.14 Autor ataków info – wojennych dysponuje tania i potężną techni-ką, której użycie wymaga niewielkiego przeszkolenia. Info – wojna udo-stępniła przywilej przeprowadzania działań ofensywnych bezpreceden-sowej liczbie amatorów, dla których jedynym wrogiem jest dostep do Internetu. Info – wojna nie jest blokowana kosztami i wysiłkami często związanymi z przeprowadzeniem działań ofensywnych wymierzonych w daleko usytuowane cele. Technika ruchomych działań ofensywnych uzależniona od zasobów fizycznych jest nie tylko kosztowne, ale również stosunkowo powolne. Jako że info – wojna powoduje zniszczenie, nie-konwencjonalnie jej bojownicy mogą zadawać szybkie szkody z dowolne-go miejsca, w dowolnym kierunku, praktycznie bez ponoszenia kosztów. Udziału w wojnie cybernetycznej łatwo się wyprzeć i trudno objąć go sankcja karną. Nawet jeżeliby udało się dowieść odpowiedzialności czy-nów oficjalnych, nie jest jasne, jak jedno państwo powinno reagować na ataki info – wojenne podejmowane przez inne państwo.

Oddziaływanie ataków info – wojennych będzie się zwiększać, wraz ze wzrostem znaczenia Internetu w codziennym życiu politycznym, eko-nomicznym i społecznym. Usługi w dalszym ciągu będą migrować w kie-runku Internetu. Mówiąc o cyberwojnie należy pamiętać o tym, że jest to wojna, która jest przedłużeniem polityki i jego narzędziem. W cyberwoj-nie też mają miejsce cele polityczne. Mogą również pojawić się pewne wątpliwości co do uznania tego rodzaju konfliktu za wojnę w świetle de-finicji von Clausewitza. Mówi nam ona, że „Wojna jest więc atakiem przemocy, mającym na celu zmuszenie przeciwnika do spełnienia naszej woli”.15 Cyberprzestrzeń jest domeną fizyczną, jednak to dziś po lądzie,

12 Wielki słownik wyrazów obcych PWN. 13 Gregory J Rattray, Wojna strategiczna w cyberprzestrzeni, Warszawa 2004, s.

438. 14 Tamże, s. 121. 15 Tamże, s. 57.


Cyberterroryzm

145

morzu i w powietrzu można prowadzić działania wojenne, a to kolejne środowisko ataków. Przede wszystkim jest ona w całości dziełem czło-wieka. Powstała w wyniku stworzenia systemów i sieci umożliwiających komunikację. Uczestnicy pola walki mają pełna kontrolę nad właściwo-ściami tego środowiska. W wojnie cyberprzestrzennej znaczenie całkowi-cie traci geografia i geopolityka. Granica między wojną sieciową, a cybe-rwojną jest płynna. Jednak cyberwojnę uznaje się jako cybernetyczne uderzenie w siły zbrojne, które prowadzi do strat materialnych. Może ona polegać na niszczeniu lub fałszowaniu informacji, które są oczami i uszami armii, a pochodzą od klasycznego wywiadu, ze źródeł satelitar-nych lub elektronicznych. W cyberwojnie to jednak przeciwnik zawsze będzie miał więcej do stracenia, gdyż od systemów informacyjnych jest bardziej uzależniony. Źródło takiego ataku trudno jest wykryć, a na-pastnik pozostaje niewidzialny.

Bardzo groźnym zjawiskiem, groźniejszym od atakowania sieci in-formatycznych jest wybieranie jako celów krytycznej infrastruktury pań-stwa, a w szczególności takich obiektów jak elektrownie, banki czy linie metra. Pozbawienie prądu dużych metropolii w wyniku właśnie ataku cyberterrorystycznego może prowadzić do niepokojów społecznych, a także wystawić państwo na niebezpieczeństwo. Ważne jest tu finanso-wanie i rozwijanie programów naukowych, aby zapobiec takim sytuacją, a przynajmniej je zminimalizować. Przyszłość to wielkie nadzieje związa-ne z postępem technologicznym, ale będzie ona zależna również od roz-woju świadomości zagrożeń bezpieczeństwa informatycznego.

Wojna w Kosowie to tylko jeden z przykładów wojny internetowej. Konflikt wywołany w Kosowie przeniósł się do cyberprzestrzeni, która została poddana licznym analizom. W czasie wirtualnego konfliktu użyto całego wachlarza środków. Wykorzystano Internet do propagandy, ko-munikowania się, a także atakowania za pomocą wirusów, włamywania się na strony internetowe16. Serbowie zaczęli wysyłać tysiące, miliony e – maili pocztą elektroniczną do różnego rodzaju organizacji takich jak: prasa, radio, telewizja, a także rządów państw NATO. E- maile maiły charakter antynatowski i antyamerykański, a inne skupiały się na ma-sakrach, które powodowały naloty dokonywane przez natowskie samolo-ty. Główny ciężar wirtualnego starcia ogniskował się jednak wokół dzia-łalności różnego rodzaju grup hakerów, popierających Serbów bądź Al-bańczyków z Kosowa (tym samym akcję wojsk NATO)17. W sumie podczas bombardowania Jugosławii zostało zaatakowanych blisko 100 serwerów NATO i przynajmniej w części odpowiedzialni są za to hakerzy zatrudnieniu przez jugosłowiańskich wojskowych.



Rozdział 4.

146

4.3.Przestępczość komputerowa

Rozwój technologii informacyjnej sprawia, że użytkownicy, a także producenci sprzętu elektronicznego, komputerowego czy autorzy opro-gramowania, muzyki lub filmów są narażeni na nowy typ przestępstw – przestępstw komputerowych. Rozpiętość przestępstw popełnianych za pośrednictwem Internetu jest nie tylko znaczna, ale również niezwykle zróżnicowana. Łatwo zauważyć, że wiele z nich zostało przeniesionych do Sieci z życia codziennego. Są to zatem:

• piramidy finansowe; • wyłudzenia (czyli wszelkie działania zaczynające się magiczną

formułką „wyślij pieniądze, a otrzymasz to czy owo”); • puste obietnice wielkich zysków zdobytych bez odpowiedniego

nakładu pracy i inwestycji; • szeroka oferta materiałów niezbędnych dla prowadzenia domo-

wego biznesu; • fałszywe obietnice otrzymania karty kredytowej; • obietnice darmowych z pozoru „prezentów”; • reklamy tanich książek, zazwyczaj poradników, które nigdy nie

docierają do adresata; • usługi, które nigdy nie zostają wykonane; • loterie; • ruletki; • zaproszenia do udziału w konkursach, w których nigdy nie ma

zwycięzcy (ani głównej nagrody)18. Mianem przestępstwa komputerowego określane jest również

oszustwo popełnione przy użyciu komputera. Istnieje wiele form łama-nia prawa. Obszarem częstego ich występowania jest właśnie Internet. Do takich niezgodnych z prawem działań należą m. in:

• rozpowszechnianie w sieci materiałów pornograficznych; • rozpowszechnianie treści nacjonalistycznych i rasistowskich; • publikowanie ofert nielegalnego handlu19. Przestępczość komputerowa pojawiła się wraz ze znacznym rozwo-

jem komputeryzacji na świeci i towarzyszy nam od tej pory nieustannie. Obecnie funkcjonuje bardzo dużo definicji przestępczości komputerowej. Zgodnie ze stwierdzeniem A. Adamskiego: „Ciągły postęp techniczny nie sprzyja trwałości formułowanych w piśmiennictwie definicji przestępczo-ści komputerowej”20. Według K. Jakubskiego pojęcie przestępczości komputerowej zostało zdefiniowane następująco: „W szerokim rozumie-niu, przestępczość ta obejmuje wszelkie zachowania przestępcze zwią-zane z funkcjonowaniem elektronicznego przetwarzania danych, polega-

18 Tamże, s. 83. 19 A. Bremer, M. Sławik, ABC użytkownika komputera, Chorzów 2004, s. 36. 20 A. Adamski, Prawo karne komputerowe, Warszawa 2000, s. 18.


Cyberterroryzm

147

jące zarówno na naruszeniu uprawnień do programu komputerowego jak i godzące bezpośrednio w przetwarzana informacje, jej nośnik i obiekt w komputerze, oraz cały system połączeń komputerowych, a tak-że w sam komputer”21. Definicję przestępstw komputerowych przedsta-wia również B. Fisher twierdząc iż: „Przestępstwa komputerowe to dzia-łalność przestępcza przeciwko zawartości danych, oraz łamaniu praw autorskich. Mogą one przybierać różne formy jak i występować prawie w każdym czasie i w każdym miejscu na świecie. Cyberprzestępcy popeł-niają te przestępstwa komputerowe stosując różnego rodzaju metody, które uzależnione są od ich umiejętności, oraz celu jaki sobie obrali.

Przestępstwa komputerowe obecnie są traktowane tak samo jak tradycyjne przestępstwo, gdzie jedyną różnicą jest rodzaj użytego narzę-dzia jakim jest sieć teleinformatyczna oraz komputer”22.

Cechy jakimi charakteryzuje się przestępczość komputerowa to przede wszystkim:

• anonimowość sprawcy, rzadko składane są doniesienia chyba, że doszło do znacznych strat finansowych;

• między narodowy zasięg; • zorganizowanie i specjalizacja, często działanie na zlecenie; • krótki czas potrzebny do popełnienia przestępstwa; • ofiara przestępczości często jest nieświadoma, że jej system zo-

stał zaatakowany; • niskie koszty, duże korzyści; • traktowanie przez społeczeństwo przestępcy komputerowego

jako nieszkodliwego; • łatwa w obsłudze zaawansowana technologia23. Jednocześnie do przestępstw komputerowych możemy zaliczyć: • naruszenie praw jednostki i ochrony danych; • manipulacje operacjami bankowymi, kradzież kart bankoma-

towych, szpiegostwo, hacking, piractwo czyli przestępstwa go-spodarcze;

• fałszerstwa dokumentów; • rozpowszechnianie informacji sprzecznych z prawem. Podział „ przestępstw komputerowych” możemy podzielić na cztery

grupy: • niemożliwe do dokonania poza środowiskiem komputerowym; • ułatwione przez zastosowanie komputerów; • popełnione przy biernym udziale komputerów;

21J. Jakubski, Przestepczość komputerowa – zarys problematyki, Prokuratura i

Prawo, nr. 12/96, s. 34. 22 B. Fisher, Przestępstwa komputerowe i ochrona informacji. Aspekty prawno –

kryminalistyczne, Kantor wydawniczy „Zamykacze” 2000, s. 46. 23 http://www.kryminalistyka.wortale.net/art.php?art=39, 16.09.2016.

http://www.kryminalistyka.wortale.net/art.php?art=39


Rozdział 4.

148

• dokonywane przez zawodowych przestępców z wykorzystaniem komputerów24.

Podziału „przestępstw komputerowych” dokonał także U. Sieber ze względu na kolejność pojawienia się wraz z rozwojem technologii:

− przestępstwa w zakresie ochrony danych (naruszenie praw jed-nostki;

− przestępstwa gospodarcze z użyciem komputerów: a) manipulacje komputerowe: − operacje rozrachunkowe; − manipulacje bilansowe; − manipulowanie stanem kont bankowych; − - nadużycia kart bankomatowych i innych środków płatni-

czych; − - nadużycia telekomunikacyjne; b) sabotaż i szantaż komputerowy; c) hacking komputerowy; d) szpiegostwo komputerowe; e) kradzieże software’u i inne formy piractwa dotyczące produktów

przemysłu komputerowego. - inne rodzaje przestępstw: a)rozpowszechnianie za pomocą komputerów informacji pochwala-

jących użycie przemocy, rasistowskich i pornograficznych; b) użycie techniki komputerowej w tradycyjnych rodzajach prze-

stępstw. Można wyróżnić jeszcze następujące grupy przestępstw, pod ką-

tem funkcji systemu komputerowego, w których komputer spełnia rolę: • „obiektu” przestępstwa; • „narzędzia” przestępstwa; • „źródła” innej przestępczości; • źródła i środka dowodowego25. Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnych „Interpol” dzieli

przestępczość komputerową na: 1.Naruszenie praw dostępu do zasobów, a w szczególności: − haking, czyli nieupoważnione wejście do systemu informatycz-

nego; − przechwytywanie danych; − kradzież czasu, czyli korzystanie z systemu poza uprawnionymi

godzinami; − modyfikację zasobów za pomocą bomby logicznej, konia trojań-

skiego, wirusa i robaka komputerowego. 2. Oszustwa przy użyciu komputera, a w szczególności:

24 B. Fisher, Przestępstwa komputerowe i ochrona informacji. Aspekty prawno –

kryminalistyczne, Kantor wydawniczy „Zamykacze” 2000, s. 37. 25 Tamże, s. 26.


Cyberterroryzm

149

− oszustwa bankomatowe; − fałszowanie urządzeń wejścia lub wyjścia (np. kart magnetycz-

nych lub mikroprocesorowych); − oszustwa na maszynach do gier; − oszustwa poprzez podanie fałszywych danych identyfikacyj-

nych; − oszustwa w systemach telekomunikacyjnych. 3. Powielanie programów, w tym: − gier we wszystkich postaciach; − wszelkich innych programów komputerowych; − topografii układów scalonych. 4. Sabotaż zarówno sprzętu, jak i oprogramowania 5. Przechowywanie zabronionych prawem zbiorów 6. Przestępstwa popełnione w sieci26. Rozwój przestępstw komputerowych jest znacznie uzależniony od

rozwoju technologii. Zjawisko to charakteryzuje się obecnie dwoma pod-stawowymi kierunkami rozwoju. Stała automatyzacja działań przestęp-czych to pierwszy z nich, drugi zaś to – skracanie się okresu (czasu) po-między odkryciem słabości systemowej, a reakcją środowiska przestęp-czego. Kwestią wynikającą z tych dwóch kierunków jest zwiększająca się skala pojedynczego ataku i związanych z tym strat materialnych. W miarę jak techniki teleinformatyczne znajdują zastosowanie w kolejnych dziedzinach życia, wraz z nimi pojawiają się nowe formy zachowań nie-zgodnych z porządkiem prawnym. Podstawowym zabezpieczeniem przed przestępstwem komputerowym jest przede wszystkim świadomy użyt-kownik – jest on podstawą zabezpieczenia systemu komputerowego przed atakiem. Świadomość ta powinna obejmować zagrożenia systemu , jak również umiejętność zapobiegania im. Ważną czynnością jest usu-wanie podejrzanych załączników z poczty elektronicznej bez ich otwiera-nia, okresowej zmianie haseł dostępu, oraz pełnym skanowaniu antywi-rusowym.

Ochrona informacji realizowana może być na trzech płaszczy-znach:

− technicznej; − organizacyjnej; − prawnej27. Płaszczyzna techniczna obejmuje wszelkie technologie i architek-

turę systemów teleinformatycznych, projektowane w celu zapewnienia bezpieczeństwa przechowywanym w nich danych. Płaszczyzna organiza-

26 . Janowska, Cyberterroryzm – rzeczywistość czy fikcja?, Uczelniane

Wydawnictwo Naukowo – Dydaktyczne, Kraków 2004, s. 58. 27 S. Iwanicki, Prawne aspekty nadużyć popełnianych z wykorzystaniem

nowoczesnych technologii przetwarzania informacji, Przemówienie powitalne, [w:], Adamski A., Materiały z konferencji naukowej TNOiK, Toruń 1994.


Rozdział 4.

150

cyjna zawiera się zaś w szeroko rozumianym stosowaniu „polityki bez-pieczeństwa”. Wyróżnia się przeważnie stosowane modele bezpieczeń-stwa28:

• bezpieczeństwo dzięki brakowi zainteresowania ze strony oto-czenia – opiera się on na przeświadczeniu o małej istotności systemu dla konkurencji i włamywaczy, oraz na przeświadcze-niu o dużym prawdopodobieństwie braku ataków;

• brak ochrony („model zerowy”) nie stosuje się żadnych zabez-pieczeń; stosowany w przypadku uznania istnienia rażącej dysproporcji poziomu ryzyka zagrożenia do kosztów wdrożenia polityki bezpieczeństwa;

• ochrona na poziomie poszczególnych komputerów – najszerzej stosowany model ochrony; właściwa na poziomie jednego kom-putera, ewentualnie małych sieci lokalnych, ze względu na zróżnicowanie konfiguracji poszczególnych systemów i złożeniu na poszczególnych użytkowników odpowiedzialności za swoją stację roboczą, może okazać się zawodne w przypadku dużych sieci.

● ochrona w skali całego systemu (całej sieci komputerowej) – po-lega na kontroli dostępów i usług poprzez sieć za pomocą takich narzę-dzi jak procedury uwierzytelnienia, architektury uwierzytelniające czy też szyfrowanie.

W literaturze przedmiotu prezentowany jest równie podział „prze-stępstw komputerowych” na „przestępstwa komputerowe” sensu stricte i sensu largo:

− pierwsza z tych grup obejmuje czyny typizowane pod kątem przedmiotu ochrony, jaki jest informacja i stanowią one przede wszystkim treść rozdziału XXXIII Kodeksu Karnego; są to za-machy na systemy, dane i programy komputerowe, czyli zama-chy, które mogą istnieć tylko w środowisku technologii kompu-terowej (w związku z tym stanowią relatywne nowe zjawisko). Ze względu na dobro prawnie chronione można je określić mia-nem „przestępstw przeciwko bezpieczeństwu elektronicznie przetwarzanej informacji” lub „przestępstw przeciwko ochronie informacji”29 ;

− druga grupa zawiera katalog przestępstw, możliwych do popeł-nienia przy użyciu elektronicznych systemów przetwarzania in-formacji (komputer stanowi narzędzie przestępstwa), skierowa-nych przeciw tradycyjnym dobrom prawnym. Jednocześnie warto zaznaczyć, iż przy pomocy zaawansowanej technologii przetwarzania danych możliwe jest popełnienie przestępstw,

28Kerberos, Zagrożenia bezpieczeństwa i przedmioty ochrony w systemie

informatycznym. Modele bezpieczeństwa; źródło http://kerberos.w.pl, 16.09.2016. 29 A. Adamski, Prawo karne komputerowe, Warszawa 2000, s. 30.


Cyberterroryzm

151

których taka forma popełnienia nie jest przewidziana przepi-sem30.

Utrzymała się tendencja zwyżkowa w kierunku automatyzacji pro-cesu przeprowadzania ataków sieciowych, oraz tworzenia całych sieci zagrożeń. Utrzymanie tego wzrostowego trendu w zgłaszaniu incydentów przypisuje się zarówno większej liczbie przeprowadzanych ataków, jak i ciągłym rozwojem sieci i wzrostem świadomości użytkowników wzglę-dem kwestii bezpieczeństwa. Do głównych trendów 2004 r. specjaliści zaliczają:

● ataki zautomatyzowane – tą kategorię zdominowały ataki prze-prowadzone za pomocą wirusów i robaków, pomiędzy którymi toczy się walka o pierwszeństwo w statystykach: − przykładem działalności wirusów był „MyDoom”, rozprze-

strzeniający się jako wykonywalny załącznik e – mailowy i za pomocą sieci p2p, zaprogramowany przez autora na wyko-nanie ataku DDoS na witrynę www.sco.com, który pomimo przygotowań firmy SCO i bezpłatnej dystrybucji oprogramo-wania przeciw wirusowi, zakończył się sukcesem;

− w kategorii zagrożeń powodowanych przez robaki, specjaliści zwracają uwagę na niezwykle szybkie tempo wykorzystywa-nia przez nie ogłoszonych luk i wcześniejsze przygotowywa-nie algorytmów infekcji.

● ataki na „honeypot’y”, będące przynętami dla hakerów, są sto-sunkowo nową kategorią incydentów, stanowiących swoisty „pojedynek” administratora z hakerem; celem postawienia „ho-neypot’a” może być próba zwabienia hakera do wnętrza tak spreparowanej sieci, poznanie drogi, jaką przemierza;

● przeglądarki internetowe – rok 2004 był dla Internet Explorera Microsoftu czarnym rokiem. Wystąpiła rekordowa liczba błę-dów tego produktu, jak i stworzenie potencjalnie dużego zagro-żenia dzięki zintegrowaniu tej przeglądarki z powłoką systemo-wą i klientami poczty31.

Środowisko w jakim zachodzą zjawiska przestępczości kompute-rowej, charakteryzuje się brakiem stałości – podlega procesowi dyna-micznego rozwoju co determinuje rozwój samej przedsiębiorczości. Roz-wój technologii w dzisiejszych czasach jest lawinowy – powstają nowe instytucje dla których trzeba tworzyć nowe regulacje – definicje, podzia-ły, schematy. Występujące we współczesnym świecie podziały i towarzy-szące temu konflikty przybierają w ostatnich latach coraz bardziej rady-kalne formy i coraz częściej przenoszone są na wirtualną płaszczyznę.

30 Tamże, s. 31. 31 S. Górniak, Obecne trendy w zagrożeniach sieciowych, źródło:

http://www.cert.pl, 16.09.2016.

http://www.sco.com/

http://www.cert.pl/


Rozdział 4.

152

4.4.Wirusy komputerowe

Historia wirusów komputerowych towarzyszy nam od momentu pojawienia się komputerów i ich rozwoju. Od kiedy na świecie pojawiły się komputery ogólnodostępne, hakerzy rozpoczęli swoje działania, czy-niąc spustoszenie wśród oprogramowania i sprzętu. Pojawienie się In-ternetu wniosło nową jakość w świat wirusów komputerowych. Wcze-śniej jedyną drogą umożliwiającą zainfekowanie komputera były w za-sadzie tylko dyskietki. Z chwilą, gdy podłączyliśmy komputer do sieci, sytuacja znacznie się zmieniła. W obecnej chwili najpopularniejszą dro-gą infekcji jest właśnie sieć. Dzięki właśnie sieci wirusy zaczęły się plenić jak nigdy dotąd. Wiele osób straciło efekty wielomiesięcznego trudu, gdy po ataku mikroba okazało się, że pliki z danymi na ich komputerach są całkowicie zniszczone.

Podłączenie do sieci oznacza potencjalny cel dla hakera, który bardzo lubi włamywać się do cudzych maszyn. Narażeni również jeste-śmy na infekcje najrozmaitszymi wirusami. Wirusy dzieli się na32:

− dyskowe; − plikowe; − plikowo – dyskowe; − systemowe. Wirusy przejmują całkowitą kontrolę nad komputerem i najczę-

ściej uszkadzają system operacyjny komputera, podmieniając niektóre pliki systemowe na swoje własne wersje, roznoszące kod wirusa. Wirus może zniszczyć fragmenty zawarte w tym systemie i spowodować nieod-wracalne szkody. Definicję wirusów można przedstawić następująco: „Wirusy komputerowe są specjalnymi programami pisanymi przez zło-śliwych użytkowników, a ich celem jest zniszczenie zasobów komputera np. uszkodzenie dysku, plików itp.”.33 Według A. Bógdał – Brzezińskiej wirus to: „samo reprodukujący się kod, który uszkadza dane lub pro-gramy, zmieniając sposób działania sprzętu. Inaczej mówiąc, wirus jest „obcym” fragmentem kodu dołączonym do programu. Wykonanie tego kodu, po uruchomieniu programu, powoduje odnajdywanie na dysku innych „nie zarażonych” programów i dołączenie do nich kodu wiru-sa”34. Dobrym medium do rozpowszechniania wirusów jest niestety In-ternet. Na bardzo wielu stronach Internetu znajdują się darmowe pro-gramy, oferowane przez ich autorów z których niestety bardzo często ko-rzystamy. Nie powinno się uruchamiać takich programów ściągniętych z Internetu z nie sprawdzonego źródła i przed wcześniejszym sprawdze-niem ich za pomocą programu antywirusowego. Wykres 4. Przedstawia

32K. Pikoń, ABC Internetu, wyd. IV, Helion 2003, s. 241. 33 P. Wróblewski, ABC Komputera, wyd. IV, Helion 2004, s. 82. 34 A. Bógdał – Brzezińska, M. F. Gawrycki, Cyberterroryzm i problemy

bezpieczeństwa informacyjnego we współczesnym świecie,Warszawa 2003, s. 145.


Cyberterroryzm

153

niektóre typy malware w różnych regionach świata. Szczególne zagroże-nia stwarza poczta elektroniczna. Niektórym lista e – mailowym towa-rzyszą tzw. załączniki, które właśnie najczęściej są nośnikami wirusów. Zainfekowane pliki w momencie, gdy zostaną wczytane przez jakąś apli-kacje czy też uruchomione, jeżeli same są aplikacjami, mogą narobić sporego zamieszania35.

Złośliwe programy

W sytuacji błyskawicznego rozwoju nowoczesnych technologii i wzrastającej zależności od systemów informatycznych trzeba się szybko uczyć i adaptować do ciągle zmieniających się warunków. Tylko wtedy będzie można skutecznie działać w cyberprzestrzeni. Jednak wobec, aż tak szybkiego rozwoju technologii informacyjnych nie jest to łatwe. Mo-żemy zatem wymieć kilka typów złośliwych programów, które zagrażają naszemu komputerowi:

• bakteria – program, który nie uszkadza plików wprost. Jego jedynym zadaniem jest rozmnażanie. Typowa bakteria dzieli się na dwie kopie i uruchamia je w środowisku zasobów. Może też tworzyć dwa nowe pliki, z których każdy jest kopią programu wyjściowego. Oba nowe programy będą się następnie dalej mnożyły, tworząc kolejne „potomstwo”. Bakterie reprodukują się wykładniczo i zajmują ogromną ilość pamięci procesora, przestrzeni dyskowej i innych zasobów, przez co użytkownik nie może z nich dalej korzystać36;

• bomba logiczna – aktywizacja nowych funkcji elementu lo-gicznego komputera, która prowadzi do zniszczenia lub zde-formowania sprzętu i oprogramowania. Jest to rodzaj wirusa komputerowego, który po zainfekowaniu komputera może przez długi czas pozostawać zupełnie nieaktywny (ukryty), aż do czasu, gdy nastąpi określone zdarzenie. Impulsem wywołu-jącym bombę logiczną może być obecność odpowiednich pli-ków, określona data, wybrany dzień tygodnia lub użytkownik uruchamiający aplikację37;

• tylne drzwi – twórcy oprogramowania są w stanie zostawić so-bie „furtkę” (tzw. tylne drzwi) , przez którą mogą dostać się do komputerów osób korzystających z ich programów. Programiści tworzą czasem tego typu nieautoryzowane w dokumentacjach możliwości, aby móc naprawić w późniejszym czasie przeoczone błędy w napisanych przez siebie aplikacjach, lub też po to, by

35K.Pikoń, ABC Internetu, wyd. IV, Helion, Warszawa 2003, s. 47. 36 A. Bógdał – Brzezińska, M. F. Gawrycki, Cyberterroryzm i problemy

bezpieczeństwa informacyjnego we współczesnym świecie,Warszawa 2003, s. 145. 37R. Grosset, Zabić tysiące przestraszyć miliony. Zagrożenia terrorystyczne i

szanse na skuteczną obronę, Wydawnictwo WSPiZ, Warszawa 2009,s. 111.


Rozdział 4.

154

umożliwić sobie odczytanie zawartości dysku użytkownika bez jego wiedzy i zgody. Jeśli o tylnych drzwiach dowie się osoba postronna, lub jeśli nie zostaną one usunięte przed wypusz-czeniem programu na rynek, program taki może wykazywać istotne braki w swoim zabezpieczeniu. Daje to cyberterrorystom szerokie możliwości wykorzystania „tylnych drzwi” do swoich własnych celów38;

• dialer – programy łączące się z siecią przez inny numer dostę-powy, niż wybrany przez użytkownika, najczęściej są to numery o początku 0 – 700 lub numery zagraniczne39;

• koń trojański (trojan) – program, który może wykonać niepo-żądane działania nieprzewidziane przez użytkownika progra-mu, np. usuwać pliki, ponownie sformatować dysk lub przesłać dane do autora programu, oczywiście bez zgody użytkownika, a niekiedy i bez jego wiedzy. Jest to rodzaj wirusa komputerowe-go. Różnica między trojanami, a tradycyjnymi wirusami polega na tym , że Trojany nie powielają się, nie rozprzestrzeniają się samodzielnie ani nie dołączają do innych plików40;

• robak – program, którego podstawowym zadaniem jest rozprze-strzenianie się w sieci komputerowej. Po zagnieżdżeniu się w nowym systemie, może zachowywać się jak wirus, bakteria albo koń trojański. Włamując się do komputerów robi to w podobny sposób, jak dokonują tego hakerzy. W przeciwieństwie do wiru-sów, robak nie ma żadnej pomocy ze strony nieświadomych użytkowników. Wykorzystuje słabe punkty w poczcie elektro-nicznej, stronach WWW, programach obsługi chatów i innych popularnych aplikacji41;

• wirus – samoreprodukujący się kod, który uszkadza dane lub programy, zmieniając sposób działania sprzętu. Inaczej mówiąc wirus jest „obcym” fragmentem kodu dołączony do programu. Wykonanie tego kodu po uruchomieniu programu, powoduje odnajdywanie na dysku innych, „nie zarażonych” programów i dołączenie do nich kodu wirusa. W ten sposób wirus zaraża co-raz więcej obszarów w komputerze42.

38 A. Bógdał – Brzezińska, M. F. Gawrycki, Cyberterroryzm i problemy

bezpieczeństwa informacyjnego we współczesnym świecie,Warszawa 2003, s. 150. 39Rodzaje złośliwych programów, „Next magazyn komputerowy”, Nr. 3/2008, s.

32. 40R. Grosset, Zabić tysiące przestraszyć miliony. Zagrożenia terrorystyczne i

szanse na skuteczną obronę, Wydawnictwo WSPiZ, Warszawa 2009, s. 113. 41 A. Bógdał – Brzezińska, M. F. Gawrycki, Cyberterroryzm i problemy

bezpieczeństwa informacyjnego we współczesnym świecie,Warszawa 2003, s. 145. 42 Tamże, s. 146.


Cyberterroryzm

155

Zależnie od sposobu swojego działania i platformy programowej, na której się uaktywniają można podzielić na kilka odmian takich jak:

− bootsektor: usadawia się w początkowym sektorze pamięci bo-otsektora, przez co albo uniemożliwia start systemu, albo za-pewnia wirusowi równoczesny start wraz z nim;

− komórkowy: infekuje systemy operacyjne i oprogramowanie te-lefonów komórkowych;

− makro: zmienia pliki dokumentów tworzonych w aplikacjach MS Office (Word, Excel, Access, Power Point);

− plikowy: zaraża pliki wykonywalne z rozszerzeniem .exe lub.com, dołączając swój kod zazwyczaj na końcu, rzadziej na początku pliku;

− polimorficzny: może szyfrować swój własny kod. Składa się z dwóch części: deszyfratora oraz zaszyfrowanego właściwego wi-rusa. W każdym infekowanym pliku tworzony jest inny poli-morficzny deszyfrator. Stanowi to dużą trudność dla progra-mów antywirusowych;

− retro: ma za zadanie zniszczyć system obronny komputera, czy-li program antywirusowy;

− exploit: kod umożliwiający zdalne przejęcie kontroli nad kom-puterem poprzez sieć, wykorzystujący do tego celu dziury w programach i systemach43.

Ochrona antywirusowa

Ważnym czynnikiem decydującym o bezpieczeństwie danych w komputerze jest profilaktyka przeciwwirusowa. Wymiana danych z in-nymi komputerami np. przy przenoszeniu dokumentów za pomocą dys-kietek, w sieci lokalnej lub za pośrednictwem Internetu wiąże się z ryzy-kiem zarażenia komputera wirusami komputerowymi. Sprzyja temu również korzystanie z niesprawdzonego lub nielegalnego oprogramowa-nia.

Jednym z najważniejszych działań podejmowanych na rzecz bez-pieczeństwa danych w systemach komputerowych jest odpowiednia pro-filaktyka antywirusowa, polega ona na:

• używaniu legalnie zdobytego oprogramowania; • sprawdzaniu za pomocą programów antywirusowych nośników

danych przed ich użyciem; • sprawdzeniu programów przenoszonych do komputera z sieci; • wykonywaniu zapasowych kopii dla tworzonych dokumentów

na zewnętrznych nośnikach (archiwizacja);

43Rodzaje złośliwych programów, „Next magazyn komputerowy”, Nr. 3/2008, s.

32.


Rozdział 4.

156

• używaniu programów monitorujących „ruch plików” do i od komputera podczas korzystania z usług sieciowych typu WWW, e – mail i innych;

• aktualizowaniu posiadanych narzędzi antywirusowych44 . Najskuteczniejszym narzędziem do walki z wirusami komputero-

wymi są programy antywirusowe. Większość programów tego typu za-pewnia podstawowe narzędzia do ochrony systemu i jego zasobów przed wirusami i wykrywania wirusów. Są to : monitor antywirusowy, skaner wirusów, oraz program skanera poczty elektronicznej. Monitor antywi-rusowy to program, który ma za zadanie monitorowanie pamięci opera-cyjnej i dysków komputera, oraz alarmowanie użytkownika o ewentual-nie wykrytych nieprawidłowościach. Ponadto zwykle cały czas śledzi działania w systemie, dzięki czemu jest w stanie wykryć wirusa już w momencie uruchamiania zawirusowanego programu albo w chwili jego pobierania np. z sieci Internet45. Skaner wirusów jest programem, który przegląda zasoby pamięciowe i dyskowe komputera w poszukiwaniu wi-rusów i programów typu np. koń trojański czy bomba logiczna już obec-nych w systemie. Skuteczność wyszukiwania wirusów przez skaner za-leży od zainstalowania w programie bazy wirusów czyli wzorców, na podstawie których może on zidentyfikować wirusa w systemie, oraz al-gorytmu przeszukiwania zasobów46. Większość producentów oprogra-mowania antywirusowego umożliwia bieżącą aktualizację bazy wirusów skanera antywirusowego poprzez Internet. Operacja taka polega dla użytkownika sieci na wybraniu w opcjach programu odpowiedniego po-lecenia. Aktualizacja przebiega zwykle w pełni automatycznie.

Kolejnym rodzajem ochrony i skutecznym sposobem zabezpiecze-nia są licencje. Licencja to regulacja prawna zawierająca zasady korzy-stania z programu przez nabywcę. Określa ona np., czy program może być używany tylko na jednym komputerze, czy na wielu komputerach. Programy komputerowe są towarem co oznacza, że należy za nie zapła-cić a by z nich korzystać , np. wykupując licencje. Dzięki takiej licencji uzyskamy dostęp m. in. do pomocy i doradztwa ze strony producenta. Oprogramowanie komputerowe nie jest jednak rzeczą tanią, dlatego też nie każdy użytkownik komputera może pozwolić sobie na zakup profe-sjonalnych, a co za tym idzie bardzo drogich aplikacji. Jednak na rynku znaleźć możemy bardzo wiele dobrych programów rozprowadzonych na zasadach darmowych licencji czy licencji wymagających od użytkownika

44 A. Bremer, M. Sławik, ABC użytkownika komputera, Kompedium wiedzy

informatycznej, Videograf Edukacja, Chorzów 2004, s. 31. 45 Wielki słownik wyrazów obcych PWN. 46 A. Bremer, M. Sławik, ABC użytkownika komputera, Kompedium wiedzy

informatycznej, Videograf Edukacja, Chorzów 2004, s. 37.


Cyberterroryzm

157

niewygórowanych nakładów finansowych. Najpopularniejsze licencje te-go typu to47:

− Licencja freeware: na zasadach tej licencji udostępnione zostają programy, których można używać bezpłatnie i bez żadnych ograniczeń. Jednak muszą zostać zachowane wszelkie prawa autorskie ich twórców. Programy freeware mogą być rozpo-wszechniane wyłącznie w niezmienionej formie. Niektóre spo-śród programów freeware są dostępne na zasadzie bezpłatnej licencji tylko do zastosowań niekomercyjnych dla użytkowni-ków indywidualnych w domu. W innych przypadkach należy wnieść za użytkownika programu stosowne opłaty;

− Licencja shareware: licencją tego typu jest objęty program, z którego można korzystać bezpłatnie w okresie jego testowania. Po upływie tego czasu użytkownik zobowiązany jest do wnie-sienie tzw. opłaty rejestracyjnej lub rezygnacji z programu. Spotyka się różne formy ograniczeń w programach udostępnio-nych na zasadzie licencji shareware;

− Licencja Open Source: to jedna z najpopularniejszych licencji. Jej istotą jest swobodne, nieodpłatne rozprowadzanie progra-mów wraz z ich kodem źródłowym (stąd nazwa OpenSource – otwarte źródło);

− Licencja Public Domain: licencja dotycząca bezpłatnych pro-gramów nie stanowiących przedmiotu prawa autorskiego. Pro-gramy te mogą być również używane bez ograniczeń jako składniki innych aplikacji czy systemów;

− Licencja Adware: licencją tą jest objęty program, za którego użytkowanie nie wnosi się żadnej opłaty. Autor czerpie zyski umieszczając w programie reklamy. W ramach tej licencji pro-gramy zwykle są udostępnione bez ograniczeń48.

Chcąc chronić komputer przed działaniami sieciowych intruzów, konieczne są odpowiednie działania zabezpieczające, podnoszące bez-pieczeństwo systemu. Wykres 5 przedstawia wydzielanie domen odsepa-rowanych zaporą ogniową. Firewall (zapora ogniowa) może zabezpieczyć sieć przed nieuprawnionym dostępem z zewnątrz. Zakres dostępnych rozwiązań sięga od dodatkowego oprogramowania do specjalnych urzą-dzeń, które służą tylko do tego celu.

Poprzez monitorowanie systemu także możemy chronić komputer, dzięki tworzeniu systemu obronnego na wypadek ataku inna, nieprze-widzianą drogą. Do komputera może trafić szkodliwy program inną dro-gą niż strzeżony przez zaporę ogniową port. Może zostać dołączony do wiadomości pocztowej bądź przedostać się z inną aplikacją. W takiej sy-

47 Tamże, s. 36. 48 Tamże, s. 38.


Rozdział 4.

158

tuacji mamy do czynienia z intruzem, który dostał się już do środka. System musi umieć zlokalizować obcy lub podejrzany obiekt i zneutrali-zować go. Skuteczną bronią jest dobry system antywirusowy z ciągłym monitorowaniem systemu. Właściwym rozwiązaniem jest także zainsta-lowanie aplikacji, których zadaniem jest wyszukiwanie w systemach komputerowych programów szpiegujących lub ich elementów.

Systemy „firewall” chronią sieć na kilu poziomach, umożliwiają także wdrożenie zupełnie nowych zasad bezpieczeństwa. Warto zatem pamiętać ,że:

• użytkownicy wewnętrzni mogą mieć dostęp do wszystkich usług Internetu, natomiast użytkownicy zewnętrzni nie;

• usługi takie jak e – mail mogą być dozwolone dla ruchu ze-wnętrznego tylko w odniesieniu do specyficznego komputera, co daje otwarcie na świat, a jednocześnie pozwala chronić i ukrywać inne zasoby sieciowe;

• wszystkie wydarzenia są bardzo szczegółowo monitorowane i rejestrowane, a niektóre z nich generują natychmiastowe alar-my;

• pakiety mogą podlegać badaniu jeszcze przed ich pojawieniem się w systemie operacyjnym;

• firewalle zawierają mechanizmy ukrywania IP komputerów chronionej sieci lokalnej, tłumaczenia adresów IP i translacji grupy wewnętrznych adresów IP do jednego lub kilku adresów zewnętrznych;

• wiele systemów ma możliwość konstrukcji wirtualnych sieci prywatnych, opartych na metodach szyfrowania transmisji da-nych;

• każdy system firewall wprowadza pewne obciążenia i obniża efektywność pracy49.

Inny sposób ochrony komputera to monitorowanie systemu, pole-ga to na stworzeniu systemu obrony na wypadek ataku inną, nieprzewi-dzianą drogą. Do komputera szkodliwy program może trafić inną drogą niż strzeżony przez zaporę ogniową port. Może na przykład zostać dołą-czony do wiadomości pocztowej bądź do innej aplikacji. System musi umieć zablokować obcy lub podejrzany obiekt i zneutralizować go. Sku-teczną bronią jest dobry system antywirusowy z ciągłym monitorowa-niem systemu50.

Zwalczanie spamu – zjawisko spamu jest zwalczane w sieci m. in przez instalowanie na serwerach poczty i serwerach grup dyskusyjnych specjalnych programów. Ich zadaniem jest rejestrowanie przypadków

49D. Doroziński, Hakerzy. Technoanarchiści cyberprzestrzeni, Helion, Warszawa

2001, s. 49. 50 P. Wróblewski, ABC Komputera, wyd. IV, Helion 2004, s. 178.


Cyberterroryzm

159

nadsyłania takich samych lub podobnych wiadomości na konta grup dyskusyjnych lub konta użytkowników e- mail.

Włamania do systemów informatycznych firm i komputerów użytkowników sieci

Komputery pracujące w sieci narażone są na dostęp do ich zaso-bów nieproszonych i nieuprawnionych użytkowników. Głównie są to hakerzy i osoby, które dysponują rozległą wiedzą informatyczną i wyko-rzystują ją do celów niezgodnych z prawem. Najczęściej możemy spotkać się z włamaniami do systemów sieciowych firm finansowych, bazodano-wych czy na serwery WWW. Jednak w ostatnim czasie dostrzec możemy włamania do komputerów indywidualnych użytkowników sieci.

Włamania do systemów informatycznych firm czy komputerów użytkowników sieci może nastąpić poprzez przechwycenie uprawnień le-galnego użytkowania systemu na przykład: podsłuchiwanie jego hasła czy kodu dostępu. Może również obejść zabezpieczenia atakowanego komputera. Przechwycenie haseł lub kodów odbywa się za pośrednic-twem instalowanych w systemie programów typu koń trojański51. Obej-ście zabezpieczeń polega na wyszukiwaniu luk bądź błędów systemów operacyjnych i programów zabezpieczających te systemy. Jeszcze inną formą dotarcia do określonych zasobów firm może być „podszycie” się pod dany komputer w sieci i przejęcie jego adresu IP. Aby zagwaranto-wać w firmach poczucie bezpieczeństwa powinny zostać wprowadzone techniki gwarantujące anonimowość przy przesyłaniu informacji, prze-glądaniem portali i witryn internetowych, oraz zamawianiu dóbr i usług za pomocą Internetu.

Tradycyjna metoda przejmowania danych w Internecie czyli ich kradzież rejestruje dużą dynamikę. Sieć przecież nie zna żadnych granic politycznych. Dzisiaj każde włamanie do systemów informatycznych ma charakter bardzo niebezpieczny i mało przyjemny. Pojęcie szkodliwego oprogramowania do kradzieży danych jest stosunkowo nowe. Kradzieże z uszkodzonych sieci i komputerów danych poufnych to: dane uwierzy-telniające - banków internetowych, numery kart kredytowych, numery polis ubezpieczeniowych czy hasła itp. Banki zabezpieczające się przed hakerami. „(…) Citibank to kolejny duży bank, który wzmacnia zasieki przed wirtualnymi złodziejami. Konta osobiste klientów Citibank mają opinię wygodnych w użyciu, ale są nisko oceniane w rankingach bezpie-czeństwa. Citibank będzie starał się zabezpieczyć tak jak inne banki w których na przykład przy logowaniu do serwisu internetowego, bądź przy wykonywaniu przelewów na niezdefiniowany wcześniej rachunek

51 A. Bremer, M. Sławik, ABC użytkownika komputera, Kompendium wiedzy

informatycznej, Videograf Edukacja, Chorzów 2004, s. 174.


Rozdział 4.

160

trzeba dodatkowo uwierzytelnić się wobec banku poprzez podanie kodu z tokena (miniaturowy generator haseł) czy, zestawu cyferek z przesłanej przez bank karty kodów”.52

Cele działań włamywaczy mogą być bardzo różne. Najczęściej jed-nak spotykamy się:

• modyfikacja zasobów – (programów, danych, dokumentów WWW), może doprowadzić do kompromitacji zaatakowanego celu przed osobami z niego korzystających, wprowadzenie w błąd osób korzystających z zasobów itd.;

• handel danymi – czyli włamywanie się do sieci, kradzież da-nych, a następnie ich sprzedawanie;

• szpiegostwo przemysłowe - takie jak: zdobywanie poufnych in-formacji poprzez włamanie się do sieci konkurencji;

• działania nieuczciwej konkurencji - przejawiające się umiesz-czeniem niewłaściwych informacji o konkurencji, utrudnieniem dostępu do informacji konkurencji;

• niszczenie zasobów – jest zazwyczaj dokonywane przez niedo-świadczonych włamywaczy lub osoby działające w destrukcyj-nych pobudkach;

• produkcja narzędzi – pozwalających na swobodne korzystanie z komercyjnego oprogramowania. Zazwyczaj wykorzystuje się In-ternet do dystrybucji nielegalnego oprogramowania pozwalają-cego na obchodzenie zabezpieczeń oprogramowania53.

Z doświadczenia wiadomo, że najsłabszym ogniwem w łańcuchu zabezpieczeń jest właśnie człowiek. Stosowane przez włamywaczy tech-niki wykorzystują ludzkie słabości, takie jak łatwowierność, niezdyscy-plinowanie, aby wyłudzić od użytkowników potrzebne do włamania in-formacje. Zwykle zakłada się, że haker, atakując firmę działa z zewnątrz. Jednak najnowsze badania pokazują, że zdecydowana większość ataków jest wykonywana przez pracowników zatrudnionych w firmie54. Zdarza się również, że haker z premedytacją podejmuje pracę w firmie, aby uzy-skać dostęp do jej zasobów i danych lub kiedy pracownik, który jest nie-zadowolony ze swojej pracy czy obowiązków jakie nakłada na niego prze-łożony chce zaszkodzić firmie, by pomścić swoje krzywdy.

Zagrożenia bezpieczeństwa systemu informatycznego firm i kom-puterów użytkowników sieci należy starać się przewidywać, aby następ-nie zastosować odpowiednie środki zapobiegawcze. Zlekceważenie tych potencjalnych zagrożeń może umożliwić intruzom przeprowadzenie sku-tecznego ataku.

52 http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,52981,3318651.html, 18.09.2016. 53http://gazeta-it.pl/200305225883/Problemy-bezpieczeństwa-systemów-

informatycznych-organizacji.html, 18.09.2016. 54Atak z wewnątrz, „Next magazyn komputerowy, Nr. 3/2008, s. 38.

http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,52981,3318651.html

http://gazeta-it.pl/200305225883/Problemy-bezpiecze%C5%84stwa-system%C3%B3w-informatycznych-organizacji.html

http://gazeta-it.pl/200305225883/Problemy-bezpiecze%C5%84stwa-system%C3%B3w-informatycznych-organizacji.html


Cyberterroryzm

161

4.8.Sposoby minimalizacji ryzyka ataków

Biznes w Internecie to nie tylko sklepy, reklama, czy płatne arty-kuły. W tym wielkim cybertentycznym świecie działa cała branża, która nie obnosi się ze swoimi metodami na zarabianie pieniędzy. Ich działal-ność opiera się w mniejszym lub większym stopniu na oszustwie i wyko-rzystywaniu naiwności internautów. Współczesny słownik języka pol-skiego definiuje słowo haker jako55: osobę włamującą się do programów komputerowych.

Nie da się ukryć, że pionierami na „nowym lądzie wirtualnej prze-strzeni” są hakerzy56. Nie można nie zauważyć skali hakerskich osią-gnięć zwiększających się z dnia na dzień. Nagle, wszystko co w naszym życiu istotne zostało ściśle związane z wirtualną rzeczywistością. Hake-rzy stanowią nie tylko najpotężniejszą cyberkulturę on – Line, ale rów-nież jedną z najbardziej intrygujących społeczności. Są oni niezwykle in-teligentni, nieposkromieni wobec wyzwań, które co najistotniejsze sami sobie stawiają, oraz żądni przygód. Dla hakera kontakt z komputerem nie jest łamigłówką nie do rozwiązania57. Niezaprzeczalnym faktem jest to, że hakerzy dysponują nieprzeciętnym potencjałem intelektualnym. Dodatkowo zdobywają wiedze na uniwersytetach, jednak zdarzają się również tzw. „samouki”, którzy nie korzystają z możliwości uniwersytec-kich a wiedzę zdobywają i przyswajają sami. Hakerzy włamują się do systemów nie po to, by je zniszczyć, lecz poznać, wzmocnić, ochronić przed kolejnym atakiem. Hakerzy mogą atakować systemy operacyjne komputerów na wiele sposobów. Przechwytują dowolne transmisje do-konywane przez Internet lub sieć, do której mają dostęp.

Nie ma tak naprawdę „cudownej” metody na całkowite wyelimino-wanie zagrożenia ataku. Można jedynie zminimalizować to ryzyko po-dejmując szereg działań, które zmniejszą zagrożenie. Przede wszystkim należy zaopatrzyć się w oprogramowanie antywirusowe i antyszpiegow-skie. Następnym sposobem wyeliminowania tego zagrożenia może być system i oprogramowanie, które powinno być na bieżąco uaktualniane, oraz należy również zaopatrzyć się w:

• systemy wykrywania i powstrzymywania zagrożeń, mogą to być systemy sieciowe, jak i instalowane na poszczególnych kompu-terach;

• zapora ogniowa (firewall), może być stosowana jako rozwiązanie sprzętowe, albo programowe w postaci programu instalowane-go w komputerze użytkownika;

55D. Doroziński, Hakerzy. Technoanarchiści cyberprzestrzeni, Helion 2001, s. 16. 56 Tamże, s. 32. 57 Tamże, s. 32.


Rozdział 4.

162

• filtrowanie spamu czyli blokowanie listów z potencjalnie groźną zawartością jest jedną z podstaw obrony przed atakami za po-mocą złośliwego oprogramowania;

• szkolenie użytkowników, zarówno użytkowników komputerów domowych jak i pracowników małych i dużych firm;

• gateway antywirus, sieciowy system wykrywania wirusów, za-nim jeszcze nie dotrze do poszczególnych komputerów końco-wych użytkowników;

• serwer pośredniczący, zapewnia możliwość ukrycia adresu IP końcowego użytkownika58.

Hakerzy stosują wszelkiego typu złośliwe oprogramowanie w celu przejęcia kontroli nad komputerami. Należy jednak pamiętać, że najlep-szą obroną przed atakiem jest unikanie zagrożeń. Łatwiejszym jednak celem są komputery pojedynczych użytkowników. Ataki przeprowadzane są przede wszystkim w celu uzyskania korzyści finansowych. Celem jest również najdłuższe ukrywanie skutków ataku, aby maksymalnie wyko-rzystać naiwnego użytkownika. Wykorzystywane są najróżniejsze sztuczki w celu skłonienia użytkownika do uruchomienia mechanizmów powodujących zarażenie komputerów. Aby zapobiegać potencjalnym atakom, należy unikać otwierania załączników i uruchamiania odnośni-ków przesłanych na przykład w listach od nieznanych osób. Nie należy też nigdy podawać swoich danych poufnych w e – mailach, telefonicznie czy w formularzach internetowych.

Aktualnie wiele firm czy instytucji chcących zabezpieczyć się przed poprzez Internet ma świadomość tego, że potrzebuje dobrej polityki bezpieczeństwa, bo bez tego nie ma sensu zaczynać dalszej pracy. „Polityka bezpieczeństwa” to nie tylko zabezpieczenie komputerów i danych, lecz także wszelkie procedury postępowania w sytuacjach ewentualnego zagrożenia. Proces zabezpieczenia to proces ciągły i dlatego zabezpieczenia muszą dotrzymywać kroku zmianom, jakie niesie nowa technologia.59

Proces zabezpieczenia powinien przebiegać w czterech fazach: a. faza pierwsza zaczyna się od budowy podstaw, przeszkolenia

kadry kierowniczej i wyznaczenia osoby odpowiedzialnej za wprowadzanie i utrzymywanie bezpieczeństwa;

b. faza druga to usuwanie błędów. Osoby odpowiedzialne za to wyszukują i usuwają błędy w zabezpieczeniach. Testują systemy i sporządzają dokumentacje tych testów oraz starają się wykryć błędy ludzi obsługujących i korzystających z sieci;

c. faza trzecia to instalacja i zakup odpowiednich programów antywirusowych, zapór ogniowych, systemów kontroli dostępu

58http://www-nextmag.pl/index.php/artykul/aid/218/t/bro-si-przed-atakiem-z-

sieci-obrona-przed-atakiem-informatycznym, 18.09.2016. 59 P. E., Hoffman, Internet, Wydaw. PLJ, Warszawa 1995, s. 69.

http://www-nextmag.pl/index.php/artykul/aid/218/t/bro-si-przed-atakiem-z-sieci-obrona-przed-atakiem-informatycznym

http://www-nextmag.pl/index.php/artykul/aid/218/t/bro-si-przed-atakiem-z-sieci-obrona-przed-atakiem-informatycznym


Cyberterroryzm

163

itp. należy opracować też stosowny regulamin korzystania z sieci;

d. faza czwarta polega na kontroli tego wszystkiego, czy zalecenia ekspertów zostały wprowadzone w życie.

Najbardziej rozpowszechnionym, najtańszym i niewymagającym dużej wiedzy informatycznej sposobem ochrony komputera w dzisiejszych czasach jest stosowanie programów antywirusowych. Jest wiele programów antywirusowych, które można za darmo ściągnąć z Internetu lub kupić za umiarkowaną cenę. Autorzy i producenci sklasyfikowali je następująco:

• programy oferowane za darmo – freeware lub pubicdomain . Jest to zbiór aplikacji niewielkich rozmiarów, których możliwości ograniczają się do kilku funkcji. Jest to oprogramowanie całkowicie darmowe, dlatego należą do najbardziej lubianych przez użytkowników, gdyż pomimo wielu niedogodności niektóre z nich okazują się bardzo przydatne;

• programy oferowane za niewielką opłatą – shareware. Jest to najczęściej rozbudowany program, choć nie jest to jeszcze rozbudowany pakiet oprogramowania. Do chwili rejestracji użytkownik program posiada „na próbę”, zwykle do 10-60 dni. Legalizacja polega na wniesieniu opłaty rejestracyjnej;

• programy oferowane w wersji demonstracyjnej – trial. Są to najczęściej aplikacje, które są okrojonymi produktami profesjonalnych firm software’owych. Najczęściej można je wypróbować na określony okres czasu (np. 30 dni), ale mogą nie posiadać podręcznej pomocy, a część funkcji może być nie dostępna60.

Programy te powinny stale monitorować nasz komputer, zwłaszcza, gdy ma on połączenie z Internetem. Istotnym elementem tych programów jest skanowanie poczty elektronicznej. Dobry program przegląda każdy list i usuwa podejrzane załączniki. W Internecie toczy się ciągła walka - ludzie tworzą i rozsyłają nowe wirusy, zaś programy antywirusowe starają się je rozpoznać i usunąć. Zakupiony program bardzo szybko stałby się bezsilny wobec nowych wirusów. Dlatego też wszystkie współczesne programy mają funkcję aktualizacji bazy wirusów. Nowe definicje uzupełniane są niemal codziennie z Internetu. Tylko zaktualizowany program może stanowić skuteczną ochronę przed wirusami61.

Należy uświadomić sobie, że możliwości ataków na systemy kom-puterowe jest bardzo dużo. Wszystko jest zależne tylko od wiedzy i po-

60D. Doroziński, Hakerzy technoanarchiści cyberprzestrzeni, Helion 2001, s. 71. 61P. Kaczor, Hacking, Cracking, Phreacking. Ochrona przed cyberoszustami,

MIKOM, Warszawa 2004, s. 49.


Rozdział 4.

164

mysłowości hakera. Na dzień dzisiejszy nie ma systemu bezpiecznego w stu procentach.

Z dnia na dzień przybywa nowych technik zabezpieczeń tak samo jak programów wykorzystujących w nich luki. Gdyby nie działania ha-kerów większość tych zabezpieczeń w ogóle by nie powstała. To oni bo-wiem podnoszą „porzeczkę” bezpieczeństwa, zmuszając jednocześnie producentów do większego wysiłku przy projektowaniu swoich produk-tów. To właśnie ten aspekt pracy hakera jest pożyteczny, ale inne nie.

Niedługo firmy docenią potencjał hakerów i być może będą chciały go wykorzystać. Najlepiej jest przecież sprawdzić ochronę systemu przed zewnętrzną ingerencją przez powierzenie go specjaliście – hakerowi. Pro-filaktyka jest dużo tańsza i bezpieczniejsza niż późniejsze naprawianie szkód wyrządzonych przez włamywacza.

Bardzo ważną rzeczą jest pierwsza linia obrony, którą nie jest prawo karne, a jest nią zabezpieczenie techniczne naszych urządzeń. Im więcej wprowadzimy światowych standardów tym zakresie, tym mniej będziemy odnotowywali takich czynów.

Polska ma już odpowiednie regulacje prawno-karne do walki z przestępstwami komputerowymi i należy teraz zadbać o odpowiednie wykorzystanie w praktyce tego prawa i faktyczne zabezpieczanie danych. Sama przestępczość nie zmaleje tylko z powodu regulacji prawnych, lecz trzeba je jeszcze umieć wykorzystać w praktyce.

Szeroki dostęp do Internetu niesie ze sobą niebezpieczeństwo za-infekowania komputera-serwera przez różnego rodzaju wirusy kompute-rowe oraz niebezpieczeństwo ataku piratów komputerowych. Ze względu na wagę przechowywanych lokalnie danych należy należałoby zaopa-trzyć centra w instalację programu antywirusowego, oraz ograniczyć do-stęp do własnych danych przez nie udostępnianie zasobów komputera użytkownikom zewnętrznym.


Cyberterroryzm

165


Rozdział 4.

166


Cyberterroryzm

167

Rozdział 5 Zagrożenia bezpieczeństwa ekonomicznego

Bezpieczeństwo państwa w jego różnych wymiarach, obecnie co-raz częściej postrzegane jest w kategoriach zagrożeń wartości chronio-nych przez państwo oraz przeciwdziałańzmierzających do redukcji za-grożeń lub ograniczenia skutków destrukcyjnych oddziaływań. Dlatego też można stwierdzić, że zagrożenia są nieodłącznym elementem, za-równo negatywnej jak i pozytywnej interpretacji bezpieczeństwa, a stan bezpieczeństwa państwa jest zawsze albo wypadkową albo kompromi-sem pomiędzy potrzebami związanymi z ukształtowaniem pożądanego stanu a możliwościami ich zaspokojenia.

Określenie barier i zagrożeń ze strony procesów rozwojowych w obecnych uwarunkowaniach współczesnego świata dla gospodarczych podstaw bezpieczeństwa kraju, ukierunkowuje je przede wszystkim na płaszczyznę ekonomiczno - obronną, jako część zagrożeń bezpieczeń-stwa ekonomicznego państwa. Aby określić zagrożenia ze strony proce-sów rozwojowych współczesnego świata dla gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa, należy uprzednio zidentyfikować pojęcie za-grożeń w jego ekonomicznej treści.

Jednoznaczne określenie kategorii zagrożeń i bezpieczeństwa państwa jest trudne do przeprowadzenia - co wynika ze złożoności i wie-lowymiarowościekonomicznego bezpieczeństwa państwa. Dostępne de-finicje zagrożeń nie ułatwiają wykonania zadania określenia ich istoty. W definicjach leksykalnych zagrożenie ma bezpośredni związek ze sło-wem bezpieczeństwo i najczęściej jest wyjaśniane odwrotnością bezpie-czeństwa226. Najczęściej zagrożenia konkretyzowane są poprzez warto-ści, które mogą być utracone, a także poprzez przedmiot destrukcyjnych oddziaływań lub cechy źródeł zagrożeń227. Konkretyzację umożliwia tak-że wskazanie podmiotu lub przedmiotu bezpieczeństwa. Ponadto zagro-żenia mogą być skonkretyzowane np. poprzez przedmiot destrukcyjnych oddziaływań lub cechy źródeł zagrożeń.

Ogólne przedstawienie istoty tej kategorii, jak np. przez stwier-dzenie, że „Zagrożenie to możliwość wystąpienia jednego z negatywnie wartościowanych zjawisk”228. Również bariery są zaliczane do tak war-

226J. Pawluczuk, Bezpieczeństwo informacyjne podmiotów gospodarczych ,

Tadeusza Bąka (red.), Wektory bezpieczeństwa, Jarosław 2013, s. 247. 227Ю.Н. Павлючук, А.А. Козлов Обеспечение экономической безопасности

предприятий как фактор эффективного управления производственными системами. // Вестник Брест. Государственного Технического Университета. – 2002. – № 3: Экономика. – c. 57.

228 R. Zięba, Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, [w:] D. Bobrów, E. Haliżak, R. Zięba, Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, Warszawa 1997, s. 4.


Rozdział 4.

168

tościowanych zjawisk. Dlatego też biorąc pod uwagę istotę pojęcia barier i ich skutki dla procesów gospodarczych i realizacji celów ekonomicz-nych i obronnych, można kategorie barier i zagrożeń stosować zamien-nie.

5.1. Istota zagrożeń

W bardziej skonkretyzowanej formie „zagrożenie” najczęściej defi-niowane jest jako sytuacja, w której naruszone mogą być istotne dla da-nego podmiotu wartości. Inna dokładniejsza definicja podaje, że „Zagro-żenie, sytuacja w której istnieje zwiększone prawdopodobieństwo utraty życia, zdrowia, wolności albo dóbr materialnych”. Zagrożenie wywołuje u człowieka niepokój lub strach o różnym stopniu natężenia, do przeraże-nia lub obezwładnienia włącznie, bądź odruch lub świadomą chęć prze-ciwdziałania.Zagrożenie może wynikać z przyczyn naturalnych (np. od-działywanie żywiołów) i spowodowanych przez innego człowieka (np. nieprzyjaciela)229.

Zagrożenia kojarzone są z możliwością wystąpienia takich oddzia-ływań, które uniemożliwiają lub utrudniają realizację np. egzystencji, rozwoju (wartości) eksponowanych w naukach społecznych, albo wyko-nywanie zadań i funkcji (korzystanie z wartości użytkowych), jak jest to rozumiane np. w odniesieniu do urządzeń technicznych.

W naukach społecznych zagrożenia definiowane są między innymi jako niekorzystne i niebezpieczne dla żywotnych interesów i podstawo-wych wartości danego podmiotu (jednostkowego lub zbiorowego) działa-nia innych uczestników życia społecznego230. W odniesieniu do państwa i narodu zagrożenie definiowane jest „...jako możliwość powstania sytu-acji, w której dane społeczeństwo nie ma warunków dla swego bytu i rozwoju lub są one w sposób istotny ograniczone231. Natomiast „zagro-żenie bezpieczeństwa państwa to splot zdarzeń wewnętrznych lub w stosunkach międzynarodowych w którym z dużym prawdopodobień-stwem może nastąpić ograniczenie lub utrata warunków do niezakłóco-nego bytu i rozwoju wewnętrznego bądź naruszenie lub utrata suwe-renności państwa oraz jego partnerskiego traktowania w stosunkach międzynarodowych w wyniku zastosowania przemocy politycznej, psy-chologicznej, ekonomicznej, militarnej itp.232.

229Leksykon Wiedzy Wojskowej, MON, Warszawa 1979, s. 512. 230M. Cieślarczyk, Niektóre psychospołeczne aspekty bezpieczeństwa, wyzwań,

szans i zagrożeń, w: „Zeszyty Naukowe AON” 1999 nr 2(35), s. 233. 231R. Wróblewski, Wybrane problemy diagnozy bezpieczeństwa narodowego, w:

„Zeszyty Naukowe AON” 1991 nr 3/4 , s. 69. 232Jury Pawluczuk, Uwarunkowania bezpieczeństwa ekonomicznego państwa,

[w:], T. Bąk, Z. Ciekanowski (red. nauk.), Determinanty bezpieczeństwaczłoweka a rozwój regionalny, Jarosław 2013, s. 149.


Cyberterroryzm

169

Takie stanowisko w kwestiach rozumienia istoty i treści zagrożeń upowszechnia się coraz bardziej. Jako reprezentatywną dla określania zagrożeń bezpieczeństwa państwa poprzez wartości, można przytoczyć następującą definicję: „zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego sta-nowi działanie lub ciąg wydarzeń, które:

• zagrażają drastycznie i w stosunkowo krótkim okresie ja-kości życia mieszkańców danego państwa lub

• niosą ze sobą istotne zagrożenie ograniczenia możliwości dokonywania wyborów politycznych przez rząd państwa lub prywatne instytucje pozarządowe (osoby prywatne, grupy, korporacje) w ramach danego państwa”233.

W ramach ogólnych zagrożeń bezpieczeństwa narodowego (pań-stwa) wyróżnia się także zagrożenia dla jego różnych dziedzin (segmen-tów), na których jest ono realizowane. Można zatem wyróżnić ich odpo-wiednie rodzaje. „Przyjmując za podstawę dziedziny, w których może wystąpić zagrożenie, wyróżnia się zagrożenia militarne i niemilitarne. Wśród zagrożeń niemilitarnych można z kolei wyróżnić zagrożenie poli-tyczne, zagrożenie gospodarcze, zagrożenie ekologiczne, zagrożenie we-wnętrzne i inne”234.

Zagrożenia gospodarcze wyróżniane są jako „rodzaj zagrożenia bezpieczeństwa, w wyniku którego może nastąpić osłabienie potencjału gospodarczego”235. Zagrożenia bezpieczeństwa państwa, jak wynika z definicji, jest rozpatrywane w dwóch opcjach: w jednej jest określane przez pryzmat zagrożeń, ich struktury i warunków zaistnienia, możliwo-ści likwidacji lub ograniczenia, w drugiej przez pryzmat ich wpływu na przetrwanie i rozwój kraju.

Ze sposobu podejść do zagrożeń reprezentowanych w obu opcjach wynikają istotne wnioski do rozpatrywania barier i zagrożeń bezpieczeń-stwa ekonomicznego państwa. Pierwsze nakazuje rozpoznać istotę, źró-dła i warunki zaistnienia zagrożeń. Drugie nakazuje badanie ich wpływu na możliwości realizacji wartości a także poszukiwanie sposobów elimi-nowania, unikania lub ograniczania zagrożeń, a w sytuacji ich prze-kształcenia w destrukcyjne oddziaływania, ograniczenia ich skutków.

Analizując zagrożenia gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa z treści pojęć bezpieczeństwa państwa i bezpieczeństwa eko-nomicznego, wskazać trzeba na dwa stanowiska w tej kwestii:

pierwsze, koncentrujące się na określaniu zagrożeń po-przez negatywne skutki różnych oddziaływań na możli-

233 J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, ISP PAN, Warszawa

1996, s. 24. 234Słownik terminów z zakresu ..., dz. cyt., s. 163. 235Tamże, s. 163.


Rozdział 4.

170

wość realizacjiprzez dany obiekt lubpodmiot istotnych dla niego wartości;

drugie, polegające na lokalizowaniu zagrożeń pośród kon-fliktów (określanie zagrożeń poprzez konflikty daje moż-liwość operacjonalizacji tych zagrożeń).

Zgodnie z pierwszym stanowiskiem zagrożenia gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa (tożsamych w praktyce z bezpieczeń-stwem ekonomicznym kraju) prezentowane są jako możliwość utraty chronionych wartości rozpatrywanych na różnych płaszczyznach i jako odwrotność bezpieczeństwa. Różnica w definiowaniu polega głównie na przedstawieniu innych obiektów zagrożeń (lub płaszczyzn), jak np. sys-tem społeczno-gospodarczy lub potencjał obronno-ekonomiczny. Należy przy tym podkreślić, że kategoria potencjału gospodarczo-obronnego poprzedzała kategorię gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa, a współcześnie ta pierwsza została wchłonięta przez tę szerszą drugą.

Na płaszczyźnie obronno - ekonomicznej, odnoszącej się do go-spodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa, Z. Kołodziejak zagroże-nia gospodarcze ujmuje jako „..zespół czynników o charakterze we-wnętrznym i zewnętrznym, uruchomienie których może doprowadzić do zaburzeń w rozwoju potencjału obronno - ekonomicznego”236. Podobne w treści jest stanowisko W. Stankiewicza, który w języku ekonomiki obrony pojęcie „zagrożenie” definiuje „...jako rodzaj możliwych i prawdo-podobnych działań przeciwnika, skierowanych na osłabienie potencjału obronno - gospodarczego”237. Dodaje przy tym ważną uwagę w kwestii identyfikacji zagrożeń mówiąc, że stan bezpieczny cechuje brak zagroże-nia lub niski stan napięcia polityczno - militarnego uznany za normalny w dłuższym okresie. Wynika z tego wniosek, że do zagrożeń nie należy zaliczać wszystkich niekorzystnych oddziaływań a jedynie te, które wy-raźnie odbiegają od stanu „normalnego”. Ten autor nie wyjaśnia czym się charakteryzuje i jaki jest to „normalny stan” napięcia. Można wstęp-nie oprzeć się na intuicyjnym rozumieniu, tego czym są zagrożenia o ni-skiej intensywności.

5.2. Zagrożenia gospodarcze

W związku z fragmentarycznym ujęciem zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego, podejmowane były próby zbudowania definicji cało-ściowej. Taki zamierzony rezultat wydaje się zawierać następująca defi-nicja: „Zagrożenie gospodarcze - stan, w którym państwo nie może prze-ciwstawić się takim oddziaływaniom zewnętrznym i wewnętrznym, które uniemożliwiają rozwójekonomiczny zgodny z określonymi kierunkami i

236S. Michałowski, Bezpieczeństwo ekonomiczne w stosunkach wschód - zachód, PISM, Warszawa 1990, s. 23.

237W. Stankiewicz, Zagadnienia bezpieczeństwa ekonomicznego a gospodarka obronna, w: Bezpieczeństwo ekonomiczne, teoria i praktyka, Łódź 1986, s. 29.


Cyberterroryzm

171

tempem, a przez to osłabiają potencjał gospodarczo - obronny”238. Jak łatwo zauważyć treść cytowanej definicji odnosi się do zagrożeń warto-ści, zarówno na płaszczyźnie ogólnoekonomicznej, jak i na płaszczyźnie gospodarczo - obronnej. Ponadto akcentuje, że zagrożenia mogą pocho-dzić zarówno ze źródeł zewnętrznych jak i wewnętrznych. Wydaje się za-tem, że jest to w miarę pełne, chociaż ogólne określenie istoty zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego.Łącząc przedstawione stanowiska należy stwierdzić, że zagrożenia gospodarczych podstaw bezpieczeństwa pań-stwa (bezpieczeństwa ekonomicznego państwa) identyfikowane będą z takimi zewnętrznymi i wewnętrznymi procesami, które mogą skutkować brakiem zdolności gospodarki do zaspokajania uzasadnionych potrzeb, lub utratą adekwatności albo pogłębianiem niedopasowania gospodar-czych podstaw bezpieczeństwa do sprostania wymogom konfliktów

Opierając się na takim sposobie rozumowania można stwierdzić, że gospodarka i gospodarcze podstawy bezpieczeństwa państwa znajdu-ją się w stanie niebezpieczeństwa kiedy występuje regres gospodarczy lub zbyt niski w stosunku do potrzeb stopień zaspokojenia potrzeb związanych z bezpieczeństwem. Można teżstwierdzić, że jest to taka for-ma istnienia, która nie zapewnia trwania, przetrwania, nie mówiąc o rozwoju.

Dla określenia specyfiki zagrożeń gospodarczych podstaw bezpie-czeństwa państwa istotne znaczenie ma także przywołane wcześniej ro-zumienie zagrożeń w kategoriach „umierania dla innych” lub „życia dzięki śmierci innych”. Ten sposób postrzegania zagrożeń jest niezwykle cenny z punktu widzenia ekonomii, ponieważ istotą rynków są właśnie zagrożenia tego typu, a odpowiadającą im formą jest konkurencja. Po-zwala to wybrnąć ze sprzeczności pomiędzy stabilizacją, jako jednej i istotnych cech bezpieczeństwa ogólnego i państwa, a konieczną destabi-lizacją wynikającą z rynkowej konkurencji, wymuszającą przestrzeganie reguł efektywnościowych stanowiących o rozwoju, a więc o bezpieczeń-stwie ekonomicznym.

Jednak z całą mocą należy podkreślić, że taki sposób postrzegania zagrożeń dla gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa, może mieć tylko ograniczone zastosowanie. Wynika to z faktu, że kształtowa-nie tej sfery opiera się głównie na decyzjach politycznych. Dopuszczenie mechanizmu rynkowej alokacji zasobów w obszarze służącym tylko bez-pieczeństwu gospodarczych podstaw bezpieczeństwa stanowi tylko np. przetargi na dostarczanie dóbr i usług organizowane przez jednostki wojskowe. Znacznie szerzej wykorzystanie rynkowych mechanizmów jest dopuszczane do obszaru podwójnego zastosowania. Warunkiem tego jest w pewnym zakresie stabilność reguł gry rynkowej (określanych w

238Bezpieczeństwo gospodarcze, Opracowanie zbiorowe, AON, Warszawa 1994, s.

57.


Rozdział 4.

172

procesie politycznym), a więc stabilność polityczna (wewnętrzna i ze-wnętrzna) lub szerzej bezpieczeństwo polityczne państwa.

Zagrożeniem będzie, więc niedostosowanie podmiotów do funkcjo-nowania i realizacji celów, pod naciskiem konkurencji. Drugą stroną te-go stanowiska będzie identyfikowanie zagrożeń z brakiem zmian struk-turalnych. Można wręcz stwierdzić, ze nie rzecz w zagrożeniach albo w ich braku, lecz w takim stosunku do nich, który optymalizuje szansę (i pewność) istnienia i prolongowania239. Zagrożeniem jest hamowanie wymiany struktur, zarówno sfery realnej, jak i sfery regulacji przestarza-łych i nieefektywnych na struktury nowe, sprawniejsze.

Przedstawione sposoby rozumienia zagrożeń gospodarczych pod-staw bezpieczeństwa państwa (lub inaczej zwanego - bezpieczeństwa ekonomicznego), za podstawę ich określenia przyjmują zakres czy też poziom realizacji chronionych wartości. Stąd też możliwość utraty tych wartości lub ich niepełna realizacja są łączone z występowaniem zagro-żeń, rozumianych jako oddziaływania niosące niepożądane skutki. Ist-nieje w związku z tym potrzeba określenia tych skutków, aby na tej podstawie stwierdzić czy pojawiły się zagrożenia.

Selekcji zagrożeń z pośród różnorodnych oddziaływań można do-konać tylko na podstawie przyjęcia odpowiednich kryteriów. Dlatego do zagrożeń gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa (bezpieczeń-stwa ekonomicznego państwa) przyjęto kryteria zbudowane na podsta-wie przewidywanych skutkównegatywnych oddziaływań, jeżeli kryteria te mają spełniać, funkcję osadnika, w którym w odpowiednim czasie istnieje możliwość pojawienia się destrukcyjnych oddziaływań na gospo-darkę. Ponadto określone kryteria są niezbędną podstawą obiektywizacji ocen w analizach bezpieczeństwa państwa. Należy ustalić, przed czym powinno się bronić, a w konsekwencji zdecydować jakie przeciwdziała-nia podjąć i jakie do tego użyć środki. Trafne decyzje można podjąć tylko na podstawie poprawnie zidentyfikowanych zagrożeń.

Zagrożeniami gospodarczego bezpieczeństwa państwa będą te od-działywania (zjawiska i procesy), które mogą doprowadzić do:

• zahamowania rozwoju gospodarczego lub utraty zdolności rozwojowych;

• pogorszenie pozycji kraju mierzonej udziałem w tworzeniu dochodu narodowego i międzynarodowym podziale pra-cy w stosunku do gospodarek otoczenia zagranicznego;

• utraty swobody (suwerenności) podejmowania decyzji w sprawach gospodarczych i gospodarczo-obronnych oraz ich optymalizacji;

239J. Świniarski, O naturze bezpieczeństwa, Prolegomena do zagadnień ogólnych,

Warszawa - Pruszków, 1997, s. 174.


Cyberterroryzm

173

• utraty zdolności do dostarczania wystarczającej ilości dóbr i usług;

• utraty możliwości utrzymania pożądanego poziomu po-tencjału militarnego i rezerw gospodarczych w czasie po-koju;

• utraty szeroko rozumianego zaplecza w czasie wojny dla wojsk walczących.

Sformułowane kryteria identyfikacji zagrożeń odnoszą się do pew-nych dających się przewidywać progów krytycznych w gospodarce i go-spodarczych podstawach bezpieczeństwa państwa (w tym jej powiązań z zagranicą), poniżej których naczelne wartości stanowiące o bezpieczeń-stwie kraju nie będą mogły być realizowane i chronione.

Zaznaczyć jednak należy, że nie wszystkie zjawiska wyrażone ujemnymi wskaźnikami (np. wyrażone spadkiem wydobycia węgla) nale-ży wiązać z kategorią zagrożeń gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa. Zagrożeniami nie będą te zjawiska i procesy, które przywracają ich adekwatność do zadań i funkcji wynikających ze zmian sposobów realizacji bezpieczeństwa państwa lub oczyszczają ze zbędnych mocy wytwórczych i produktów, pomimo że statystyka odnotuje związany z tym spadek produkcji. Inaczej mówiąc do zagrożeń nie zalicza się tej części zjawisk, dzięki którym dokonują się zmiany jakościowo - struktu-ralne, podnoszące efektywność i zdolności gospodarczych podstaw bez-pieczeństwa do dostarczania odpowiednich dóbr. Warunkiem jest jed-nak płynne zastępowanie elementów struktury przestarzałej elementami nowoczesnymi. Do zagrożeń ograniczenia swobody nie należy zaliczać decyzji w podejmowaniu decyzji gospodarczo-obronnych wynikających np. umów handlowych czy wchodzenia w skład ugrupowań integracyj-nych, jeżeli są one zgodne własnymi preferencjami kraju i suwerennie dokonanego wyboru240.

Kształtowanie gospodarczych podstaw bezpieczeństwa kraju - jak wcześniej wskazano jest uwarunkowane, zarówno czynnikami ze-wnętrznymi jak i wewnętrznymi. Stąd też w zależności od miejsca poło-żenia źródła zagrożenia oddziaływujące na ten podsystem można po-dzielić na dwie zasadnicze i równorzędne grupy, tj.:

• zagrożenia zewnętrzne; • zagrożenia wewnętrzne.

Opierając na takim podziale gospodarczy potencjał zagrożeń go-spodarczych podstaw bezpieczeństwa, w zależności od położenia (miej-sca), można podzielić na dwie grupy:

• zewnętrzny potencjał zagrożeń;

240 B. Ulijasz, Czynniki kształtujące poziom bezpieczeństwa państwa, [w:],T. Bąk,

Z. Ciekanowski, L. Szot, Determinanty bezpieczeństwa człowieka a rozwój regionalny, P W S T – E w Jarosławiu, Jarosław 2013, s. 110.


Rozdział 4.

174

• wewnętrzny potencjał zagrożeń. Ten potencjał może oddziaływać kanałami powiązań gospodar-

czych z zagranicą w zakresie przepływów rzeczowych i informacyjnych. Miarą tego potencjału może być wielkość środków możliwych do zaanga-żowania w celach destrukcyjnych lub wielkość i ważność przepływów środków ekonomicznych, które mogą zostać przerwane. Najważniejsze spośród nich grupują się w przepływach:

• towarów i usług; • ludzi i kapitałów; • technologii i sztuki zarządzania.

Z listy istniejących i możliwych do określenia przykładów tego po-tencjału w odniesieniu do Polski, warto wymienić kilka, takie jak:

• nierównorzędność znaczenia dla siebie partnerów w sto-sunkach ekonomicznych, co może przejawiać się w for-mie zależności handlu zagranicznego, technologicznej, kapitałowej, itp.;

• zależność od dostaw (pozyskiwania) istotnych dla funk-cjonowania i rozwoju gospodarki czynników, jak np. za-leżność surowcowo - energetyczna od jednego partnera;

• zależność kredytowo-płatnicza, wyrażona brakiem zdolno-ści kraju do obsługi i redukcji zadłużenia zagranicznego bez istotnego obniżenia rozwoju i konsumpcji;

• wymuszone uzależnienie sfery regulacji gospodarki, wyra-żone np. koniecznością uzgadniania polityki gospodarczej i gospodarczo-obronnej z międzynarodowymi instytu-cjami finansowymi;

• wymuszone ograniczenie udziału w międzynarodowej wymianie (eliminacja z rynków) produktów uznanych za „wrażliwe” przez najsilniejszych partnerów itp.

Na płaszczyźnie ekonomiczno - obronnej przedmiotem zaintereso-wań są zagrożenia gospodarczych podstaw bezpieczeństwa. Można je podzielić - podobnie jak na płaszczyźnie ogólnoekonomicznej na dwie zasadnicze grupy:

• zewnętrzne zagrożenia ekonomiczno-obronne; • wewnętrzne zagrożenia ekonomiczno-obronne.

W zależności od położenia źródeł (miejsca) potencjału zagrożeń ekonomiczno-obronnych, można wyróżnić:

• zewnętrzny potencjał zagrożeń ekonomiczno-obronnych; • wewnętrzny potencjał zagrożeń ekonomiczno-obronnych.

Potencjał zagrożeń ekonomiczno-obronnych może istnieć w róż-nych formach. Jako przykładowe można wymienić:

• brak alternatywnych źródeł zaopatrzenia gospodarki w su-rowce lub produkty strategiczne pozyskiwane z zewnątrz;


Cyberterroryzm

175

• brak trwałej współpracy (powiązań) o odpowiedniej skali z przemysłem obronnym krajów w ramach sojuszniczych ugrupowań;

• eliminacja z międzynarodowych rynków uzbrojenia i sprzętu wojskowego;

• struktura i charakter zagranicznych inwestycji w sektory gospodarki, które mają istotne znaczenie dla zapewnienia bezpieczeństwa państwa;

• ograniczenia dostępu do nowoczesnych technologii pro-dukcji i wykorzystania dóbr służących bezpieczeństwu itp.

Obok porządkowania zagrożeń według źródeł i przedmiotu oddzia-ływań można stosować także inne kryteria klasyfikacji. Dla przykładu - w zależności od charakteru źródeł (impulsu) możliwych destrukcyjnych oddziaływań, czyli sfer z której pochodzą destrukcyjne oddziaływania - wyróżnić można zagrożenia:

• rzeczowe, które mogą powodować negatywne skutki w rozmiarach i strukturze gospodarczych podstaw bezpie-czeństwa;

• informacyjne, wywołujące dezorganizację funkcjonowania bądź nietrafne kierunki rozwoju gospodarczych podstaw bezpieczeństwa.

Wewnętrzne zagrożenia i bariery kształtowania bezpieczeństwa państwa w sposób najbardziej syntetyczny znajdują odzwierciedlenie w ograniczeniach tworzenia produktu krajowego brutto. Znajdują one swoją pierwotną przyczynę w opóźnieniach rozwojowych polskiej gospo-darki w stosunku do gospodarek krajów rozwiniętych, a wyrażają się w dysproporcjach struktury tworzenia produktu krajowego brutto. Jako takie mogą być one jednym z istotnych źródeł zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego Polski współtworząc gospodarczy potencjał zagrożeń241 przez, który należy rozumieć skalę (poziom, rozmiary) odstępstw makro-struktury produkcji polskiej gospodarki w okresie transformacji od przy-jętej za normę makrostruktury typowej dla gospodarki rynkowej.

5.3. Bariery i zagrożenia kształtowania bezpieczeństwa państwa

Istnienie dużego dystansu i zbyt powolne zbliżanie się do struktu-ry tworzenia produktu krajowego brutto charakterystycznej dla gospo-darek rozwiniętych, wyczerpuje znamiona ujęte w kryteriach identyfika-cji zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego, ponieważ skutkują utratą

241 A. Lipowski, Zmiany w strukturze tworzenia PKB w Polsce w okresie

transformacji 1990-97/98. Analiza i ocena, w: „Ekonomista” 1999 nr 5, s. 565.


Rozdział 4.

176

zdolności rozwojowych (w pożądanym tempie) i pogorszeniem pozycji polskiej gospodarki w międzynarodowym podziale pracy.

Do cech charakterystycznych poprzedniego systemu gospodarcze-go należał brak funkcjonalnych sprzężeń między trzema kluczowymi ka-tegoriami ekonomicznymi: preferencjami konsumentów, efektywnym popytem a podażą. Tak więc struktura rzeczowa popytu była dwojako zdeformowana: bezpośrednio w strukturze wewnętrznej popytu oraz po-średnio - wskutek nadmiernych jego rozmiarów globalnych242. Ponadto struktura rzeczowa podaży nie była dostosowana nawet do zniekształ-conej już struktury popytu efektywnego, ponieważ istniała chroniczna nierównowaga w sferze produkcji i nie było barier popytu finalnego.

W pierwszym etapie transformacji w strukturze wewnętrznej pro-duktu krajowego brutto zaszły istotne przekształcenia. Były one wywo-łane zasadniczymi zmianami warunków popytu i podaży, spowodowa-nymi reformą deflacyjną i liberalizacyjną początkujących przekształcenia systemowe, które zmieniały logikę alokacji zasobów. Dlatego ten etap transformacji można określić jako okres urealnienia się podstawowych wielkości ekonomicznych pod wpływem racjonalizacji struktury rzeczo-wej popytu, a w stosunku do okresu socjalizmu poważnie zmieniła się sektorowa struktura cen. Zmalały względne ceny produkcji rolnej i przemysłu, wzrosty zaś ceny usług. Efektem programu deflacyjnego było natomiast osiągnięcie w łatach 1990-91, po raz pierwszy od 40 lat, trwałego zrównoważenia rynku dóbr konsumpcyjnych, zaopatrzenio-wych i inwestycyjnych, a dzięki temu wyeliminowanie chronicznych nie-doborów towarów. W tym czasie zmieniła się logika kształtowania struk-tury gospodarki, w której o decyzjach alokacyjnych przesądzały funk-cjonalne sprzężenia między preferencjami konsumentów i efektywnym popytem a podażą. Porównując tendencje zmian zaobserwowanych w Polsce i w większości badanych krajów Europy Zachodniej należy stwierdzić, że ukształtowana w naszej gospodarce struktura tworzenia produktu krajowego brutto w 1997 r. charakteryzuje się bardziej ko-rzystnymi proporcjami, o czym świadczą dodatnie odchylenia udziału przemysłu, handlu i usług finansowo-biznesowych.

W 1998 r. doszło do pierwszego, poważniejszego (od 1992 r.) obni-żenie tempa wzrostu produktu krajowego brutto. To osłabienie jego dy-namiki należy wiązać przede wszystkim z kryzysem finansowym w Rosji, który rozpoczął się w sierpniu 1998 r. i spowodował załamanie się eks-portu polskiego na tamten rynek. Świadczy o tym silna zbieżność cza-sowa między kryzysem rosyjskim a początkiem załamania się polskiego eksportu, zaś wtórnie - także popytu krajowego, w następstwie tego ła-mania.

242 Z. Ciekanowski, B. Ulijasz, Zwalczanie terroryzmu w Unii Europejskiej, P W S T

– E w Jarosławiu, Jarosław 2015, s. 149.


Cyberterroryzm

177

W drugim etapie transformacji w Polsce wyraźna była dezagrary-zacja i industrializacja, podobnie jak w krajach zachodnich. Trudna jest natomiast interpretacja relatywnego wzrostu usług. Ich wzrost był uwa-runkowany niską podstawą wyjściową. w 1998 r. doszło do zahamowa-nia zaobserwowanej od 1992 r. tendencji wzrostowej udziału przemysłu w produkcie krajowym brutto. Jednak istotne odchylenia dodatnie na rzecz udziału usług w tworzeniu produktu krajowego brutto w Polsce, w porównaniu do odpowiedniego stadium rozwoju Europy Zachodniej, oznacza, że nasza gospodarka weszła na ścieżkę serwicyzacji.

Na podstawie analizy dostępnej literatury i argumentów empirycz-nych można stwierdzić, że w miarę rozwoju gospodarczego najpierw ob-niżają się udziały rolnictwa i rosną udziały przemysłu w gospodarce, później spadają udziały przemysłu, zwiększają się natomiast relatywnie usługi rynkowe. Powstały koncepcje tzw. społeczeństwa postindustrial-nego, które wykorzystywano m.in. w formułowaniu długoterminowych prognoz rozwoju gospodarki zachodniej. W makrostrukturze produkcyj-nej wielu krajów Europy Zachodniej wystąpiły następujące zjawiska243: dezagraryzacja, industrializacja, stabilizacja udziału przemysłu w tworzeniu produktu krajowego brutto, dezindustrializacja oraz serwi-cyzacja.

Dezagraryzacja stanowi uniwersalną, ponadustrojową prawidło-wość strukturalną każdej gospodarki. Wynika to:

• z rolniczego charakteru każdej gospodarki w punkcie star-tu do rozwoju;

• z naturalnych barier ekspansji produkcji rolniczej (ziemia), która w przeciwieństwie do działów pozarolniczych mo-że w dłuższym czasie wzrastać wyłącznie przez intensyfi-kację;

• w miarę wzrostu zamożności społeczeństwa - ze stopnio-wego przesuwania się popytu z dóbr żywnościowych na dobra przemysłowe, a następnie na usługi (rynkowe).

Industrializacja oznacza wypieranie z gospodarki sektora rolnicze-go. Można zatem powiedzieć, że w punkcie startu każda gospodarka ma niewielki przemysł, który w przeciwieństwie do rolnictwa może eksten-sywnie, wzrastać244.

Stabilizacja udziału przemysłu w produkcie krajowym brutto ozna-cza, że gospodarka osiągnęła pułap swego nasycenia przemysłem.

243Tamże, s. 590. 244Przykładem wykorzystania ekstensywnego wzrostu przemysłu była gospodarka

PRL, która nasyciła kraj przemysłem znacznie ponad rynkowe standardy zachodnioeuropejskie, to jednak z poważnym naruszeniem makroproporcji produkcyjnych.


Rozdział 4.

178

Dezindustrializacja oznacza to, że nasycenie przemysłem zaczyna się zmniejszać wtedy gdy wypierają go inne bardziej dynamicznie rozwi-jające się sektory (pozarolnicze)245.

Serwicyzacja to przesuwanie działalności gospodarczej firm, za-kładów przemysłowych, koncernów na świadczenie usług. Serwicyzacja dotyczy zwykle: zarządzania, przemysłu teleinformatycznego, nowych technologii, ochrony środowiska itp. To właśnie serwicyzacja gospodarki najczęściej powoduje początkową stabilizację udziału przemysłu w produkcie krajowym brutto, a później jego względny spadek.

Z przedstawionych zmian strukturalnych wynika, że tendencję do dezindustrializacji i serwicyzacji gospodarki wykazały relatywnie później rozwinięte kraje Europy Zachodniej. W związku z tym można przypusz-czać, że gdyby gospodarka Polski miała dalej iść śladem krajów Europy Zachodniej w procesie przemian makrostrukturalnych, to powinna roz-począć dezindustrializację i autentyczną serwicyzację jeszcze szybciej niż później rozwinięte gospodarki zachodnioeuropejskie. Proces transforma-cji z istoty swej polega bowiem na przyspieszonym, w porównaniu z krajami zachodnimi, przekształceniu się gospodarki w całkowicie ryn-kową.

Relatywna dynamika przemysłu w Polsce w drugim etapie trans-formacji przebiega nieco szybciej niż kilkadziesiąt lat temu w Europie Zachodniej. Zdaje się to potwierdzać przypuszczenie, że punkt nasyce-nia gospodarki przemysłem na rzecz serwicyzacji może być w Polsce osiągnięty przy relatywnie niższym produkcie krajowym brutto na jed-nego mieszkańca niż to było w Europie Zachodniej. W tym celu musi się rozpocząć ekspansja takich usług, jak: transport, telekomunikacja, in-formatyka wraz z ponowną ekspansją pośrednictwa finansowego w miarę szybkiego wzrostu produktu krajowego brutto na jednego mieszkańca.

Wiodącymi przyczynami dokonujących się zmian w strukturze polskiej gospodarki, były przede wszystkim skutki reform deflacyjnej i liberalizacyjnej. Natomiast po to, ażeby widoczne były owoce zmian w postaci ekspansji produkcji konkurencyjnej w skali międzynarodowej, muszą być przyspieszone reformy instytucjonalne - systemowe. Dotych-czasowe efekty produkcyjne ciągle stanowią bowiem w większym stop-niu skutki historycznie pierwszych dwóch reform niż zaawansowanych reform instytucjonalno - systemowych. Te reformy powinny także przy-czynić się do intensywniejszego rozwoju sfery usług edukacyjno – nau-kowych, finansowo - ubezpieczeniowych, informacyjnych i telekomunikacyjnych246. Może to spowodować w przyszłości ustabili-zowanie udziału przemysłu, a następnie rozpoczęcie procesu dezindu-

245Proces ten jest dodatkowo pobudzany przez przerzucanie przez kraje rozwinięte

części przemysłu do krajów rozwijających się. 246A. Lipowski: Zmiany w strukturze ..., dz. cyt., s. 594.


Cyberterroryzm

179

strializacji. Byłby to dowód, że gospodarka Polski osiągnęła już struktu-ralną dojrzałość podobną do rozwiniętych krajów Europy Zachodniej. Podsumowując dokonane rozważania wewnętrznych zagrożeń gospodar-czych podstaw bezpieczeństwa państwa, należy stwierdzić, że dokonują-ce się w tej dziedzinie zmiany prowadzą do ich pomniejszenia. Ta ko-rzystna tendencja przejawia się poprzez procesy prowadzące do upo-dobniania się struktury tworzenia produktu krajowego brutto do analogicznej struktury krajów Europy Zachodniej. Bezwzględne po-mniejszenie gospodarczego potencjału zagrożeń w strukturze gospodar-ki, ograniczy zagrożenia bezpieczeństwa gospodarczego Polski, polegają-ce na możliwości utraty zdolności gospodarki do rozwoju.

Zagrożenia dla bezpieczeństwa ekonomicznego Polski wynikają również z międzynarodowych stosunków gospodarczych, które to oprócz korzyści płynących z międzynarodowego podziału pracy i międzynarodowego obrotu gospodarczego, kreują także zewnętrzny po-tencjał zagrożeń gospodarczych. Może być on określany na różnych po-ziomach, a także w różnych układach podmiotowych i przedmiotowych. Najbardziej ogólnym sygnałem pojawienia się źródeł i potencjału istot-nych zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego Polski jest brak równo-wagi w wymianie gospodarczej z zagranicą (deficyt), a także jej struktu-ra.

Przejawem powstania zewnętrznego potencjału zagrożeń bezpie-czeństwa ekonomicznego kraju, jak uprzednio wspomniano, jest deficyt obrotów bieżących bilansu płatniczego kraju na poziomie uznanym za niebezpieczny. Powstanie i utrzymywanie się tego deficytu na poziomie uznanym za niebezpieczny najczęściej jest rezultatem nieodpowiedniego przebiegu wewnętrznych procesów rozwojowych i sytuacji gospodarczej, a także przejawem niewłaściwego bądź nieskutecznego kształtowania stosunków gospodarczych z zagranicą. Przyczyny mogą tkwić także w kształtowaniu się uwarunkowań zewnętrznych, a zwłaszcza w przebiegu koniunktury gospodarczej w krajach zewnętrznego otocze-nia gospodarczego a także w pojawianiu się ograniczeń i barier wymiany na rynkach zagranicznych.

Podjęte rozważania dotyczące kształtowania bezpieczeństwa pań-stwa było jest i będzie bardzo ważne. Bezpieczeństwo państwa w ostat-nich latach bardzo się zmieniło, poprzez zmiany jakie zaszły w Polsce jak również w Europie Środkowej i Wschodniej, powstały nowe uwarunko-wania bezpieczeństwa. Państwo funkcjonuje w bliższym lub dalszym otoczeniu międzynarodowym mającym wpływ na tworzenie się i funk-cjonowanie różnych uwarunkowań dotyczących bezpieczeństwa jak i go-spodarki narodowej.

Ogólnie uwarunkowania bezpieczeństwa państwa można podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne. Należy podkreślić, że na płaszczyźnie ze-wnętrznej uwarunkowania polityczne bezpieczeństwa ekonomicznego odnoszą się do określonego bloku państw(organizacji), a także do cha-


Rozdział 4.

180

rakteru stosunków wypracowanych z innymi państwami i organizacja-mi.

W zbiorze uwarunkowań wewnętrznych polityki bezpieczeństwa państwa, dostrzec i wyróżnić trzeba przede wszystkim czynniki politycz-ne, ekonomiczne, społeczne itp., które mogą mieć charakter kreatywny, jak i destrukcyjny. Jeśli nabierają charakteru destrukcyjnego to nie tyl-ko osłabiają one potencjał państwa ale również zwiększają jego podat-ność na presje zewnętrzne. Nieuniknione koszty społeczne kryzysu go-spodarczego, przeprowadzanych głębokich reform rynkowych, a zwłasz-cza bezrobocie, sprzyja szerzeniu się frustracji, rozprężenia, wzrostu przestępczości i innych patologicznych zjawisk społecznych. W tych wa-runkach może tworzyć się atmosfera sprzyjająca rozprzestrzenianiu się groźnych tendencji szowinistycznych lub nacjonalistycznych, dlatego demokracja otrzymana raz nie jest na zawsze, należy o nią ciągle dbać.


Cyberterroryzm

181

Rozdział 6 Wpływ globalizacji na bezpieczeństwo państwa

W dzisiejszych czasach istnienie państwa autarkicznego, odizolo-wanego od powiązań z innymi krajami jest sytuacją czysto abstrakcyjną, konstruowaną między innymi w celu uproszczenia sytuacji, pomocną w wyjaśnianiu praw ekonomicznych. W rzeczywistości istnieje jednak sze-reg zależności między krajami (najczęściej zależności obustronnych), które powodują, że przykładowo wydarzenia polityczne w jednym kraju wpływają na sytuacje gospodarczą krajów znajdujących się po przeciw-nej stronie globu. Sytuacja ta jest skutkiem przede wszystkim coraz ła-twiejszego dostępu do masowych informacji płynących z całego świata za sprawą nowoczesnych rozwiązań technologicznych - zwłaszcza rewo-lucji informatycznej, która przyczyniła się do powstawania ogólnoświa-towych mediów. Konsekwencją rewolucji informatycznej, naukowej i technologicznej jest powstawanie globalizacji. Wiąże się ona z nowocze-snością, postępem, standaryzacją wielu sfer życia człowieka, powstają-cych w wyniku rozprzestrzeniania się na całym świecie podobnych idei, wzorców zachowań ekonomicznych, politycznych a także społecznych. Obserwując zmiany zachodzące w ostatnich dziesięcioleciach należy stwierdzić, że globalizacja staje się nieuniknionym etapem rozwoju współczesnej cywilizacji.

Bezpieczeństwo to niezmiernie szerokie pojęcie, a zapotrzebowanie na nie przychodzi wraz z narodzinami oraz nieodłącznie towarzyszy lu-dziom przez całe życie, niezależnie od stanu i stopnia, czy kierunku ak-tywności. Ze względu na swoją istotę i społeczne znaczenie, wraz z po-stępem ludzkości staje się coraz bardziej skomplikowanym problemem. Przez swoją istotę bezpieczeństwo jest problemem zarówno dla indywi-dualnych osób, jak też całych społeczności. Praktycznie w każdej dzie-dzinie życia poszczególnych ludzi, czy funkcjonowania całych społe-czeństw istnieje na nie zapotrzebowanie.

O wartości i znaczeniu bezpieczeństwa w hierarchii potrzeb czło-wieka świadczy pozycja, jaką ono zajmuje w opracowanej przez Abra-hama Harolda Maslowa piramidzie potrzeb, w której bezpieczeństwo plasuje się w podstawach, na drugiej pozycji po tak istotnych potrze-bach jak fizjologiczne.

6.1. Uwarunkowania bezpieczeństwa

Wyjaśniając istotę zjawiska bezpieczeństwa należy mieć na uwa-dze jego związek ze zjawiskiem zagrożenia. Wynika z tego, że brak zagro-żenia stanowi istotny aspekt bezpieczeństwa. Rozumienie tego terminu prowadzi do stwierdzenia, że odnosi się do strefy świadomościowej da-nego podmiotu (człowieka, grupy społecznej, narodu lub narodów). Za-


Rozdział 4.

182

grożenie oznacza pewien stan psychiki lub świadomości wywołany po-strzeganiem zjawisk, które są oceniane jako niekorzystne lub niebez-pieczne247.

Tradycyjne koncepcje bezpieczeństwa kładą nacisk na kroki po-dejmowane jednostronnie dla zmniejszenia za pomocą potencjału obronnego wrażliwości na atak. Współcześnie wiele koncepcji eksponuje szczególnie znaczenie roli współpracy politycznej. We współczesnych wa-runkach koncepcje bezpieczeństwa obejmują znacznie szersze wymiary niż w przeszłości. Na pojęcie bezpieczeństwa składają się dziś, obok aspektów wojskowych i politycznych, czynniki gospodarcze i technolo-giczne, zasoby surowcowe oraz polityka w zakresie ekologii, demografii, spraw społecznych i humanitarnych. W obecnym rozumieniu bezpie-czeństwo obejmuje ponadto sprawy dotyczące zachowania narodowej tożsamości i zapewnienia właściwego udziału w rozwoju cywilizacyjnym świata248.

6.2. Źródła zagrożeń bezpieczeństwa

Pojęcie bezpieczeństwa odnosi się do procesu zaspokajania po-trzeb i interesów uczestników życia międzynarodowego. W analizach teo-retycznych bezpieczeństwa wyróżnia się trzy jego ujęcia (wymiary):

• podmiotowe; • przedmiotowe; • funkcjonalne. Na podstawie kryterium podmiotowego wyodrębnia się: • bezpieczeństwo narodowe, które jest kategorią jednostkową i

odnosi się do pojedynczych państw oraz ich społeczeństw i na-rodów;

• bezpieczeństwo międzynarodowe, które jest terminem służącym zwykle do charakterystyki bezpieczeństwa określonej zbiorowo-ści państw.

Według kryterium przedmiotowego wyodrębnia się różne rodzaje bezpieczeństwa, takie jak:

• bezpieczeństwo polityczne; • bezpieczeństwo militarne; • bezpieczeństwo ekonomiczne (dzielone na: surowcowe, energe-

tyczne, żywnościowe, socjalne, finansowe, technologiczne, itp.); • bezpieczeństwo kulturowe; • bezpieczeństwo humanitarne; • bezpieczeństwo ekologiczne; • bezpieczeństwo ideologiczne.

247 R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Wydawnictwo

Naukowe SCHOLAR, Warszawa, 2001, s. 28. 248 D.A. Rotfeld, Europejski system bezpieczeństwa, Warszawa 1990, s. 54.


Cyberterroryzm

183

Uzupełnieniem ujęcia przedmiotowego jest analiza bezpieczeństwa międzynarodowego opartego na kryterium przestrzennym. Na jego pod-stawie można wyróżnić:

• bezpieczeństwo lokalne; • bezpieczeństwo subregionalne; • bezpieczeństwo regionalne; • bezpieczeństwo ponadregionalne(strefowe); • bezpieczeństwo globalne (światowe, uniwersalne). Źródła zagrożeń bezpieczeństwa są zróżnicowane i podlegają ewo-

lucji podążającej za rozwojem stosunków międzynarodowych, zmianą in-teresów państw odgrywających znaczącą rolę na arenie międzynarodo-wej, znaczeniem organizacji międzynarodowych.

Wyróżnia się następujące źródła zagrożeń: • Katastrofy naturalne; • Destabilizacja systemu ekologicznego; • Kryzys dostaw energii, żywności i dostaw strategicznych; • Kryzysy gospodarcze; • Demografia i system zdrowia; • Migracja i integracja; • Kryzys polityczny i systemu społecznego; • Kryzys wewnętrznego systemu bezpieczeństwa. W każdej z dziedzin, która może być źródłem zagrożenia rozróżnić

możemy szereg scenariuszy dotyczących zagrożeń i ich przeciwdziałaniu. Wśród ośmiu czynników wymienionych jako wymagających moni-

torowania i mogących prowadzić do sytuacji konfliktowych znajduje się: • Stan państwa; • Rządy prawa; • Poszanowanie praw podstawowych; • Społeczeństwo obywatelskie i media; • Relacje pomiędzy społecznościami oraz mechanizm rozwiązy-

wania kwestii spornych; • Zarządzenie gospodarką; • Nierówności społeczne i regionalne; • Sytuacja geopolityczna.

6.3. Bezpieczeństwo globalne

Ludzie podejmują rozliczne przedsięwzięcia mające ugruntować, sprawdzić, czy wręcz przywrócić stan bezpieczeństwa. Zwracają się do różnych instytucji, ustawowych organów o podjęcie zgodnie z ich ocze-kiwaniami działań ochronnych stosownych do zaistniałego zagrożenia. Jednak zarówno zagrożeni, jak też zobowiązani do określonego działania nierzadko nie są w stanie należycie zdefiniować rodzaju i stopnia oraz źródła zagrożenia. Często też nie mają wystarczającej wiedzy w zakresie działalności ustawowych organów. Nie wiedzą też, czy będą one skłonne


Rozdział 4.

184

do przedsięwzięcia określonego działania. Nie zawsze mają zdolność do należytej oceny właściwości w przedmiotowym zakresie instytucji i spo-sobu wykonywania przez nie zadań, należących do ustawowego obo-wiązku ich działania.

Utrzymanie bezpieczeństwa jest zasadniczym celem polityki za-granicznej każdego państwa. Realizacja tego celu jest uwarunkowana wieloma czynnikami o charakterze wewnętrznym i zewnętrznym. W tro-sce o utrzymanie bezpieczeństwa, państwa starają się uzyskać korzyst-ną pozycję na arenie międzynarodowej, mobilizując do tego celu swoje siły oraz odpowiednie zasoby i środki.

Bezpieczeństwo globalne nie jest prostą sumą bezpieczeństwa na-rodowego wszystkich poszczególnych państw. Może ono przejawiać się tym, że wszyscy członkowie społeczności międzynarodowej mają poczu-cie bezpieczeństwa, a ponadto istnieją warunki, mechanizmy i stosunki wzajemne, które mają zapewnić bezpieczeństwo ogółowi.

Państwa poszukują metod i sposobów postępowania gwarantują-cych osiągnięcie powyższego pożądanego stanu rzeczy. Praktyczne za-stosowanie określonego systemu bezpieczeństwa dającego minimum gwarancji ułożenia poprawnych stosunków między państwami jest uza-leżnione od różnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Najogól-niej rzecz ujmując, system bezpieczeństwa globalnego jest określoną metodą działania oraz stanowiącymi jej podstawę zasadami postępowa-nia i środkami zaaprobowanymi przez państwa w stosunkach między-narodowych dla zapewnienia względnie trwałego poczucia bezpieczeń-stwa249.

Bezpieczeństwo globalne kształtowało się zależnie od warunków panujących na arenie międzynarodowej. Państwa dążąc do utrzymania i umocnienia swojego bezpieczeństwa, korzystają z różnych środków, me-tod i sposobów. Państwa mają pięć możliwości takich działań:

• utrzymywać siły zbrojne nie wiążąc się sojuszem z innymi pań-stwami;

• uczestniczyć w sojuszach wymierzonych przeciwko wspólnemu nieprzyjacielowi i dążyć do utworzenia równowagi sił;

• tworzyć system bezpieczeństwa zbiorowego; • utrzymywać bezpieczeństwo w ramach szerszego imperium

światowego opartego na ich zdecydowanej przewadze nad in-nymi państwami;

• dążyć do utworzenia ponadnarodowej struktury państwa świa-towego.

Zapewnienie bezpieczeństwa jest podstawowym zadaniem wynika-jącym z założeń strategicznych polityki zagranicznej. W dążeniu do tego celu państwa umacniają własne siły zbrojne i rozbudowują potencjał

249 W. Malendowski, C. Mojsiewicz, Stosunki międzynarodowe, Wydawnictwo Alta

2, Wrocław, 1998, s. 362.


Cyberterroryzm

185

militarny. Jeżeli jednak nie daje to gwarancji bezpieczeństwa, państwa poszukują partnera lub partnerów do sojuszu wojskowo- politycznego.

Sojusz jest związkiem dwóch lub więcej państw utworzonym dla osiągnięcia określonych, wspólnych celów politycznych. Skonstruowany na podstawie umowy międzynarodowej zawiera zobowiązania do współ-pracy politycznej, wojskowej i gospodarczej dla obrony wspólnych inte-resów i udzielania sobie pomocy. Sojusznicy kooperują ściśle w dziedzi-nie wojskowej, łącząc siły i umacniając zdolności obronne każdego z nich oraz całego ugrupowania na wypadek agresji albo przygotowując napaść na inne państwo.

Globalizacja rozumiana jest jako „zjawisko związane z przekracza-niem granic państwowych w działalności narodowych podmiotów go-spodarczych i tworzeniem jednego globalnego rynku światowego, co do-tyczy w równym stopniu rynku kapitału finansowego, ludzkiego i rze-czowego.”250 Stanowi ona szereg procesów, nierzadko sprzecznych, które w rezultacie powodują integracje wspólnot narodowych w jedno społe-czeństwo globalne, tak, więc powoduje w pewien sposób eliminacje go-spodarek narodowych.

Globalizacja w zasadniczy sposób wpływa, więc na rozwój demo-kracji. Na początku lat dziewiedziesiatych, gdy upadał mur berliński, wielu politologów ogłosiło nadejście „złotej ery” demokracji251. Twierdzili oni, że po upadku systemu komunistycznego, idea liberalnej demokracji oraz wolnorynkowa gospodarka nie maja na świecie już żadnych god-nych konkurentów. Oczywiście dostrzegali oni pewne wady i niedocią-gnięcia systemu demokratycznego, ale nie potrafili sobie wyobrazić świa-ta, który funkcjonowałby na zasadach innych niż demokratyczne. Jed-nak systemy liberalno- demokratyczne zamiast ulęgać polepszeniu, w coraz większym stopniu zaczynają odchodzić od głoszonych przez siebie ideałów. Socjolog, Paweł Śpiewak zauważył wiele cech dowodzących tej tezy: wzrost nieufności do instytucji demokracji przedstawicielskiej i wobec samych polityków, ograniczenie możliwości zaangażowania oby-wateli w życie publiczne, oligarchizacja polityki, troska o wyborców je-dynie w czasie kampanii wyborczych, a także złożoność struktur organi-zacyjnych współczesnych państw trudną do zrozumienia przez obywate-li252. Analizując powyższą sytuację nasuwają się zasadnicze pytania: czy możemy mówić o kryzysie demokracji? Jakie czynniki spowodowały tak trudna sytuacje demokracji? Pomocne w odpowiedzi na te pytania jest zbadanie oddziaływania globalizacji na demokracje. Błyskawicznie roz-przestrzeniający się proces globalizacji wywiera ogromny wpływ na de-

250 A. F. Bocian, Polityka gospodarcza- wybrane elementy, Wydawnictwo

Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2002, s. 117. 251 W. Szymański, Interesy I sprzeczności globalizacji, Wprowadzenie do ekonomii

ery globalizacji, Difin, Warszawa 2004, s. 249.


Rozdział 4.

186

mokracje. Jednak jest to wpływ niejednoznaczny i zróżnicowany, posia-dający aspekty zarówno pozytywne jak i negatywne. Nie można powie-dzieć, że globalizacja i demokracja to przeciwstawne procesy, jednak w wielu zasadniczych punktach różniące się od siebie procesy, opierające się na innych zasadach.

Specyfika procesów globalizacyjnych nie wymaga obecności pań-stwa demokratycznego. Ujawniają się istotne sprzeczności pomiędzy swobodą przepływu kapitału wymuszaną przez globalizację a regulacja-mi istniejącymi w państwie demokratycznym. Globalizacja w swoich po-stulatach głosi stworzenie wolnego rynku oraz istnienie państwa, które tylko w minimalnym stopniu będzie na tym rynku interweniować. Nie określa, że tym państwem musi być państwo demokratyczne. Wynika z tego, że globalizacja, aby się rozwijać wcale nie potrzebuje do tego pań-stw demokratycznych. Globalizacja może istnieć bez demokracji. Płynie stad jednoznaczny wniosek, który jest ostrzeżeniem dla demokracji: to właśnie demokracja musi integrować się i próbować przystosować się do globalizacji, a nie odwrotnie. Aby mogły rozwijać się procesy globaliza-cyjne potrzebne jest istnienie liberalizmu gospodarczego. Wolność go-spodarcza wyrażająca się w wolnym rynku jest nieodzownym elementem wolności politycznej i pluralizmu charakterystycznego dla demokracji253. Jednak wolny rynek w państwach demokratycznych z przyczyn społecz-nych i politycznych pełen jest regulacji nałożonych przez państwo. Ogranicza w ten sposób swobodny przepływ kapitału. Oznacza to ze ka-pitał ten będzie mniej preferował gospodarki z większą ilością regulacji rynkowych, a wiec gospodarki państw demokratycznych254. Kapitał z jednej strony nie lubi ograniczeń, zainteresowany jest spadkiem regula-cji wprowadzanych przez państwo, ale jednocześnie preferuje państwa stabilne politycznie i gospodarczo, bez niepokojów społecznych i z bez-pieczeństwem socjalnym, a to z kolei wymaga wzrostu regulacji. Niemoż-liwością jest spełnienie tych dwóch warunków jednocześnie. Podsumo-wując ten fragment rozważań można powiedzieć, że demokracja wpisuje się nurt liberalizmu etycznego, który domaga się interwencji państwa na rynku w celu zapewnienia możliwości równego rozwoju,a także wyrów-nywania szans obywateli. Natomiast globalizacje można zaliczyć do nur-tu ekonomicznego, tzn. niedążącego do zmieniania zasad oraz hierarchii społecznej, poprzez nieangażowanie się państwa w politykę ochronna i socjalna255. Widać tu wyraźny konflikt miedzy zadaniami, jakie stawia przed państwem demokracja i globalizacja. Głównym celem demokracji jest wyrównywanie szans, budowanie poczucia bezpieczeństwa u obywa-teli, a także udzielanie pomocy socjalnej osobom potrzebującym i kreo-

253 Tamże, s. 250. 254 Tamże, s. 251. 255 W. Szymański, Interesy I sprzeczności globalizacji, Wprowadzenie do ekonomii

ery globalizacji, Difin. Warszawa 2004, s. 252.


Cyberterroryzm

187

wanie solidarności społecznej. Globalizacja dąży do minimalizacji wpły-wu państwa na życie gospodarcze. Wzrost regulacji w państwie, mający na celu zwiększenie bezpieczeństwa socjalnego społeczeństwa wpływa negatywnie na kapitał finansowy. Kapitał ten w warunkach swobodnego przepływu będzie szukał rynków z mniejszymi ograniczeniami, co grozi wypadnięciem kraju z rynków globalnych. Państwa demokratyczne po-siadaj wiele sfer gospodarki, które traktują w sposób protekcjonistyczny chroniąc je przed niekorzystnym oddziaływaniem zasad wolnego rynku. Rosnącą siła rynków kapitałowych kładzie coraz większy nacisk na urynkowienie tych sfer. Gospodarki zmuszane są do otwierania się na świat, rezygnując z części swoich ideałów, tzn. z niwelowania różnic dysproporcji rozwojowych. Państwa musza rezygnować ze swojej polityki protekcjonistycznej niwelującej nierówności społeczne, aby pozostać konkurencyjnymi na rynku międzynarodowym256.

6.4. Gospodarka w dobie globalizacji

Kolejnym istotnym wpływem globalizacji na gospodarki demokra-tyczne jest powodowanie rozproszenia władzy w wyniku pojawiających się silnych międzynarodowych podmiotów gospodarczych oraz ponadna-rodowych instytucji, które istotnie oddziałujących na sprawowanie wła-dzy w danym kraju zawężając pole manewru decyzyjnego rządów krajów demokratycznych. Jednym z głównych przejawów postępującej globali-zacji jest zanikanie granic ekonomicznych miedzy państwami, powsta-wanie przedsiębiorstw ponadnarodowych oraz instytucji pozarządowych. Wszystkie te elementy powodują, ze państwo traci swą suwerenność, traci władzę ekonomiczna i polityczna. Globalizacja dąży do integracji tych dwóch sfer na poziomie międzynarodowym. Istnieje realna groźba utraty władzy państwa na rzecz sił ekonomicznych, a dokładniej na rzecz koncentrującego się i monopolizującego się rynku kapitałowego257. W chwili obecnej możemy zaobserwować rozpraszanie się i decentraliza-cje ważnych decyzji gospodarczych i politycznych. Bezpieczeństwo dane-go państwa, dysponowanie zasobami, los poszczególnych sektorów go-spodarki oraz los konkretnych grup społecznych w coraz mniejszym stopniu zależą od decyzji lokalnych urzędników i polityków258. Władze przestaje, więc sprawować rząd wybierany przez obywateli w powszech-nych demokratycznych wyborach. Kompetencje te przejmują instytucje międzynarodowe oraz globalne media, które maja wpływ na podejmo-wane przez nie decyzje. Bardzo trudno jest wykazać, że te instytucje działają w sposób demokratyczny traktując na równi wszystkich zainte-

256 W. Anioł, Paradoksy globalizacji, Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu

Warszawskiego, Warszawa 2002, s. 229. 257 W. Szymański, Interesy I sprzeczności globalizacji, Wprowadzenie do ekonomii

ery globalizacji, Difin. Warszawa 2004, s. 254. 258 W. Anioł, Paradoksy …, dz. cyt., s. 223.


Rozdział 4.

188

resowanych. Interesy ekonomiczne coraz częściej mieszają się z intere-sami politycznymi ( dobrym przykładem jest wojna w Iraku albo tez po-moc międzynarodowa skierowana do Rosji- państwa „demokratyczne-go”). Instytucje takie jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy tez Bank Światowy decydują o życiu milionów ludzi bez ich udziału w pro-cesie decyzyjnym. Spekulacje giełdowe w Stanach Zjednoczonych wpły-wają na rynki Europy Wschodniej. Coraz większe zagmatwanie procedur podejmowania decyzji i spadek ich przejrzystości powoduje deprecjacje znaczenia procedur demokratycznych259. Świat nie zna w pełni demo-kratycznej instytucji międzynarodowej, miedzy innymi, dlatego że trud-no jest znaleźć demokratyczny podział głosów w takich instytucjach. Ko-lejnym problemem jest brak przejrzystości działania i rozmywanie się odpowiedzialności w tych instytucjach. Mocnym argumentem jest fakt, ze nie wszystkie państwa będące członkami tych organizacji, są pań-stwami demokratycznymi.

Zauważalny jest także pośredni niekorzystny wpływ globalizacji na demokracje polegający na pogłębianiu się rozpiętości dochodowych oraz dysproporcji rozwojowych i społecznych. Wzrost zróżnicowania a także jednakowe prawa polityczne gwarantowane przez system demokratyczny powodować mogą napięcia i konflikty nie tylko wewnątrz krajów, ale także na arenie międzynarodowej.260 Proces globalizacji powoduje roz-warstwienie się społeczeństwa na dwie grupy. Członkowie pierwszej z nich będą naciskać na państwo, aby zapewniało odpowiednie warunki do rozwoju biznesu, do surowego przestrzegania reguł wolnego rynku i ograniczeń wydatków budżetowych na cele socjalne. Natomiast druga cześć społeczeństwa będzie domagała się działań prowadzących do ni-welowania różnic społecznych, bardziej rozbudowanej polityki socjalnej. Państwo staje przed trudnym wyborem, gdyż nie da się jednocześnie całkowicie spełnić postulatów obydwu grup. W ten sposób proces globa-lizacji pośrednio osłabia społeczeństwo demokratyczne. Widać również wyraźną różnice w myśleniu „demokratycznym” i „globalizacyjnym”. Przy podejmowaniu decyzji demokratycznych najważniejszy jest długookre-sowy interes całego społeczeństwa. Natomiast globalizacja wymusza skupianie się na jednostce. Nieważna jest też przyszłość, najważniejsze są dzisiejsze profity z podejmowanych decyzji.

Jednym z aspektów, globalizacji, który dwuznacznie oddziałuje na demokracje jest swobodny przepływ informacji oraz idei pomiędzy pań-stwami261. Umożliwia ona nieograniczony (państwa takie jak Chiny oraz Korea Północna to wyjątki) dostęp do wiedzy i zdobywania informacji

259 W. Anioł, Paradoksy globalizacji, Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu

Warszawskiego, Warszawa 2002, s. 231. 260 Tamże, s. 229. 261 W. Anioł, Paradoksy globalizacji, Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu

Warszawskiego, Warszawa 2002, s. 220


Cyberterroryzm

189

przez obywateli. Państwa tracą monopol na informacje, tracą kontrole nad publikowanymi wiadomościami. Jednak brak kontroli nad przepły-wem informacji oznacza tez większe pole możliwości działania grup przestępczych, umożliwia rozpowszechnianie treści pornograficznych oraz ekstremalnych poglądów. Realną groźbą jest też dominacja kultur bardziej rozwiniętych technicznie nad mniej rozwiniętymi262. Łatwiejsze nawiązywanie kontaktów i przepływ informacji, a co za tym idzie rozwój rożnych kontaktów gospodarczych oraz oddziaływań politycznych i spo-łecznych sprzyja demokratyzacji państw niedemokratycznych, które bio-rą udział w wymianie międzynarodowej. Dzięki przepływowi informacji i rozpowszechnianiu przypadków łamania praw człowieka oraz stosowa-nia cenzury przez państwa autorytarne i dyktatorskie, presja społeczeń-stwa międzynarodowego może ulec zwiększeniu i stać się bardziej sku-teczna263. Pozytywne skutki swobodnego przepływu informacji będę przeważać nad negatywnymi tylko wtedy, gdy instytucje zajmujące się przepływem danych i informacji będą całkowicie niezależne, a także bę-dą miedzy sobą zróżnicowane. Gwałtowny rozwój technologii informa-tycznych stwarza nowe możliwości ułatwienia procedur demokratycz-nych takich jak referenda i wybory organizowane przez Internet.

W obliczu istnienia wielu sprzeczności globalizacji i demokracji po-jawiają się wizje reformowania modelu demokracji liberalnej. Można wśród nich zauważyć idee demokracji kosmopolitycznej i demokracji bezpośredniej264. Jedna z idei przezwyciężenia tych problemów dotyczy wprowadzenia standardów demokratycznych na poziom międzynarodo-wy. Głosi, że konieczne jest powołanie Globalnego Zgromadzenia Ludo-wego ( Global Peoples` Assembly). Zadaniem tej organizacji byłoby two-rzenie norm postępowania, jednak nie bezpośrednio, a jedynie pośrednio poprzez wyrażanie poglądów w sprawach dotyczących miedzy innymi: umacniania pokoju, wspierania rozwoju i sprawiedliwości społecznej265. Wymaga to nawiązania dialogu miedzy rządami krajów a wielkimi orga-nizacjami międzynarodowymi. Zadanie to nie jest łatwe, gdyż korporacje nie mogą wyręczać państwa w egzekwowaniu prawa i porządku. Ich ce-lem priorytetowym jest zajmowanie się produkcja i tworzeniem miejsc pracy, a także zysk. Kolejny projekt, który miałby poprawić sytuacje, proponuje zreformowanie ONZ, wzmocnienie kompetencji Parlamentu Europejskiego oraz utworzenie podobnych struktur na innych konty-nentach.

262 W. Szymański, Interesy I sprzeczności globalizacji ,Wprowadzenie do ekonomii

ery globalizacji, Diffin. Warszawa 2004, s. 261. 263 W. Anioł, Paradoksy …, dz. cyt., s. 220. 264 M. Raczewska-Rytko, Procesy globalizacji a demokracja bezpośrednia. [w:] M.

Pietraś [red.], Oblicza procesów globalizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2002, s. 188.

265 W. Anioł, Paradoksy …, dz. cyt., s. 233.


Rozdział 4.

190

6.5. Uwarunkowania ekonomiczne w dobie globalizacji

Kolejnym istotnym wpływem globalizacji na gospodarki demokra-tyczne jest powodowanie rozproszenia władzy w wyniku pojawiających się silnych międzynarodowych podmiotów gospodarczych oraz ponadna-rodowych instytucji, które istotnie oddziałujących na sprawowanie wła-dzy w danym kraju zawężając pole manewru decyzyjnego rządów krajów demokratycznych. Jednym z głównych przejawów postępującej globali-zacji jest zanikanie granic ekonomicznych miedzy państwami, powsta-wanie przedsiębiorstw ponadnarodowych oraz instytucji pozarządowych. Wszystkie te elementy powodują, ze państwo traci swą suwerenność, traci władzę ekonomiczna i polityczna. Globalizacja dąży do integracji tych dwóch sfer na poziomie międzynarodowym. Istnieje realna groźba utraty władzy państwa na rzecz sił ekonomicznych, a dokładniej na rzecz koncentrującego się i monopolizującego się rynku kapitałowego. W chwili obecnej możemy zaobserwować rozpraszanie się i decentralizacje ważnych decyzji gospodarczych i politycznych. Bezpieczeństwo danego państwa, dysponowanie zasobami, los poszczególnych sektorów gospo-darki oraz los konkretnych grup społecznych w coraz mniejszym stop-niu zależą od decyzji lokalnych urzędników i polityków. Władze przestaje więc sprawować rząd wybierany przez obywateli w powszechnych demo-kratycznych wyborach. Kompetencje te przejmują instytucje międzyna-rodowe oraz globalne media, które maja wpływ na podejmowane przez nie decyzje. Bardzo trudno jest wykazać, że te instytucje działają w spo-sób demokratyczny traktując na równi wszystkich zainteresowanych. Interesy ekonomiczne coraz częściej mieszają się z interesami politycz-nymi ( dobrym przykładem jest wojna w Iraku albo tez pomoc międzyna-rodowa skierowana do Rosji- państwa „demokratycznego”). Instytucje takie jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy tez Bank Światowy decydują o życiu milionów ludzi bez ich udziału w procesie decyzyjnym. Spekulacje giełdowe w Stanach Zjednoczonych wpływają na rynki Euro-py Wschodniej. Coraz większe zagmatwanie procedur podejmowania de-cyzji i spadek ich przejrzystości powoduje deprecjacje znaczenia proce-dur demokratycznych. Świat nie zna w pełni demokratycznej instytucji międzynarodowej, miedzy innymi, dlatego że trudno jest znaleźć demo-kratyczny podział głosów w takich instytucjach. Kolejnym problemem jest brak przejrzystości działania i rozmywanie się odpowiedzialności w tych instytucjach. Mocnym argumentem jest fakt, ze nie wszystkie pań-stwa będące członkami tych organizacji, są państwami demokratyczny-mi.

Idea demokracji bezpośredniej opiera się na możliwości bezpo-średniego udziału społeczeństwa w procesach decyzyjnych a więc także w sprawowaniu władzy. Rewolucja elektroniczna dostarczyła narzędzi niezbędnych do bezpośredniego porozumiewania się z obywatelami. Dzięki sieci elektronicznej możliwy jest dostęp do informacji rządowych a także dostarczanie opinii zwrotnych do urzędników państwowych.


Cyberterroryzm

191

Obywatele mają w rezultacie równie szybki wgląd w sprawy publiczne jak przedstawiciele władzy266. Powoduje to większe zaangażowanie ich w życie publiczne, poczucie faktycznego wpływu na podejmowane decyzje. Jest to szczególnie istotne w czasach, gdy obywatel czuje się bezsilny, gdy władza go reprezentująca nie przestrzega danych obietnic wybor-czych, a kontakt z czołowymi politykami jest w dużej mierze ograniczo-ny. Społeczeństwo dzięki temu może wyrazić swoje zdanie czy też podjąć konkretną decyzje wbrew woli polityków, którzy często czują się coraz mniej odpowiedzialni wobec obywateli. Zastosowanie Internetu w demo-kracji bezpośredniej poza wskazanymi zaletami ma również istotne ograniczenia i wady. Przede wszystkim dostęp do tego źródła powinien być tani i dostępny dla wszystkich obywateli, tylko w taki sposób za-pewnić będzie można równe szanse wszystkim obywatelom w sprawo-waniu władzy. Przeciwnicy wykorzystania Internetu wskazują także na problem odpowiednich zabezpieczeń gwarantujących wiarygodność i tajność przeprowadzonych wyborów.267 Optymiści twierdza, że elity go-spodarcze w coraz większym stopniu uświadamiają sobie problemy, ja-kie wywołuje globalizacja poprzez swój wpływ na demokracje. Jednak kwestia ich skutecznego rozwiązania jest nadal otwarta.

Podsumowując powyższe rozważania należy zauważyć, iż globali-zacja niesie za sobą szereg czynników, które mają niekorzystny wpływ na demokrację, osłabiają skuteczność i sprawność rządów demokra-tycznych. Wśród nich wymienić należy:

Ograniczanie suwerenności polityki państwa, zanikanie granic ekonomicznych, polaryzacja społeczna, rozproszenie władzy268.

Wpływanie na władze i decyzje w państwie jest ograniczone w związku z coraz mniejszą suwerennością państwa wynikającą z proce-sów globalizacyjnych. Naruszone zostają demokratyczne formy legitymi-zacji i kontroli. Jednakże globalizacja niesie za sobą także pozytywne skutki, takie jak: upowszechnienie informacji, redukowanie ubóstwa w świecie poprzez wyrównanie dochodów poszczególnych państw, przyczy-nia się do upowszechniania zasad demokracji i praw człowieka, stwarza nowe możliwości rozwoju demokracji bezpośredniej (dzięki rewolucji in-formatycznej).

W związku z istnieniem dużej liczby krajów demokratycznych - 191 państw na świecie (stan na rok 1999) w 117 z nich funkcjonuje demokracja przedstawicielska, około 22 % populacji (miliard i trzysta milionów) żyje w społeczeństwach wolnych, 39 % w społeczeństwach częściowo wolnych, ale tyleż samo podlega władzy reżimów autorytar-

266 M. Raczewska-Rytko, Procesy …, dz. cyt., s. 189. 267 Tamże, s. 194. 268 W. Szymański, Interesy I sprzeczności globalizacji, Wprowadzenie do ekonomii

ery globalizacji, Difin, Warszawa 2004, s. 249.


Rozdział 4.

192

nych269 - należy podejmować działania mające na celu poprawę sytuacji demokracji oraz dostosowywania działań do nowych zmieniających się warunków-do nowej formy demokracji XXI w. Pomimo pojawiających się pesymistycznych diagnoz głoszonych miedzy innymi przez A. Tofflera, iż „demokracja przegrywa wyścig o władzę”270. Mocno przesadzonym wyda-je się twierdzenie, iż zbliża się jej koniec. Jak twierdzi B. Baber „ naro-dowe państwo demokratyczne jest jedyną organizacją, jaką dysponuje-my, zdolną reprezentować wolę istot ludzkich i zmusić gospodarkę , by była ich narzędziem”.271 Konieczne jest, więc tworzenie struktur demo-kratycznych ponadnarodowych, a także reforma krajowych mechani-zmów demokratycznych. Równie istotne jest powstawanie silnych pod-miotów, które byłyby w stanie zapanować nad swobodnie przemieszcza-jącym się w gospodarce światowej kapitałem, jak również organizowanie instytucji międzynarodowych w taki sposób, aby pozostawić w nich swobodę na działanie wewnętrznych procesów politycznych w poszcze-gólnych krajach. W obliczu słabości obecnego systemu politycznego nie-zbędne jest poniesienie wysiłków, aby osiągnąć ambitne cele „demokra-tyzacji globalizacji”, opracowania odpowiednich programów oraz instru-mentów ich realizacji.

Idea demokracji bezpośredniej opiera się na możliwości bezpo-średniego udziału społeczeństwa w procesach decyzyjnych a więc także w sprawowaniu władzy. Rewolucja elektroniczna dostarczyła narzędzi niezbędnych do bezpośredniego porozumiewania się z obywatelami. Dzięki sieci elektronicznej możliwy jest dostęp do informacji rządowych a także dostarczanie opinii zwrotnych do urzędników państwowych. Obywatele mają w rezultacie równie szybki wgląd w sprawy publiczne jak przedstawiciele władzy. Powoduje to większe zaangażowanie ich w życie publiczne, poczucie faktycznego wpływu na podejmowane decyzje. Jest to szczególnie istotne w czasach, gdy obywatel czuje się bezsilny, gdy władza go reprezentująca nie przestrzega danych obietnic wybor-czych, a kontakt z czołowymi politykami jest w dużej mierze ograniczo-ny. Społeczeństwo dzięki temu może wyrazić swoje zdanie czy też podjąć konkretną decyzje wbrew woli polityków, którzy często czują się coraz mniej odpowiedzialni wobec obywateli. Zastosowanie Internetu w demo-kracji bezpośredniej poza wskazanymi zaletami ma również istotne ograniczenia i wady. Przede wszystkim dostęp do tego źródła powinien być tani i dostępny dla wszystkich obywateli, tylko w taki sposób za-pewnić będzie można równe szanse wszystkim obywatelom w sprawo-waniu władzy. Przeciwnicy wykorzystania Internetu wskazują także na problem odpowiednich zabezpieczeń gwarantujących wiarygodność i tajność przeprowadzonych wyborów. Optymiści twierdza, że elity gospo-

269 Tamże, s. 263. 270, W. Anioł, Paradoksy …, dz. cyt., s. 237. 271 Tamże, s. 237.


Cyberterroryzm

193

darcze w coraz większym stopniu uświadamiają sobie problemy, jakie wywołuje globalizacja poprzez swój wpływ na demokracje. Jednak kwe-stia ich skutecznego rozwiązania jest nadal otwarta.

6.6. Bezpieczeństwo regionalne

Na kontynencie europejskim funkcjonuje ponad czterdzieści orga-nizmów państwowych, które prowadzą suwerenną politykę bezpieczeń-stwa, formułują narodowe doktryny obrony i organizują własne armie powołane do obrony żywotnych interesów państw, które je stworzyły. Generalnie, wszystkie państwa europejskie deklarują, że użyją swoich sił zbrojnych do obrony: granic, integralności terytorialnej, życia swoich obywateli, ich bezpieczeństwa i stanu posiadania (dobrobytu). Dlatego też, cokolwiek byśmy powiedzieli o obronie europejskiej, to na pewno możemy stwierdzić, że pozostaje ona narodowa. Dzieje się tak mimo sil-nie zawansowanych procesów integracyjnych i ścisłej współpracy euro-pejskich narodów, również w dziedzinie bezpieczeństwa272.

Idea bezpieczeństwa europejskiego kształtowała się wraz z rozwo-jem zasad i norm prawa międzynarodowego, które ograniczały, a na-stępnie zakazywały uciekania się do wojny, stosowania siły lub groźby jej użycia, zobowiązywały do pokojowego regulowania sporów międzyna-rodowych oraz zalecały tworzenie regionalnych organizacji bezpieczeń-stwa.

Istotne znaczenie dla skutecznego funkcjonowania nowego układu sił i nowego systemu bezpieczeństwa ma wielopłaszczyznowa struktura umożliwiająca neutralizowanie zagrożeń, stosowanie środków przymusu wobec agresora, zapewnianie kontroli w sytuacjach kryzysowych oraz utrzymanie politycznego i terytorialnego stanu. Uczestników systemu powinny łączyć więzi polityczne, militarne, ekonomiczne i ideologiczno- kulturowe273.

Wspólną cechą wszystkich europejskich organizacji zajmujących się problematyką bezpieczeństwa i obrony jest ich międzyrządowy cha-rakter, co oznacza, że państwa w stosunkach ze sobą występują jako równoprawne podmioty prawa międzynarodowego, a w związku z tym w sprawach mających implikacje dla bezpieczeństwa narodowego, a zwłaszcza obrony narodowej, obowiązują procedury jednomyślnego podejmowania decyzji.

Struktura bezpieczeństwa europejskiego składa się z instytucji eu-ropejskich takich jak:

• Unia Europejska (UE);

272 R. Jakubczak, Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku, Wydawnictwo

Bellona, Warszawa, 2006, s. 118. 273 W. Malendowski, C. Mojsiewicz, Stosunki międzynarodowe, Wydawnictwo Alta

2, Wrocław, 1998, s. 556.


Rozdział 4.

194

• Unia Zachodnioeuropejska (UZE); • Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE). Globalizacja może dać światu wiele korzyści jak i doprowadzić do

samozagłady. Społeczeństwo masowe najczęściej charakteryzuje się wy-soką gęstością zaludnienia oraz bardzo dużym wpływem środków ma-sowego przekazu do naszego życia. Negatywną cechą, globalizacji jest zanik wyższych ideałów i wartości, braku wpływu religii na życie spo-łeczne, oderwanie się od tradycji. Takie społeczeństwo odznacza się tym, że jest łatwo podatne na wszelkiego rodzaju reklamy, propagandy oraz manipulacje polityczne. Pojawia się kult przeciętności, nastawiamy się na konsumpcyjny tryb życia, wykazuje się brakiem zainteresowania nad bieżącymi problemami oraz biernością. Jeszcze jednym głosem sprzeci-wu globalizacji może być stwierdzenie, że małe państwa uzależniają się od organizacji międzynarodowych kierowanych przez wysoko rozwinięte kraje, co spycha je na dalszy plan. Pozytywnym skutkiem globalizacji jest przede wszystkim postęp techniczny a co za tym idzie rozwój trans-portu i komunikacji międzyludzkiej. Już teraz możliwości, jakie są dla nas dostępne np. Internet, czy telefony komórkowe dla wielu ludzi są nie do pojęcia.

Globalizacja ujednolica państwa świata, zmienia kultury narodów i kontrasty między kontynentami, zaciera granice. Wyjeżdżając z Polski w inną część Europy napotykamy mnóstwo podobieństw, jak choćby ubiór, muzyka, bary szybkiej obsługi, markowe sklepy. Z jednej strony stanowi to zagrożenie utraty narodowościowych cech charakterystycz-nych dla danej kultury, obyczajów, architektury, z drugiej daje nam po-czucie wspólnoty.

Innym, bardzo ważnym aspektem globalizacji jest związane z ła-twym przemieszczaniem się ludzi zagrożenie wszelkiego rodzaju epide-miami i zakażeniami, jak HIV, skażenia promieniotwórcze, ptasia grypa, choroba „szalonych krów”, czy choćby świńska grypa. Obecnie bardzo trudno wprowadzać i przeprowadzać kwarantanny, czyli izolowanie ludzi i zwierząt, co w wielu przypadkach jest najbardziej skuteczną metoda walki z tym zagrożeniem. Należy stwierdzić, że mimo tak poważnych za-grożeń proces globalizacji będzie trwał nadal bez szansy odwrotu. Trzeba się pogodzić ze stwierdzeniem, że świat dąży do całkowitego zaniku toż-samości narodowej. Świat stanie się jedną wielką „globalną wioską”.

Bezpieczeństwo globalne (międzynarodowe) definiuje się w katego-riach potrzeby przetrwania narodu, co oznacza ochronę państwa przed napaścią zewnętrzną. Z tego powodu Organizacja Narodów Zjednoczo-nych podkreśla nienaruszalność granic terytorialnych oraz zakaz inge-rencji zewnętrznej w wewnętrzne sprawy suwerennych państw. Bezpie-czeństwo zbiorowe (ang. collective security), zawarte w Karcie Narodów Zjednoczonych oparte jest na ideologii militarnej, odrzucającej użycie si-ły wśród członków określonej grupy, którzy składają jednocześnie zobo-wiązanie wzajemnej obrony przed napaścią z zewnątrz. Jednakże ochro-

http://www.globgov.collegium.edu.pl/onzpl.html


http://www.unic.un.org.pl/dokumenty/karta_onz.php



Cyberterroryzm

195

na przed agresją zewnętrzną jest tylko jednym z wyzwań, którym trzeba stawić czoło, aby zapewnić bezpieczeństwo globalne. Inne wynikają z za-grożeń dla systemów podtrzymujących życie na Ziemi, skrajnej nędzy, rozprzestrzeniania broni konwencjonalnej, terroryzowania społeczeństw cywilnych i istotnych naruszeń praw człowieka. Zapewnienie bezpie-czeństwa państwa zbyt często wykorzystywane jest jako usprawiedliwie-nie polityki znacznego ograniczania bezpieczeństwa jego mieszkańców, nieuzasadnionej żadnym zewnętrznym zagrożeniem terytorialnej inte-gralności kraju. Bezpieczeństwo ludzi oznacza przede wszystkim ochro-nę obywateli, w których imieniu stosuje się zasadę suwerenności.

Poszerzona koncepcja bezpieczeństwa globalnego uznaje nie tylko militarne bezpieczeństwo państwa lecz również inne, bardziej istotne obecnie aspekty: współpracę, budowanie zaufania, przejrzystość, stop-niowe rozbrojenie oraz demobilizację. Koncepcje bezpieczeństwa wspól-nego i bezpieczeństwa ludzkiego, które odnoszą się nie tylko do bezpie-czeństwa państw, ale także do bezpieczeństwa ich obywateli, poszerzają znaczenie bezpieczeństwa zbiorowego, przedstawionego w Karcie Naro-dów Zjednoczonych.

Bezpieczeństwo wspólne (ang. common security), według Nieza-leżnej Komisji ds. Rozbrojenia i Bezpieczeństwa, określa, iż nie da się osiągnąć trwałego bezpieczeństwa jeżeli nie będzie ono udziałem wszyst-kich, a to z kolei można uzyskać jedynie przez współpracę opartą na za-sadach równości, sprawiedliwości i wzajemności. Bezpieczeństwo ludz-kie (ang. human security), według Raportu o Rozwoju Społecznym 1994 (ang. Human Development Report), oznacza zabezpieczenie przed stały-mi zagrożeniami takimi jak głód, choroby i ucisk, a także ochronę przed gwałtownymi i szkodliwymi wstrząsami w życiu codzien-nym. Organizacja Narodów Zjednoczonych znajduje się pod ciągłą presją publiczną aby podejmować zdecydowane działania w sytuacji, gdy wojny domowe prowadzą do znacznych cierpień ludzkich lub grożą bezpie-czeństwu krajów sąsiadujących.

http://www.globgov.collegium.edu.pl/sropl.html

http://www.globgov.collegium.edu.pl/dyspl.html



http://www.unic.un.org.pl/rozwoj_spoleczny/hdr.php



Rozdział 4.

196


Cyberterroryzm

197

Rozdział 7 Polityka Polski wobec współczesnych zagrożeń

Nowy wymiar politycznego funkcjonowania państw w wymiarze za-równo wewnętrznym, jak i zewnętrznym – na arenie międzynarodowej, czy w przypadku mocarstw nawet o zasięgu globalnym stanowi dziś pochodną rozwijających się struktur politycznych, ciągle zmienianych i rozbudowy-wanych w celu zapewnienia jak najlepszego i najsprawniejszego ich funk-cjonowania.

Potrzeba bezpieczeństwa jest obecna od początku istnienia życia na naszej planecie i jest ważnym elementem ewolucji gatunkowej. Człowiek jako jedyna istota na naszej planecie obdarzona wolną wolą i umiejętno-ścią modyfikowania środowiska dla swoich potrzeb od zarania dziejów zmaga się z niszczycielskimi siłami natury, a także negatywnym oddziały-waniem ze strony innych ludzi. Wobec tych negatywnych zjawisk kolejne pokolenia wnoszą olbrzymi wysiłek ,aby skutecznie przeciwstawiać się od-powiednio przed nimi zabezpieczyć. Od skuteczności tych wysiłków zależą życie i szczęście jednostek oraz losy całych narodów. Bezpieczeństwo jest więc nadrzędną wartością ludzkości, która jest zarazem celem każdego państwa.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej uwzględnia konieczność za-gwarantowania bezpieczeństwa narodowi polskiemu. Artykuł 5 Konstytu-cji Rzeczpospolitej

Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. mówi: „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kie-rując się zasadą zrównoważonego rozwoju”. Artykuł 146 określa obowiąz-ki Rady Ministrów i administracji rządowej. Wg ustępu 4, punktu 7, Rada Ministrów „zapewnia bezpieczeństwo wewnętrzne państwa oraz porządek publiczny”. Przez bezpieczeństwo rozumiemy również proces, w którym podlega ono ciągłym zmianom, dostosowując się do środowiska między-narodowego.274

Przykładowo dla podmiotu jakim jest państwo możemy wyodrębnić dziedziny bezpieczeństwa takie jak: bezpieczeństwo ekonomiczne, socjal-ne, militarne, publiczne, ekologiczne, informacyjne, energetyczne itp. Bezpieczeństwo rozpatruje się również często w wymiarze wewnętrznym oraz zewnętrznym, choć granica ta w czasach intensywnej globalizacji za-ciera się. Wyróżniamy również stan i proces bezpieczeństwa. Proces bez-pieczeństwa możemy określić jako działalność podmiotu w celu stworze-nia pożądanego stanu bezpieczeństwa.

274 S.Sulowski, M. Brzeziński (red.),Bezpieczeństwo wewnętrzne państwa, Elipsa,

Warszawa 2009, s.76.


Rozdział 4.

198

Natomiast stan bezpieczeństwa w swej istocie jest niemierzalny. W ujęciu szwajcarskiego politologa D. Frei, może on przybrać następujące postacie:

- stan braku bezpieczeństwa – wówczas, gdy występuje duże rze-czywiste zagrożenie, a postrzeganie tego zagrożenia jest prawi-dłowe;

- stan obsesji występuję wtedy, gdy nieznaczne zagrożenie po-strzegane jest jako duże;

- stan fałszywego bezpieczeństwa ma miejsce wówczas, gdy zagro-żenie jest poważne, a postrzegane bywa jako niewielkie;

- stan bezpieczeństwa występuje wtedy, gdy zagrożenie zewnętrzne jest nieznaczne, a jego postrzeganie prawidłowe.

Obecnie bezpieczeństwo narodowe rozpatrywane jest w szerszym aspekcie aniżeli w wojskowym i politycznym na co miała wpływ globaliza-cja zagrożeń oraz upadek świata dwubiegunowego. Wciąż jednak bezpie-czeństwo militarne i polityczne stanowią istotny cel polityki i strategii bezpieczeństwa większości państw. Współcześnie do głównych zagrożeń występujących w środowisku międzynarodowym zaliczyć możemy terro-ryzm międzynarodowy, zorganizowaną przestępczość mafijną, nielegalny handel bronią, braki żywności, surowców, a nawet wody, zagrożenia dla środowiska naturalnego człowieka (p. problem tzw. „dziury ozonowej” nad Ziemią), niekontrolowany przyrost naturalny, choroby epidemiczne (oraz AIDS), znaczące dysproporcje rozwojowe i inne8. Niektóre z nich mogą na-kładać się na siebie lub potęgować inne co powoduje efekt synergii, zwiększając tym samym ich destrukcyjne oddziaływanie. Realne zagroże-nia przybieraj postać zjawisk określanych jako kryzys lub konflikt. Nie zawsze prawidłowo rozróżnia się te dwie kategorie pojęciowe. Kryzys mo-żemy określić jako pewien szczególny stan wewnętrzny podmiotu. Nato-miast konfliktem nazywamy konfrontacyjny typ relacji podmiotu z innym podmiotem. Kryzysy mogą być powodowane zarówno przez czynniki we-wnętrzne jak i zewnętrzne. Zdarza się również, że stają się następstwem także zdarzeń losowych takich jak p. klęsk żywiołowe, katastrofy itp.275Znaczenie bezpieczeństwa narodowego możemy rozpatrywać na trzy sposoby:276

• w znaczeniu centralnej kategorii społecznej – bezpieczeństwo jest dla jednostek, grup społecznych, państwa pierwotną, egzysten-cjalną potrzebą i wartościom, jednocześnie jest nadrzędnym ce-lem działania organizacji państwowej i społecznej;

• w znaczeniu funkcjonalnym – bezpieczeństwo jest naczelną mi-sją narodową społeczeństwa i państwa, która polega na ochronie i obronie wartości i interesów narodowych przed potencjalnymi i

275C. Rutkowski, Sieć bezpieczeństwa, AON, Warszawa 2009, s. 45. 276 Tamże.


Cyberterroryzm

199

realnymi zagrożeniami oraz tworzeniu warunków do swobodnego rozwoju;

• w znaczeniu strukturalnym – to całokształt organizacji i przygo-towania państwa do tworzenia bezpieczeństwa narodowego, któ-rego podstawą jest cywilna i wojskowa organizacja ochrony i obrony narodowej.

7.1. Rodzaje zagrożeń

Jedną z podstawowych typologii zagrożeń w literaturze przedmiotu jest typologia według źródła zagrożeń. Często podział źródeł zagrożeń jest dychotomiczny i dotyczy środowiska naturalnego oraz działalności czło-wieka277. Kolejnym przykładem podziału zagrożeń jest ich podział na za-grożenia pierwotne oraz wtórne. Dla przykładu pierwotnym zagrożeniem naturalnym jest powódź, natomiast głód, masowe zgony czy epidemie są zagrożeniem wtórnym wynikającym ze skutków powodzi. Zagrożenia mo-żemy podzielić również ze względu na kierunek oddziaływania na podmiot bezpieczeństwa. Mogą one pochodzić ze środowiska bezpieczeństwa w którym funkcjonuje podmiot (zagrożenia zewnętrzne) lub wynikające z funkcjonowania samego podmiotu (zagrożenia wewnętrzne). Do zagrożeń zewnętrznych (przyjmując za podmiot bezpieczeństwa państwo) zaliczamy zazwyczaj terroryzm, agresja zbrojna, katastrofy techniczne, globalne kry-zysy ekonomiczne, itd. Natomiast za zagrożenia wewnętrzne możemy uznać zjawiska takie jak bezrobocie, niepokoje społeczne, rozpad struktur państwowych, przestępczość czy lokalne zagrożenia wynikające z nega-tywnego oddziaływania sił natury takie jak powodzie czy trąby powietrzne. Istnieją również inne kryteria podziału czego przykładem może być po-dział na zagrożenia czasu pokoju i wojny.278

W niektórych przypadkach jednak trudno oddzielić jest zagrożenia wewnętrzne od zagrożeń zewnętrznych. Dobitnym przykładem tego typu zagrożenia jest chociażby terroryzm oraz przestępczość. Ugrupowania ter-rorystyczne funkcjonujące wewnątrz danego państwa mogą negatywnie oddziaływać na bezpieczeństwo innych państw przekraczając tym samym bez trudu granice w zglobalizowanym świecie. Również przestępczość sta-nowi poważny współczesny problem dla bezpieczeństwa wewnętrznego wielu państw, jednak powiązania wielu grup przestępczych wykraczają daleko poza granice jednego państwa. Wielu badaczy zgodnych jest co do tego, że współcześnie zaciera się granica pomiędzy bezpieczeństwem we-wnętrznym, a zewnętrznym.279

277 B. Ulijasz, Czynniki kształtujące poziom bezpieczeństwa państwa, [w:] T. Bąk, Z.

Ciekanowski, L. Szot, Determinanty bezpieczeństwa człowieka a rozwój regionalny, P W S T – E w Jarosławiu, Jarosław 2013, s. 109.

278 Huzarski M., Zmienne podstawy bezpieczeństwa i obronności państwa, AON, Warszawa 2009, s. 29.

279 Tamże.


Rozdział 4.

200

Współczesne zagrożenia związane ze sferą polityczną są problemem wielowymiarowym, stanowiącym, szczególnie dzisiaj, nową jakość ze względu na obecne uwarunkowania systemu. Zarówno źródła, jak i rodzaje współczesnych zagrożeń politycznych są różnorodne – prócz starych i znanych wciąż pojawiają się nowe, wynikające z postępu w wielu sferach działalności człowieka – nie tylko politycznej. Sfera polityczna stanowi tylko jedną z dziedzin działalności. Niemniej, same zagrożenia polityczne można podzielić według dwóch kategorii: zagrożeń wewnętrznych – mających swe źródło wewnątrz danej struktury politycznej, oraz zagrożeń zewnętrznych – pochodzących z zewnątrz, i mających destabilizujący wpływ na poszczególnych aktorów politycznych. Zasadnicze zagrożenia polityczne są problemami mającymi decydujący wpływ na stabilność sfery politycznej, zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej. Stanowią one główne problemy współczesnego Świata, które trzeba rozwiązać, jeśli chcemy utrzymać stabilność polityczną, a także społeczną.280

Zasadnicze zagrożenia polityczne o charakterze wewnętrznym mają swe źródło wewnątrz danej struktury politycznej, wywierając na nią destabilizujący wpływ bez rozszerzania się na, zewnątrz, chociaż, jak już wspomniałem, granice są niejednoznaczne i dosyć umowne, przez co wewnętrzne czynniki mające negatywny wpływ na daną sferę polityczną, mogą rozszerzać się na zewnątrz – destabilizując sytuację polityczną w bliższym lub dalszym sąsiedztwie, regionie, bądź też, w wyjątkowych przypadkach, mieć o wiele większy zasięg.281

Najczęściej w odniesieniu do zasadniczych współczesnych zagrożeń politycznych o charakterze wewnętrznym stosowane jest podmiotowe kry-terium podziału. Wyróżniamy wówczas zagrożenia: polityczne, militarne, ekonomiczne, społeczne, kulturowe, ekologiczne i informacyjne.282

Niestabilność polityczną i problemy gospodarcze oraz społeczne państwa można w dużej mierze tłumaczyć brakiem odpowiednich podstaw etycznych osób reprezentujących instytucje obdarzone zaufaniem społecznym. Patologie występujące w sferze publicznej mają wpływ na rozpad więzi społecznych, spadek zaufania do państwa i instytucji demokratycznych. Niszczą wolny rynek, pogłębiają biedę i nierówności społeczne, wywierają niekorzystny wpływ na konsumpcję i inwestycję.

Zagrożenia polityczne mieszczą się zarówno w bezpieczeństwie międzynarodowym jak i wewnętrznym. Postępujący globalizm zmusza nas do postrzegania tych zjawisk we wzajemnych zależnościach i wieloaspektowych relacjach. Mogą one doprowadzić do obalenia legalnych

280 C. Rutkowski, Sieć bezpieczeństwa, AON, Warszawa 2009, s. 49. 281 Tamże. 282 M. Huzarski, Zmienne podstawy bezpieczeństwa i obronności państwa, AON,

Warszawa 2009, s. 68.


Cyberterroryzm

201

władz, naruszenia racji stanu czy też podważenia pozycji państwa na arenie międzynarodowej. Do najważniejszych zagrożeń politycznych można zaliczyć:283

• nieprzestrzeganie praw i wolności obywateli; • rozwój agresywnych religii i ideologii; • upartyjnienie struktur państwa; • ingerencję w wewnętrzne sprawy państwa; • zmiany granic w otoczeniu państwa; • wspieranie międzynarodowego terroryzmu. Przedmiotem naszych zainteresowań powinna być sytuacja w

państwach leżących w bezpośrednim otoczeniu Polski. Wprawdzie nie mamy obecnie podstaw do negatywnych ocen w tym względzie, ale jednak powinniśmy prowadzić ciągłe obserwacje zmian zachodzących w tych państwach.

Postępujące procesy globalizacji, wzrost znaczenia handlu zagranicznego i współpracy międzynarodowej generują wzrost zagrożeń o charakterze ekonomicznym. W ujęciu bardziej szczegółowym wymienia się następujące zakresy zagrożeń:

• blokady i dyskryminacja gospodarcza; • egoizm ekonomiczny; • przestępczość gospodarcza; • dostęp do surowców, zwłaszcza energetycznych; • funkcjonowanie sieci informatycznych; • dostęp do nowoczesnych technologii; • niestabilność finansowa; • szpiegostwo przemysłowe. Najbardziej zagrożone ekonomicznie są kraje biedne i zacofane

gospodarczo, są one często wykorzystywane przez kraje o wysoko rozwiniętej gospodarce. W naszych obecnych uwarunkowaniach ekonomicznych, po przystąpieniu do Unii Europejskiej nasze zagrożenia ekonomiczne bardzo się zmniejszyły, a dzięki odpowiedzialnej polityce staliśmy się liderem w przezwyciężaniu obecnego kryzysu.

Przyjmuje się obecnie, iż zagrożenia społeczne odnoszą się do wszystkiego, co zagraża życiu i zdrowiu, tożsamości narodowej społeczeństw, bezpieczeństwu socjalnemu i publicznemu. Do szczególnych zagrożeń możemy zaliczyć:284

• naruszenie praw człowieka i podstawowych wolności; • uprzedzenia kulturowe i religijne; • dyskryminacja wszystkich mniejszości; • patologie społeczne; • masowe migracje;

283 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa

2002. 284 C. Rutkowski, Sieć bezpieczeństwa, AON, Warszawa 2009, s. 69.


Rozdział 4.

202

• kryzysy demograficzne. Wśród zagrożeń społecznych szczególnie niebezpiecznym

zjawiskiem staje się przestępczość zorganizowana. Wzrasta jej zasięg i wpływ, jej działania charakteryzuje brutalność i bezwzględność w działaniu w celu osiągnięcia korzyści. Często dochodzi do przenikania struktur przestępczych w szeregi administracji ustawodawczej, co ma dopomóc w legalizacji przestępczej działalności czy praniu brudnych pieniędzy.

Dynamiczny rozwój przemysłowy, wykorzystujący najnowsze osiągnięcia naukowo-techniczne przyczynił się do naruszenia równowagi między człowiekiem i przyrodą. Do zagrożeń ekologicznych możemy zaliczyć:285

• niekontrolowaną eksploatację zasobów naturalnych; • zanieczyszczenie powietrza, gleby i wody; • brak gospodarki odpadami komunalnymi; • katastrofy naturalne i przemysłowe; • stosowanie niebezpiecznych technologii. Efekty zagrożeń ekologicznych są już odczuwalne w postaci efektu

cieplarnianego, zmian klimatycznych, nasilenia się katastrof naturalnych i podnoszenia się poziomu wód. Pozytywnym zjawiskiem jest dostrzeganie tych zagrożeń i podejmowanie skutecznych działań systemowych mających ograniczyć skalę zagrożeń.

Zagrożenia militarne to taki splot zdarzeń w stosunkach międzynarodowych, w których z dużym prawdopodobieństwem może nastąpić ograniczenie lub utrata warunków do niezakłóconego bytu i rozwoju państwa, albo naruszenie bądź utrata jego suwerenności i integralności terytorialnej – w wyniku zastosowania wobec niego przemocy zbrojnej (militarnej). Należy dodać w tym miejscu, że użycie sił zbrojnych jest często narzędziem do osiągania celów polityki państwa. Cytując klasyka sztuki wojennej Carla Von Clausewitza „...Wojna jest dalszym ciągiem stosunków politycznych, przeprowadzeniem ich innymi środkami...”. Siłę militarną można stosować bezpośrednio lub pośrednio. Przykładowo mogą to być:286

• blokada militarna; • szantaż militarny; • prowokacja militarna; • incydent graniczny; • ograniczone użycie środków przemocy zbrojnej; • zbrojne starcie graniczne; • napaść zbrojna grup nieformalnych;

285 M. Huzarski, Zmienne podstawy bezpieczeństwa i obronności państwa, AON,

Warszawa 2009, s. 42. 286 C. Rutkowski, Sieć bezpieczeństwa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania i

Prawa, .Warszawa 2009, s. 39.


Cyberterroryzm

203

• konflikt lokalny; • konflikt między państwami; • dywersje militarne; • demonstracja siły.

7.2. Zagrożenia dla Polski

Polska jest państwem suwerennym. Na tą suwerenność pracowały pokolenia Polaków, mając na uwadze fakt, że przez 123lata Polska nie istniała na mapach. II wojna światowa była kolejnym wydarzeniem, które pozbawiło Polskę suwerenności aż do 1989 r.. Daje to nam wgląd na to jak cenną wartością jest ten przymiot naszego państwa. Obecny rząd, prezydent i wielu innych Polaków nierzadko patriotów, pracuje nad umacnianiem suwerenności Rzeczypospolitej oraz jej znaczenia na arenie międzynarodowej.

Po rozpadzie bloku komunistycznego Polska znalazła się w Europie wolnej od sztucznych podziałów. Przystąpienie naszego kraju do Sojuszu Północnoatlantyckiego 12-03-1999 i Unii Europejskiej 1-03-2004 sprawi-ło, że Polska na pewno stała się krajem bezpieczniejszym. Dało to większe gwarancje na nienaruszalność naszych granic. Rozszerzyło to nasze moż-liwości rozwoju, możliwości do większego zaistnienia i działania na arenie międzynarodowej287. Stan w jakim aktualnie znajduje się nasz kraj musi być przez władze utrzymywany za pomocą odpowiednich działań.

We współczesnym świecie państwo Polskie staje przed nowymi do-tąd nieznanymi nam wyzwaniami. Zmienność otaczającego nas środowi-ska mającego wpływ na bezpieczeństwo narodowe jest dynamiczna, dlate-go szczególną troską naszego kraju musi być trafna ich interpretacja. Te działania mają na celu sprawić aby Polska, a zwłaszcza jej obywatele mo-gli czuć się pewnie, mieć możliwość swobodnego rozwoju, nie odczuwać ryzyka przed utratą ważnych rzeczy, wartości. Wśród tych wartości znaj-duje się często życie w niepodległym, suwerennym państwie288.

W XXI wieku Polska ma przed sobą wiele nietypowych wyzwań. Nie ciąży nad nami wizja światowego konfliktu jak miało to miejsce za czasów istnienia Układu Warszawskiego. Istnieje też małe prawdopodobieństwo wybuchu konfliktu zbrojnego na dużą skalę. Współczesne zagrożenia dla naszego państwa wiążą się procesami demograficznym, społeczno- eko-nomicznymi, politycznymi i ekologicznymi. Zagrożenia natury militarnej wiążące się z przymusem użycia sił zbrojnych rozpatrzę w dalszej części mojej pracy. Współczesne pojmowanie zagrożenia bezpieczeństwa naro-dowego można określić jako: potencjalne lub istniejące zjawiska, sytuacje bądź działania godzące w wartości i interesy narodowe, stwarzające nie-bezpieczeństwo dla: życia i zdrowia, warunków bytu, mienia i środowiska

287 Z. Ciekanowski, B. Ulijasz, Zwalczanie terroryzmu w Unii Europejskiej, P W S T –

E w Jarosławiu, Jarosław 2015, s. 124. 288 Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2014.


Rozdział 4.

204

oraz destrukcji (destabilizacji) organizacji życia społecznego i państwowe-go, a także zniweczenia (osłabienia) możliwości rozwoju. Zagrożenia bez-pieczeństwa narodowego według kryterium przedmiotowego to:

• zagrożenia polityczne; • zagrożenia ekonomiczne; • zagrożenia ekologiczne; • zagrożenia militarne; • zagrożenia społeczne, demograficzne. Są to zagrożenia często utożsamiane jako gospodarcze. Obejmują

handel, produkcję i dostęp do surowców, zwłaszcza energetycznych. Pol-ska musi skupić się na zwiększeniu wzrostu gospodarczego aby nie dopu-ścić do powiększenia się dysproporcji w rozwoju ekonomicznym na tle in-nych państw10. Szczególnie ważnym dla naszego kraju aspektem jest uza-leżnienie gospodarki od dostaw ropy i gazu ziemnego. Gaz ziemny importowany głównie z Rosji (ponad 60% zużywanego gazu), uzależnia nas od tego kraju. Polska gospodarka powinna dążyć dywersyfikacji do-staw.

XXI wiek stawia przed Polską całkowicie nowy rodzaj zagrożeń związanych z ekonomią. Obecny kryzys ekonomiczny będzie rodził coraz to nowsze konflikty o zróżnicowanym tle. Polska jako członek NATO po-winna zdawać sobie sprawę z tego, że czasy współczesne przyniosą nam konflikty o charakterze pozamilitarnym, a co z tego wynika Sojusz będzie musiał walczyć z nowymi nieznanymi sobie dobrze zagrożeniami. Przy-czynami tego typu konfliktów mogą być:289

• kwestie dostępu do złóż surowców, • walka o rynki zbytu, • kwestie dostępu do nowoczesnych technologii, • zasobów kapitału, • możliwość uzależnienia od kapitałów obcych, • korupcja, • przestępczość gospodarcza. Na konflikty takie należy się odpowiednio przygotować, gdyż mogą

one rodzić niekonwencjonalne wojny. Dotychczasowa broń używana w konwencjonalnych konfliktach może okazać się nieadekwatna do zaist-niałego problemu. Nastąpić może przewartościowanie. Nie stan armii bę-dzie decydował o sile i przewadze lecz posiadane zasoby naturalne. Przy-kładem może być Rosja, która jest współczesnym „petrostate”. Zastoso-wanie przez ten kraj zręcznie umotywowanego dla opinii publicznej szantażu energetycznego czy surowcowego, może wpływać na decyzje poli-tyczne krajów.290

289Tamże. 290 J. Flis, R. Jakubczak, Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku, wyzwania

i strategie, BELLONA, Warszawa 2006, s. 62.


Cyberterroryzm

205

Kolejnym ważnym przykładem wyzwania dla bezpieczeństwa naro-dowego Polski w XXI wieku są obce kapitały rodzące manipulacje niektó-rych banków. Po rozpoczęciu reformy systemu bankowego w 1988 r., okazało się, że Polska posiada zbyt mało własnego kapitału. Pociągnęło to za sobą konieczność uzyskania kapitału zagranicznych inwestorów co udało się z zachowaniem korzystnej dla Polski dywersyfikacji jego źró-deł14. Dzięki takiemu działaniu nasz kraj nie jest uzależniony od obcego kapitału z jednego źródła. W czasie kryzysu coraz częściej można zaob-serwować, że banki zamieniły się w instytucje nastawione wyłącznie na zysk, który osiągnąć mogą za pomocą swoich klientów.

Pojawiające się zagrożenia w XXI wieku zostały zdominowane przez zagrożenia, które były dotychczas niedostrzegane bądź minimalizowane. Zagrożenia te zaliczane są jako zagrożenia ekologiczne. Występowanie ich nasiliło się w latach 60 kiedy zaczęto przeprowadzać przez niektóre mo-carstwa prób z bronią jądrową i atomową. Katastrofa w Czarnobylu w 1986 r. uświadomiła społeczeństwu, że występujące zagrożenia ogarnęły nie tylko terytorium państwa ale również poszczególne regiony. Ten typ zagrożeń może wystąpić dla Polski na skutek nieprawidłowych działań w obchodzeniu się ze środowiskiem naturalnym. Zagrożenia te mogą być spowodowane przez czynniki antropomorficzne, lub nieantropomorficz-ne:291

• cywilizacyjne: awarie techniczne chemiczne, katastrofy jądrowe, zanieczyszczenia odpadami, zanieczyszczenia ropą naftową oraz inne,

• naturalne: powodzie, susze, huragany, trąby powietrzne, długo-trwałe mrozy, rozwój szkodników, pożary przestrzenne lasów.

Zagrożenia społeczne i demograficzne w dzisiejszych czasach są dla Polski bardzo palącym problemem. Nasze społeczeństwo starzeje się. Przyrost naturalny maleje. Polacy poszukują lepszych warunków bytu po-za granicami własnego kraju. To wszystko kumulując się daje duże zagro-żenie na załamanie się systemu emerytalnego, spadek tempa wzrostu rozwoju gospodarczego. Najbardziej niebezpiecznym zjawiskiem jest nie dostrzeganie przez Polaków zagrożeń pozamilitarnych. Tych, które dotyczą nas codziennie bezpośrednio. W kontekście zagrożeń demograficznych, należy zwrócić uwagę na potrzebę ujednolicenia rozwoju naszego kraju. Polska aktualnie stara się o zrównoważenie tego rozwoju, zmniejszeniu różnic w zamożności Polaków. Dysproporcje w poziomie życia obywateli Polski, mogą niekorzystnie wpłynąć na spójność i integralność naszego społeczeństwa.

W każdym kraju na system bezpieczeństwa wewnętrznego składają się organy i urzędy o właściwości ogólnej, dla których problematyka bezpieczeństwa wewnętrznego stanowi tylko jeden z obszarów działania,

291 Tamże.


Rozdział 4.

206

oraz organy i urzędy wyspecjalizowane, dla których wskazana wyżej problematyka stanowi główny cel działania.292

W Polsce podmiotami o właściwości ogólnej, dla których problematyka bezpieczeństwa wewnętrznego stanowi tylko jeden z wielu obszarów działania, są przede wszystkim:

• Sejm i senat, –które podejmują kwestie związane z bezpieczeństwem wewnętrznym w ramach konstytucyjnie określonych zadań i kompetencji, realizacji zadań kontrolnych,

• Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej (RBN i BBN) i Rada Ministrów (RZZK i RCB) –podejmujące te kwestie w ramach sprawowania władzy wykonawczej,

• Terenowe organy władzy i administracji rządowej i samorządowej usytuowane na poszczególnych szczeblach podziału administracyjnego państwa.293

Podmiotami wyspecjalizowanymi, dla których problematyka bezpieczeństwa wewnętrznego stanowi główny lub znaczny zakres działania są w Polsce przede wszystkim:

• Policja; • Służby specjalne (ABW, CBA, AW, SKW, SWW); • Straż graniczna; • Straż pożarna; • Siły Zbrojne RP, które realizują te zadania i kompetencje w

granicach konstytucyjnie określonych obowiązków związanych z ochroną niepodległości państwa i niepodzielności jego terytorium oraz zapewnieniu bezpieczeństwa i nienaruszalności granic.

Kolejnym kierunkiem zmian w sferze podmiotowej systemu bezpieczeństwa wewnętrznego państwa jest zwiększenie się liczby struktur, których aktywność ma charakter wysoko specjalistyczny i profesjonalny, Struktury te są skoncentrowane na ściśle określonych dziedzinach bezpieczeństwa wewnętrznego lub na wyraźnie określonych zagrożeniach i formach naruszenia bezpieczeństwa publicznego.

Lista tych podmiotów jest długa i obejmuje m.in.:294 • Biuro Ochrony Rządu; • Straż Ochrony Kolei; • Państwową Inspekcję Pracy: • Państwową Straż Lowiecką; • Państwową Straż Rybacką; • Inspekcję Transportu Drogowego; • Inspekcję Ochrony Środowiska;

292 Tamże. 293 M. Leszczyński, Bezpieczeństwo społeczne a współczesne państwo, „Zeszyty

Naukowe Marynarki Wojennej”, 2011. 294 Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2014, Warszawa

2014.


Cyberterroryzm

207

• Inspekcję Sanitarną; • Inspekcję Handlową. Zgodnie z dyrektywą Strategii Bezpieczeństwa Narodowego RP z

2007 r. nadrzędnym celem państwa w dziedzinie bezpieczeństwa wewnętrznego jest: ”utrzymanie zdolności do reagowania – odpowiednio do zaistniałej sytuacji – w przypadku wystąpienia zagrożeń bezpieczeństwa publicznego oraz bezpieczeństwa powszechnego, związanych z ochroną porządku prawnego, życia i zdrowia obywateli oraz majątku narodowego przed bezprawnymi działaniami oraz skutkami klęsk żywiołowych, katastrof naturalnych i awarii technicznych.

Analizując współczesne zagrożenia bezpieczeństwa narodowego możemy pokusić się o konstatacje, że ich źródła wywodzą się przede wszystkim ze środowiska naturalnego oraz działalności człowieka. Pomimo faktu, że minęły już czasy zimnowojennej konfrontacji w tym wizja zagłady nuklearnej całej cywilizacji, na naszym globie wciąż obecne są zjawiska proliferacji broni ABC oraz konfliktów lokalnych. Konflikt Gruźiński zdaje się potwierdzać tezę, że możliwość wystąpienia konfliktu zbrojnego na kontynencie Europejskim nie została wyeliminowana, a siła militarna wciąż odgrywa istotna rolę w stosunkach międzynarodowych. Również dążenia wielu państw takich jak Iran, a nawet niektórych organizacji terrorystycznych do zdobycia broni masowej zagłady są dowodem na to, ze świat w XXI wieku nie jest światem bezpiecznym. Zjawiska takie jak terroryzm i przestępczość transnarodowa w dobie globalizacji nabierają coraz większego znaczenia stanowiąc poważne zagrożenie dla ładu i bezpieczeństwa nie tylko poszczególnych państw ale i całego środowiska międzynarodowego. Gwałtowny przyrost populacji w rejonach najbiedniejszych oraz pogłębiająca się polaryzacja między bogatą „północą” i biednym „południem” stanowią obecnie jedne z największych wyzwań dla społeczności międzynarodowej, a nie podjęte w porę wyzwania często stają się zagrożeniami. Postęp cywilizacyjny, oprócz korzyści przynosi nieuchronnie nowe, coraz większe możliwości zagrożeń ludzkości i środowiska .Zagrożenia naturalne na skutek zmian klimatu sieją coraz większe spustoszenie pomimo faktu lepszego ich przewidywania i przygotowania się na ich negatywne oddziaływanie.

Zapewnienie bezpieczeństwa narodowego Polsce to zadanie trudne. W obliczu nowych zagrożeń pojawia się konieczność sprostania im. Problematyka bezpieczeństwa narodowego staje się coraz bardziej popularna. Zauważyć to można na przykładzie uczelni wyższych w naszym kraju. Coraz więcej powstaje kierunków studiów o charakterze bezpieczeństwa narodowego, bezpieczeństwa wewnętrznego. Fakt ten cieszy tym bardziej, że kierunki te spotkały się z wielką popularnością i zainteresowaniem studentów. Ten optymistyczny akcent zakańcza moją pracę, żywię nadzieję na dalszą edukację i popularyzację problematyki bezpieczeństwa narodowego w XXI wieku.


Rozdział 4.

208

Bibliografia

Adamski J.,Nowe technologie w służbie terrorystów, Wyd. TRIO, Warsza-wa 2007.

Balcerowicz B, Strategia obronna państwa, AON, Warszawa 1994. Balcerowicz B. (red.), Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa

narodowego, Warszawa 2002. Bączek P., Zagrożenia informacyjne a bezpieczeństwo państwa polskiego,

Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005. Bąk T., Ciekanowski Z., Teorie bezpieczeństwa, Jarosław 2012. Bąk T.,Rodzaje terroryzmu [w:] Determinanty bezpieczeństwa człowieka a

rozwój regionalny, T. Bąk, Z. Ciekanowski, L. Szot (red.), PWSTE, Jarosław 2013.

Bocian A. F., Polityka gospodarcza- wybrane elementy, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2002.

Chomentowski P., Polski system antyterrorystyczny. Prawno – organiza-cyjne kierunki ewolucji, Difin, Warszawa 2014.

Ciekanowski Z,. Ulijasz B., Zwalczanie terroryzmu w Unii Europejskiej, P W S T – E w Jarosławiu, Jarosław 2015.

Ciekanowski Z. , Infrastruktura telekomunikacyjna jako element kształto-wania bezpieczeństwa ekonomicznego Polski na przełomie XX – XXI wieku, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2005.

Ciekanowski Z., Terroryzm jako forma wywierania presji na społeczeń-stwo [w:] Wektory bezpieczeństwa, T. Bąk (red.), PWSTE, Jarosław 2013.

Ciekanowski Z., Zwalczanie terroryzmu w Polsce, PWSTE, Jarosław 2015. Ciszek M., Ekoterroryzm zagrożeniem dla polityki zrównoważonego rozwo-

ju. Aspekt ideologiczny i praktyczny, INS UPH, Siedlce 2010. Czaputowicz J, System czy nieład? Bezpieczeństwo europejskie u progu

XXI wieku, PWN, Warszawa 1998. Domański R., Gospodarka przestrzenna. Podstawy teoretyczne, Wydaw-

nictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. Doumitt D. P., Conflict in Northern Ireland: The History, the Problem and

the Challenge, New York 1985. Duda D., Terroryzm islamski, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków

2002. Dworecki S. , Od konfliktu do wojny, BUWIK, Warszawa 1996. Dworecki S. , Zagrożenia bezpieczeństwa państwa, AON, Warszawa 1994. Dz. U. nr 104 z 2006 r., poz. 709.

Dz. U. nr 116 z 2000r., poz. 1216. Dz. U. nr 123 z 2001r., poz. 1353 z późn. zm. Dz. U. nr 78 z 1990r., poz. 462 z późn. zm. Dz. U. z 2002r. Nr 74, poz. 676. Dz. U. z 2007r., nr 89, poz. 590, art. 8 ust.1.


Cyberterroryzm

209

Eberhardt P. (red.), Problematyka geopolityczna ziem polskich, Wydawnic-two IGiPZ PAN, Warszawa 2008.

Flis J., Jakubczak R., Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku, wyzwania i strategie, BELLONA, Warszawa 2006.

Gierłowski W., NATO, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1995. Gruszczak I., Unia Europejska wobec przestępczości,Wyd. Uniwersytetu

Jagiellońskiego, Kraków 2002. Hadała P., Mach M., Terroryzm [w:] Współczesne uwarunkowania bezpie-

czeństwa Polski, W. Kustra, J. Truchan, K. Pobuta (red.), PWSTE, Jarosław 2014.

Hołyst B., Terroryzm, T. 1, Wyd. Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2011. Hołyst B., Terroryzm, T. 2, Wyd. Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2011. http://en.southbaltic.eu/index/?id=1afa34a7f984eeabdbb0a7d494132ee

5. http://pl.wikipedia.org/wiki/Bioterroryzm, [dok. online]. http://pl.wikipedia.org/wiki/Bro%C5%84_biologiczna,[dok. online]. http://pl.wikipedia.org/wiki/Cyberterroryzm,[dok. online]. http://pl.wikipedia.org/wiki/Ekoterroryzm, [dok. online]. http://pl.wikipedia.org/wiki/Usama_ibn_Ladin,[dok. online], http://portalwiedzy.onet.pl/18745,haslo.html. http://pracownia.org.pl/dzikie-zycie-numery-

archiwalne,2300,article,5254,[dok. online]. http://www.eszkola.pl/czytaj/Powodzie/3630. http://www.interreg.gov.pl/20072013/EUWT/. http://www.ksiegarnia.beck.pl/pdf/Instytucje_bezpiecze%C5%84stwa_n

arodowego_-_fragmenty.pdf. http://www.liedel.pl/?p=20, [dok. online]. http://www.militis.pl/miedzynarodowe/rodzaje-i-zrodla-wspolczesnych-

zagrozen-bezpieczenstwa-narodowego. http://www.mrr.gov.pl/Rozwoj%20przestrzenny/Polska%20polityka%20

przestrzen-na/Prace%20nad%20KPZK%2020082033/Documents/019e842b34534700a5f73c290ba535efAON_Ekspert1_zag_prz.pdf.

http://www.mrr.gov.pl/Rozwoj%20przestrzenny/Polska%20polityka%20przestrzen-na/Prace%20nad%20KPZK%2020082033/Documents/67e74350b65c4c7ea45dab621bee6646AON_Ekspert2_zag_prz.pdf.

http://www.nato.int/docu/other/pl/treaty-pl.htm/,[dok. online]. http://www.sciaga.pl/tekst/30436-31-powodzie. http://www.tatry.z-ne.pl/. http://www.terroryzm.com, [dok. online]. http://www.wikipedia.org/wiki/Lawina. http://www.wikipedia.org/wiki/Powódź. http://www.wikipedia.org/wiki/Pożar. http://www.wikipedia.org/wiki/Trzęsienie_ziemi.


http://pl.wikipedia.org/wiki/Bro%C5%84_biologiczna

http://pl.wikipedia.org/wiki/Cyberterroryzm

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ekoterroryzm

http://pl.wikipedia.org/wiki/Usama_ibn_Ladin

http://portalwiedzy.onet.pl/18745,haslo.html

http://pracownia.org.pl/dzikie-zycie-numery-archiwalne,2300,article,5254

http://pracownia.org.pl/dzikie-zycie-numery-archiwalne,2300,article,5254

http://www.eszkola.pl/czytaj/Powodzie/3630






http://www.nato.int/docu/other/pl/treaty-pl.htm/

http://www.sciaga.pl/tekst/30436-31-powodzie

http://www.tatry.z-ne.pl/

http://www.terroryzm.com/

http://www.wikipedia.org/wiki/Pow%C3%B3d%C5%BA

http://www.wikipedia.org/wiki/Po%C5%BCar

http://www.wikipedia.org/wiki/Trz%C4%99sienie_ziemi


Rozdział 4.

210

http://www.zjawiska.webpark.pl/ttrzas.htm. Huzarski M., Zmienne podstawy bezpieczeństwa i obronności państwa,

Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2009. International Encyclopedia of Terrorism, Chicago-London 1997. Jaber H., Hezbollah. Walka i zemsta, Bellona, Warszawa 1999. Jakubczak R., Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku,

Wydawnictwo Bellona, Warszawa, 2006. Jałoszyński K. (red.), Współczesne zagrożenia terroryzmem, Wyd. WSPol,

Szczytno 2013. Karolczak K., Encyklopedia terroru, Oficyna wydawnicza „SPAR”, Warsza-

wa 1995. Kitler W., Bezpieczeństwo narodowe. Podstawowe kategorie, dylematy po-

jęciowe i próba systematyzacji, [w:] Towarzystwo Wiedzy Obronnej, Zeszyt Problemowy 2010, Nr 1 (61).

Kitler W., Samorząd terytorialny w obronie narodowej Rzeczypospolitej Polskiej, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2005.

Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. 1997, nr 78, poz. 483), art. 5.

Korycki S., System bezpieczeństwa Polski, AON, Warszawa 1994. Kosmynka S., Od Boga do terroru, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź

2012. Koziej S., Wołkowicz F., Podstawowe założenia polityki bezpieczeństwa i

strategii obronnej,AON,Warszawa 1998. Koziej S., Wołkowicz F., Podstawowe założenia polityki bezpieczeństwa i

strategii obronnej, AON, Warszawa 1998. Lach Z., Łaszczuk A., Skrzyp J., Geografia bezpieczeństwa państw regio-

nu środkowoeuropejskiego, Wydawnictwo Zarządu Geografii Woj-skowej MON, Warszawa 2001.

Lach Z., Skrzyp J., Geopolityka i geostrategia, Wydawnictwo AON, War-szawa 2007.

Leszczyński M., Bezpieczeństwo społeczne a współczesne państwo, Zeszyty Naukowe Marynarki Wojennej, 2011.

Liedel K., J. Marszałek-Kawy, S. Wudarskiego (red. nauk.), Polityczne me-tody zwalczania terroryzmu, Dom Wydawniczy Duet, Toruń 2006.

Liedel K., Rozwiązania organizacyjno-prawne w zakresie przeciwdziałania terroryzmowi w Polsce [w:]Współczesne zagrożenia terroryzmem oraz metody działań antyterrorystycznych, J. Szafrański (red.), Wyd. Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 2007.

Liedel K., System przeciwdziałania terroryzmowi w Polsce. Stan obecny a potrzeba rozwoju [w:] Terroryzm. Globalne wyzwanie, K. Kowalczyk, W. Wróblewski (red.), Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2011.

Liedel K., Terroryzm. Wybrane zagadnienia,COS ABW, Emów 2003. Malendowski W., Mojsiewicz C., Stosunki międzynarodowe, Wydawnictwo

Alta 2, Wrocław, 1998. Mc Clung Lee I., Terrorism in Northern Ireland, New York 1983.

http://www.zjawiska.webpark.pl/ttrzas.htm


Cyberterroryzm

211

Morales Moya P., Notas de respuesta al terrorizmo vasco, Editor Auto. O` Learly B., McGarry J., The Politics of Antagonism: Understanding

Northern Ireland, London and Atlantic Highlands, New Jersey 1996. Olszewski R, Bezpieczeństwo współczesnego świata, Wydawnictwo Adam

Marszałek, Toruń 2005. Pawluczuk J. , Bezpieczeństwo informacyjne podmiotów gospodarczych,

[w:], T. Bąk (red. nauk.), Wektory bezpieczeństwa, Jarosław 2013. Pawluczuk J., Uwarunkowania bezpieczeństwa ekonomicznego państwa,

[w:], T. Bąk, Z. Ciekanowski (red. nauk.), Determinanty bezpieczeń-stwaczłoweka a rozwój regionalny, Jarosław 2013.

Pawłowskiego J., Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa 2002.

Pikulski S., Prawne środki zwalczania terroryzmu, Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego,Olsztyn 2000.

Pospiszyl I., Patologie społeczne, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008. Przemyski R., Strategia wojskowa Rzeczypospolitej Polskiej w kontekście

bezpieczeństwa i obronnościpaństwa, Generalny Zarząd Planowania Strategicznego Sz. Gen. WP, Warszawa 2003.

Raczewska-Rytko M., Procesy globalizacji a demokracja bezpośrednia. [w:] M. Pietraś(red.),Oblicza procesów globalizacji, Wydawnictwo Uni-wersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2002.

Riedel K., Bezpieczeństwo informacyjne w dobie terrorystycznych i innych zagrożeń bezpieczeństwa narodowego, Wydawnictwo Adam Marsza-łek, Toruń 2008.

Rotfeld A., Europejski system bezpieczeństwa, Warszawa 1990. Rutkowski C., Bezpieczeństwo i obronność: strategie-koncepcje-doktryny,

AON, Warszawa 1995. Rutkowski C., Sieć bezpieczeństwa, AON, Warszawa 2009. Schröder D., Der fanatische Nationalismus der IRA[w:] D. Schröder, Terro-

rismus, Gewalt mit politischem Motiv, München 1986. Simonides J., Problemy pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego we

współczesnym świecie, Warszawa, 1983, Skrabacz A., Bezpieczeństwo społeczne, „Zeszyty Naukowe AON”, War-

szawa 2002, nr 3-4. Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warsza-

wa 2002. Stańczyk J., Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Instytut Studiów

Politycznych PAN, Warszawa 1996. Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP 2014, Warszawa 2014. Sulowski S., Brzeziński M., Bezpieczeństwo wewnętrzne państwa, Dom

Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2009. Szymański W., Interesy I sprzeczności globalizacji, Wprowadzenie do eko-

nomii ery globalizacji, Diffin. Warszawa 2004. Ulijasz B., Czynniki kształtujące poziom bezpieczeństwa państwa, [w:],T.

Bąk, Z. Ciekanowski, L. Szot, Determinanty bezpieczeństwa czło-


Rozdział 4.

212

wieka a rozwój regionalny, P W S T – E w Jarosławiu, Jarosław 2013.

Williams P. L.,Al-Kaida. Bractwo terroru, Wyd. Studio Emka, Warszawa 2002.

Wojnarowski J., System obronności państwa, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2005.

Zięba R, Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodo-wych, Wydawnictwo Naukowe Grado, Toruń 2005.

Zięba R., Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.

Zięba R., Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2001.

Żukowska K., Gracik M., Bezpieczeństwo międzynarodowe. Teoria i praktyka, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2006.