1

Bieszczady - wstęp Bieszczady zajmują najbardziej na południowym-wschodzie wysunięty skrawek Polski. Stanowią one częsć głównego łuku karpackiego i są pierwszym członem Karpat Wschodnich, zaczynających się od doliny Sanu, Osławy, Osławicy i Laborca. W granicach Polski znajduje się jedynie skrajnie zachodnia ich częsć, czyli Bieszczady Zachodnie przechodzące ku zachodowi (za Przeł. Łupkowską) w Beskid Niski, natomiast ku wschodowi (za Przeł. Użocką) w Bieszczady Wschodnie. Po południowej stronie wododziału karpackiego, na Słowacji noszą one nazwę Bukovske Vrchy. Podział turystyczny tych gór kłóci się często z jednostkami fizycznogeograficznymi. Na szczególną uwagę zasługuje przyroda bieszczadzka. Klimat Bieszczadów, jest dość zróżnicowany i ściśle wiąże się z rzeźbą terenu i wysokością n.p.m. Wyraźny jest tu wpływ kontyntntalnych mas powietrza napływających znad Europy Wschodniej i niosących niskie temperatury w zimie i wysokie latem. Miesza się ono z suchym powietrzem znad Nizin Węgierskich. Średnia temp. roczna wynosi 5 C, w lecie osiąga ona 16 C a w zimie spada do -5 C. Opady roczne od 800 mm w rejonie Przedgórza Bieszczadzkiego osiągają swe maksimum w rejonie pasm okalających Cisną i wynoszą tam 1150 mm. Największa ilość opadów przypada na lipiec (140-150 mm). Stosunkowo suche i dogodne do uprawiania turystyki są: styczeń i luty oraz przełomy maja i czerwca oraz sierpnia i września. Pokrywa śnieżna zalega w Bieszczadach przez 150-200 dni osiągając grubość w wyższych partiach nawet do 200-300 cm. Budowa geologiczna Bieszczadów, podobnie jak i innych Zewnętrznych Karpat fliszowych jest dość monotonna. Występują tu dość grube (do kilku km.), serie piaskowców przewarstwiających się z łupkami ilastymi, mułowcami i iłowcami. Twory te znane są pod wspólną nazwą fliszu karpackiego i tworzyły się od górnej jury poprzez kredę do dolnego trzeciorzędu, czyli paleogenu na dnie zbiornika tzw. Oceanu Tetydy. W czasie oligoceńskich i mioceńskich ruchów górotwórczych zostały odkłute, czyli oderwane od pierwotnego podłoża i pchnięte ku północy na odległość kilkudziesięciu kilometrów, tworząc szereg ponasuwanych na siebie płaszczowin. Spoczywają one na krystalicznym podłożu platformy paleozoicznej. Twarde, odporne na wietrzenie piaskowce wypreparowały szereg malowniczych grzęd skalnych np. w rejonie Krzemienia, Halicza czy Dwernika-Kamienia. Podatne na pęcznienie i śliskie łupki są przyczyną powstawania licznych osuwisk tamujących często naturalne drogi odpływu wód. Najbardziej znanymi w Bieszczadach są osuwiska na stokach Chryszczatej z 1907 r. - "Zwiezło" i jez . Duszatyńskie oraz osuwisko nad Wetliną na stokach Połomy tworzące jez. Szmaragdowe (1980 r.). Tradycyjnie największe bogactwo mineralne Karpat - ropa naftowa zostało już w Bieszczadach wyczerpane, funkcjonuje jedynie niewielka kopalnia w Czarnej. Sporadycznie eksploatuje się surowce skalne, głównie piaskowiec w ok. Rabego, Nasicznego, w pasmie Ostrego k. Lutowisk i w Bóbrce k. Myczkowców. Interesującym lecz nie wykorzystanym bogactwem są wody mineralne zwłaszcza szczawy i solanki w rejonie Komańczy, Szczawnego, Baligrodu (wody siarczkowe) i Polańczyka. W ok. Rabego znajdują się unikalne w Polsce szczawy arsenowe z zawartością żelaza. Zbieraczy minerałów mogą zainteresować kwarce górskie (tzw. diamenty marmorskie) oraz minerały arsenu i żelaza w okolicy Rabego. Rzeki Bieszczadów, odprowadzają swe wody do Morza Bałtyckiego, wyjątek stanowi tu dorzecze Strwiąża w ok. Ustrzyk Dolnych należące do zlewni Morza Czarnego. Główną rzeką jest San wypływający na wschód od szczytu Piniaszkowy (961 m) w rejonie Przeł. Użockiej.

2

Największymi jego dopływami w rejonie Bieszczadów są: Osława (dł. około 55 km) wypływająca na południowo-zachodnich stokach Matragony; Solinka (45 km) biorąca swój początek pod Rosochą i Strybem; Hoczewka (25 km), zwana w swym górnym biegu Jabłonką, ze źródłami w rejonie Wołosania; Wetlina zbierająca wody z Górnej Solinki wypływającej spod Krzemieńca (1221 m) i Małej Rawki (1267 m) i Wetlinki płynącej spod Połóniny Wetlińskiej oraz północnych stoków Działu; Wołosaty wypływający w kotle pomiędzy Krzemieniem, Szerokim Wierchem i Tarnicą. W przeważającej mierze rzeki te płyną dolinami równiległymi do grzbietów podkreślając, zwłaszcza w rejonie Otrytu, Ostrego i Żukowa, rusztowy charakter tych gór. W wielu miejscach tworzą atrakcyjne widokowo przełomy jak np.: San pod Kiczerą Sokolicką, Czereszenką i przez Pasmo Otrytu; Solinka koło Bukowa oraz powyżej Terki; Górna Solinka pomiędzy Jawornikiem a Działem; Wetlina koło Zawoju oraz Prowcza pomiędzy Połoninami Wetlińską a Caryńską. Podził turystyczny :

pasmo graniczne pomiędzy Przeł. Łupkowską a Przeł. Użocką, stanowiące wododział karpacki z kulminacjami Okrąglika(1100 m), Rabiej Skały (1199 m), Kremenarosa (1221 m), Rozsypańca (1273 m) - gdzie łączy się z pasmem połonin - oraz Połoniny Bukowskiej (Kińczyk Bukowski 1251 m);

pasmo połonin ciągnące sią od Smereka (1222 m) poprzez Połoniny: Wetlińską (1253 m) i Caryńską (1297 m), gniazdo Tarnicy (1346 m) do Rozsypańca (1273 m);

pasmo Wysokiego Działu z kulminacją Wołosania (1071 m) i rozległym masywem Chryszczatej (997 m) pomiędzy dolinami Osławy, Hoczewki i Solinki;

pasmo Łopiennika (1069 m) i Durnej (979 m) zwane też "grzbietem baligrodzkim" rozciągające się pomiędzy dolinami Jabłonki i Solinki.

pasma na północ od Sanu (wg geografów Przedgórze Bieszczadzkie) czyli Otryt (Trochaniec 939 m), Ostre (804 m), Żuków (768 m) i Jaworniki (909 m).

Podział fizykogeograficzny : Podziały geograficzne opierają się głównie na koncepcji Mieczysława Klimaszewskiego i Jerzego Kondrackiego.

Wg Klimaszewskiego granica od Przeł. Łupkowskiej kieruje się na wschodzie wzdłuż doliny Smolniczka do Osławy i w górę do Przeł. Szczerbanówka a następnie w dół biegu Solinki do Sanu i do jego źródeł pod Przeł. Użocką.

Kondracki prowadzi granicę od Przeł. Łupkowskiej doliną Osławy i od jej ujcia do Sanu w górę tej rzeki pod Przeł. Użocką.

Pasma Otrytu, Ostrego i Żukowa zaliczane są więc przez geografów do tzw. Przedgórza Bieszczadzkiego, traktowanego jako część Gór Sanocko-Turczańskich. Pasma Wysokiego Działu oraz Łopiennika-Durnej Klimaszewski włącza do Beskidu Niskiego.

3

Historia Bieszczad

Bieszczady czyli "Beschad alpes Poloniae" wymieniane są po raz pierwszy w 1269 r. w węgierskim dokumencie dotyczącym przebiegu granicznego grzbietu górskiego ponad Jaśliskami. Długosz nazywał je "Beyszkod". W XV i XVI w. używa się nazw Byesczad, Byeskad, Byesczadi czy Beskidy. Nazwy te zawsze oznaczały działy graniczne (w domyśle granica Polski i Węgier). W czasie wędrówki ludów przeszli przez te tereny Chorwaci, a od XI do XIV wieku były to ziemie sporne pomiędzy Polską, Rusią a Węgrami. Dopiero w 1340 r. Kazimierz Wielki włączył na stałe Bieszczady w skład Ziemi Sanockiej. Pod koniec XIV w. duże połacie ziem przypadły rodom Kmitów i Balów, które kolonizowały tereny nad Sanem i Hoczewką. Od XV stulecia zakładane były nowe osady na tzw. prawie wołoskim, zasiedlane przez przybyłych z południowych Karpat i Bałkanów pasterzy pochodzenia wołoskiego. Bieszczady przez długie wieki pozostawały na uboczu spraw wielkiego świata, rozgrywających się na terenie Rzeczypospolitej. Życie tutejszej ludności było dość prymitywne. Hodowano bydło i woły sprzedawane na targach w Lutowiskach, Baligrodzie i Bukowsku. Wypalano węgiel drzewny, istniały dwie huty żelaza w Cisnej i Rabem. Od XIX wieku rozpoczęto masową eksploatację bieszczadzkich lasów oraz (na obrzeżach regionu) wydobycie ropy naftowej. W XIX w. przez góry przewinęli się tak znani pisarze jak A. Fredro, Z. Kaczkowski, W. Pol. W czasie I Wojny Światowej na przełomie 1914/15 r. front dwukrotnie przeszedł przez Bieszczady. Szczególnie ciężkie walki toczyły się w rejonie Wysokiego Działu. Pozostały po nich zarośnięte już dziś cmentarze na Chryszczatej i Magurycznem. W 1918r. doszło do kilku starć pomiędzy ukraińskimi oddziałami Semena Petlury a polską samoobroną. W okresie międzywojennym nastąpiło znaczne uaktywnienie się ludności ukraińskiej w duchu narodowym. Z chwilą wybuchu II Wojny Światowej działania w Bieszczadach ograniczyły się do wysadzenia przez polskich saperów wylotu tunelu kolejowego na Przeł. Łupkowskiej. Przełęcz tę Niemcy przekroczyli dopiero 12 września zajmując niemal bez oporu cały region. Po zakończeniu kampanii wrześniowej Niemcy i ZSRR podzieliły między siebie Bieszczady przeprowadzając granicę wzdłuż linii Sanu. Po 22 czerwca 1941 r. całe góry znalazły się pod okupacją niemiecką. W czasie wojny działały tu oddziały partyzantki AK, BCh oraz oddziały samoobrony i partyzantka sowiecka. W 1940 r. istniał tu stały szlak przerzutowy na Węgry. Z końcem 1944 r. wojska IV Frontu Ukraińskiego wyparły Niemców z terenu Bieszczadów, a w 1945 r. dostał się on w niepodzielne władanie oddziałów UPA. Ciężkie walki oddziałów polskich z ukraińskim podziemiem trwały do końca 1947 r. Zakończyły się operacją "Wisła" w trakcie której obok szeregu działań militarnych prowadzono też systematyczne wysiedlanie ludności ukraińskiej na Ziemie Odzyskane i do ZSRR. Bieszczady wyludniły się wówczas niemal zupełnie. Dnia 15 lutego 1951 r. doszło do zawarcia umowy o wzajemnej wymianie terytoriów. Polska została zmuszona do oddania 480 km2 tzw. "kolano Bugu", czyli obszar po lewej stronie Bugu

4

na zachód od Sokala między Sołokiją a Bugiem, w zamian otrzymała obszar o tej samej powierzchni w rejonie Bieszczadów z małymi miasteczkami Ustrzyki Dolne i Lutowiska. Poniższe mapy, które przedstawiają przebieg granicy przed rokiem 1951 przesłał mi Pan Grzegorz Słomczyński za co bardzo mu w tym miejscu dziekuję.

5

Wymiana ta spowodowana została odkryciem na terenie polskim pokładów węgla kamiennego. Po uzyskaniu wspomnianego obszaru Związek Radziecki wybudował tam kilka kopalni węgla o przeciętnej rocznej zdolności wydobywczej ok. 15 mil. ton. Ponadto obszar ten charakteryzował się dobrymi glebami. Polska otrzymała natomiast obszar górski o słabych glebach i wyczerpanych złożach ropy naftowej. Po zagospodarowaniu w ciągu lat stał się on jednak bardzo atrakcyjny turystycznie, a z czasem wybudowano na nim zaporę wodną na Sanie w Solinie, mającą także znaczenie gospodarcze ze względu na umiejscowioną tam elektrownię wodną. Po roku 1956 powróciła część rdzennej ludności tych terenów. Lata pięćdziesiąte to powstanie szeregu osad leśnych. W roku 1962 oddano do użytku dużą obwodnicę bieszczadzką: Lesko - Cisna - Ustrzyki Grn. - Ustrzyki Dln. oraz zaporę w Myczkowicach. Również w latach sześćdziesiątych wybudowano drogę Hoczew - Czarna zwaną małą obwodnicą bieszczadzką, drogę Zagórz - Komańcza oraz zaporę w Solinie.

6

Fauna i flora Bieszczad Odrębnośc przyrody Bieszczadów znajduje swój wyraz również w składzie flory i układzie pięter roślinnych. Występuje tu ponad 900 gatunków roślin naczyniowych, 300 gatunków porostów, 250 gatunków mchów. Wśród roślin spotykamy 30 gatunków charakterystycznych dla Alp i Bałkanów lub wystpujących wyłącznie w Karpatach Wschodnich. Należą do nich m.in. wilczomlecz karpacki, goździk skupiony, fiołek dacki, chaber Kotschego, wężymord górski, ciemiężyca biała, ostrożeń wschodniokarpacki. O ile w Tatrach wyróżnia się 5 pięter roślinnych: pogórza (do 700 m npm), regla dolnego (do 1250 m), regla górnego (do 1550 m), kosodrzewiny (do 1800 m) i hal (do 2300 m) - to w Bieszczadach są tylko 3 piętra. Obserwuje się przy tym ich obniżenie w stosunku do pięter tatrzańskich. W najniżej położonych dolinach występuje las bukowy, bukowo-jodłowy i olszyna. Od wysokości ok. 600 do 1150 m w kompleksach leśnych dominuje buk z domieszką jodły i jawora oraz rzadko występującego świerka. Górną granicę lasu tworzą karłowate buki, pozbawione prawie pnia.

Buk Jodła Olszyna Powyżej 1150 m w Bieszczadach znajdują się połoniny (odpowiednik tatrzańskiego piętra halnego). Jest to piętro roślinności porastającej wierzchowiny górskie, charakteryzujące się występowaniem różnych gatunków traw i roślin wschodniokarpackich. Brak jest natomiast w Bieszczadach piętra górnego regla (lasów szpilkowych) i piętra kosodrzewiny. Podobnie jak flora, tak i fauna bieszczadzka należy do wyjątkowych. Spotkac tu można gatunki wschodnie, południowe (pontyjskie), a nawet podzwrotnikowe. Przedstawicielami tej grupy są: muchołówka i wąż Eskulapa.

7

Specyficzne warunki, duże zalesienie, małe zaludnienie decydują o występowaniu takich gatunków jak:

niedźwiedź brunatny (ok. 20 osobników, co stanowi 70% liczby wszystkich niedźwiedzi w

Polsce)

wilk (100-150 sztuk, leśnicy twierdzą, że jest znacznie więcej)

jeleń karpacki ryś (ponad 100 sztuk)

żbik żubr, który w latach 1963-66 został introdukowany w Bieszczady

8

W lasach i na połoninach spotyka się około 200 gatunków ptaków. Do naciekawszych należą: płochacz halny, siwerniak, orzeł przedni, sęp kasztanowaty, puchacz (gatunek ginący), drozd skalny i coraz częściej spotykany nad rzekami bocian czarny.

puchacz orzeł przedni Obszary górskie zasiedlają rzadkie gatunki płazów: salamandra plamista i traszka górska. Z grupy owadów, w Bieszczadach spotkac można m.in. jelonka rogacza, nadobnicę alpejską, biegacza zielonozłotego. Rząd gadów reprezentuje m.in. jaszczurka zwinka, żmija zygzakowata, gniewosz plamisty i wąż Eskulapa, niszczony bezmyślnie przez turystów i robotników leśnych ze względu na swoje podobieństwo do żmii.

9

Bieszczadzki Park Narodowy

Utworzony na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z dn. 4 VIII 1973 r. (faktyczną działalność rozpoczą od dn. 11 XI 1973 r.). Kilkakrotnie powiększany, ostatniorozporządzeniem Rady Ministrów z dn. 25 I 1991 r. Park obejmuje najciekawsze pod względem krajobrazowym i przyrodniczym partie górskie Bieszczadów o łącznej powierzchni 29 201 ha (poprzednio 15 710 ha). Ścisłą ochroną objęto 3 045 ha w tym cały obszar połonin. W skład parku wchodzą: grupa szczytów gniazda Tarnicy i Halicza z

Szerokim Wierchem, Bukowym Berdem, Krzemieniem, Rozsypańcem i Połoniną Bukowską,Połonina Caryńska, grupa Wielkiej Rawki i pasmo Połoniny Wetlińskiej i Smereka oraz grupa Wielkiej Rawki z pasmem granicznym aż po Rabią Skałę.

Mapa Parku

Adres Biura Bieszczadzki Park Narodowy Ustrzyki Górne 38-714 Ustrzyki Górne GMINA : Lutowiska TEL/FAX : (013) 461 06 10, (013) 461 06 50

Regulaminy Parku Bieszczadzki Park Narodowy o powierzchni 290 km2 jest największym polskim górskim parkiem narodowym. Głównym celem Parku Narodowego jest ochrona przyrody i krajobrazu, a więc tego, co stanowi o atrakcyjności turystycznej Bieszczadów, które stanowią fragment polskich Karpat Wschodnich. Stanowi on centralną część pierwszego na świecie trójstronnego Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery "Karpaty Wschodnie" utworzonego pod patronatem programu UNESCO-MaB ("Człowiek i Biosfera"). W skład MRB "KW", oprócz Bieszczadzkiego Parku Narodowego wchodzą po stronie polskiej Park Krajobrazowy Doliny Sanu i Ciśniańsko-Wetliński PK. Na Ukrainie - Użański Park Narodowy l Nadsański Park Krajobrazowy oraz na Słowacji - Park Narodowy "Połoniny". Obszar Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery wynosi obecnie 2 132 km2, co stanowi o jego znaczeniu dla ochrony przyrody tej części Europy. Bieszczadzki Park Narodowy został wyróżniony Dyplomem Europejskim przyznawanym przez Radę Europy za najcenniejsze zasoby przyrodnicze i prawidłowe nimi zarządzanie. Poza współpracą z sąsiadami słowackimi i ukraińskimi Park współpracuje również na podstawie dwustronnego porozumienia z Parkiem Narodowym "Vanoise" położonym w Alpach

10

Francuskich. Jest to jedyny obszar w Europie, gdzie przyroda zastąpiła gospodarkę człowieka. Po 1947r. Bieszczady, wcześniej przeludnione, przez wiele lat pozostawały niezamieszkałe. Nawet obecnie - przy gęstości zaludnienia od 0,6 do 20 mieszkańców na km2 wpływ gospodarki człowieka na przyrodę jest nieznaczny, Lesistość Bieszczadów wynosi około 80%, co stanowi o ich atrakcyjności, a zarazem jest to jeden z największych w Europie kompleks pierwotnych i naturalnych drzewostanów bukowych. Bieszczadzki Park Narodowy jest jedynym Parkiem w Polsce, chroniącym jednocześnie wszystkie krajowe duże ssaki i drapieżniki włącznie z niedźwiedziem brunatnym, wilkiem, rysiem i żbikiem. Powiodła się również reintrodukcja występujących tu wcześniej bobrów i żubrów. Park stanowi także ostoję dla rzadkich gatunków ptaków, w tym orła przedniego i puchacza. Najbardziej charakterystyczną cechą krajobrazu Parku są unikalne w skali Polski, długie pasma górskich łąk położonych ponad górną granicą lasu, zwane połoninami. Z uwagi na położenie geograficzne w Parku występują zarówno zachodnio- jak i wschodniokarpackie zbiorowiska roślinne i gatunki, w tym wiele chronionych i zagrożonych. Najwyższe partie Bieszczadów stanowią niezwykle atrakcyjne pod względem turystycznym obszary, w szczególności dla wędrówek pieszych i konnych. Istniejąca na terenie Parku sieć pieszych szlaków turystycznych o długości przeszło 130 km stwarza znakomite warunki do bliskiego kontaktu z przyrodą w trakcie ich zwiedzania. Bieszczadzki Park Narodowy jest jedynym górskim parkiem narodowym w Polsce, który propaguje turystykę konną. Sieć tras konnych o łącznej długości 142 km pozwala na kilkudniowe wyprawy, prowadzone przez licencjonowanych przewodników. Postoje zaplanowane są w specjalnie do tego celu przygotowanych pięciu stanicach usytuowanych wzdłuż trasy. Zaprojektowano je tak, by umożliwić korzystanie z noclegów i wyżywienia w standardzie dostosowanym do życzeń klienta. Począwszy od standardu traperskiego (biwaki, schrony) poprzez schroniska górskie, a skończywszy na hotelach dla podróżnych oczekujących najwyższej jakości usług. Zachowawcza Hodowla Konia Huculskiego BPN w Wołosatem jest jednym z dwóch w Polsce ośrodków szkoleniowych dla przodowników górskiej turystyki konnej PTTK. Oferuje też naukę jazdy konnej dla młodych, mniej doświadczonych turystów, która pozwoli im na oswojenie się z koniem oraz krótkie wycieczki dla bardziej zaawansowanych jeźdźców. Oferta usług konnych dotyczy całego roku z możliwością zakwaterowania w dobrym standardzie i prowadzenie zajęć przy niesprzyjającej pogodzie w krytej ujeżdżalni. Usługi jazdy konnej prowadzą doświadczeni i licencjonowani instruktorzy, także w innych stanicach położonych przy trasach konnych. Do innych atrakcji należą przejażdżki dla rodzin i małych grup bryczkami konnymi, a zimą saniami. Środowisko przyrodnicze tych gór posiada wyjątkowe walory w postaci rozległych karpackich lasów regla dolnego, z mało naruszonym krajobrazem, poprzecinanym czystymi potokami i rzekami oraz malowniczymi bezludnymi dolinami z niewielkimi zasobami kulturowymi po dawnych wsiach. Turystyka na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego oraz całego Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery podporządkowana jest głównemu celowi jakim jest ochrona zasobów

11

przyrodniczych i krajobrazowych. Wyznaczone i dobrze oznakowane szlaki turystyczne piesze, z całym systemem punktów informacyjno-kasowych, deszczochronami i punktami usługowymi dają możliwość przejścia i zwiedzenia najciekawszych partii Bieszczadów, bez naruszania przepisów obowiązujących w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Szczególnie zalecaną jest na terenie Parku turystyka edukacyjna. Są to głównie piesze wędrówki połączone z poznawaniem przyrody. Bieszczadzki Park Narodowy posiada odpowiednie do prowadzenia tego typu zajęć (dla grup turystycznych i młodzieży szkolnej) zaplecze - obiekty noclegowe średnim turystycznym standardzie zlokalizowaną w różnych częściach Parku. Zgłaszającym się grupom Bieszczadzki Park Narodowy proponuje kilkudniowe lub kilkugodzinne wycieczki, prelekcje, pogadanki, filmy edukacyjne, kilkudniowe warsztaty, prowadzone przez odpowiednią kadrę dydaktyczną i terenową. Główną instytucją edukacyjną jest Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny BPN w Ustrzykach Dolnych, dysponujący muzeum, salami wykładowymi oraz stacjami terenowymi. Ośrodek Informacyjno-Edukacyjny BPN w Lutowiskach jest głównym organizatorem i źródłem informacji dla osób indywidualnych i grup turystycznych udających się w Bieszczady. Celem zasadniczym Ośrodka jest informacja społeczeństwa odwiedzającego Park o zasadach jego zwiedzania, zasobach przyrodniczych, kulturowych, świadczonych usługach przez podmioty gospodarcze, imprezach sportowych i kulturowych. Ośrodek zajmuje się promocją twórczości bieszczadzkich artystów i rzemieślników, prezentując ich twórczość między innymi na wystawach czasowych i targach turystycznych. Ośrodek dysponuje własną bazą noclegową z wyżywieniem w obiekcie w Lutowiskach oraz innych obiektach znajdujących się na terenie Parku. Bieszczadzki Park Narodowy dysponuje własną bazą noclegową w Tarnawie, Wołosatem i Suchych Rzekach, która szczególnie od września do maja może być wykorzystywana na obozy młodzieżowe, wycieczki sobotnio-niedzielne oraz zakwaterowanie osób indywidualnych. Dzierżawione obiekty Parku takie jak "Hotelik Biały" w Ustrzykach Górnych oraz "Hotelik pod Tarnicą" w Wołosatem, a także "Bar pod Tarnicą" w Wołosatem uzupełniają bazę noclegową i gastronomiczną w centrum Bieszczadów. W Parku znajdują się obiekty należące do PTTK. które świadczą pełny zakres usług noclegowo-wyżywieniowych ("Hotel Górski" w Ustrzykach Górnych l Wetlinie, bacówki turystyczne pod Małą Rawką, Jaworzcu, Honem w Cisnej, schronisko w Wetlinie) z odpowiednimi parkingami i polami kampingowymi. Największy kamping w Bieszczadach w "Górnej Wetlince" położony przy dużej obwodnicy (dawna ferma PGR). Oprócz pól namiotowych, baru, sanitariatów, posiada on stałe uzbrojenie, miejsca dla karawaningu i krytą scenę z widownią w formie amfiteatru, na której odbywają się w sezonie turystycznym liczne imprezy plenerowe i występy zespołów regionalnych. Położenie geograficzne trzech sąsiednich państw: Polski, Słowacji l Ukrainy - stwarza szczególne warunki do szeroko pojętej współpracy przygranicznej. Od 1 lipca 1999r. na mocy Umowy między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej, a Rządem Republiki Słowackiej i

12

przekraczaniu granicy na szlakach turystycznych utworzono na terenie woj. podkarpackiego cztery przejścia na szlakach turystycznych, tj. Roztoki Górne - Ruskie Sedło, Balnica - Osadne, Czeremcha - Certyżne k/Jaślisk, kolejowe przejście w Łupkowle i przejście graniczne Barwinek - Vysny Komorni. W najbliższej przyszłości ma być otwarte przejście graniczne z Ukrainą Krościenko - Smolnica oraz planowane przejście turystyczne piesze Żurawin - Boberka. Turystyka przygraniczna uatrakcyjni ofertę turystyczną Bieszczadów i umożliwi kontakty miejscowej ludności zamieszkującej strefę przygraniczną. Jednym z największych atrakcji turystycznych jest Bieszczadzka Kolejka kursująca sezonowo na trasie Majdan - Cisną - Przysłup, w przyszłości do Wetliny. Oznakowano i dopuszczono do zwiedzania Górną Dolinę Sanu, która z uwagi na położenie przygraniczne, krajobraz i cenne zabytki kulturowe staje się dużą atrakcją dla zwiedzających Bieszczadzki Park Narodowy. Kulturowy wypas owiec w Brzegach Górnych, pasące się konie huculskie w Wołosatem oraz nowe ścieżki przyrodnicze wykonywane przez Park, Lasy Państwowe i Urzędy Gmin stanowią nowy element w udostępnianiu Bieszczadów do zwiedzania. W okresie zimowym Bieszczady są "puste" i mało odwiedzane przez turystów. Dobra baza noclegowa i żywieniowa stwarza warunki narciarskie dla turystyki ski-tourowej, śladowej i biegowej. Ponadto wyciągi narciarskie w Ustrzykach Dolnych oraz rekreacyjny wyciąg narciarski BPN w Ustrzykach Górnych, zimowa turystyka konna, kryte baseny kąpielowe w Ustrzykach Dolnych i Smereku - daje możliwość odwiedzania Bieszczadów o tej porze roku z atrakcyjnym programem pobytu. Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe - z racji swojej misji "ratowania ludzi potrzebujących pomocy w górach" spełnia podstawową funkcję poczucia bezpieczeństwa osób zwiedzających Park i Bieszczady. Posiada stałe stacje m.in. Centrala Sanok, Stacja Ratunkowa w Ustrzykach Górnych, Połonina Wetlińska, Bacówka pod Małą Rawką i inne punkty dające możliwość wezwania pomocy w razie potrzeby. Bieszczadzki Park Narodowy chroni fragmenty wschodnio-karpackiej przyrody w polskiej części Bieszczadów Zachodnich. Odpowiednio zarządzany i szanowany przez zwiedzających, gestorów turystyki oraz ludność miejscową daje szansę utrzymania niezmienionych zasobów przyrodniczych jako zasadniczego czynnika rozwoju usług, z których wszyscy możemy czerpać korzyści.

13

Parki krajobrazowe

Wokół Bieszczadzkiego Parku Narodowego rozciągają się dwa Parki Krajobrazowe: - park krajobrazowy Ciśniańsko-Wetliński - park krajobrazowy Doliny Sanu Przebywając na terenie parku krajobrazowego pamiętaj o obowiązujacych tutaj prawach:

nie niszcz i nie uszkadzaj rosnących tu roślin i drzew, nie zakłócaj spokoju zwierzętom, nie wprowadzaj do lasu psów bez smyczy, nie zaśmiecaj terenu Parku, odpadki zabierz ze sobą, nie rozpalaj ognisk, nie zanieczyszczaj wód, nie myj pojazdów nad rzeką lub potokiem, parkuj i biwakuj

wyłącznie w miejscach specjalnie do tego wyznaczonych.

Park Krajobrazowy Ciśniańsko-Wetliński

Utworzony został rozporządzeniem Wojewody Krośnieńskiego w marcu 1992 r. Położony jest w południowo-wschodniej części województwa krośnieńskiego i wyodrębniony został z utworzonego w 1991 r. Wschodniobeskidzkiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, który spełnia funkcję strefy ochronnej Parku.

Park reprezentuje tereny wyróżniające się szczególnym pięknem krajobrazu, wysokim stopniem naturalności środowiska przyrodniczego oraz znaczną atrakcyjnością turystyczną i rekreacyjną.

Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy wchodzi w skład Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery "Karpaty Wschodnie" i stanowi równocześnie otulinę Bieszczadzkiego Parku Narodowego od strony zachodniej.

14

Park obejmuje pow. 46 tys. ha, jest terenem o charakterze leśnym, bowiem lasy zajmują 83% jego ogólnej powierzchni. Położenie Parku na głównym wododziale Karpat stanowi o jego ważnym znaczeniu dla gospodarki wodnej zarówno Karpat jak i Niżu Polskiego.

Dominującym zespołem leśnym Parku jest buczyna karpacka. Flora roślin naczyniowych liczy blisko 940 gatunków z czego blisko 170 gatunków to rośliny górskie. Fauna Parku posiada charakter typowo górski z wszyskimi charakterystycznymi jego przedstawicielami.

Szczególny urok w krajobrazie mają liczne na tym terenie przełomy rzeczne i progi skalne na licznych potokach górskich oraz grzędy skalne i wychodnie. Najbardziej cenne, typowe lub unikalne fragmenty przyrody ożywionej oraz nieożywionej objęte są ochroną rezerwatową. Rezerwaty projektowane to siedem obiektów przyrody ożywionej o ogólnej powierzchni 2,370 ha.

Wysoka atrakcyjność turystyczna terenu wynikająca z wybitnych wartości środowiska przyrodniczego sprzyja rozwojowi turystyki i rekreacji. Szlaki turystyczne udostępniają najciekawsze partie terenu prowadząc trasy zarówno grzbietami górskimi jak i malowniczymi dolinami.

Park Krajobrazowy Doliny Sanu

Park Krajobrazowy Doliny Sanu wchodzi w skład Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery "Karpaty Wschodnie" i stanowi równocze�nie otulinę Bieszczadzkiego Parku Narodowego od strony północno-wschodniej.

Park obejmuje pow. 35 635 ha.

15

Rezerwaty przyrody

W obrębie Ciśniańsko-Wetlińsiego Parku Krajobrazowego

Olszyna Łęgowa w Kalnicy - pow. 13,69 ha.

Rezerwat lesny ustanowiony w 1971 r. położony w zakolu szosy obejmuje fragment górskiego lasu łęgowego z udziałem olszyny czarnej. Rezerwat znajduje się niedaleko szlaku czerwonego, z którego należy odbić między Smerekiem i Kalnicą w kierunku tej ostatniej.

Cisy na Górze Jawor - lesny pow. 3,02 ha.

Rezerwat utworzony w 1957 r. obejmuje fragment lasu jodłowo-bukowego o charakterze pierwotnym z dużym skupiskiem cisów. Rezerwat znajduje się niedaleko szlaku zielonego, z którego należy odbić w okolicach Waltera, lub szlaku czrnego, z którego trzeba zejść we wsi Łubne. Gmina Baligród.

Gołoborze - pow. 13,9 ha.

Rezerwat geologiczny utworzony w 1969 r. obejmuje stok wzgórza pokrytego naturalnym głazowiskiem piaskowców istebiańskich, stopniowo zarastającego lasem. U podnóża rezerwatu w korycie potoku źródła wód arsenowych. Na przeciwległym stoku stara sztolnia, a wyżej odkrywka skalna. W głębi ciekawe granie i formy skalne oraz rumowiska głazów. Rezerwat znajduje się ok. 2 km od szlaku niebieskiego, z którego odbijamy w chwilę po opuszczeniu Baligrodu. Gmina Baligród.

Sine Wiry - pow. 450,49 ha.

Rezerwat krajobrazowy ustanowiony w 1988 r. obejmujący przełomowy odcinek doliny rzeki Wetliny od Zawoju aż do jej ujscia do Solinki w rejonie Polanek wraz z otaczającym je lasem. Rezerwat znajduje się przy szlaku zielonym, w okolicy przeł. Szczycisko. Gmina Cisna.

Zwiezło - pow. 1,74 ha. - scisły

Rezerwat geologiczny ustanowiony w 1957 r. obejmuje dwa Jeziorka Duszatyński.

16

Powstały one na skutek wielkiego osuwiska w 1907 r. W otoczeniu widoczne nienaturalne zwały i zagłębienia z tzw. diabelskim młynem, a w wodzie jeziorek pnie powalonych drzew. Jeziorka (dolne o pow. 0,45 ha, głęb. 6,2 m i górne o pow. 1,25 ha i głęb. 5,8 m) wraz z otaczającym je jodłowo-bukowym lasem tworzą rezerwat scisły. Dojscie do Komańczy szlakiem czerwonym. Gmina Komańcza.

Woronikówka - pow. 14,84 ha.

Rezerwat lesny ustanowiony w 1989 r. położony na zboczu góry Walter (d. zw. Woronikówką) koło miejscowosci Jabłonki, obejmujący fragment lasu z naturalnym stanowiskiem cisa pospolitego. Gmina Baligród.

Pozostałe

Bobry w Uhercach - pow. 27,12 ha.

Rezerwat faunistyczny utworzony w 1994 r., obejmuje fragment doliny Olszanki z siedliskiem bobra europejskiego. Rezerwat znajduje się niedaleko szlaku zielonego, z którego należy odbić w okolicach Zwierzynia. Gmina Olszanica.

Dźwiniacz - pow. 10,51 ha.

Rezerwat florystyczny utworzony w 1987 r., obejmuje torfowisko wysokie oraz bór bagienny ze swierkiem. Gmina Lutowiska.

Hulskie im. Stefana Myczkowskiego - pow. 189,87 ha.

Rezerwat lesny utworzony w 1983 r. w częsci (87,03 ha) podlegający scisłej ochronie. Obejmuje duży fragment lasów jodłowo-bukowych porastających pd. zbocza Otrytu od doliony Sanu aż do szczytu Hulskie. Lasy rezerwatu są ostoją wielu gatunków zwierząt m.in. niedźwiedzia, orła przedniego, węża Eskulapa. Rezerwat znajduje się przy szlaku niebieskim, na paśmie Otrytu. Gmina Lutowiska.

Krywe - pow. 511,73 ha.

Rezerwat utworzony w 1991 r. obejmuje przełomowy odcinek doliny Sanu w rejonie miejscowosci Krywe. W obręb rezerwatu wchodzą obszary lesne i łąki oraz fragment

17

koryta rzeki z wieloma interesującymi zbiorowiskami roslinnymi oraz rzadkimi gatunkami roslin i zwierząt. Gmina Czarna i Lutowiska.

Litmirz - pow. 13 ha.

Rezerwat florystyczny utworzony w 1976 r. położony w górnej częsci doliny Sanu, obejmuje naturalne torfowiska górskie oraz ich otoczenie. Gmina Lutowiska.

Łokieć - pow. 10,28 ha.

Rezerwat florystyczny utworzony w 1987 r., obejmuje torfowisko wysokie. Gmina Lutowiska.

Olsza kosa w Stężycy - 1,79 ha.

Rezerwat florystyczny utworzony w 1974 r., obejmuje unikalne stanowisko olszy zielonej. Gmina Baligród.

Tarnawa - pow. 34,4 ha.

Rezerwat florystyczny utworzony w 1976 r. położony w górnej częsci doliny Sanu, w rejonie nie istniejącej obecnie wsi Tarnawa Wyżna. Rezerwat obejmuje obszar łąk i torfowisk, tworzących naturalne stanowisko roslinnosci torfowiskowej. Gmina Lutowiska.

Zakole - pow. 5,25 ha.

Rezerwat florystyczny utworzony w 1971 r. położony w zakolu Sanu, obejmuje zespół pierwotnej roslinnosci torfowiskowej. Gmina Lutowiska.

Bukowica - pow. 292,92 ha.

Rezerwat leśny; gmina Komańcza.

Chwaniów - pow. 354,47 ha.

Rezerwat leśny; gmina Ustrzyki Dolne.

18

Cisy w Malinówce - pow. 4,02 ha.

Rezerwat leśny; gmina Haczów.

Cisy w Nowej Wsi - pow. 2,18 ha.

Rezerwat leśny; gmina Dukla.

Dyrbek - pow. 130,88 ha.

Rezerwat leśny; gmina Lesko.

Góra Sobień - pow. 5,34 ha.

Rezerwat leśny; gmina Lesko.

Igiełki - pow. 27,88 ha.

Rezerwat leśny; gmina Dukla.

19

Pomniki przyrody nieozywionej Pomniki przyrody urozmaicają krajobraz Bieszczadów swoim niepowtarzalnym urokiem. Najbardziej zdumiewają nas pomniki przyrody nieożywionej o dużych walorach krajobrazowych jak np. "Kamień nad Leskiem", "Kamień Orelecki", "Skałki Myczkowieckie", "Skała Wolańska" k. Leska, "Orli Kamień" k. Sanoka. wychodnie skalne na Kozińcu i Berdzie nad Jeziorem Myczkowieckim, pod Łopiennikiem na szlaku niebieskim z Baligrodu, na Granickiej (575 m) k. Sanoka, czy w Bieszczadzkim Parku Narodowym na Krzemieniu, Bukowym Berdzie, Rozsypańcu itd. Niezwykle malownicze są także koryta rzek z efektami "skalistego dna" oraz przełomowe odcinki rzek i potoków bieszczadzkich. Do najbardziej urzekających z nich należą: "Progi skalne na Hoczewce", "Progi skalne na Osławie" k. Prełuk, Duszatyna, Mikowa i Woli Michowej, "Przełom rzeki Osławy" między Mokrem a Wysoczanami, przełomowe odcinki Sanu k. Międzybrodzia, Zwierzynia, Rajskiego, Studennego i w Parku Krajobrazowym Doliny Sanu, przełomy rzeki Solinki pod Terką, Polankami, Bukiem czy Solinką, przełom Czarnego Potoku k. Polany, przełom Strwiąża k. Krościenka itd. W Bieszczadzkim Parku Narodowym do najbardziej urzekających należą m.in. przełom Górnej Solinki między Działem a Jawornikiem, Przełom Wołosatego między Bereżkami a Widełkami, przełom Prowczy między Połoniną Wetlińską a Połoniną Caryńską lub przełomowe odcinki rzeki Wetlinki z jej skalistym korytem na całym niemal odcinku tej pięknej górskiej rzeki. Do miejsc, które warto odwiedzić należą też liczne wodospady i wodospadziki na rzekach i potokach bieszczadzkich. Powstały one na wychodniach twardych skał (piaskowców i rogowców) w wyniku erozji wodnej miękkiego fliszu karpackiego. Można je podziwiać w wielu miejscach od Baligrodu po BPN, pasmo Otrytu i Żukowa. Znane są wodospady na Potoku Nasiczniańskim, Caryńskim, Prowczy, Hylatym, Szumlaczym i w wielu innych jeszcze nie spopularyzowanych miejscach. Wiele pomników przyrody w formie pojedynczych bądź grupowych skupisk drzew pomnikowych . uznanych za .pomniki przyrody. - ocalało przy dzisiejszych trasach komunikacyjnych m.in. przy dawnych cerkwiach, dworach obronnych, kościołach, zamczyskach. Po zniszczonych tuż po zakończeniu II wojny światowej dworach i pałacach pozostały do dziś w krajobrazie tej okrutnie doświadczonej ziemi parki podworskie i pałacowe z wieloma pomnikowymi drzewami. Zachęcam odwiedzających nasz region gości do poznania tych osobliwości naszej górskiej krainy, bowiem w wielu dziewiczych dziś miejscach naprawdę warto być!

Kamień Leski. Kilkunastometrowej wysokosci skała tzw. ostaniec, zbudowana z gruboziarnistego piaskowca krosnieńskiego.

Hoczew. Orginalne progi skalne w korycie rzeki Hoczewki występujące na długoci 250 m.

Myczkowice. Ściana skalna nad korytem Sanu.

20

Szlaki turystyczne Bieszczad

Znakowane szlaki piesze

Ścieżki dydaktyczne

Bieszczadzkie ścieżki przyrodniczo - dydaktyczne przygotowywane są dziś dla turystów poszukujących głębszego kontaktu z dziewiczą przyrodą górską. Wyruszając na szlaki w Bieszczadzkim Parku Narodowym w każdym punkcie kasowym możemy kupić publikację ukazującą najcenniejsze walory przyrodnicze i kulturowe wybranej trasy. Na podstawie tych właśnie publikatorów przygotowałem informacje na temat niektórych bardziej znanych ścieżek przyrodniczo-dydaktycznych. Dla wycieczek szkolnych taki mały przewodniczek jest nieodzowny. Pomaga zaprzyjaźnić się z odwiedzanymi terenami i je zrozumieć. Wiele cennych wydawnictw specjalistycznych znajdziemy w księgarni Ośrodka Naukowo-Dydaktycznego BdPN w Ustrzykach Dolnych i w Ośrodku Informacyjno-Edukacyjnym BPN w Lutowiskach. Publikacje o ścieżkach przyrodniczych i dydaktycznych znajdujących się poza zasięgiem BPN uzyskamy w siedzibach bieszczadzkich nadleśnictw (Baligród, Lesko, Ustrzyki Dolne, Lutowiska, Stuposiany,) w Dyrekcji Karpackich Parków Krajobrazowych w Krośnie i w Przemyślu oraz w Bieszczadzkich Centrach .it. w Sanoku, w Lesku i w Ustrzykach Dolnych. Pozostałe:

Ścieżka przyrodnicza "Śnieżyca Wiosenna" Ustrzyki Górne - Szeroki Wierch (zielony) Ścieżka przyrodnicza dla niepełnosprawnych "Dolina Potoku Zwór" (zielony) Ścieżka przyrodnicza "Połonina Caryńska" (zielony) Ścieżka przyrodnicza "Wielka Rawka" (zielony) Ścieżka przyrodnicza "Połonina Wetlińska" (zielony) Ścieżka przyrodnicza "Jodła" Suche Rzeki - Smerek (zielony) Ścieżka przyrodnicza "Jaworniki" Suche Rzeki - Jaworniki Ścieżka historyczno-przyrodnicza Przysłup Caryński - Krywe nad Sanem (czerwony)

21

Ścieżka dydaktyczna "Jodła" k. Pszczelin (zielony) Ścieżka przyrodniczo-historyczna "Dwernik - Otryt - Chmiel" (zielony) Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna "W krainie Myszołowów" k. Polany (biały)

Ścieżki przyrodnicze i szlaki spacerowe w Bieszczadach i na ich Pogórzu

Ścieżka przyrodniczo-historyczna po Komańczy i okolicy (pomarańczowy) Ścieżka przyrodnicza "Z Baligrodu na Wierchy" (niebieski) Ścieżka przyrodnicza "Ustjanowa - Holica" (niebieski) Szlak spacerowy OWS PKN "Nafta" Czarna Kopalnia - Ostre - Czarna (czerwony) Szlak spacerowy OSW PKN "Nafta" Czarna Kopalnia - Czarna Górna (niebieski) Szlak spacerowy Ustrzyki D - Kamienna Laworta - Mały Król - Ustrzyki Dolne (czerwony) Szlak spacerowy Ustrzyki Dolne - Kiń - Orlik - Jasień (niebieski) Szlak spacerowy Ustrzyki Dolne - Gromadzyń - Jasień - Ustrzyki Dolne (biały) Szlak spacerowy Kamienna Laworta - Strwiążek - Mały Król (zielony) Szlak spacerowy wokół Jeziora Myczkowieckiego (niebieski) Ścieżka spacerowa Solina - Jawor - Solina - Polańczyk - Solina (czerwony) Ścieżka spacerowa wokół Polańczyka Zdroju (zielony) Ścieżka spacerowa wokół Polańczyka (żółty) Ścieżka przyrodnicza Bóbrka - Orelec - pasmo Żukowa (zielony) Ścieżka przyrodnicza Bóbrka - Myczkowce - Orelec - pasmo Żukowa (zielony) Ścieżka przyrodnicza Pasmo Żukowa - Uherce Mineralne - ORW "Caritas" - Myczkowce (zielony) Szlak spacerowy Myczkowce "Caritas" - Wierchy - Orelec - pasmo Żukowa - Olszanica - Rudenka - Uherce Mineralne - Zwierzyń - "Caritas" (żółty) Ścieżka przyrodnicza "Baszta" w Lesku

Ścieżki przyrodnicze i szlaki spacerowe w Parku Krajobrazowym Gór Słonnych Szlak spacerowy Lesko - Jankowce - Czarny Dział - Bezmiechowa Górna - Słonne Góry (szybowisko) - Słonne Góry (żółty) Ścieżka dendrologiczno - edukacyjna "Drzewa parku podworskiego w Jureczkowej" (niebieski) Ścieżka przyrodniczo - edukacyjna "Sobień" (zielony) Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna w rez. "Polanki" w Bykowcach (czerwony) "Szlak ikon" Sanok - Mrzygłód - Ulucz - Dobra - Hołuczków - Sanok (niebieski)

22

Ścieżka dydaktyczna Górnego Sanu Jest to jedyny oznakowany szlak znajdujący się na terenie tzw. worka. Dotrzeć tam można drogą asfaltową od strony Mucznego i Tarnawy. W Tarnawie istnieje możliwość zakwaterowania i wyżywnienia (np. Wilcza Jama), tam też kończy się droga publiczna. Aby dostać się do parkingu przy którym rozpoczyna się ścieżka przyrodnicza należy wykupić bilety wstępu na teren BdPN oraz jeśli poruszamy się samochodem odpowiedni bilet zezwalający na wjazd. Ścieżka oznakowana jest białymi znakami z ukośnym niebieskim paskiem. Szlak spacerowy wyznakowany został w 1993 roku przez BdPN.

Od parkingu w Bukowcu dotrzeć można do Beniowej wyznaczonym szlakiem lub przez bramę BdPN i dalej utwardzoną drogą do doliny potoku Negrylów (schronisko BdPN), a potem drogą leśną do doliny potoku Niedźwiedziego. W Beniowej można zobaczyć stary wiejski cmentarz z trzynastoma nagrobkami i dobrze zachowaną podmurówką cerkwi. Najcenniejszym zabytkiem jest kamienna podstawa chrzcielnicy z wizerunkiem ryby. Dalej ścieżką przez dzikie wertepy ponad doliną Sanu do starego cmentarza w Siankach zw. grobem hrabiny. Szlak kończy się w punkcie widokowym u górnego krańca zniszczonej wsi Sianki, długość szlaku 9 km, czas przejścia 3,5 godz.

Ścieżka dydaktyczna Salamandra Ścieżka przyrodnicza "Salamandra" wiedzie doliną Wołosatego, z Ustrzyk Górnych do torfowiska "Wołosate". Długość ścieżki wynosi około 4 km, czas przejścia minimum 2,5 godziny. Niekiedy prowadzi ona poprzez tereny podmokłe, niezbędne jest więc ubranie odpowiedniego obuwia. Ścieżka rozpoczyna się po lewej stronie drogi do Wołosatego, kilkadziesiąt metrów od mostu. Schodzimy na łąkę i kierujemy się w stronę potoku Wołosatka. Po dojściu do brzegu schodzimy na kamieniec. Ścieżka wiedzie głównie poprzez obszar ochrony częściowej Parku,

jednak tu również obowiązuje regulamin dla zwiedzających. Nie należy więc hałasować, śmiecić, zrywać roślin oraz zbaczać z wytyczonej trasy.

23

Na trasie znajduje się szereg przystanków oznaczonych tabliczką i kolejnym numerem. Poniżej znajduje się spis poszczególnych przystanków.

1. Olszynka karpacka 2. Erozja rzeczna 3. Łęg wierzbowo-olchowy 4. Geologia 5. Życie w martwych drzewach 6. Przykłady zależności pomiędzy gatunkami 7. Ślady historii 8. Łąka 9. Sukcesja roślin 10. Ekoton 11. Trzcinowisko 12. Dół potorfowy i podmokłe łąki na torfowisku 13. Wpływ odwodnienia na przyrodę 14. Ślady gospodarki pasterskiej 15. Grobla 16. Torfowisko wysokie 17. Ekosystem potoku 18. Dolina roztokowa 19. Powstawanie starorzecza

Ścieżka dydaktyczna Orlik krzykliwy Wspinając się na najwyższy szczyt w Bieszczadzkim Parku Narodowym możesz skorzystać z tej ścieżki i prześledzić wybrane zagadnienia historyczne i przyrodnicze. Ścieżka zaznaczona jest międzynarodowym symbolem t.j. zielonym ukośnym paskiem na białym kwadratowym polu; ponadto posiada swój własny symbol, którym jest

orlik krzykliwy w locie. Na trasie znajduje się szereg przystanków oznaczonych tabliczką i kolejnym numer em. Poniżej znajduje się spis poszczególnych przystanków.

1. Cerkwisko i cmentarz w Wołosatem 2. Wspomnienie o Wołosatym 3. Plan dawnej wsi Wołosate 4. Piętra roślinno-klimatyczne 5. Poznajemy rośliny wilgotnej łąki 6. Oczko wodne i jego mieszkańcy 7. Roślinność przy małym potoczku 8. Wpływ koszenia na skład gatunkowy i strukturę łąki 9. Wtórna sukcesja lasu 10. Carynka - półnaturalna łąka kośna 11. Ochrona ścisła i częściowa w Bieszczadzkim Parku Narodowym

24

12. Sztuczny drzewostan świerkowy 13. Skąd takie buki? 14. Drzewa lekkonasienne są słabymi konkurentami 15. Jak turyści zachowują się na szlaku, erozja "turystyczna" 16. Obserwacja 17. Śródleśna polana, gdzie następuje wtórna sukcesja lasu 18. Las o charakterze pierwotnym 19. Procesy glebowe i morfogenetyczne 20. Polana przy górnej granicy lasu 21. Górna granica lasu i połoniny 22. Proces powstawania grechotów. Występowanie ilchy zielonej 23. Przełęcz 24. Wysokogórskie bażyniska oraz rozwaliska skalne 25. Tarnica (1346 m n.p.m)

Bieszczady - opis szlaku czarnego

Szlak czarny jest wariantem odcinka głównego szlaku beskidzkiego. Wyznakowany był w 1955 r. jako tzw. szlak wolnościowy im. Karola Świerczewskiego i miał umozliwiać zwiedzenie Jabłonek - miejsca śmierci generała oraz udostepniał grupy górskie Łopiennika i Falowej. Pierwotnie oznaczony jako czerwono-biało-czerwony od 1982 r. został przeznakowany na kolor czarny. Turysta zamieżający pokonac cały szlak w 2-3 dni ma do dyspozycji baze noclegową w Dołżycy lub Bacówke na Jaworzcu.

Przełęcz 920 m (Pod Jawornem) - Jabłonki - Łopiennik (1069 m)

Wędrówkę rozpoczynamy na Przełęczy (920 m) pomiędzy Jawornem (992 m) a Wołosaniem

(1071 m) w paśmie Wysokiego działu. Przechodzi tędy . Przez przełęcz wiedzie stara droga, która stanowi najkrótsze połączenie pomiędzy Łubnem a Maniowem - dwiema dużymi niegdyś wsiami położonymi po obu stronach Wysokiego Działu. Pasmo to stanowiło granicę etnograficzną pomiędzy Łemkami zamieszkałymi w dolinie Osławy, a więc również w Maniowie, a Bojkami, których najdalej na wschód wysunięte wsie to Jabłonki, Łubne i Kołonice. Gęsto zalesione, niedostępne pasmo oddzielało dwie odrębne krainy, stąd prawdopodobnie wywodzi swą nazwę. W kierunku południowo-zachodnim zejście do Maniowa, my natomiast udajemy się w kierunku północno-wschodnim zrazu dośc stromo, docieramy za chwilę do dużej polany, skąd widok na pasmo Durnej i Łopiennika. Idąc jej skrajem na ukos w lewo wchodzimy w las, którym zdążamy w kierunku doliny potoku Czerteż, przecinamy bitą, żwirową "stokówkę", a przy potoku stroma ścieżka, którą dotąd

25

wędrowaliśmy przechodzi w wygodną drogę jezdną. Drogą tą dalej wzdłuż potoku. Po wyjściu z lasu po lewej stronie ruiny zabudowań dawnej stanicy harcerskiej powstałej w świetlanych latach operacji "Bieszczady 40". Wzdłuż drogi zarośnięte ślady po fundamentach oraz zdziczałe sady - to pozostałości po wysiedlonej w 1947 r. wsi Kołonice. Idąc dalej w dół docieramy wkrótce do zbiegu Czerteży i Zenowatego. Tu skręcamy w prawo i przez mostek przekraczamy Czerteż. Po ok. 15 min. marszu dochodzimy, mijając leśniczówkę do asfaltowej szosy wielkiej pętli bieszczadzkiej. Na miejscu przystanek PKS - Łubne. Skręcamy w prawo i po ok. 2 km. marszu wzdłuż szosy docieramy do Jabłonek. Od pomnika idziemy szosą w kierunku południowym, mijamy most na potoku Jabłonka i po kilku minutach marszu spotykamy SZLAK ZIELONY zdążający w lewo na północny-wschód. Przy zbiegu szlaków pole biwakowe z wiatą. Szlakiem zielonym: Berdo 2h, szlakiem czarnym Przełęcz Jaworne 2,15 h, Łopiennik 2h. Po dalszych 10 min. marszu dochodzimy do przystanku PKS i tu skręcamy w lewo na wschód w drogę biegnącą doliną potoku Żukra. Na zakręcie murowana kapliczka z figurką Chrystusa. Niebawem mijamy zabudowania PGR i dochodzimy do placu składowego drewna. Tu deszczochron i miejsce na ognisko. W kierunku południwo-wschodnim widok na charakterystyczny stożkowaty szczyt Łopieninki (978 m). Przekraczamy potok skręcając ostro w prawo i w kierunku południowym wspinamy się dośc szeroką, nieco zniszczoną przez zwózkę drewna drogą. Wkrótce osiągamy kulmonację Kiczery (727 m). Miejscami, z zarastających polanek, widoki na zachód na pasmo Wysokiego Działu. Podchodząc dalej wychodzimy na polankę na południowo-zachodnim stoku Łopieninki (978 m) nieco pod jej szczytem. Stąd ograniczone widoki w kierunku południowo-zachodnim na grupę Jasła. Po obejściu Łopieninki stromo przez las, pod górę i osiągamy szczyt Łopiennika (1069 m). Schodzimy ze szczytu w dół przez las bukowy, mijamy kilka polan i po ok. 20 min. marszu trawersujemy od wschodu wzniesienie 873 m. Na zachodnim stoku wzniesienia znajdowało się niegdyś schronisko studenckie zaadaptowane w budynku po posterunku wojskowym. Schronisko było bliźniaczo podobne do obiektu na Połoninie Wetlińskiej. Niestety spłonęło w 1977 r. Od ruin schroniska możliwoś zejścia nieznakowaną ścieżką do Dołżycy. My podążamy dalej czarnym szlakiem. Mijamy kilka rozwidleń dróg leśnych (uwaga na znaki!) i zrazu grzbietem a później stokiem przez mieszany las bukowo-świerkowy schodzimy do Dołżycy (czar przejścia za szczytu Łopiennika ok. 20 min). Przy dojściu ścieżki do szosy obwodnicy bieszczadzkiej drewniany krzyż. Drogowskaz szlaku czarnego na słupie: Falowa (965 m) - 1,15 h, Jaworzec 3 h, Łopiennik 1 h.

Dołżyca - Falowa (965 m) - Kiczera (930 m) - Jaworzec

Od przystanku PKS - Dołżyca skrzyżowanie idziemy ok 200 m szosą w kierunku Wetliny, po czym skręcamy w lewo w asfaltową drogę biegnącą do Bukowca. Przechodzimy most na Dołżyckim Potoku i idziemy wzdłuż Solinki; przed nami zalesiony masyw Falowej - najbliższy cel naszej wędrówki. Po lewej mijamy mały mostek prowadzący do samotnego gospodarstwa po drugiej stronie rzeki i zaraz za nim w miejscu gdzie linia elektryczna przecina drogę skręcamy w prawo pod górę. Wspinamy się przez las stromo w górę i po ok. 1,20 h osiągamy

26

zalesiony szczyt Falowej (965 m). Wspólnie z nieco wyższą Czereniną (971 m) oraz Krzemienną (933 m) i Kiczerą (927 m) tworzą one centralnie położon, dośc wyizolowane gniazdo górskie Bieszczadów, łączące się jedynie z grzbietem Jasła (1158 m) przez niską Przełęcz nad Przysłupem (681 m). Otaczają ją doliny Solinki i Wetliny z dopływami. Cały masyw jest dośc gęsto porośnięty, w szczytowych partiach buczyną, zaś poniżej lasami świerkowo-jodłowymi. Idziemy ok. 500 m. prawie połogą granią, mijając w najwyższym, punkcie słupek geodezyjny. Tuż za nim niewielkie obniżenie, a później grzbietem dośc łagodnie w dół na wschód.

Najleprzy Skrót Falowa-Łopienka z pasma Falowej starą drogą Jaworzec-Buk, na polanę nad Bukiem. Mijając stary cmentarz (z lewej)dochodzimy do drogi do Terki, skręcamymy w prawo. Mijamy z lewej pole namiotowe Krawca, przy składowisku drewna w lewo starą drogą przez las (jest mały drogowskaz - był w 2000 r.), po 50 minutach dochodzimy do polanek zarastających już, w dole przed nami cerkiewka.

Miejscami ścieżka zawalona jest ściętymi świerkami (uwaga na znaki !). Po ponad 30 min. marszy przez leśne ostępy dochodzimy do leśnej drogi, którą ostro w dół. Za chwilę schodzimy z niej w lewo na siodło z ładną polanką - sympatyczne miejsce na odpoczynek. Lekko trawersem - zostawiamy po prawej stronie szczyt Czereniny (971 m) i stromo w dół osiągamy obniżenie pod Kiczerą (927 m). Stąd pozostawiając po lewej zalesioną kulminację Kiczery schodzimy w dół do doliny Wetliny. Miejscami ograniczone widoki na wschód - Bukowina (922 m), Siwarna (944 m), Krysowa (840 m). Po chwili wychodzimy na dośc malownicze łąki i idziemy przez tereny zajmowane niegdyś przez bojkowską wieś Jaworzec. Z łąk skręcamy w prawo na bitą drogę nad rzeką. Po kilkuset metrach na zakręcie drogi skręt w lewo nad Wetlinę. Uwaga! Szlak forsuje Wetlinę w bród, ok. 1 km na południe możliwośc przejścia rzeki po moście. Możliwośc wycieczki w kierunku północnym. Wzdłuż doliny do przełomu rzeki pod Zawojem. Malownicze progi skalne, oraz zanikające już Jez. Szmaragdowe będące wynikiem wielkiego osówiska, które w 1980 r. przegrodziło dolinę rzeki. Po sforsowaniu Wetliny, na drugim brzegu wśród drzew stary krzyż bojkowski. Skręcamy w prawo i pod górę po ok. 5 min. marszu docieramy do Bacówki PTTK - Jaworzec (605 m). Oddano ją do użytku w 1976 r. Dysponuje 26 miejscami noclegowymi w pokojach 2, 4 i 7-osobowych. W lesie ponadto pole biwakowe. Schronisko jest skanalizowane, prowadzi bufet turystyczny i jest przeznaczone przede wszystkim dla turystów indywidualnych. Czynne przez cały rok. Na miejscu stacja GOPR. W pobliżu atrakcyjny widokowo wodospad na Kobylskim Potoku (ok. 2 m. wys.).

Krysowa (840 m) - Wysokie Berdo (968 m) - Przełęcz M. Orłowicza (1075 m).

Od schroniska na górę w kierunku wschodnim najpierw drogą przez łąkę, a następnie (powyżej ujęcie wody) ścieżką przez zarośla zdziczałych sadów i polanki zarastające jałowcem do krawędzi lasu. Wędrujemy ładnym podejściem widząc czasami górujący na południowym-wschodzie masyw Smereka oraz w bliższym planie Wysokie Berdo (940 m). Po

27

ok. 1 h marszu docieramy na szczyt Krysowej. Dotarliśmy do grzbietu będącego działem wodnym pomiędzy dolinami Solinki i Sanu. Grzbiet ten, długości ok 30 km, jest odgałęzieniem pasma Połonin i ciągnie się od Smereka (1222 m) poprzed Wysokie Berdo (940 m), Krysową (840 m), Żołobinę (780 m), Przełęcz Szczycisko (629 m), Połomę (776 m), Tołstą (749 m), Mały Horb (593 m), Wysoki Horb (604 m) aż po Kiczerę (505 m) nad Jez. Solińskim. Na

odcinku Krysowa - Połoma grzbietem biegnie . Po chwili dochodzimy do polanki na stoku Krysowej, a następnie zejście na siodło z rozległą polaną. Stąd ładny widok na Falową (965 m) i Cereninę (971 m) oraz Kiczerę (927 m). Za Krysową szlak skręca na południe i idziemy prawie połogo przez bukowy las. Pomiędzy drzewami odsłana się czasem rozległy masyw Stołów (967 m) na północny-wschód. Na południu widoczne pobliskie Wysokie Berdo (940 m). Lekko podchodzimy i wkrótce trawersujemy to wzniesienie pozostawiają główny wierzchołek po prawej stronie (ok. 30 min. od Krysowej). W prawo odchodzi leśna droga, prowadząca na szczyt Wysokiego Berda a następnie schodząca grzbietem w rejon Kobylskiego. My wspinamy się dosc ostro przez las i wkrótce wydostajemy się na podszczytową połoninę Smereka (1222 m). Przed nami rozpościera się rozległy widok na północ. Od lewej wida zalesione szczyty: Stoły (967 m), Magurka (910 m), Magurzec (850 m), Jaworniki (887 m), Magura (805 m), Dwernik-Kamień (1004 m), Jawornik (1042 m). W oddali masyw Magury Stuposiańskiej (1016 m). Za nimi zalesiony wał Otrytu a daleko na horyzoncie na północny-wschód Góry Sanocko-Turczańskie z kulminacją Magury Łomiańskiej (1024 m). Trawersujemy zbocze Smereka, mijamy odchodzącą w górę ścieżkę na

szczyt. Po 10 min. marszu od dołu dochodzi ścieżka ze . To nowy odcinek szlaku żółtego biegnący z Zatwarnicy do Przełęczy Orłowicza (1075 m). Przeł. Orłowicz - Suche Rzeki 2 h, z powrotem - 1,30 h. Dalej szlaki biegną wspólnie aż do

przełęczy. Tu spotykamy głównego szlaku bieszczadzkiego. Na Przełęczy Orłowicza czarny szlak kończy swój bieg.

28

Bieszczady - opis szlaku zielonego

Szlak wyznakowany został w latach 1988-89 i umozliwia dojście z Leska w rejon pasma połonin. Jego długość wynosi ok. 41 km, a czas przejścia 13-14 godzin. Rozpoczyna się przy leskiej synagodze i dociera na Krysowa (840 m), gdzie łączy się ze szlakiem czarnym. Lesko - Leski Kamień - Bereźnica Niżna - Myczków

Początek szlaku przy synagodze w Lesku (mieszczą się w niej biura miejscowego oddziału PTTK oraz galeria sztuki). Stąd w dół ul. Moniuszki a następnie w prawo ul. Słowackiego. Po prawej stronie mijamy wzgórze z zabytkowym cmentarzem żydowskim. Wchodzimy w ul. Źródlaną na końcu której znajduje się sześc studni z ujęciami wód mineralnych. Od źródeł lekko w górę dochodzimy do rozstaju dróg przy krzyżu, gdzie w prawo na wierzchowinę pól. Z lewej strony ładne widoki na Czarny Dział i Góry Słonne. Po chwili rozwidlenie dróg polnych, my w prawo w kierunku wzniesienia na którym słup linii elektrycznej (na nim najbliższy znak). Z wzniesienia widok na miasto i otaczające je od zachodu góry. Po 5 min. dochodzimy do szosy Lesko - Ustrzyki Dolne, przekraczamy ją i wchodzimy na polną dróżkę wspinającą się na pobliskie wzgórze równolegle do szosy. Dochodzimy do lasu a następnie ścieżką przez las do rezerwatu przyrody Leski Kamień. Szlak wiedzie u podnóża skały po czym zawraca w stronę szosy by tuż przed nią skręcic w prawo wzdłuż ogrodzenia działki letniskowej. Dalej drogą leśną równolegle do szosy aż do polanki z samotnym drzewem tuż przy szosie we wsi Glinne. Tutaj skręcamy w prawo, zaraz za polanką rozwidlenie dróg leśnych, my w lewo, po 5 min. wychodzimy na asfaltową drogę w kierunku Czulni, którą w prawo. Mijamy budynek gospodarstwa szkółkarskiego Kostyn i po przejściu 300 m wychodzimy na skraj lasu. Przed nami widok na okolicę, w dali pasmo Żuków. Po kilku minutach marszu zostawiamy drogę, która odchodzi w lewo a my prosto cały czas lasem, łagodnie pod górę osiągamy zalesiony szczyt Czulni (576 m). Na szczycie resztki zawalonej, drewnianej wieży obserwacyjnej. Dotąd z Leska 1,30 h. Schodzimy z Czulni leśnymi ścieżkami, przed wsią Zwierzyń docieramy do wysokiej stromej skarpy Sanu. Idziemy wzdłuż niej, poprzez drzewa prześwity na dolinę rzeki. Ostre zejście w dół do wsi. Przechodzimy most na Sanie, przy kościele chałupa podcieniowa - zabytek budownictwa ludowego. Idziemy przez wieś, na końcu zabudowań skręt w lewo polną drogą, doliną Sanu. Po prawej stronie za rzeką zalesione wzgórze Trzy Kopce (451 m), w dali u stóp góry Grodzisko (560 m) wida elektrownię zapory w Myczkowicach. Wody poruszające jej turbiny doprowadzane są z położónego za górą jeziora Myczkowskiego specjalnie wydrążoną sztolnią. Wchodzimy na wierzchowinę pól i podążamy na południowy - wschód w kierunku widocznego wzgórza Grodzisko. Uwaga! Na tym odcinku aż do lasu na wschodnim stoku Grodziska brak znaków. Omijamy Grodzisko z lewej strony i idziemy drogą biegnącą stromym zboczem jeziora Myczkowskiego, tu ponownie pojawiają się znaki. Mijamy położony nad brzegiem ośrodek wypoczynkowy i wychodzimy na polankę w dolinie, w której płynie potok Bereźnica. Posuwamy się w górę potoku, po 10 min. przekraczamy dopływ Bereźnicy,

29

który opodal do niej uchodzi. Idziemy dalej w górę rzeki ładną doliną o zalesionych zboczach, w jej wyżej położonych miejscach trawiaste łaczki - dobre miejsce na biwak. Kiedyś istniała tu wieś Bereźnica Niżna. Przekraczamy rzekę w miejscu, gdzie uchodzi do niej potok wzdłuż, którego pod górę po prawej ręce mając stok doliny Bereźnicy. Idziemy początkowo przez las później polankami i polami na grzbiet wzniesienia, z którego widok na położoną w dole wieś Rapiska, Górę Jawor (741 m) a w tle masyw Żuków. Wchodzimy na zalesiony szczyt grzbietu skąd zejście drogą przez las a następnie wśród pól do szosy w Myczkowie. Dotąd z Leska 4,45 h. Przy szosie szkoła (sezonowe schronisko młodzieżowe). Skręcamy w lewo i idziemy prosto do przystanku PKS, tutaj szlak skręca w prawo i prowadzi w górę przez wieś.

Szlak ten wykorzystuje krótki odcinek wyznakowanego w roku 1980 szlaku łącznikowego z Małej Rawki na przełęcz Wyżniańską. W 1984 przedłużony do Magóry Stuposiańskiej, obecnie, po zmianie szlaku niebieskiego wyznakowany od Jawornika. Polecić go można jako skrót szlaku niebieskiego, ponieważ zarówno na początku (przez szlak żółty) jak i na końcu trasy znaki zielone łączą się z niebieskimi. Szlak udostępnia atrakcyjne widokowo zbocza Połoniny Caryńskiej. Na odcinku Jawornik - przeł. Przysłup biegnie on przez tereny należące do BdPN. Jawornik (1021 m) - Wetlina - Dział - Mała Rawka (1267 m)

Początek szlaku na Jaworniku (1021 m). Szlak odchodzi od i zbiega do Wetliny. W Wetlinie koło przystanku drogowskaz szlaków: szlak zielony Hotel Górski PTTK - 15 min, Mała Rawka (przez Dział) - 3.5 h, Jawornik (do szlaku żółtego) - 1.15 h. Idziemy szosą w kierunku Ustrzyk Górnych, po ok. 100 m po lewej stronie pomnik upamiętniający 25 rocznicę powstania WOP. Idąc dalej dochodzimy do mostu na Wetlinie, przechodzimy go i po lewej stronie widzimu Hotel Górski. Po ok. 15 min od wyjścia z Wetliny dochodzimy do przystanku PKS Rawka, tu szlak odbija od szosy i skręca w prawo. Znajduje sie tu punkt kasowy BdPN i drogowskaz szlaku: Mała Rawka przez Dział - 3,25 h, Wetlina PKS - 15 min., Jawornik (1022) - 1.5 h. Rozpoczynamy dosyć mozolną wspinaczkę leśną ścieżką. Idziemy lasem i po ok 30 min mijamy strumień. Jeszcze 20 min ostrego podejścia i dochodzimy do pierwszego szczytu Działu, szlak (dobrze oznakowany) skręca w lewo. Dalej ścieżka wychodzi z lasu i wśród krzaków jeżyn i jagód łagodnie się wznosząc wiedzie nas grzbietem Działu. Z kolejnych polanek wspaniałe widoki na północ, na Połoninę Wetlińską i na południe na pasmo graniczne. Wreszcie wychodzimy na połoninę i przed nami wyrasta wierzchołek Małej Rawki. Ostatnie podejście i dochodzimy na szczyt Małej Rawki (1267 m), gdzie połączenie z krótkim szlakiem łącznikowym idącym przez Przełęcz 1254 na szczyt

30

Wielkiej Rawki do i drogowskaz szlaków: szlak zielony Bacówka PTTK pod M. Rawką - 0.5 h, Połonina Caryńska - 1.45 h, Wetlina PKS 2 h, szlak żółty Wielka Rawka 20 min. Zejście ze szczytu początkowo połoniną, później lasem do bacówki usytuowanej na polanie u podnóża góry. Schronisko to, zaprojektowane jako jedno z serii bacówek przeznaczonych dla turystów indywidualnych, zostało otwarte w 1980 r. Na miejscu noclegi, bufet turystyczny (pyszne naleśniki), dyżurka GOPR.

Szlak ten został wyznakowany w 1967 r. w związku z obchodami 20 rocznicy smierci gen. Karola Świerczewskiego w zasadzce pod Jabłonkami. Trasa prowadzi od pomnika K. Świerczewskiego w Jabłonkach poprzez szczyt Walter (828 m, do 1967 r. Woronikówka) do głównego grzbietu pasma Łopiennik-Durna w rejonie szczytu Berdo (890 m). Jabłonki - Walter (828 m) - Berdo (890 m).

Początek wędrówki w Jabłonkach. Rozpoczynając wędrówkę od pomnika K. Świerczewskiego

- tutaj również - musimy skierowa się wzdłuż szosy w kierunku południowym. Po ok. 200 m. przekraczamy most na rzece Jabłonce i tu spotykamy odchodzące w lewo, na północny-wschód, zielone znaki. Skręcamy, mijamy położona po prawej stronie pole biwakowe. Z polany widok na stożkowaty szczyt Waltera (828 m). Rozpoczynamy wspinaczkę stromym, gęsto zalesionym zboczem. Należy uważnie pilnowa ścieżki, która często znika. Niezwykle ostre zbocza Waltera przekraczają miejscami nachylenie 30 stopni. Przez bukowy las docieramy wkrótce do wypłaszczenia podszczytowego i za chwilę na szczyt. Na szczycie słupki po umieszczonej tu w 1968 r. tablicy ku czci generała. Stąd kierujemy się za znakami zielonymi na północny wschód, na odsłonięte obniżenie, skąd widok na Waltera. Nieco powyżej osiągamy zarośniętą drogę leśną, która wiedzie nas na zachodni stok Berda (890 m). Mijamy kolejną polanę, w północno-wschodnim narożniku wchodzimy na drogę, która trawersem doprowadza nas do głównego grzbietu pasma Łopiennik-Durna. Jesteśmy nieco na południe od szczytu Berdo (890 m). Napotykamy

którym możemy zejśc na lewo do Baligrodu, lub w prawo, kontynuowac wędrówkę w stronę Łopiennika (1069 m). Drogowskaz szlaków - szlak zielony: Walter-1 h, Jabłonki-2 h, Baligród-2,45 h, Łopiennik-3 h.

31

Wierchy (635 m) - Polańczyk - Wołkowyja - Bukowiec - Terka

Za ostatnimi budynkami wsi kierujemy się w prawo, lekko w gół, zboczem pięknej dolinki potoku. Dochodzimy do lasu, przez pewien czas idziemy lasem, by wyjśc na polanę przed kulminacją Wierchów, tu w prawo (uwaga na znaki), skrajem lasu łagodnie pod górę na kopulasty, bezleśny Wierchów (653m) rozstacza sie stąd rozległy widok na pasma Bieszczadów, z lewej widac Tołstą (749 m) i pasmo Otrytu, w dali Smerek (1222 m), Połonina Wetlińska (1253 m), na ostatnim planie Połonina Caryńska (1297 m), z prawej masyw Korbani (905 m) a za nim Łopiennika (1069 m), w kierunku północnym widac pobliskie wzniesienie Szczub (606 m) w dali wzgórza Pogórza Leskiego i masyw Żuków (768 m). Schodzimy ze szczytu wydłużonym grzbietem wśród pól, zbliżamy się do szosy Polańczyk - Czarna omijając z prawej strony kulminację Plisz (583 m). Warto jednak wspiąc się na nią aby zobaczyc rozległą panoramę Zalewu Solińskiego otoczonego wzgórzami. Na brzegu widac sanatoria Polańczyka w dali tamę, na południe widok na najwyższe partie Bieszczadów, w dole dolina Wołkowyi otoczona wzniesieniem Czaków (588 m), Kiczory (613 m) i masywem Korbani (905 m). Ze szczytu można zejśc do pobliskiej szosy i wrócic do Polańczyka. Szlak schodzi polną drogą w dół do Wołkowyi. Dotąd z Leska 6,30 h. Asfaltową drogą idziemy przez wieś w kierunku Górzanki. Po 10 min. na skraju wsi skręt w lewo pod górę polną drogą, za zagajnikiem schodzimy z drogi na ścierzkę przez łąkę (uwaga na znaki) i idziemy u podnóża wzniesienia, na którym biegnie linia wysokiego napięcia. Dochodzimy do polnej drogi wiodącej pod górę i podążamy nią na szczyt grzbietu do skraju lasu. Za nami ładne widoki na dolinę Górzanki. Na skraju lasu w prawo trzymając się cały czas krawędzi lasu. Następnie schodzimy ścieżkami do zakola szerokiej drogi leśnej, którą skręcamy w lewo i zaraz potem w odchodzącą od niej słabo widoczną ścieżkę w prawo (uwaga na znaki). Ścieżka prowadzi w dół do strumienia, przekraczamy go i wkrótce rozstaj dróg leśnych, tutaj w prawo stromo pod górę. Po chwili wychodzimy z lasu i poprzez łąki osiągamy widokowy szczyt Kamienia (618 m). Stąd ładna panorama - Kiczora (613 m), Tołsta (749 m), masyw Korbani, w dole z lewej strony wida zatokę jeziora Solińskiego, przed nami dolina wsi Bukowiec. Za szcytem szlak skręca w prawo i schodzi do szosy w Bukowcu przy końcowych zabudowaniach wsi. Szosą kilkadziesiąt metrów w prawo, po czym skręcamy w lewo w polną drogę wiodącą pod górę na kulminację grzbietu. Tu w prawo do lasu. Uwaga ! Na tym odcinku brak szlaków. Wkrótce rozwidlenie dróg, my w lewo, w dół, przechodzimy mały strumień i łagodnie pod górę wychodzimy na skraj lasu. Tutaj szlak odchodzi prostopadle od linii lasu grzbietem bezleśnego wzgórza Monaster (565 m). Na wzgórzu ponad Solinką istniał już w 1489 r. klasztor prawosławny. Przetrwał prawdopodobnie do XVII w. Później polną drogą schodzi do wsi Terka. Przechodzimy most na Solince i drogą w górę wsi. Przy ostatnim gospodarstwie w prawo skalistą drogą pod zalesione zbocze.

32

Zołobina (780 m) - Bukowina (922 m) - Krysowa (840 m).

Za zboczem widok na dolinę Solinki otoczoną Kiczorą, Tołstą i Korbanią. Dalej idziemy skrajem lesistego zbocza a następnie przez łąki zostawiając z lewej strony trawiastą kopułę szczytu Berduci (632 m). Uwaga ! Na całym tym odcinku brak znaków. Pojawiają się na małej przełączce między berdycią a zalesioną odnogą masywu Połomy (776 m). Od tego miejsca aż do przełęczy Szczycisko (629 m) znaki zamazane brązową farbą, należy uważac gdyż są bardzo słabo czytelne. Dalej lasem, uwaga na rozwidlenia dróg należy kierowac się zawsze w prawo. Po pewnym czasie pojawia się kilka czytelnych nie zamazanych znaków po czym znikają na dłuższym odcinku. Należy iśc ścieżką przez zarośla do drogi leśnej na której po około 10 min. pojawiają się zamazane znaki. Po 1 godzinie marszu osiągamy przełęcz Szczycisko (629 m), przez którą przechodzi droga leśna. Uwaga ! Ze względu na wyrąb znaki szlaku uległy tutaj likwidacji. Najlepiej iśc drogą wyjeżdżoną przez ciągniki w górę na zalesione ramię grzbietu Żołobiny (780 m), tuż przed nim pojawiają się czytelne zielone znaki. Idziemy za nimi grzbietem, krótko podchodzimy na szczyt Żołobiny. Po ok. 1 godzinie marszu od przełęczy zaczynamy mozolną wspinaczkę na Bukowinę (922 m), którą osiągamy po 30 minutach. Ze szczytu widoki na Smerek (1222 m) i Połoninę Wetlińską (1253 m), w kierunku zachodnim zalesione masywy Kiczery (927 m) i Czerniny (971 m). Jedna z najwspanialszych w Bieszczadach polan jagodowych. Odtąd do końca trasy idziemy wzdłuż granicy Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Do 1991 r. w dolinie potoku Tworylczyk pomiędzy Bukowiną a Stołami (967 m) istniał rezerwat "Puszcza Bieszczadzka nad Sanem" (założony w 1980 r. o powierzchni 498,78 ha) chroniący starodrzew reglowy oraz ostoje bieszczadzkiej fauny. Obecnie rezerwat włączony jest w strukturę BdPN. Z Bukowiny ostre zejście w dół na siodło skąd podejście na zalesioną Siwarnę (944 m). Schodzimy w dół i przez zarastające polanki wchodzimy na Krysową (840 m). Na grani w lewo, tu znaki ponownie są zamazane,

prowadzą ścieżką w dół i po chwili dochodzą do Dotąd z Leska - 13,5 h., z Terki - 4 h., z przełęczy Szczycisko - 2,5 h., z Bukowiny - 1 h. Szlakiem czarnym można stąd dosta się w ciągu 30 min. do bacówki PTTK Jaworzec.